Қазақстанның мұнайлы аудандары
Жоспар:
1. Кіріспе. 2.3 бб.
2. Негізгі бөлім.
1 . тарау. Қазақстанның мұнай алабтары мен кен орындары,
1.1. Орал . Ембі мұнай алабы. 4.5 бб.
1.2. Маңғыстау мұнай алабы. 6.9 бб.
1.3. Каспий қайраңы мұнай алабы. 10.26 бб.
2 . тарау. Қазақстандағы мұнай өнеркәсіптері және олардың экологиялық жағдайлары.
2.1. Қазақстандағы ірі мұнай өкәсіпорындары. 27.33 бб.
2.2. Қазақстан топырағының мұнаймен ластануы. 34.37 бб.
2.3. Мұнаймен ластанған жерлерді рекультивациялау. 38.39 бб.
3. Қорытынды. 40.41 бб.
4. Сілтемелер тізімі. 42.43 бб.
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 44.45 бб.
1. Кіріспе. 2.3 бб.
2. Негізгі бөлім.
1 . тарау. Қазақстанның мұнай алабтары мен кен орындары,
1.1. Орал . Ембі мұнай алабы. 4.5 бб.
1.2. Маңғыстау мұнай алабы. 6.9 бб.
1.3. Каспий қайраңы мұнай алабы. 10.26 бб.
2 . тарау. Қазақстандағы мұнай өнеркәсіптері және олардың экологиялық жағдайлары.
2.1. Қазақстандағы ірі мұнай өкәсіпорындары. 27.33 бб.
2.2. Қазақстан топырағының мұнаймен ластануы. 34.37 бб.
2.3. Мұнаймен ластанған жерлерді рекультивациялау. 38.39 бб.
3. Қорытынды. 40.41 бб.
4. Сілтемелер тізімі. 42.43 бб.
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 44.45 бб.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда әлемнің 60 – тан астам мемлекетінде1 мұнай өндіріліп отыр, ал мұнайды өндіру жылына 3 млрд. т. құрайды. Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныс жыл бойына орта есеппен 7 пайызға, ал мұнай өндіру 5 пайызға өсіп отыр. Сонымен қатар өзіміздің Қазақстанда да мұнай өндіру мен өңдеу басты салаға айналып отырғандықтан ерекше мән бергеніміз жөн болар. Елімізде мұнай өндірудің пайдасымен қатар жағымсыз жағы болып отырған жағдай табиғи ортаны мұнаймен және оның өнімдерімен ластануы болып отыр. Қазіргі таңда мұнай мен мұнай өнімдері қоршаған ортаны ластаушының басты құбылысы болып отыр. Белгілі болғандай мұнайды қазу мен тасымалдау, өндіру барысында жылына мұнай мен мұнай өнімдерінің көп мөлшерде шығыны шығады. Сондықтан да бүгінгі таңда қоршаған ортаны және мұнаймен ластанған жерлерді қорғау мен тазарту мәнді істердің бірі болып отыр.
Тақырыптың мақсаты: Бұл жұмыстың мақсаты тақырыптың аты «Қазақстанның мұнайлы аудандары» болғандықтан біз ең алдымен Қазақстан территориясындағы ірі – ірі мұнайлы аудандарын жеке – жеке аудандастырып, ол аудандардың мұнай қорлары, сапасы, Қазақстан және дүние жүзінде алатын орны мен сыртқа шығарылып сатылуын және сол аудандардың экологиялық мәселелерін жан – жақты талқылап, жұмыс жасағанда сол аудандардың ластанбаудың тиімді жолдарын қарастыра отырып жазылады.
Әлемнің геоэкономикалық, экологиялық және биошаруашылық мүдделерін тоғыстырып отырған Каспий2 өз алдына әлдебір қауымдастық түзілдіру мүмкіндігі бар дара сипатты геосаяси аймақ ретінде бой көрсете бастады. Бұған оны жағалай орналасқан шектес елдердің теңіз су алабын бірлесіп пайдалану жөніндегі көзқарастары да ықпал - әсерін тигізе бастағандай. Каспий аймағы – бұл Еуразия эканомикасының жаңа әлі қалыптасу үстіндегі бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтық өзара қарым – қатынасты дамыту үшін Каспийдің экономикалық болашағы анық байқалады.
Тақырыптың міндеті: Тақырыптың міндетіне келетін болсақ біз мына мәселелерді атап көсеткеніміз жөн болады деп ойлаймын. Олар: Мұнай өндірген кезде сол аймақтың экологиялық резервтерін қарастыру; мұнай өндіріліп жатқан жерде сол жерде жұмыс істейтін қандастарымыздың қауіпсіздік шараларын ұйымдастыру; мұнайды экспортқа шығарған кезде шет ел компанияларының үстінен мемлекет тарапынан қатаң бақылау жасап отыру;
Бүгінгі таңда әлемнің 60 – тан астам мемлекетінде мұнай өндіріліп отыр, ал мұнайды өндіру жылына 3 млрд. т. құрайды. Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныс жыл бойына орта есеппен 7 пайызға, ал мұнай өндіру 5 пайызға өсіп отыр. Сонымен қатар өзіміздің Қазақстанда да мұнай өндіру мен өңдеу басты салаға айналып отырғандықтан ерекше мән бергеніміз жөн болар. Елімізде мұнай өндірудің пайдасымен қатар жағымсыз жағы болып отырған жағдай табиғи ортаны мұнаймен және оның өнімдерімен ластануы болып отыр. Қазіргі таңда мұнай мен мұнай өнімдері қоршаған ортаны ластаушының басты құбылысы болып отыр. Белгілі болғандай мұнайды қазу мен тасымалдау, өндіру барысында жылына мұнай мен мұнай өнімдерінің көп мөлшерде шығыны шығады. Сондықтан да бүгінгі таңда қоршаған ортаны және мұнаймен ластанған жерлерді қорғау мен тазарту мәнді істердің бірі болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда әлемнің 60 – тан астам мемлекетінде1 мұнай өндіріліп отыр, ал мұнайды өндіру жылына 3 млрд. т. құрайды. Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныс жыл бойына орта есеппен 7 пайызға, ал мұнай өндіру 5 пайызға өсіп отыр. Сонымен қатар өзіміздің Қазақстанда да мұнай өндіру мен өңдеу басты салаға айналып отырғандықтан ерекше мән бергеніміз жөн болар. Елімізде мұнай өндірудің пайдасымен қатар жағымсыз жағы болып отырған жағдай табиғи ортаны мұнаймен және оның өнімдерімен ластануы болып отыр. Қазіргі таңда мұнай мен мұнай өнімдері қоршаған ортаны ластаушының басты құбылысы болып отыр. Белгілі болғандай мұнайды қазу мен тасымалдау, өндіру барысында жылына мұнай мен мұнай өнімдерінің көп мөлшерде шығыны шығады. Сондықтан да бүгінгі таңда қоршаған ортаны және мұнаймен ластанған жерлерді қорғау мен тазарту мәнді істердің бірі болып отыр.
Тақырыптың мақсаты: Бұл жұмыстың мақсаты тақырыптың аты «Қазақстанның мұнайлы аудандары» болғандықтан біз ең алдымен Қазақстан территориясындағы ірі – ірі мұнайлы аудандарын жеке – жеке аудандастырып, ол аудандардың мұнай қорлары, сапасы, Қазақстан және дүние жүзінде алатын орны мен сыртқа шығарылып сатылуын және сол аудандардың экологиялық мәселелерін жан – жақты талқылап, жұмыс жасағанда сол аудандардың ластанбаудың тиімді жолдарын қарастыра отырып жазылады.
Әлемнің геоэкономикалық, экологиялық және биошаруашылық мүдделерін тоғыстырып отырған Каспий2 өз алдына әлдебір қауымдастық түзілдіру мүмкіндігі бар дара сипатты геосаяси аймақ ретінде бой көрсете бастады. Бұған оны жағалай орналасқан шектес елдердің теңіз су алабын бірлесіп пайдалану жөніндегі көзқарастары да ықпал - әсерін тигізе бастағандай. Каспий аймағы – бұл Еуразия эканомикасының жаңа әлі қалыптасу үстіндегі бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтық өзара қарым – қатынасты дамыту үшін Каспийдің экономикалық болашағы анық байқалады.
Тақырыптың міндеті: Тақырыптың міндетіне келетін болсақ біз мына мәселелерді атап көсеткеніміз жөн болады деп ойлаймын. Олар: Мұнай өндірген кезде сол аймақтың экологиялық резервтерін қарастыру; мұнай өндіріліп жатқан жерде сол жерде жұмыс істейтін қандастарымыздың қауіпсіздік шараларын ұйымдастыру; мұнайды экспортқа шығарған кезде шет ел компанияларының үстінен мемлекет тарапынан қатаң бақылау жасап отыру;
Бүгінгі таңда әлемнің 60 – тан астам мемлекетінде мұнай өндіріліп отыр, ал мұнайды өндіру жылына 3 млрд. т. құрайды. Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныс жыл бойына орта есеппен 7 пайызға, ал мұнай өндіру 5 пайызға өсіп отыр. Сонымен қатар өзіміздің Қазақстанда да мұнай өндіру мен өңдеу басты салаға айналып отырғандықтан ерекше мән бергеніміз жөн болар. Елімізде мұнай өндірудің пайдасымен қатар жағымсыз жағы болып отырған жағдай табиғи ортаны мұнаймен және оның өнімдерімен ластануы болып отыр. Қазіргі таңда мұнай мен мұнай өнімдері қоршаған ортаны ластаушының басты құбылысы болып отыр. Белгілі болғандай мұнайды қазу мен тасымалдау, өндіру барысында жылына мұнай мен мұнай өнімдерінің көп мөлшерде шығыны шығады. Сондықтан да бүгінгі таңда қоршаған ортаны және мұнаймен ластанған жерлерді қорғау мен тазарту мәнді істердің бірі болып отыр.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Н.Ә. Назарбаев « Сындарлы он жыл » Алматы: 2001 жыл.
2. Жұманбаев .Е.З « Шымкент қаласындағы ШНОС ААҚ аймағындағы топырақтың экологиялық ластануы » Магистрлік диссертация , Шымкен: 2002 ж.
3. « Қазақстан ұлттық энциклопедия » Алматы: 2003 жыл, 4 – том.
4. Н.В. Алисов, Б.С.Хорев « Экономическая и социяльная география мира » Москва: 2003 г.
5. И.В. Ярмухаммедов « Казахстан в современном мире » Алматы 2002 г.
6. Земля и человчество. /Общий обзор./ в серии « Страны и
народы » - М.: Мысль, 1978.
7. Кузнецов А. П. Население и хозяйство мира. Учебник для 10
классов. – М.: Дрофа. 2000.
8. Любимов И. М. Общая политическая, экономическая и
социальная география. Учебное пособие - М.: Гелиос. АВв6 2001.
9. Максаковский В. П. Экономическая и социальная география
мира. Учебник для 10 классов – М.: Просвещение, 2000.
10. Максаковский В. П. Географическая культура. Учебник для
вузов - М.: Владос.1998.
11. Максаковский В. П. Историческая география мира. Учебное
пособие для вузов. - М.: Экспресс. 1997.
12. Максаковский В. П. Всемирное культурное наследие. Научно-
популярное справочное издание. – М.: « Агенство издательская сервис » - М.: 2000.
13. Отчет о мировом развитии - М.: Прайм. ТАСС. 1997.
14. Социально экономическая география зарубежного мира.
Учебник для вузов /Под.общ.ред. В. В. Вольского. - М.:
Дрофа. 2001.
15. Голубчик М. М. Политическая география мира. Учебное
пособие для вузов. – Смоленск СГУ, 1998.
16 Колосов В. А., Мироненко Н.С. Геополитика и геополитическая география. – М.: Аспект – Пресс. 2001.
17. Экономическая, социальная и политическая география мира.
Регионы и страны. Учебник для вузов. - М.: Смоленск.СГУ .1999.
18. Экономическая, социальная и политическая карта мира.
Регионы и страны. Учебник для вузов / под.ред. С. Б. Лаврова и
Н. В. Каледина - М.: / Гардарини. 2002.
19. Баландин Р. С. Бондарев Л. Г. Природа и цивилизация. - М.:
Мысль. 1998.
20. Весь мир в таблицах. Справочник. - Минск. - М.: 2001.
21. Радионова В. А. Политическая карта мира : Учебно –
справочное пособие по географии, - М.: Московский лицей, 2000.
22. Алисов Н. В. Хорев Б. С. Экономическая и социальная
география мира (общи обзор): Учебник для ВУЗов. – М.:
Гардарики, 2000.
23. Географический энцикловедический словарь. Понятия и
термины /Гл. Ред. А.Ф.Трешников. Сов. Энциклопедия, 1988.
24. Гладкий Ю. Н.,Соколов О.В.,Файбусович Э.А. Экономическая
и социальная география. Пособие для поступающих в вузы.
– М.: Просвещение, 1999.
25. Гумилев Л. Н. Этносфера. История людей и история природы.
- М.: Экопрос.
26. Гумилев Л. Н. Ритмы Евразии
1. Н.Ә. Назарбаев « Сындарлы он жыл » Алматы: 2001 жыл.
2. Жұманбаев .Е.З « Шымкент қаласындағы ШНОС ААҚ аймағындағы топырақтың экологиялық ластануы » Магистрлік диссертация , Шымкен: 2002 ж.
3. « Қазақстан ұлттық энциклопедия » Алматы: 2003 жыл, 4 – том.
4. Н.В. Алисов, Б.С.Хорев « Экономическая и социяльная география мира » Москва: 2003 г.
5. И.В. Ярмухаммедов « Казахстан в современном мире » Алматы 2002 г.
6. Земля и человчество. /Общий обзор./ в серии « Страны и
народы » - М.: Мысль, 1978.
7. Кузнецов А. П. Население и хозяйство мира. Учебник для 10
классов. – М.: Дрофа. 2000.
8. Любимов И. М. Общая политическая, экономическая и
социальная география. Учебное пособие - М.: Гелиос. АВв6 2001.
9. Максаковский В. П. Экономическая и социальная география
мира. Учебник для 10 классов – М.: Просвещение, 2000.
10. Максаковский В. П. Географическая культура. Учебник для
вузов - М.: Владос.1998.
11. Максаковский В. П. Историческая география мира. Учебное
пособие для вузов. - М.: Экспресс. 1997.
12. Максаковский В. П. Всемирное культурное наследие. Научно-
популярное справочное издание. – М.: « Агенство издательская сервис » - М.: 2000.
13. Отчет о мировом развитии - М.: Прайм. ТАСС. 1997.
14. Социально экономическая география зарубежного мира.
Учебник для вузов /Под.общ.ред. В. В. Вольского. - М.:
Дрофа. 2001.
15. Голубчик М. М. Политическая география мира. Учебное
пособие для вузов. – Смоленск СГУ, 1998.
16 Колосов В. А., Мироненко Н.С. Геополитика и геополитическая география. – М.: Аспект – Пресс. 2001.
17. Экономическая, социальная и политическая география мира.
Регионы и страны. Учебник для вузов. - М.: Смоленск.СГУ .1999.
18. Экономическая, социальная и политическая карта мира.
Регионы и страны. Учебник для вузов / под.ред. С. Б. Лаврова и
Н. В. Каледина - М.: / Гардарини. 2002.
19. Баландин Р. С. Бондарев Л. Г. Природа и цивилизация. - М.:
Мысль. 1998.
20. Весь мир в таблицах. Справочник. - Минск. - М.: 2001.
21. Радионова В. А. Политическая карта мира : Учебно –
справочное пособие по географии, - М.: Московский лицей, 2000.
22. Алисов Н. В. Хорев Б. С. Экономическая и социальная
география мира (общи обзор): Учебник для ВУЗов. – М.:
Гардарики, 2000.
23. Географический энцикловедический словарь. Понятия и
термины /Гл. Ред. А.Ф.Трешников. Сов. Энциклопедия, 1988.
24. Гладкий Ю. Н.,Соколов О.В.,Файбусович Э.А. Экономическая
и социальная география. Пособие для поступающих в вузы.
– М.: Просвещение, 1999.
25. Гумилев Л. Н. Этносфера. История людей и история природы.
- М.: Экопрос.
26. Гумилев Л. Н. Ритмы Евразии
Тақырып: Қазақстанның мұнайлы аудандары.
Жоспар:
1. Кіріспе.
2-3 бб.
2. Негізгі бөлім.
1 – тарау. Қазақстанның мұнай алабтары мен кен орындары,
1.1. Орал – Ембі мұнай алабы.
4-5 бб.
2. Маңғыстау мұнай алабы.
6-9 бб.
1.3. Каспий қайраңы мұнай алабы.
10-26 бб.
2 – тарау. Қазақстандағы мұнай өнеркәсіптері және олардың
экологиялық жағдайлары.
2.1. Қазақстандағы ірі мұнай өкәсіпорындары. 27-33
бб.
2.2. Қазақстан топырағының мұнаймен ластануы. 34-37 бб.
2.3. Мұнаймен ластанған жерлерді рекультивациялау. 38-39 бб.
3. Қорытынды.
40-41 бб.
4. Сілтемелер тізімі.
42-43 бб.
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 44-
45 бб.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда әлемнің 60 – тан астам
мемлекетінде1 мұнай өндіріліп отыр, ал мұнайды өндіру жылына 3
млрд. т. құрайды. Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныс жыл
бойына орта есеппен 7 пайызға, ал мұнай өндіру 5 пайызға өсіп
отыр. Сонымен қатар өзіміздің Қазақстанда да мұнай өндіру мен
өңдеу басты салаға айналып отырғандықтан ерекше мән бергеніміз
жөн болар. Елімізде мұнай өндірудің пайдасымен қатар жағымсыз
жағы болып отырған жағдай табиғи ортаны мұнаймен және оның
өнімдерімен ластануы болып отыр. Қазіргі таңда мұнай мен мұнай
өнімдері қоршаған ортаны ластаушының басты құбылысы болып отыр.
Белгілі болғандай мұнайды қазу мен тасымалдау, өндіру барысында
жылына мұнай мен мұнай өнімдерінің көп мөлшерде шығыны шығады.
Сондықтан да бүгінгі таңда қоршаған ортаны және мұнаймен
ластанған жерлерді қорғау мен тазарту мәнді істердің бірі болып
отыр.
Тақырыптың мақсаты: Бұл жұмыстың мақсаты тақырыптың аты
Қазақстанның мұнайлы аудандары болғандықтан біз ең алдымен
Қазақстан территориясындағы ірі – ірі мұнайлы аудандарын жеке –
жеке аудандастырып, ол аудандардың мұнай қорлары, сапасы,
Қазақстан және дүние жүзінде алатын орны мен сыртқа шығарылып
сатылуын және сол аудандардың экологиялық мәселелерін жан – жақты
талқылап, жұмыс жасағанда сол аудандардың ластанбаудың тиімді
жолдарын қарастыра отырып жазылады.
Әлемнің геоэкономикалық, экологиялық және биошаруашылық
мүдделерін тоғыстырып отырған Каспий2 өз алдына әлдебір
қауымдастық түзілдіру мүмкіндігі бар дара сипатты геосаяси аймақ
ретінде бой көрсете бастады. Бұған оны жағалай орналасқан
шектес елдердің теңіз су алабын бірлесіп пайдалану жөніндегі
көзқарастары да ықпал - әсерін тигізе бастағандай. Каспий аймағы
– бұл Еуразия эканомикасының жаңа әлі қалыптасу үстіндегі
бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтық өзара қарым –
қатынасты дамыту үшін Каспийдің экономикалық болашағы анық
байқалады.
Тақырыптың міндеті: Тақырыптың міндетіне келетін болсақ біз
мына мәселелерді атап көсеткеніміз жөн болады деп ойлаймын.
Олар: Мұнай өндірген кезде сол аймақтың экологиялық резервтерін
қарастыру; мұнай өндіріліп жатқан жерде сол жерде жұмыс
істейтін қандастарымыздың қауіпсіздік шараларын ұйымдастыру;
мұнайды экспортқа шығарған кезде шет ел компанияларының үстінен
мемлекет тарапынан қатаң бақылау жасап отыру;
Бүгінгі таңда әлемнің 60 – тан астам мемлекетінде мұнай
өндіріліп отыр, ал мұнайды өндіру жылына 3 млрд. т. құрайды.
Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныс жыл бойына орта
есеппен 7 пайызға, ал мұнай өндіру 5 пайызға өсіп отыр. Сонымен
қатар өзіміздің Қазақстанда да мұнай өндіру мен өңдеу басты
салаға айналып отырғандықтан ерекше мән бергеніміз жөн болар.
Елімізде мұнай өндірудің пайдасымен қатар жағымсыз жағы болып
отырған жағдай табиғи ортаны мұнаймен және оның өнімдерімен
ластануы болып отыр. Қазіргі таңда мұнай мен мұнай өнімдері
қоршаған ортаны ластаушының басты құбылысы болып отыр. Белгілі
болғандай мұнайды қазу мен тасымалдау, өндіру барысында жылына
мұнай мен мұнай өнімдерінің көп мөлшерде шығыны шығады.
Сондықтан да бүгінгі таңда қоршаған ортаны және мұнаймен
ластанған жерлерді қорғау мен тазарту мәнді істердің бірі болып
отыр.
1 – тарау. Қазақстан мұнай алабтары мен кен орындары.
1.1. Қазақстандағы Орал – Ембі мұнай алабы.
Қазақстан біршама жас мұнайлы аудан болып табылады. Ембі
мұнай кен орындары патшалы Ресей3 кезінде – ақ іске
қосылғанымен, Каспий маңында мұнайды көптеп өндіру 1930 жылдарда
басталды. Республиканың барлық жерінде дерлік кездесетін көмірдей
емес, мұнай мен газ кен орындары Маңғыстау, Атырау, Батыс
Қазақстан, Ақтөбе облыстарын қамтитын Батыс Қазақстанда
шоғырланған. Мұнай кен орындары екі - Орал-Ембі және Маңғыстау
мұнай алабында орналасқан.
Мұнайдың қазіргі шаруашылықтағы рольі аса зор. Ол сұйық
отын өндіретін басты шикізат болып есептеледі. Одан автомобиль,
транспорт, дизель двигательдері үшін бензин, дизель майы,
керосин алынады. Мұнайды өңдегеннен кейін қалатын сұйық қалдық –
мазут электр станциялары мен металлургия пештерінде отын ретінде
жағылады, ал қатты қалдық гудрон – жол құрылысында
пайдаланылады.
Мұнайды өңдеген кезде бөлінетін газдар – химия өнеркәсібі
үшін бағалы шикізат. Серіктес мұнай газдарынан синтетикалық
спирт, синтетикалық каучук, синтетикалық талшықтар, пластмассалар
алынады. Мұнайдан әрбір машинадағы жұмысшы бөліктердің үйкелісін
азайтып, олардың жұмыс істеу мерзімін ұзарту үшін қажетті жағар
майлар жасалады.
Ембі мұнайы өзінің сапасы жағынан аса бағалы, өйткені
онда қоспалар ( күкірт, парафин, қарамай ) аз. Оны өңдегеннен
кейін жоғары сапалы бензин алынады.
Мұнай кен орындары тұзды – күмбезді дөңестерде орналасады.
Ембі алабында4 олардың мөлшері 2 мыңға жуық, қазіргі кезде
олардың ішінен әзірше бірнеше ондағаны ғана өнеркәсіптік
мақсатта пайдаланылады. Ірі мұнай және мұнай – газ кен
орындарына жататындар – Доссор, Мақат, Құлсары, Прорва және тағы
басқа мұнай кәсіпшіліктері . Алаптың барлық мұнай кәсіпшіліктері
Оралға және Ресейдің орталық аудандарына баратын мұнай құбырымен
жалғасқан. Атырау облысында Теңіз мұнай кен орны игерілуде.
Соның негізінде мұнай, газ және көмірсутектік шикізат өндіріп,
өңдеуге арналған ірі кешен салынған.
Қазіргі кезде дүниежүзілік эканомиканың5 отын, шикізат
қорына деген қажеттілік артып отырғаны баршамызға белгілі. Дәл
осы жағдай шетел инвесторларының Қазақстан өнеркәсібінің мұнай,
тау-кен, металлургия салаларына белсене араласуына себеп болды.
Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасу кезеңінде мұнай-
газ салаларына ірі инвестициялар салынуда. Бірнеше жылдан бері
Теңіз мұнай кенінде американдық Шеврон 6 компаниясы жұмыс
істеуде. Осы жылдардың ішінде Теңіз мұнайын халықаралық рынокқа
шығару жолы қарастырылуда. 1997 жылы мамыр айында ұзындығы 1500
шақырым Теңіз – Новосибирск экспорттық мұнай құбырын салу туралы
келісім бұл мәселені шешуге жағдай тудырады.
1.2. Қазақстандағы Маңғыстау мұнай алабы.
Маңғыстау алабы – республикада мұнаймен серіктес газ7
өндіретін ірі аудан. Бұл ауданды игерудің едәуір қиындықтары
бар: аумағының көбі елсіз, климаты қатаң, су жетіспейді және
т.б. Оның үстіне мұнайының құрамында парафин көп, сондықтан
құбырмен тасымалдау үшін оны қосымша қолдан жылыту керек.
Дегенімен, бұған қарамастан Маңғыстау мұнайын өндіру экономикалық
жағынан тиімді. Мұнайында күкірт жоқ, қарамай аз, бірақ
парафин көп. Парафин химия өнеркәсібі үшін қажетті шикізат
болып табылады.
Өзен мен Жетібай кен орындарында мұнайдың мол қоры
табылып, игерілуде.
Маңғыстау мұнайы өңдеу үшін Орал, Еділ бойы, Солтүстік
Кавказ зауыттарына жіберіледі. Мұнайды тасып әкету үшін
Маңғыстау түбегін Атырау – Ор магистралімен қосатын Мақат – Ақтау
– Жетібай - Өзен темір жолы салынды. Атырауға келетін тармағы
бар, ұзындығы 1700 шақырымнан асатын Ақтау – Самара мұнай құбыры
іске қосылды. Жетібай, Өзен алаптарында 1970 жылдардан бастап
өндірістік мұнай өндіріледі. Бұл жерлерде мұнай мен газ жер
бетінен 1250 – 2400 метр тереңдікте орналасқан. Мұнай беретін
қабаттардың қалыңдығы 300 метр және одан да асып түседі. Бұл
алаптың тиімділігі мынада: мұнай кен орындары жинақы, бір –
бірінен 25 – 30 шақырым қашықтықта шағын аумақта шоғырлана
орналасқан.
Маңғыстау мен Ембі8 мұнайы Ақтау мен Атыраудағы мұнай
өңдейтін зауыттарда өңделеді. Дегенімен мұнайдың көбі шетке
шығарылады. Мұнай өңдейтін басқа екі зауыт Павлодар мен
Шымкентте орналасқан. Олар Батыс Сібір мұнайын пайдаланып, жұмыс
істейді. Әзірге республиканың басқа аймақтарының Батыс
Қазақстанның мұнай өндіру және өңдеу жүйесімен өндірістік
байланыстары жоқ.
Батыс Қазақстанда Каспий маңы ойпаты, Оңтүстік Маңғыстау
және үстірт қыратында орналасқан газ қоры бар. Жетібай мен
Өзендегі9 мұнайға серіктес газдардың қоры ғалымдардың алдын – ала
есебі бойынша жүздеген млрд текше метрге жетеді. Бұл
Өзбекстандағы Газли газ кен орны қорының жартысын құрайды. Бұл
газ кен орындары – Қазақстандағы өнеркәсіптік маңызы бар алғашқы
табиғи газ кеніштері болып табылады.
Каспий құбырын салатын консорциумға қатысушы үш мемлекет –
Ресей, Қазақстан, Оман және дүние жүзінің алты елінен он жеке
компания құбырды пайдалануға берілгенге дейін оны қаржыландыруға
міндеттенеді. Құбырды 1999 жылы салып бітіріп 2000 жылы
пайдалануға берілді. Құбырды пайдалану кезінде Қазақстан төрт
мың адамға жұмыс орнын және 8,2 млрд доллар пайда алады. Бұл
мұнай құбырының бастапқы өткізу қабілеті жылына 28 млн тонна.
Кейін оның өткізу қабілетін 67 млн тоннаға, ал 2000 жылдан
бастап 170 млн тоннаға жеткізу жоспарланған. Мұнай қоры
мамандардың есебі бойынша 40 жылға жететін көрінеді.
Мұнайдың бұдан да ірі кені Каспий теңізінің табанынан
табылып отыр. Қазақстан Каспийшілер халықаралық консорциумы
Қазақстанға тиісті Каспий теңізінің 100 мың шаршы шақырым
аумағын зерттеу жұмыстарын аяқтады. Теңіз түбінің Қазақстанға
тиісті секторының мұнай қоры – 85 млрд тонна, газ қоры – триллион
тонна ( мамандардың зерттеу қорытындылары бойынша). Пайдалануға
дайындаған кесіндіде 10 млрд тонна мұнай бар.
Каспий теңізінің түбін зерттеу10 теңіз шельфінде
көмірсутек шикізатының қоры өте мол екенін дәлелдеп отыр.
Алдағы уақытта Каспий теңізінің түбінен мұнай құбырын жүргізіп
тасымалдау арқылы оны дүниежүзілік рынокқа шығару мәселесі
шешілу керек.
1997 жылы Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасында
Қазақстан – Қытай мұнай құбырын11 салып, оны Иранға дейін
жеткізу жөнінде құны 9 млрд доллардан асатын келісімге қол
қойылды. Мұны әлем жұртшылығы ғасыр келісімі деп танып отыр.
Келісім Қазақстан мұнайын сыртқа экспорттауға даңғыл жол ашады.
Қазақстан келешекте аса ірі мұнай өндіруші және оны
экспортқа шығаруға айналып, экономикалық және әлеуметтік дамудың
жаңа сапалы деңгейіне көтеріледі.
Қазақстанда 200 – дей12 мұнай және газ кен орындары
анықталып барланған, оның ішінде 102 мұнай, 29 мұнай-конденсат,
30 мұнай-конденсат, 6 мұнай-газ, 11 газ конденсат, 19 газ кен
орындары бар. Барланған мұнайдың алынатын қоры 2,2 млрд тонна,
газ – 2,5 трлн текше мерт, конденсат – 0,7 млрд текше метр.
Қазақстанда мұнайдың болжамдық қорлары 20 – 25 млрд тонна деп
бағаланады.
Мұнай мен газдың барланған қорының негізгі бөлігі Каспий
маңы мұнайлы – газды аймағында шоғырланған. Мұнда 122 кен орыны
ашылған, оларда республикадағы көмірсутек қорының 80 пайызы ( 1,3
млрд тонна мұнай, 700 млн тонна шамасында конденсат, 1,7 млрд
текше метр бос және 577 млрд текше метр сұйытылған газ)
шоғырланған. Бұл жерде мұнай мен газдың Қашаған, Теңіз және
Қарашығанақ сияқты айрықша ірі кен орындары бар, олардың жиынтық
үлесі мұнай мен газ өндірісінің жалпы балансында 30 пайыздан
асады.
Оңтүстік Маңғыстау мен Солтүстік Үстірт – Бозашы
аймағындағы ең ірі кен орындары - Өзен, Жетібай, Қаражамбас,
Солтүстік Бозашы. Мұндағы мұнайдың барланған қоры 700 млн тонна,
конденсат – 1,4 тонна және газ – 141,0 млрд текше метрді құрайды.
Жалпы республикадаға баланста бұл аймақтағы көмірсутек
өндірісінің үлесі – 50 пайыз шамасына тең. Мұнайдың өнеркәсіптік
мол қоры Оңтүстік Торғай мұнайлы – газды алабында анықталған (
Құмкөл, Майбұлақ, Ащысай, Арысқұм т.б. кен орындары).
Бұл жерде жиынтық болжамдық қоры 400 млн тонна
шамасындағы 11 кен орыны барланған. Олардың ең ірісі – Құмкөл
кен орыны ( 1990 жылдан мұнай өндіріле бастады). Бұл аймақтың
мұнай өндірісіндегі үлесі 10 пайыз шамасында.
1.3. Каспий қайраңы мұнай алабы.
Егер Каспий13 және оның жағалаулары жөнінде көне кезеңге,
тіпті одан бергі көз жетер уақытқа назар сала отырып айтар
болсақ, мынадай бір ерекшелікті байқауға болар еді: тек бір
халықтың өзінің тарихи деректемелерінде, мифалогиясы мен
аңыздарында Каспийге қатысты мүлдем кереғар көзқарастар бар:
олар оны бірде асқақтатса, бірде мүлдем төмендетіп бағалайды.
Қалай дегенімен, Каспий теңізінің кейіптелуі мен сипатталуында
ұдайы бір мистикалық рең бары байқалады.
Мысалы, көне гректер Каспий бойын өздерінің бастапқы
туған отаны, жер кіндігі және сонымен бірге жердің қиыр тұсы
деп есептеген. Дәл осы жерде Промотей гректерге жан бітіретін
алау отын жеткізген және нақ осы жерде соның жазасына Қап (
Кавказ тауы ) тауының қапталына тасқа қағылған. Ал кейбір
зерттеушілер Каспий теңізі жағалауларында өте көне өркениет
өркен жайған деп есептейді, бірақ ол қалаларды арнасынан асқан
Каспий суы шайып кетсе керек, өйткені әртүрлі тарихи дәуірлерде
оның деңгейі ұдайы өзгеріп отырған. Інжілдегі аңызға сәйкес
Нұх пайғамбардың кемесі Арарат тауларына келіп қайырылғаны
тектен – тек айтылмаса керек.
Осылай дегенімен, Каспий маңындағы ойпаттан шыққан Александр
Македонский14 бұл теңізді ешқандай бір көңіл аударуға тұрмайтын
боз батбаққа балайды және осы алаптың солтүстік суларынан әрі
қарай құмды, жан баласы мекендеп көрмеген жерлер жатыр деп
есептеген.
Бұл айтылғандарға қарамастан көптеген елдер мен
халықтардың тарихында, олардың мифтік аңыздары мен мәдениетінде
Каспий шағын ғарыштық әлемнің не басталуын, не аяқталуын және
жекелеген этностардың немесе мемлекеттердің дүниетанымын
әйгілейтін бейне бір тұрлаулы таңба ауқымында әрдайым қылаң
беріп отырады.
Сонымен Каспий бүкіл әлемдік өркениеттер мен діндердің
өзінше бір тоқайласқан өңірі болып саналады. Осы орайда Велимир
Хлебников бейнелі түрде Каспий – Христос, Мұхаммед және Будда
үшбұрышы деп бір шиырып тастайды.
Тағы бір тұрғыдан қарағандар Каспийді Гондван
праматеригінің орталық тұсына жайғасқан аса алып Тетис көне
мұхитының қалдығы деп есептейді.
Тарих басталғанға дейінгі дәуірдің осы жұрнағының өзі бұл
күнде планетамыздың ішкі қойнауындағы ең ауқымды су айдыны
болып отыр,
Тым таяу кезеңге дейін Каспий өңірі геосаяси шеткері
аймақтарының бірі тәрізді болып келді. Каспий шельфі мен
құрлықтық Каспий бойындағы болашақ энергия қуатының қорын бұлдыр
бағалау өзінше бір Каспийлік мифалогия туындатты, бірақ оны
географиялық аймақтың атағын көтеруге бағытталған сенімсіз
талпыныс қана деп бағалаушылар да табылды.
Сонда қазіргі шақтағы Каспий аймағы дегеніміз не деген
сұраққа жауап беретін болсақ, яғни мұны неғұрлым дұрыс анықтап
түсіну үшін мына сұрақтардың жауабын байыптап алайық: геосаяси
аймақ деген ұғымды Каспий бойына қолдануға болама, егер болса,
оның геосаяси тұрғыдан толымдылығы қандай ?
Бұл реттен кеогенде сарапшылар арасында Каспий аймағын
өзінше тұрғыдан қарайтын бірнеше нұсқалы пайымдаулар бар.
Бір сараптаушы топтың көзқарасы бойынша, Каспий –
планетамыздағы айрықша экожүйе болып қалыптасқан энергиялық және
биологиялық ресурстардың алтын сандық қойнауы.
Әлемнің геоэкономикалық, экологиялық және биошаруашылық
мүдделерін тоғыстырып отырған Каспий өз алдына әлдебір
қауымдастық түзілдіру мүмкіндігі бар дара сипатты геосаяси аймақ
ретінде бой көрсете бастады15. Бұған оны жағалай орналасқан
шектес елдердің теңіз су алабын бірлесіп пайдалану жөніндегі
көзқарастары да ықпал - әсерін тигізе бастағандай. Осының өзінен
ақ Каспий аймағы Орталық Еуразиядағы геосаяси жағдайдың маңызды
буыны ретінде стратегиялық берік қимылға айналып отыр.
Ал екінші бір көзқарас Каспий аймағын Альжирден Оңтүстік
– Шығыс Азияға дейін Балқан, Таяу Шығыс және Кавказ, Ауғанстан,
Кашмир арқылы созылып жатқан жаһандық тұрақсыздық иіні деп
аталатын Солтүстік Ареалдың бір бөлшегі деп қарайды.
Сарапшылардың үшінші бір тобының көзқарастары бойынша,
Каспий бойы – Кавказ, Орта Шығыс, Ресей және Орта Азия ірге
түйістіретін шекаралық аймақ. Соған сәйкес ол христиан, ислам
және буддалық өркениеттердің де шекарасы болып табылмақ.
Кейбір сарапшылар Үлкен Орталық Азия16 деген ұғымды
да қолданып жүр. Олар бұған Еуразияның ішкі кеңістігін, атап
айтқанда, Каспий мен Арал теңіздерінің бассейндерін, құрлық
орталығындағы сусыз облыстарды және оларды қоршап жатқан таулар
желісін, сондай ақ оның батыс бетіндегі ( Шығыс Иран), Кавказ
және Еділ – Каспий бассейнін қосады.
Саяси география тұрғысынан алғанда, Каспий теңізі ірі
теңіз жағалауы өңірлері жүйесінің шеткерірек өңірі – дәлірек
айтқанда, Атланд мұхитында басталатын және Жерорта мен Қара
теңіздер арқылы қамтылатын қатарынан бірнеше аймақтар кіретін
жүйенің бірі болып табылады.
Бұл алып аймақ өзінің алатын орнының мәніне қарай ерекше
сабақтасқан бірнеше ірі – ірі теңіз байламдарын құрайды. Шын
мәніне келгенде теңіздер батыста Солтүстік – Батыс Атлантикадан
Қазақстанға дейін, Шығыста Ресей мен Кавказға17 дейін қамтылатын
біртұтас геосаяси кеңістіктің жекелеген бөліктерін өзара көктеп,
тұтастырып тұрған материал іспеттес. Осы тұрғыдан қарағанда,
Каспий теңізін мұндай алып жүйеге кіретін жол немесе қақпа
деуге болар еді. Алайда осы сатылы сабақтас байланыстар
желісінде Каспий белгілі бір дәрежеде шеткері орынға ие.
Сонымен бірге Капий аймағы қазіргі кезде тұрақсыздыққа
шырпы тастауға дайын тұрған алапқа айналғандықтан, кейбір
сарапшылардың пікірі бойынша, Каспий жағалауы – бұл нағыз Таяу
Шығыс18 тақылеттес геосаясаттың қара үңгірінің нағыз өзі.
Бірқатар факторлар арқылы дәйектелген көмірсутекте шикізат
қорының орасан молдығымен байланысты бұл тұжырым көптеген ұлы
және аймақтық державалардың мүдделерінің қақтығысуына әкеліп
соғатын себептердің бірі болады деп есептейді.
Бұған қазіргі Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің
шешілмей тұрғандығы, шельфтегі кейбір кен орындарының Каспий
жағалауындағы жекелеген мемлекеттердің қайсысына тиесілі
екендігіне байланысты қайшылықтар, Каспий мұнайын қалай
тасымалдауға қатысты басым бағыттар жөніндегі дау – дамайлар және
басқа себептер қосылады.
Анық жай мынау: Каспийдің ұшан – теңіз байлығын оның
төңірегіндегі елдер бір – бірінің мүддесін ескеріп сыйлайтын
болса ғана ұқыпты пайдалануға болады.
Өкінішке қарай, бұл үлкен аймақта қазіргі қалыптасып
отырған жағдай мүлдем қауіпсіз деп айту мүмкін болмай отыр (
мысалы, тек Ауғанстандағы жағдайлардың өзін алайық ). Жағдайды
оңға қарай бастыру үшін бірлескен шешімдер әзірлеп, әлі де көп
– көп күш – жігер жұмсауға тура келеді.
Саяси – географиялық аймақтандыру өз кезегінде таяудағы
тарихта орын алған аса маңызды тарихи оқиғалармен ұштасқан
аймақтық геосаяси парадигмасымен тікелей байланысты.
Бұдан КСРО19 ыдырағаннан кейінгі кезеңде Каспийдің
геосаяси маңызы артқан үстіне артып келе жатқанын байқау қиын
емес.
2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін халықаралық
антитеррористік науқан басталысымен Каспийдің маңызы батыс елдері
үшін күрт арта түсті.
Соңғы кезде бұл өте анық байқалады. Неліктен бұлай болып
отыр деген сұраққа сарапшылар әртүрлі жорамалдар айтады.
Қанеки, осы бетбұрысты жалпы елестетуге мүмкіндік беретіндей
белгілі бір қорытындылар жасап көрелік.
Сонымен біріншіден, Америка Құрама Штатындағы ылаңкестікке
байланысты әлемдегі жалпы геосаяси жағдай өзгерді, мұның өзі
Батыста олардың Таяу Шығыс аймағындағы энергетикалық тәуелділікті
азайту тенденциясын күшейте түсті.
Екіншіден, тұтастай алғанда дүниежүзілік энергетика
рыногындағы жағдай орнықты болмай отыр. Әлемдік рынокқа мұнай
шығаратын негізгі өндірушілер арасындағы бәсеке ширығып барады.
Үшіншіден, Каспийдің негізгі энергетикалық қорын пайдалану
кезеңі жақындап келеді. Каспий шельфін барлау жұмыстары соңғы
кезеңіне аяқ басты. Мұндағы ресурстар картасы неғұрлым
айқындалып келеді, ынта туғызып отырған мұнайлы аудандардың
қарасы анықталып та қалды.
Осыдан келіп, мұның бәрі Каспий аймағы төңірегіндегі
геосаяси күресті күшейтіп отыр.
Атап өту керек, бұл процеске объективті қалыптасқан
жағдайлардың салдарынан көптеген мемлекеттер өзінен-өзі қатысуға
мәжбүр болады екен. Каспий төңірегінде бірнеше күштің
орталықтары - Америка Құрама Штаттары, Ресей, Қытай, Еуропалық
одақ, Түркия, Иран, Парсы шығанағы елдерінің аса маңызды
өмірлік мүдделері айрықша өткір қақтығысқа түскен.
Күмән жоқ, мұның дәлеліне – батыс дипломатиясының
Закавказье аймағында белсенділік танытуы, Каспийде 2002 жылдың
тамыз айында соңғы он жылдағы ең ірі Ресей – Қазақстан әскери –
теңіз жаттығуларының өтуі, Америка Құрама Штаттарының Каспий
бойындағы ірі мемлекет – Иранды зұлымдық белдеуі деп аталатын
шеңберге енгізуі жатады.
Осыған байланысты, біздің топшылауымыз бойынша, Каспий
маңындағы геосаяси координаттар анықтамасына қатысты негізгі
көзқарастарды ескере отырып, тұтастай алғанда бұл аймақты
Солтүстік – Оңтүстік және Шығыс – Батыс жерлері бойынша өзінше
бір геосаяси қақпа деп сипаттауға болады.
Сонымен қатар оны өзімен шектес аймақтардағы геосаяси
жағдайлардан бөліп қараудың да реті жоқ.
Бұған назар аударғымыз келіп отырғанымыздың себебі:
тұтастай алғанда қазірдің өзінде аймақтағы ортамерзімдік
кезеңдегі стратегиялық тұрақтылық энергетикалық немесе экологиялық
аспектілерге емес, Каспий төңірегіндегі геосаяси құрылымның
өзгерісіне байланысты болмақ.
Сөйтіп мына жай талассыз шындыққа айналып келеді: Каспий
мен Каспий маңындағы аймақтың геосаяси маңыздылығы бүгінде
артқан үстіне арта түсуде. Дәстүрдегідей мұндай геосаясат
тұрғысынан жоғары мән берілу процесінде Каспий теңізі шельфінде
және Каспий маңы аймағындағы құрлық бөлігінде қазірге дейін
ашылған, сондай – ақ әлі де зерттеліп анықтала түсетін қуаты
мол көмірсутегі мен табиғи газдың болжамды қоры ерекше орын
алады. Бір жағынан, Каспийдің мұнай – газ қоры мен оған деген
жоғары ынта – ықыластың белгілі бір сәкессіздігі бар сияқты
көрінуі мүмкін. Онда бұл жағдайға басқа қырынан да үңілуге
болады.
Әлемдік қара алтын 20 рыногында Парсы шығанағы
сияқты алып аймақ ойыншыларымен салыстырғанда Каспий теңізінің
көмірсутекті энергиялық қоры әжептәуір аздау екендігінде күмән
жоқ.
Бірақ біз мынаны ескеруіміз керек: Каспий төңірегіндегі
елдердің басым көпшілігі, демек Каспий теңізімен тікелей
шектесетін елдер энергиялық қуаты зор шикізатты әлем рыногына
шығаратын ірі-ірі мұнай – газ өнімдерін сатушылар болып табылады.
Мәселен, Ресей мен Иран мұнай, газ өнімдерін сыртқа шығарып
сатудан дүниежүзілік алғашқы бестіктің қатарына енеді. Ал кейбір
мамандардың бағалауы бойынша, бүгінгі таңда Ресей – сыртқа мұнай
шығаратын ең ірі ел. Иран республикасына келсек, дүниежүзілік
мұнай экспорты санатында ол Сауд Арабиясынан кейін үшінші
орынды иеленіп келеді.
Егер бұлай болса, Каспийдің көмірсутегі қорының мөлшері
дүниежүзілік шикізат рыногында жағдайды жаңа сапада өзгерте
алатын қосымша көлем бола алады. Тек Каспий арқылы ғана кейбір
мемлекеттер негізгі мұнай шығаратын елдер жүктелісінде ресми
түрде бірінші орынға жылжуы мүмкін. Бұл арада мына жайды да
ұмытпаған жөн: бұл жүйеде тек кімнің қандай орынға ие болуы
ғана мұнай экспорттайтын елдердің геосаяси артықшылыққа қол
жеткізуінде аса мәнді рөл атқарады.
Міне, ресми емес осындай астыртын теке тірес жарыстың
салдарынан келіп Каспий төңірегіндегі геосаяси жағдайға қатысты
жаңа дау – дамайлар қара көрсетіп отыр.
Бұл жерде Ресейдің алатын орны барған сайын маңызды бола
беретін түрі бар. Бүгінгі күні Каспийдің барлық ірі көлік
қатынастарының дәлізі бір бағытқа – тек Ресейге қарай шығады.
Осы бағыт арқылы ғана Каспий мұнайы батыс рыногына жеткізіледі.
Түркменстанның, Өзбекстан мен Қазақстанның газы да экспортқа
Ресей жері арқылы жөнелтіледі.
Магистральды мұнай құбырларын салу құрылысына КТК
қызметінің біртіндеп алға басуына байланысты жан кіре бастады.
Бұдан соң Трансмұнай мемлекеттік компаниясы жұмысын
өрістетіп, 2000 жылдың көктемінде Чешенстанға соқпай Дағыстан
жері арқылы Баку – Новосибирск мұнай құбырының21 жетпей тұрған
бөлігін салып шықты. Соның нәтижесінде Новороссийскінің
терминалдарына Әзірбайжан мұнайын кедергісіз жеткізіп тұру
қамтамасыз етілді.
2000 жылы магистральды мұнай құбырларының тағы да
басымдылығы жоғары екі бағытты анықтады: олар – Балтық құбырлар
желісінің жүйесі және Новоросийскіге Украинаны айналып өтіп,
Суходольная – Родиновская бағыты бойынша тартылатын магистраль.
Балтық құбырлар желісінің жүйесі арқылы Орал мен Сібірдің
мұнайы Балтық теңізінде салынып жатқан Ресейдің Приморск
терминалдарына Латвия мен Литваның порттарын пайдаланбай – ақ
неғұрлым қысқа әрі арзан жолмен жеткізілетін болады. Егер бұл
жобалар толық көлемінде жүзеге асырылатын болса, онда Балтық
құбырлары желісінің өзі – ақ Балтық елдерінің порттарында қазіргі
жөнелтіліп жатқан мұнайдың тең жартысынан астамын өңдеп жөнелте
алар еді.
Балтық құбырлар желісі22 жүйесінің бірінші кезегінің жүк
жөнелту мүмкіндігі – жылына 12 млн тонна. Ол үшін 270 километр
мұнай құбыры, мұнай құятын терминал және мұнай қоймасы салыну
көзделген. Ал бұл жобаның келесі екінші кезегін іске қосу тағы
да жылына 17 млн тонна мұнай жөнелтуге мүмкіндік береді.
Ілгері болашақта бұл жүйенің мүмкіндігін 32 млн тоннаға дейін
жеткізу көзделген.
Суходольная – Родионовская мұнай құбырының ұзындығы 250
шақырым. Демек бұл қазіргі Украина жері арқылы өтетін бағыттан
100 шақырым қысқа, ал мұның мұнай тасымалдау қуаты – жылына 26
млн тонна. Жобаның құны 180 млн доллар. Оның құрылысы осы таяу
уақытта аяқталмақшы.
Каспий шельфінің Қазақстанға тиесілі бөлігінде мұнай
өндірудің артуына байланысты шамамен 2010 жылға қарай КТК
бойымен тағы бір мұнай құбырын тарту мәселесі туындауы мүмкін.
Қазіргі жүзеге асырылып жатқан бұл жобалардан басқа
Еуропаның бірнеше елдері арқылы Адриатикадағы хорват порты
Омишальге дейін мұнай құбырын тарту жобасы да бар. Бұл
Дружба – Адрия жобасымен толық сәйкес келеді.
Бұған қоса Газпромның экспорт саясатындағы жоспарын да
ескру керек: олар – жұмысы қазірдің өзінде басталған Украинаға
соқпай Беларуссия арқылы өтетін Ямал – Еуропа газ құбырының
бірінші учаскесі және Қара теңіздің астымен Түркияға тартылатын
Көгілдір ағыс деп аталатын аса ірі жоба.
Ресей компаниялары Ресейдің өз ішіндегі мұнай – газ
қорларын таратып тасымалдауды аяқтағаннан кейін Каспий аймағын
игеруді жеделдете бастады.
Америка Құрама Штатында соңғы уақытта Каспий аймағына зор
ынта таныта бастағаны өзінен - өзі түсінікті. Ақ үйдің қазіргі
әкімшілігінің Каспий аймағының маңызына мән беруі бірден
байқалады.
АҚШ – тың энергетикалық стратегиясында бұл аймақтың өзіндік
орны арта түсуде. Ішінара айтқанда, ол мына тұрғыдан көрінеді:
- Баку – Жеейхан құбырын тарту жобасы бұрынғысынша қолдау
тауып отыр.;
- Қашаған кенішінен көмірсутегі қазынасының елеулі қоры
табылғаннан кейін Вашингтонның бұл аймаққа ынтасы тіпті жандана
түсті.
Мұның өзі АҚШ – тың әрекетін ширатты, оның ішінде,
Қазақстан рыногында жұмыс істейтін Еуропа инвесторларының
мүмкіндігін жұмылдыру арқылы жүргізілетін іс- қимылдар да бар.
Әрбір ынталы тарап Каспий байлығының түпкілікті әлеуеті
қандай екенінен өте хабардар. Шынында да, бағалаулар бойынша,
мұндағы мұнайдың дәлелденген қорының өзі 4 – 6 млрд тоннаны
құрайды немесе бұл әлемдік қордың 3 пайызына тең. Қазірдің
өзінде Каспий мұнайын өндіру көлемі дүние жүзі бойынша
өндірілген мұнайдың 1,5 пайызын, ал Таяу Шығыс елдері бойынша
4 пайызды құрайды. Тұтастай алғанда, 2010 жылға қарай Каспийдің
өндірістік әлуеті 150 – 200 млн тонна болады деп бағалануда
немесе бұл сол кездегі Таяу Шығыс елдерінің өндірістік қуатының
12 пайызына пара – пар болмақ.
Бұл бұлма, Каспийдің минералдық қоры осы өңірде
тиімділігі жоғары бірқатар өндірістер мен өнеркәсіп кешенін кең
түрде дамытуға да жеткілікті. Сондай – ақ Каспий жағалауындағы
елдер өздерінің экономикалық мәселелерін дүние жүзілік рынокқа
энергетикалық шикізат шығару арқылы шешуге ұмтылыс жасауда.
Сондықтан мына жайды атап көрсетуге болады: Каспий бойындағы
мемлекеттердің стратегиясы бұл аймақтағы отын энергетика кешенін
дамытуға ауқымды көлемде шетелдік инвестицияларды тартуға
негізделіп жасалып отыр. Мәселен, Каспий мұнайы мен газын
өндіріп, іске жаратуға бұл күнде 40 – қа тарта компания
қатысуда, олардың ішінде АҚШ – тан – 11, Жапониядан – 5, Англиядан
– 4, Франциядан – 3, Түркиядан – 3, Норвегиядан – 2, талия,
Германия, Оңтүстік Корея, Сауд Арабиясы, Финляндия, Аргентина,
Сингапур, Малайзия, Австралиядан және басқа елдерден кәсіпкерлер
бар.
Мұнымен қатар, мына жайды да атап өтпеске болмайды,
Каспий аймағы жаңа коммуникация жүйесінің нақ орталығында
орналасқан. Бұл аймақ арқылы халықаралық маңызы бар мынадай
көлік қатынастары өтеді: TRACECA Солтүстік – Оңтүстік ,
ТАЕ ВОЛС дәліздері, әуе жолы қатынастары. Бұлар алдағы
уақытта Еуразия қосқұрлығындағы көлік – коммуникация байланыс
торабында маңызды орын алуы мүмкін. Аймақтың Шығыс пен Батыс,
Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы қатынаста транзиттік маңызы да
артып келеді. Сол арқылы тасымалға кететін уақыт қазіргі теңіз
жолына қарағанда әлдеқайда қысқармақшы.
Каспий аймағы – бұл Еуразия эканомикасының жаңа әлі
қалыптасу үстіндегі бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтық
өзара қарым – қатынасты дамыту үшін Каспийдің экономикалық
болашағы анық байқалады.
Еуропа мұнай мен газды сырттан алдыруды
диверсификациялауға ынталы, Таяу Шығыс елдеріне тәуелділікті
азайтуға тырысады. Энергия шикізатына мүлде зәрулік көріп
отырған Түркия үшін Каспийден мұнай құбырын тарту жобасы
мейлінше пайдалы. Мұнай құбырының бұл бағыты бойынша Түркия
Ресеймен және Иранмен бәсекелестікке түседі.
Ал оңтүстік бағытта энергия қорын тасымалдауда Иранның
мүдделері Ресеймен бәсекелес.
Каспийдің көмірсутегі шығыс бағытта Қытайдың көңілін
аударады. Соңғы 10 жыл бойы бұл елдің сырттан шикізат алуы
ұдайы артып келеді. Энергия қорының елеулі бөлігін ол Парсы
шығанағы ауданынан және Оңтүстік Шығыс Азиядан алуда. Сондықтан
Қытайдың Сібір мен Каспий аймағындағы энергия қуаттарына көңіл
аударуы сөзсіз.
Солтүстік – Оңтүстік, мейлі Шығыс – Батыс желісі болсын,
құрлық аралық тасымал жүйесінде маңызды бір сегменттік орын алу
мүмкіндігіне келейік. Орта мерзімдік болашақта бұл бағытта
төтенше жедел даму болады деп күтуге болмайды. Каспий маңындағы
елдердің экономикалық жағдайы халықаралық маңызы бар ірі
жобаларды ( темір жол және автомобиль жолдарын салу) жүзеге
асыруға әзірге мүмкіндік болмайды. Бұл бағыттағы дамудың
саябырлығы, сондай – ақ транзиттік қозғалыстар, көлік, кеден және
басқа да қызметтер үшін ұйымдастыру – құқықтық жағдайлар жасау
жөнінде мемлекетаралық келісімдерге қол жеткізу процесінің ұзаққа
созылуынан болып отыр.
Қазіргі кезеңде Каспий аймағында әрқайсысы өз ықпалын
жүргізу үшін күресте халықаралық капиталдың бірнеше негізгі
топтары бақталастыққа түсуде.
Ірі – ірі ұлтаралық корпорациялардың ықпалы жаңа құбырлар
тарту бағытын айқындауға және Каспий теңізінде мұнай мен газ
кен орындарын ашу құқына ие болуға байланысты геосаяси
мәселелерге бағытталған. Кавказ бойындағы белгілі тұрақсыз
жағдайларды ескерсек, құбырлар тарту мәселесі айрықша күрделі
екенін көреміз.
Шельфтегі Қазақстан секторы болашағы ең зор аймақ болып
табылады. Каспий өңірінде тұтастай алғанда оннан астам белгілі –
белгілі ұлтаралық корпорациялар жұмыс істейді, олардың арасында
Тексако – Мобил, Би Пи Амоко, Шелл, Шеврон және басқа алыптар
бар.
Каспийде американдық ұлтаралық корпорациялар неғұрлым
белсенділік танытуда. Америка капиталы Каспий шельфінің
Әзірбайжан бөлігі бойынша жүргізілетін жұмыстардың бас
үйлестірушісі – АМОК – ті бақылауға алған, ал оның Каспий
құбырлары консорциумының магистральды бағыттарын түпкілікті
анықтауда да маңызды орны бары белгілі.
Каспий аймағында Шеврон корпорациясы дербес әрі ө белсенді
рөл танытып келді және бұдан былай да таныта бермек. Маңызды
бір жайды атап өтейік: Қазақстан мен Шеврон бір – біріне тең
дәрежеде ынталылық танытты. Шеврон Батыс Қазақстандағы алдын ала
жүргізілетін және бастапқы жұмыстарға ірі көлемде инвестициялар
жұмсады, ол болашақта да сондай көп инвестициялар жұмылдыруды
жоспарлауда.
Батыс сарапшылары Шеврон акцияларының құндылығы артқанын
Теңіз келісімшарты жасалуымен тікелей байланыстырылады. Қазақстан
бұл келісімшартты кең түрде жарнамалай отырып, оны елді
экономикалық дағдарыстан алып шығудың басты жолдарының бірі деп
қарады, өйткені Шевронның біздің республикада болуының өзі басқа
көптеген жекеменшік шетел инвесторларының келуіне келуіне үлкен
кепілдік еді.
Каспий мұнайын игеру жобаларына АҚШ – тан басқа Батыс
елдерінің, әсіресе Франция, Италия және Ұлыбритания ұлтаралық23
корпорациялары да белсенді жұмылдырылған.
Бұл алыптардың мұндай ықылас танытуына Каспий аймағын
дүние жүзінде Парсы шығанағынан кейін мұнай өндіруде екінші
орынға шығарып отырған көмірсутегі қорының молдығы ғана емес,
жағалаудағы елдердің мұнай газ секторының батыс компаниялары
үшін ашықтығы да себеп болып отыр. Каспий жағалауындағы
республикалардың шетелдік компанияларға өздеріндегі мұнай – газ
секторын игеруге жол ашуы, біріншіден, бұл елдердің сыртқы
экономикалық саясаты өзерінің сыртқы сауда әріптестерінің қатарын
көбейтуге, мұнай мен газ тасымалдау үшін транзитті жолдарды
молайта түсуді мақсат етуіне байланысты.
Ал біз үшін Каспийді игеруге әлемнің ең ірі – ірі деген
мұнай корпорацияларын кең түрде тартудың басты себептерінің бірі
– жаңа технологияны пайдалану болды.
Каспийде мұнайдың ұшан – теңіз мол қоры бар екендігі
тіпті сонау кеңес уақытынан белгілі болатын. Бірақ кеңестік
мұнайшылардың құрамында мұндай көп мөлшерде күкірті бар қысымы
800 атмосферадан асатын мұнай өндіру тәжірибесі жоқ еді. Мұндай
технологияларға ие болу ол кезеңде ұлтаралық ірі
корпорациялардың айрықша артықшылығы саналатын.
Мұндай мақсатты жүзеге асыру үшін жаңа өндірістік қуаттар
мен мұнай құбырлары қажет және бұған жеткілікті қаржыны бұл
күнде тек шетел инвесторлары ғана бере алады.
Қазір көзіміз жетіп отырғандай, біз мұны айтуға
мәжбүрміз, Каспий теңізі бассейніндегі экологиялық тепе – теңдік
бұзылды. Өлшеусіз және ұзаққа созылған антропогендік әрекеттің
салдарынан мұндағы экологиялық жүйк үйлесімділігінің бұзылғаны
сондай, оны қалпына келтіруге ондаған жылдар қажет, ал Каспийге
ондай мұрша қайдан келсін – шельфтегі көмірсутегі қорын жаппай
игеру, салынуы ықтимал су асты Каспий құбырын тарту өріс
алмақшы.
Осы айтылғанды ескере отырып, шельфте қазіргі кезеңде
жүргізілетін минералдық шикізат көзін барлау және өңдеу
жұмыстары жағалаудағы мемлекеттердің аймақта өзара қарым – қатынас
жасау жөніндегі принципті келісімшарттарды жетістіктерін қоршаған
ортаны ластаудың бетін аударумен ұштастырылуы керек.
Каспий маңындағы барлық мемлекеттердің стратегиялық
мүддесіне, егер көмірсутегі қорының шексіз еместігін ескерсек,
оларды игеруге кіріскенде бүкіл экологиялық талаптарды сақтай
отырып және Каспий теңізінің экожүйесі мен биожүйесін сөзсіз
сақтау тұрғысынан әрекет ету сай келетіні өзінен - өзі анық
емес пе.
Сонымен қазіргі геоэкономикалық перспективалар мен жалпы
әлемдік процестер энергияның дәстүрлі көздерін пайдалану жалпы
дүние жүзінде артып отырғанын ескере отырып, былай деп
тұжырымдай аламыз: Каспий аймағының әлемдік қауымдастығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1. Кіріспе.
2-3 бб.
2. Негізгі бөлім.
1 – тарау. Қазақстанның мұнай алабтары мен кен орындары,
1.1. Орал – Ембі мұнай алабы.
4-5 бб.
2. Маңғыстау мұнай алабы.
6-9 бб.
1.3. Каспий қайраңы мұнай алабы.
10-26 бб.
2 – тарау. Қазақстандағы мұнай өнеркәсіптері және олардың
экологиялық жағдайлары.
2.1. Қазақстандағы ірі мұнай өкәсіпорындары. 27-33
бб.
2.2. Қазақстан топырағының мұнаймен ластануы. 34-37 бб.
2.3. Мұнаймен ластанған жерлерді рекультивациялау. 38-39 бб.
3. Қорытынды.
40-41 бб.
4. Сілтемелер тізімі.
42-43 бб.
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 44-
45 бб.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда әлемнің 60 – тан астам
мемлекетінде1 мұнай өндіріліп отыр, ал мұнайды өндіру жылына 3
млрд. т. құрайды. Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныс жыл
бойына орта есеппен 7 пайызға, ал мұнай өндіру 5 пайызға өсіп
отыр. Сонымен қатар өзіміздің Қазақстанда да мұнай өндіру мен
өңдеу басты салаға айналып отырғандықтан ерекше мән бергеніміз
жөн болар. Елімізде мұнай өндірудің пайдасымен қатар жағымсыз
жағы болып отырған жағдай табиғи ортаны мұнаймен және оның
өнімдерімен ластануы болып отыр. Қазіргі таңда мұнай мен мұнай
өнімдері қоршаған ортаны ластаушының басты құбылысы болып отыр.
Белгілі болғандай мұнайды қазу мен тасымалдау, өндіру барысында
жылына мұнай мен мұнай өнімдерінің көп мөлшерде шығыны шығады.
Сондықтан да бүгінгі таңда қоршаған ортаны және мұнаймен
ластанған жерлерді қорғау мен тазарту мәнді істердің бірі болып
отыр.
Тақырыптың мақсаты: Бұл жұмыстың мақсаты тақырыптың аты
Қазақстанның мұнайлы аудандары болғандықтан біз ең алдымен
Қазақстан территориясындағы ірі – ірі мұнайлы аудандарын жеке –
жеке аудандастырып, ол аудандардың мұнай қорлары, сапасы,
Қазақстан және дүние жүзінде алатын орны мен сыртқа шығарылып
сатылуын және сол аудандардың экологиялық мәселелерін жан – жақты
талқылап, жұмыс жасағанда сол аудандардың ластанбаудың тиімді
жолдарын қарастыра отырып жазылады.
Әлемнің геоэкономикалық, экологиялық және биошаруашылық
мүдделерін тоғыстырып отырған Каспий2 өз алдына әлдебір
қауымдастық түзілдіру мүмкіндігі бар дара сипатты геосаяси аймақ
ретінде бой көрсете бастады. Бұған оны жағалай орналасқан
шектес елдердің теңіз су алабын бірлесіп пайдалану жөніндегі
көзқарастары да ықпал - әсерін тигізе бастағандай. Каспий аймағы
– бұл Еуразия эканомикасының жаңа әлі қалыптасу үстіндегі
бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтық өзара қарым –
қатынасты дамыту үшін Каспийдің экономикалық болашағы анық
байқалады.
Тақырыптың міндеті: Тақырыптың міндетіне келетін болсақ біз
мына мәселелерді атап көсеткеніміз жөн болады деп ойлаймын.
Олар: Мұнай өндірген кезде сол аймақтың экологиялық резервтерін
қарастыру; мұнай өндіріліп жатқан жерде сол жерде жұмыс
істейтін қандастарымыздың қауіпсіздік шараларын ұйымдастыру;
мұнайды экспортқа шығарған кезде шет ел компанияларының үстінен
мемлекет тарапынан қатаң бақылау жасап отыру;
Бүгінгі таңда әлемнің 60 – тан астам мемлекетінде мұнай
өндіріліп отыр, ал мұнайды өндіру жылына 3 млрд. т. құрайды.
Мұнай мен мұнай өнімдеріне деген сұраныс жыл бойына орта
есеппен 7 пайызға, ал мұнай өндіру 5 пайызға өсіп отыр. Сонымен
қатар өзіміздің Қазақстанда да мұнай өндіру мен өңдеу басты
салаға айналып отырғандықтан ерекше мән бергеніміз жөн болар.
Елімізде мұнай өндірудің пайдасымен қатар жағымсыз жағы болып
отырған жағдай табиғи ортаны мұнаймен және оның өнімдерімен
ластануы болып отыр. Қазіргі таңда мұнай мен мұнай өнімдері
қоршаған ортаны ластаушының басты құбылысы болып отыр. Белгілі
болғандай мұнайды қазу мен тасымалдау, өндіру барысында жылына
мұнай мен мұнай өнімдерінің көп мөлшерде шығыны шығады.
Сондықтан да бүгінгі таңда қоршаған ортаны және мұнаймен
ластанған жерлерді қорғау мен тазарту мәнді істердің бірі болып
отыр.
1 – тарау. Қазақстан мұнай алабтары мен кен орындары.
1.1. Қазақстандағы Орал – Ембі мұнай алабы.
Қазақстан біршама жас мұнайлы аудан болып табылады. Ембі
мұнай кен орындары патшалы Ресей3 кезінде – ақ іске
қосылғанымен, Каспий маңында мұнайды көптеп өндіру 1930 жылдарда
басталды. Республиканың барлық жерінде дерлік кездесетін көмірдей
емес, мұнай мен газ кен орындары Маңғыстау, Атырау, Батыс
Қазақстан, Ақтөбе облыстарын қамтитын Батыс Қазақстанда
шоғырланған. Мұнай кен орындары екі - Орал-Ембі және Маңғыстау
мұнай алабында орналасқан.
Мұнайдың қазіргі шаруашылықтағы рольі аса зор. Ол сұйық
отын өндіретін басты шикізат болып есептеледі. Одан автомобиль,
транспорт, дизель двигательдері үшін бензин, дизель майы,
керосин алынады. Мұнайды өңдегеннен кейін қалатын сұйық қалдық –
мазут электр станциялары мен металлургия пештерінде отын ретінде
жағылады, ал қатты қалдық гудрон – жол құрылысында
пайдаланылады.
Мұнайды өңдеген кезде бөлінетін газдар – химия өнеркәсібі
үшін бағалы шикізат. Серіктес мұнай газдарынан синтетикалық
спирт, синтетикалық каучук, синтетикалық талшықтар, пластмассалар
алынады. Мұнайдан әрбір машинадағы жұмысшы бөліктердің үйкелісін
азайтып, олардың жұмыс істеу мерзімін ұзарту үшін қажетті жағар
майлар жасалады.
Ембі мұнайы өзінің сапасы жағынан аса бағалы, өйткені
онда қоспалар ( күкірт, парафин, қарамай ) аз. Оны өңдегеннен
кейін жоғары сапалы бензин алынады.
Мұнай кен орындары тұзды – күмбезді дөңестерде орналасады.
Ембі алабында4 олардың мөлшері 2 мыңға жуық, қазіргі кезде
олардың ішінен әзірше бірнеше ондағаны ғана өнеркәсіптік
мақсатта пайдаланылады. Ірі мұнай және мұнай – газ кен
орындарына жататындар – Доссор, Мақат, Құлсары, Прорва және тағы
басқа мұнай кәсіпшіліктері . Алаптың барлық мұнай кәсіпшіліктері
Оралға және Ресейдің орталық аудандарына баратын мұнай құбырымен
жалғасқан. Атырау облысында Теңіз мұнай кен орны игерілуде.
Соның негізінде мұнай, газ және көмірсутектік шикізат өндіріп,
өңдеуге арналған ірі кешен салынған.
Қазіргі кезде дүниежүзілік эканомиканың5 отын, шикізат
қорына деген қажеттілік артып отырғаны баршамызға белгілі. Дәл
осы жағдай шетел инвесторларының Қазақстан өнеркәсібінің мұнай,
тау-кен, металлургия салаларына белсене араласуына себеп болды.
Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасу кезеңінде мұнай-
газ салаларына ірі инвестициялар салынуда. Бірнеше жылдан бері
Теңіз мұнай кенінде американдық Шеврон 6 компаниясы жұмыс
істеуде. Осы жылдардың ішінде Теңіз мұнайын халықаралық рынокқа
шығару жолы қарастырылуда. 1997 жылы мамыр айында ұзындығы 1500
шақырым Теңіз – Новосибирск экспорттық мұнай құбырын салу туралы
келісім бұл мәселені шешуге жағдай тудырады.
1.2. Қазақстандағы Маңғыстау мұнай алабы.
Маңғыстау алабы – республикада мұнаймен серіктес газ7
өндіретін ірі аудан. Бұл ауданды игерудің едәуір қиындықтары
бар: аумағының көбі елсіз, климаты қатаң, су жетіспейді және
т.б. Оның үстіне мұнайының құрамында парафин көп, сондықтан
құбырмен тасымалдау үшін оны қосымша қолдан жылыту керек.
Дегенімен, бұған қарамастан Маңғыстау мұнайын өндіру экономикалық
жағынан тиімді. Мұнайында күкірт жоқ, қарамай аз, бірақ
парафин көп. Парафин химия өнеркәсібі үшін қажетті шикізат
болып табылады.
Өзен мен Жетібай кен орындарында мұнайдың мол қоры
табылып, игерілуде.
Маңғыстау мұнайы өңдеу үшін Орал, Еділ бойы, Солтүстік
Кавказ зауыттарына жіберіледі. Мұнайды тасып әкету үшін
Маңғыстау түбегін Атырау – Ор магистралімен қосатын Мақат – Ақтау
– Жетібай - Өзен темір жолы салынды. Атырауға келетін тармағы
бар, ұзындығы 1700 шақырымнан асатын Ақтау – Самара мұнай құбыры
іске қосылды. Жетібай, Өзен алаптарында 1970 жылдардан бастап
өндірістік мұнай өндіріледі. Бұл жерлерде мұнай мен газ жер
бетінен 1250 – 2400 метр тереңдікте орналасқан. Мұнай беретін
қабаттардың қалыңдығы 300 метр және одан да асып түседі. Бұл
алаптың тиімділігі мынада: мұнай кен орындары жинақы, бір –
бірінен 25 – 30 шақырым қашықтықта шағын аумақта шоғырлана
орналасқан.
Маңғыстау мен Ембі8 мұнайы Ақтау мен Атыраудағы мұнай
өңдейтін зауыттарда өңделеді. Дегенімен мұнайдың көбі шетке
шығарылады. Мұнай өңдейтін басқа екі зауыт Павлодар мен
Шымкентте орналасқан. Олар Батыс Сібір мұнайын пайдаланып, жұмыс
істейді. Әзірге республиканың басқа аймақтарының Батыс
Қазақстанның мұнай өндіру және өңдеу жүйесімен өндірістік
байланыстары жоқ.
Батыс Қазақстанда Каспий маңы ойпаты, Оңтүстік Маңғыстау
және үстірт қыратында орналасқан газ қоры бар. Жетібай мен
Өзендегі9 мұнайға серіктес газдардың қоры ғалымдардың алдын – ала
есебі бойынша жүздеген млрд текше метрге жетеді. Бұл
Өзбекстандағы Газли газ кен орны қорының жартысын құрайды. Бұл
газ кен орындары – Қазақстандағы өнеркәсіптік маңызы бар алғашқы
табиғи газ кеніштері болып табылады.
Каспий құбырын салатын консорциумға қатысушы үш мемлекет –
Ресей, Қазақстан, Оман және дүние жүзінің алты елінен он жеке
компания құбырды пайдалануға берілгенге дейін оны қаржыландыруға
міндеттенеді. Құбырды 1999 жылы салып бітіріп 2000 жылы
пайдалануға берілді. Құбырды пайдалану кезінде Қазақстан төрт
мың адамға жұмыс орнын және 8,2 млрд доллар пайда алады. Бұл
мұнай құбырының бастапқы өткізу қабілеті жылына 28 млн тонна.
Кейін оның өткізу қабілетін 67 млн тоннаға, ал 2000 жылдан
бастап 170 млн тоннаға жеткізу жоспарланған. Мұнай қоры
мамандардың есебі бойынша 40 жылға жететін көрінеді.
Мұнайдың бұдан да ірі кені Каспий теңізінің табанынан
табылып отыр. Қазақстан Каспийшілер халықаралық консорциумы
Қазақстанға тиісті Каспий теңізінің 100 мың шаршы шақырым
аумағын зерттеу жұмыстарын аяқтады. Теңіз түбінің Қазақстанға
тиісті секторының мұнай қоры – 85 млрд тонна, газ қоры – триллион
тонна ( мамандардың зерттеу қорытындылары бойынша). Пайдалануға
дайындаған кесіндіде 10 млрд тонна мұнай бар.
Каспий теңізінің түбін зерттеу10 теңіз шельфінде
көмірсутек шикізатының қоры өте мол екенін дәлелдеп отыр.
Алдағы уақытта Каспий теңізінің түбінен мұнай құбырын жүргізіп
тасымалдау арқылы оны дүниежүзілік рынокқа шығару мәселесі
шешілу керек.
1997 жылы Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасында
Қазақстан – Қытай мұнай құбырын11 салып, оны Иранға дейін
жеткізу жөнінде құны 9 млрд доллардан асатын келісімге қол
қойылды. Мұны әлем жұртшылығы ғасыр келісімі деп танып отыр.
Келісім Қазақстан мұнайын сыртқа экспорттауға даңғыл жол ашады.
Қазақстан келешекте аса ірі мұнай өндіруші және оны
экспортқа шығаруға айналып, экономикалық және әлеуметтік дамудың
жаңа сапалы деңгейіне көтеріледі.
Қазақстанда 200 – дей12 мұнай және газ кен орындары
анықталып барланған, оның ішінде 102 мұнай, 29 мұнай-конденсат,
30 мұнай-конденсат, 6 мұнай-газ, 11 газ конденсат, 19 газ кен
орындары бар. Барланған мұнайдың алынатын қоры 2,2 млрд тонна,
газ – 2,5 трлн текше мерт, конденсат – 0,7 млрд текше метр.
Қазақстанда мұнайдың болжамдық қорлары 20 – 25 млрд тонна деп
бағаланады.
Мұнай мен газдың барланған қорының негізгі бөлігі Каспий
маңы мұнайлы – газды аймағында шоғырланған. Мұнда 122 кен орыны
ашылған, оларда республикадағы көмірсутек қорының 80 пайызы ( 1,3
млрд тонна мұнай, 700 млн тонна шамасында конденсат, 1,7 млрд
текше метр бос және 577 млрд текше метр сұйытылған газ)
шоғырланған. Бұл жерде мұнай мен газдың Қашаған, Теңіз және
Қарашығанақ сияқты айрықша ірі кен орындары бар, олардың жиынтық
үлесі мұнай мен газ өндірісінің жалпы балансында 30 пайыздан
асады.
Оңтүстік Маңғыстау мен Солтүстік Үстірт – Бозашы
аймағындағы ең ірі кен орындары - Өзен, Жетібай, Қаражамбас,
Солтүстік Бозашы. Мұндағы мұнайдың барланған қоры 700 млн тонна,
конденсат – 1,4 тонна және газ – 141,0 млрд текше метрді құрайды.
Жалпы республикадаға баланста бұл аймақтағы көмірсутек
өндірісінің үлесі – 50 пайыз шамасына тең. Мұнайдың өнеркәсіптік
мол қоры Оңтүстік Торғай мұнайлы – газды алабында анықталған (
Құмкөл, Майбұлақ, Ащысай, Арысқұм т.б. кен орындары).
Бұл жерде жиынтық болжамдық қоры 400 млн тонна
шамасындағы 11 кен орыны барланған. Олардың ең ірісі – Құмкөл
кен орыны ( 1990 жылдан мұнай өндіріле бастады). Бұл аймақтың
мұнай өндірісіндегі үлесі 10 пайыз шамасында.
1.3. Каспий қайраңы мұнай алабы.
Егер Каспий13 және оның жағалаулары жөнінде көне кезеңге,
тіпті одан бергі көз жетер уақытқа назар сала отырып айтар
болсақ, мынадай бір ерекшелікті байқауға болар еді: тек бір
халықтың өзінің тарихи деректемелерінде, мифалогиясы мен
аңыздарында Каспийге қатысты мүлдем кереғар көзқарастар бар:
олар оны бірде асқақтатса, бірде мүлдем төмендетіп бағалайды.
Қалай дегенімен, Каспий теңізінің кейіптелуі мен сипатталуында
ұдайы бір мистикалық рең бары байқалады.
Мысалы, көне гректер Каспий бойын өздерінің бастапқы
туған отаны, жер кіндігі және сонымен бірге жердің қиыр тұсы
деп есептеген. Дәл осы жерде Промотей гректерге жан бітіретін
алау отын жеткізген және нақ осы жерде соның жазасына Қап (
Кавказ тауы ) тауының қапталына тасқа қағылған. Ал кейбір
зерттеушілер Каспий теңізі жағалауларында өте көне өркениет
өркен жайған деп есептейді, бірақ ол қалаларды арнасынан асқан
Каспий суы шайып кетсе керек, өйткені әртүрлі тарихи дәуірлерде
оның деңгейі ұдайы өзгеріп отырған. Інжілдегі аңызға сәйкес
Нұх пайғамбардың кемесі Арарат тауларына келіп қайырылғаны
тектен – тек айтылмаса керек.
Осылай дегенімен, Каспий маңындағы ойпаттан шыққан Александр
Македонский14 бұл теңізді ешқандай бір көңіл аударуға тұрмайтын
боз батбаққа балайды және осы алаптың солтүстік суларынан әрі
қарай құмды, жан баласы мекендеп көрмеген жерлер жатыр деп
есептеген.
Бұл айтылғандарға қарамастан көптеген елдер мен
халықтардың тарихында, олардың мифтік аңыздары мен мәдениетінде
Каспий шағын ғарыштық әлемнің не басталуын, не аяқталуын және
жекелеген этностардың немесе мемлекеттердің дүниетанымын
әйгілейтін бейне бір тұрлаулы таңба ауқымында әрдайым қылаң
беріп отырады.
Сонымен Каспий бүкіл әлемдік өркениеттер мен діндердің
өзінше бір тоқайласқан өңірі болып саналады. Осы орайда Велимир
Хлебников бейнелі түрде Каспий – Христос, Мұхаммед және Будда
үшбұрышы деп бір шиырып тастайды.
Тағы бір тұрғыдан қарағандар Каспийді Гондван
праматеригінің орталық тұсына жайғасқан аса алып Тетис көне
мұхитының қалдығы деп есептейді.
Тарих басталғанға дейінгі дәуірдің осы жұрнағының өзі бұл
күнде планетамыздың ішкі қойнауындағы ең ауқымды су айдыны
болып отыр,
Тым таяу кезеңге дейін Каспий өңірі геосаяси шеткері
аймақтарының бірі тәрізді болып келді. Каспий шельфі мен
құрлықтық Каспий бойындағы болашақ энергия қуатының қорын бұлдыр
бағалау өзінше бір Каспийлік мифалогия туындатты, бірақ оны
географиялық аймақтың атағын көтеруге бағытталған сенімсіз
талпыныс қана деп бағалаушылар да табылды.
Сонда қазіргі шақтағы Каспий аймағы дегеніміз не деген
сұраққа жауап беретін болсақ, яғни мұны неғұрлым дұрыс анықтап
түсіну үшін мына сұрақтардың жауабын байыптап алайық: геосаяси
аймақ деген ұғымды Каспий бойына қолдануға болама, егер болса,
оның геосаяси тұрғыдан толымдылығы қандай ?
Бұл реттен кеогенде сарапшылар арасында Каспий аймағын
өзінше тұрғыдан қарайтын бірнеше нұсқалы пайымдаулар бар.
Бір сараптаушы топтың көзқарасы бойынша, Каспий –
планетамыздағы айрықша экожүйе болып қалыптасқан энергиялық және
биологиялық ресурстардың алтын сандық қойнауы.
Әлемнің геоэкономикалық, экологиялық және биошаруашылық
мүдделерін тоғыстырып отырған Каспий өз алдына әлдебір
қауымдастық түзілдіру мүмкіндігі бар дара сипатты геосаяси аймақ
ретінде бой көрсете бастады15. Бұған оны жағалай орналасқан
шектес елдердің теңіз су алабын бірлесіп пайдалану жөніндегі
көзқарастары да ықпал - әсерін тигізе бастағандай. Осының өзінен
ақ Каспий аймағы Орталық Еуразиядағы геосаяси жағдайдың маңызды
буыны ретінде стратегиялық берік қимылға айналып отыр.
Ал екінші бір көзқарас Каспий аймағын Альжирден Оңтүстік
– Шығыс Азияға дейін Балқан, Таяу Шығыс және Кавказ, Ауғанстан,
Кашмир арқылы созылып жатқан жаһандық тұрақсыздық иіні деп
аталатын Солтүстік Ареалдың бір бөлшегі деп қарайды.
Сарапшылардың үшінші бір тобының көзқарастары бойынша,
Каспий бойы – Кавказ, Орта Шығыс, Ресей және Орта Азия ірге
түйістіретін шекаралық аймақ. Соған сәйкес ол христиан, ислам
және буддалық өркениеттердің де шекарасы болып табылмақ.
Кейбір сарапшылар Үлкен Орталық Азия16 деген ұғымды
да қолданып жүр. Олар бұған Еуразияның ішкі кеңістігін, атап
айтқанда, Каспий мен Арал теңіздерінің бассейндерін, құрлық
орталығындағы сусыз облыстарды және оларды қоршап жатқан таулар
желісін, сондай ақ оның батыс бетіндегі ( Шығыс Иран), Кавказ
және Еділ – Каспий бассейнін қосады.
Саяси география тұрғысынан алғанда, Каспий теңізі ірі
теңіз жағалауы өңірлері жүйесінің шеткерірек өңірі – дәлірек
айтқанда, Атланд мұхитында басталатын және Жерорта мен Қара
теңіздер арқылы қамтылатын қатарынан бірнеше аймақтар кіретін
жүйенің бірі болып табылады.
Бұл алып аймақ өзінің алатын орнының мәніне қарай ерекше
сабақтасқан бірнеше ірі – ірі теңіз байламдарын құрайды. Шын
мәніне келгенде теңіздер батыста Солтүстік – Батыс Атлантикадан
Қазақстанға дейін, Шығыста Ресей мен Кавказға17 дейін қамтылатын
біртұтас геосаяси кеңістіктің жекелеген бөліктерін өзара көктеп,
тұтастырып тұрған материал іспеттес. Осы тұрғыдан қарағанда,
Каспий теңізін мұндай алып жүйеге кіретін жол немесе қақпа
деуге болар еді. Алайда осы сатылы сабақтас байланыстар
желісінде Каспий белгілі бір дәрежеде шеткері орынға ие.
Сонымен бірге Капий аймағы қазіргі кезде тұрақсыздыққа
шырпы тастауға дайын тұрған алапқа айналғандықтан, кейбір
сарапшылардың пікірі бойынша, Каспий жағалауы – бұл нағыз Таяу
Шығыс18 тақылеттес геосаясаттың қара үңгірінің нағыз өзі.
Бірқатар факторлар арқылы дәйектелген көмірсутекте шикізат
қорының орасан молдығымен байланысты бұл тұжырым көптеген ұлы
және аймақтық державалардың мүдделерінің қақтығысуына әкеліп
соғатын себептердің бірі болады деп есептейді.
Бұған қазіргі Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің
шешілмей тұрғандығы, шельфтегі кейбір кен орындарының Каспий
жағалауындағы жекелеген мемлекеттердің қайсысына тиесілі
екендігіне байланысты қайшылықтар, Каспий мұнайын қалай
тасымалдауға қатысты басым бағыттар жөніндегі дау – дамайлар және
басқа себептер қосылады.
Анық жай мынау: Каспийдің ұшан – теңіз байлығын оның
төңірегіндегі елдер бір – бірінің мүддесін ескеріп сыйлайтын
болса ғана ұқыпты пайдалануға болады.
Өкінішке қарай, бұл үлкен аймақта қазіргі қалыптасып
отырған жағдай мүлдем қауіпсіз деп айту мүмкін болмай отыр (
мысалы, тек Ауғанстандағы жағдайлардың өзін алайық ). Жағдайды
оңға қарай бастыру үшін бірлескен шешімдер әзірлеп, әлі де көп
– көп күш – жігер жұмсауға тура келеді.
Саяси – географиялық аймақтандыру өз кезегінде таяудағы
тарихта орын алған аса маңызды тарихи оқиғалармен ұштасқан
аймақтық геосаяси парадигмасымен тікелей байланысты.
Бұдан КСРО19 ыдырағаннан кейінгі кезеңде Каспийдің
геосаяси маңызы артқан үстіне артып келе жатқанын байқау қиын
емес.
2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін халықаралық
антитеррористік науқан басталысымен Каспийдің маңызы батыс елдері
үшін күрт арта түсті.
Соңғы кезде бұл өте анық байқалады. Неліктен бұлай болып
отыр деген сұраққа сарапшылар әртүрлі жорамалдар айтады.
Қанеки, осы бетбұрысты жалпы елестетуге мүмкіндік беретіндей
белгілі бір қорытындылар жасап көрелік.
Сонымен біріншіден, Америка Құрама Штатындағы ылаңкестікке
байланысты әлемдегі жалпы геосаяси жағдай өзгерді, мұның өзі
Батыста олардың Таяу Шығыс аймағындағы энергетикалық тәуелділікті
азайту тенденциясын күшейте түсті.
Екіншіден, тұтастай алғанда дүниежүзілік энергетика
рыногындағы жағдай орнықты болмай отыр. Әлемдік рынокқа мұнай
шығаратын негізгі өндірушілер арасындағы бәсеке ширығып барады.
Үшіншіден, Каспийдің негізгі энергетикалық қорын пайдалану
кезеңі жақындап келеді. Каспий шельфін барлау жұмыстары соңғы
кезеңіне аяқ басты. Мұндағы ресурстар картасы неғұрлым
айқындалып келеді, ынта туғызып отырған мұнайлы аудандардың
қарасы анықталып та қалды.
Осыдан келіп, мұның бәрі Каспий аймағы төңірегіндегі
геосаяси күресті күшейтіп отыр.
Атап өту керек, бұл процеске объективті қалыптасқан
жағдайлардың салдарынан көптеген мемлекеттер өзінен-өзі қатысуға
мәжбүр болады екен. Каспий төңірегінде бірнеше күштің
орталықтары - Америка Құрама Штаттары, Ресей, Қытай, Еуропалық
одақ, Түркия, Иран, Парсы шығанағы елдерінің аса маңызды
өмірлік мүдделері айрықша өткір қақтығысқа түскен.
Күмән жоқ, мұның дәлеліне – батыс дипломатиясының
Закавказье аймағында белсенділік танытуы, Каспийде 2002 жылдың
тамыз айында соңғы он жылдағы ең ірі Ресей – Қазақстан әскери –
теңіз жаттығуларының өтуі, Америка Құрама Штаттарының Каспий
бойындағы ірі мемлекет – Иранды зұлымдық белдеуі деп аталатын
шеңберге енгізуі жатады.
Осыған байланысты, біздің топшылауымыз бойынша, Каспий
маңындағы геосаяси координаттар анықтамасына қатысты негізгі
көзқарастарды ескере отырып, тұтастай алғанда бұл аймақты
Солтүстік – Оңтүстік және Шығыс – Батыс жерлері бойынша өзінше
бір геосаяси қақпа деп сипаттауға болады.
Сонымен қатар оны өзімен шектес аймақтардағы геосаяси
жағдайлардан бөліп қараудың да реті жоқ.
Бұған назар аударғымыз келіп отырғанымыздың себебі:
тұтастай алғанда қазірдің өзінде аймақтағы ортамерзімдік
кезеңдегі стратегиялық тұрақтылық энергетикалық немесе экологиялық
аспектілерге емес, Каспий төңірегіндегі геосаяси құрылымның
өзгерісіне байланысты болмақ.
Сөйтіп мына жай талассыз шындыққа айналып келеді: Каспий
мен Каспий маңындағы аймақтың геосаяси маңыздылығы бүгінде
артқан үстіне арта түсуде. Дәстүрдегідей мұндай геосаясат
тұрғысынан жоғары мән берілу процесінде Каспий теңізі шельфінде
және Каспий маңы аймағындағы құрлық бөлігінде қазірге дейін
ашылған, сондай – ақ әлі де зерттеліп анықтала түсетін қуаты
мол көмірсутегі мен табиғи газдың болжамды қоры ерекше орын
алады. Бір жағынан, Каспийдің мұнай – газ қоры мен оған деген
жоғары ынта – ықыластың белгілі бір сәкессіздігі бар сияқты
көрінуі мүмкін. Онда бұл жағдайға басқа қырынан да үңілуге
болады.
Әлемдік қара алтын 20 рыногында Парсы шығанағы
сияқты алып аймақ ойыншыларымен салыстырғанда Каспий теңізінің
көмірсутекті энергиялық қоры әжептәуір аздау екендігінде күмән
жоқ.
Бірақ біз мынаны ескеруіміз керек: Каспий төңірегіндегі
елдердің басым көпшілігі, демек Каспий теңізімен тікелей
шектесетін елдер энергиялық қуаты зор шикізатты әлем рыногына
шығаратын ірі-ірі мұнай – газ өнімдерін сатушылар болып табылады.
Мәселен, Ресей мен Иран мұнай, газ өнімдерін сыртқа шығарып
сатудан дүниежүзілік алғашқы бестіктің қатарына енеді. Ал кейбір
мамандардың бағалауы бойынша, бүгінгі таңда Ресей – сыртқа мұнай
шығаратын ең ірі ел. Иран республикасына келсек, дүниежүзілік
мұнай экспорты санатында ол Сауд Арабиясынан кейін үшінші
орынды иеленіп келеді.
Егер бұлай болса, Каспийдің көмірсутегі қорының мөлшері
дүниежүзілік шикізат рыногында жағдайды жаңа сапада өзгерте
алатын қосымша көлем бола алады. Тек Каспий арқылы ғана кейбір
мемлекеттер негізгі мұнай шығаратын елдер жүктелісінде ресми
түрде бірінші орынға жылжуы мүмкін. Бұл арада мына жайды да
ұмытпаған жөн: бұл жүйеде тек кімнің қандай орынға ие болуы
ғана мұнай экспорттайтын елдердің геосаяси артықшылыққа қол
жеткізуінде аса мәнді рөл атқарады.
Міне, ресми емес осындай астыртын теке тірес жарыстың
салдарынан келіп Каспий төңірегіндегі геосаяси жағдайға қатысты
жаңа дау – дамайлар қара көрсетіп отыр.
Бұл жерде Ресейдің алатын орны барған сайын маңызды бола
беретін түрі бар. Бүгінгі күні Каспийдің барлық ірі көлік
қатынастарының дәлізі бір бағытқа – тек Ресейге қарай шығады.
Осы бағыт арқылы ғана Каспий мұнайы батыс рыногына жеткізіледі.
Түркменстанның, Өзбекстан мен Қазақстанның газы да экспортқа
Ресей жері арқылы жөнелтіледі.
Магистральды мұнай құбырларын салу құрылысына КТК
қызметінің біртіндеп алға басуына байланысты жан кіре бастады.
Бұдан соң Трансмұнай мемлекеттік компаниясы жұмысын
өрістетіп, 2000 жылдың көктемінде Чешенстанға соқпай Дағыстан
жері арқылы Баку – Новосибирск мұнай құбырының21 жетпей тұрған
бөлігін салып шықты. Соның нәтижесінде Новороссийскінің
терминалдарына Әзірбайжан мұнайын кедергісіз жеткізіп тұру
қамтамасыз етілді.
2000 жылы магистральды мұнай құбырларының тағы да
басымдылығы жоғары екі бағытты анықтады: олар – Балтық құбырлар
желісінің жүйесі және Новоросийскіге Украинаны айналып өтіп,
Суходольная – Родиновская бағыты бойынша тартылатын магистраль.
Балтық құбырлар желісінің жүйесі арқылы Орал мен Сібірдің
мұнайы Балтық теңізінде салынып жатқан Ресейдің Приморск
терминалдарына Латвия мен Литваның порттарын пайдаланбай – ақ
неғұрлым қысқа әрі арзан жолмен жеткізілетін болады. Егер бұл
жобалар толық көлемінде жүзеге асырылатын болса, онда Балтық
құбырлары желісінің өзі – ақ Балтық елдерінің порттарында қазіргі
жөнелтіліп жатқан мұнайдың тең жартысынан астамын өңдеп жөнелте
алар еді.
Балтық құбырлар желісі22 жүйесінің бірінші кезегінің жүк
жөнелту мүмкіндігі – жылына 12 млн тонна. Ол үшін 270 километр
мұнай құбыры, мұнай құятын терминал және мұнай қоймасы салыну
көзделген. Ал бұл жобаның келесі екінші кезегін іске қосу тағы
да жылына 17 млн тонна мұнай жөнелтуге мүмкіндік береді.
Ілгері болашақта бұл жүйенің мүмкіндігін 32 млн тоннаға дейін
жеткізу көзделген.
Суходольная – Родионовская мұнай құбырының ұзындығы 250
шақырым. Демек бұл қазіргі Украина жері арқылы өтетін бағыттан
100 шақырым қысқа, ал мұның мұнай тасымалдау қуаты – жылына 26
млн тонна. Жобаның құны 180 млн доллар. Оның құрылысы осы таяу
уақытта аяқталмақшы.
Каспий шельфінің Қазақстанға тиесілі бөлігінде мұнай
өндірудің артуына байланысты шамамен 2010 жылға қарай КТК
бойымен тағы бір мұнай құбырын тарту мәселесі туындауы мүмкін.
Қазіргі жүзеге асырылып жатқан бұл жобалардан басқа
Еуропаның бірнеше елдері арқылы Адриатикадағы хорват порты
Омишальге дейін мұнай құбырын тарту жобасы да бар. Бұл
Дружба – Адрия жобасымен толық сәйкес келеді.
Бұған қоса Газпромның экспорт саясатындағы жоспарын да
ескру керек: олар – жұмысы қазірдің өзінде басталған Украинаға
соқпай Беларуссия арқылы өтетін Ямал – Еуропа газ құбырының
бірінші учаскесі және Қара теңіздің астымен Түркияға тартылатын
Көгілдір ағыс деп аталатын аса ірі жоба.
Ресей компаниялары Ресейдің өз ішіндегі мұнай – газ
қорларын таратып тасымалдауды аяқтағаннан кейін Каспий аймағын
игеруді жеделдете бастады.
Америка Құрама Штатында соңғы уақытта Каспий аймағына зор
ынта таныта бастағаны өзінен - өзі түсінікті. Ақ үйдің қазіргі
әкімшілігінің Каспий аймағының маңызына мән беруі бірден
байқалады.
АҚШ – тың энергетикалық стратегиясында бұл аймақтың өзіндік
орны арта түсуде. Ішінара айтқанда, ол мына тұрғыдан көрінеді:
- Баку – Жеейхан құбырын тарту жобасы бұрынғысынша қолдау
тауып отыр.;
- Қашаған кенішінен көмірсутегі қазынасының елеулі қоры
табылғаннан кейін Вашингтонның бұл аймаққа ынтасы тіпті жандана
түсті.
Мұның өзі АҚШ – тың әрекетін ширатты, оның ішінде,
Қазақстан рыногында жұмыс істейтін Еуропа инвесторларының
мүмкіндігін жұмылдыру арқылы жүргізілетін іс- қимылдар да бар.
Әрбір ынталы тарап Каспий байлығының түпкілікті әлеуеті
қандай екенінен өте хабардар. Шынында да, бағалаулар бойынша,
мұндағы мұнайдың дәлелденген қорының өзі 4 – 6 млрд тоннаны
құрайды немесе бұл әлемдік қордың 3 пайызына тең. Қазірдің
өзінде Каспий мұнайын өндіру көлемі дүние жүзі бойынша
өндірілген мұнайдың 1,5 пайызын, ал Таяу Шығыс елдері бойынша
4 пайызды құрайды. Тұтастай алғанда, 2010 жылға қарай Каспийдің
өндірістік әлуеті 150 – 200 млн тонна болады деп бағалануда
немесе бұл сол кездегі Таяу Шығыс елдерінің өндірістік қуатының
12 пайызына пара – пар болмақ.
Бұл бұлма, Каспийдің минералдық қоры осы өңірде
тиімділігі жоғары бірқатар өндірістер мен өнеркәсіп кешенін кең
түрде дамытуға да жеткілікті. Сондай – ақ Каспий жағалауындағы
елдер өздерінің экономикалық мәселелерін дүние жүзілік рынокқа
энергетикалық шикізат шығару арқылы шешуге ұмтылыс жасауда.
Сондықтан мына жайды атап көрсетуге болады: Каспий бойындағы
мемлекеттердің стратегиясы бұл аймақтағы отын энергетика кешенін
дамытуға ауқымды көлемде шетелдік инвестицияларды тартуға
негізделіп жасалып отыр. Мәселен, Каспий мұнайы мен газын
өндіріп, іске жаратуға бұл күнде 40 – қа тарта компания
қатысуда, олардың ішінде АҚШ – тан – 11, Жапониядан – 5, Англиядан
– 4, Франциядан – 3, Түркиядан – 3, Норвегиядан – 2, талия,
Германия, Оңтүстік Корея, Сауд Арабиясы, Финляндия, Аргентина,
Сингапур, Малайзия, Австралиядан және басқа елдерден кәсіпкерлер
бар.
Мұнымен қатар, мына жайды да атап өтпеске болмайды,
Каспий аймағы жаңа коммуникация жүйесінің нақ орталығында
орналасқан. Бұл аймақ арқылы халықаралық маңызы бар мынадай
көлік қатынастары өтеді: TRACECA Солтүстік – Оңтүстік ,
ТАЕ ВОЛС дәліздері, әуе жолы қатынастары. Бұлар алдағы
уақытта Еуразия қосқұрлығындағы көлік – коммуникация байланыс
торабында маңызды орын алуы мүмкін. Аймақтың Шығыс пен Батыс,
Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы қатынаста транзиттік маңызы да
артып келеді. Сол арқылы тасымалға кететін уақыт қазіргі теңіз
жолына қарағанда әлдеқайда қысқармақшы.
Каспий аймағы – бұл Еуразия эканомикасының жаңа әлі
қалыптасу үстіндегі бөлігі. Бірқатар бағыттар бойынша аймақтық
өзара қарым – қатынасты дамыту үшін Каспийдің экономикалық
болашағы анық байқалады.
Еуропа мұнай мен газды сырттан алдыруды
диверсификациялауға ынталы, Таяу Шығыс елдеріне тәуелділікті
азайтуға тырысады. Энергия шикізатына мүлде зәрулік көріп
отырған Түркия үшін Каспийден мұнай құбырын тарту жобасы
мейлінше пайдалы. Мұнай құбырының бұл бағыты бойынша Түркия
Ресеймен және Иранмен бәсекелестікке түседі.
Ал оңтүстік бағытта энергия қорын тасымалдауда Иранның
мүдделері Ресеймен бәсекелес.
Каспийдің көмірсутегі шығыс бағытта Қытайдың көңілін
аударады. Соңғы 10 жыл бойы бұл елдің сырттан шикізат алуы
ұдайы артып келеді. Энергия қорының елеулі бөлігін ол Парсы
шығанағы ауданынан және Оңтүстік Шығыс Азиядан алуда. Сондықтан
Қытайдың Сібір мен Каспий аймағындағы энергия қуаттарына көңіл
аударуы сөзсіз.
Солтүстік – Оңтүстік, мейлі Шығыс – Батыс желісі болсын,
құрлық аралық тасымал жүйесінде маңызды бір сегменттік орын алу
мүмкіндігіне келейік. Орта мерзімдік болашақта бұл бағытта
төтенше жедел даму болады деп күтуге болмайды. Каспий маңындағы
елдердің экономикалық жағдайы халықаралық маңызы бар ірі
жобаларды ( темір жол және автомобиль жолдарын салу) жүзеге
асыруға әзірге мүмкіндік болмайды. Бұл бағыттағы дамудың
саябырлығы, сондай – ақ транзиттік қозғалыстар, көлік, кеден және
басқа да қызметтер үшін ұйымдастыру – құқықтық жағдайлар жасау
жөнінде мемлекетаралық келісімдерге қол жеткізу процесінің ұзаққа
созылуынан болып отыр.
Қазіргі кезеңде Каспий аймағында әрқайсысы өз ықпалын
жүргізу үшін күресте халықаралық капиталдың бірнеше негізгі
топтары бақталастыққа түсуде.
Ірі – ірі ұлтаралық корпорациялардың ықпалы жаңа құбырлар
тарту бағытын айқындауға және Каспий теңізінде мұнай мен газ
кен орындарын ашу құқына ие болуға байланысты геосаяси
мәселелерге бағытталған. Кавказ бойындағы белгілі тұрақсыз
жағдайларды ескерсек, құбырлар тарту мәселесі айрықша күрделі
екенін көреміз.
Шельфтегі Қазақстан секторы болашағы ең зор аймақ болып
табылады. Каспий өңірінде тұтастай алғанда оннан астам белгілі –
белгілі ұлтаралық корпорациялар жұмыс істейді, олардың арасында
Тексако – Мобил, Би Пи Амоко, Шелл, Шеврон және басқа алыптар
бар.
Каспийде американдық ұлтаралық корпорациялар неғұрлым
белсенділік танытуда. Америка капиталы Каспий шельфінің
Әзірбайжан бөлігі бойынша жүргізілетін жұмыстардың бас
үйлестірушісі – АМОК – ті бақылауға алған, ал оның Каспий
құбырлары консорциумының магистральды бағыттарын түпкілікті
анықтауда да маңызды орны бары белгілі.
Каспий аймағында Шеврон корпорациясы дербес әрі ө белсенді
рөл танытып келді және бұдан былай да таныта бермек. Маңызды
бір жайды атап өтейік: Қазақстан мен Шеврон бір – біріне тең
дәрежеде ынталылық танытты. Шеврон Батыс Қазақстандағы алдын ала
жүргізілетін және бастапқы жұмыстарға ірі көлемде инвестициялар
жұмсады, ол болашақта да сондай көп инвестициялар жұмылдыруды
жоспарлауда.
Батыс сарапшылары Шеврон акцияларының құндылығы артқанын
Теңіз келісімшарты жасалуымен тікелей байланыстырылады. Қазақстан
бұл келісімшартты кең түрде жарнамалай отырып, оны елді
экономикалық дағдарыстан алып шығудың басты жолдарының бірі деп
қарады, өйткені Шевронның біздің республикада болуының өзі басқа
көптеген жекеменшік шетел инвесторларының келуіне келуіне үлкен
кепілдік еді.
Каспий мұнайын игеру жобаларына АҚШ – тан басқа Батыс
елдерінің, әсіресе Франция, Италия және Ұлыбритания ұлтаралық23
корпорациялары да белсенді жұмылдырылған.
Бұл алыптардың мұндай ықылас танытуына Каспий аймағын
дүние жүзінде Парсы шығанағынан кейін мұнай өндіруде екінші
орынға шығарып отырған көмірсутегі қорының молдығы ғана емес,
жағалаудағы елдердің мұнай газ секторының батыс компаниялары
үшін ашықтығы да себеп болып отыр. Каспий жағалауындағы
республикалардың шетелдік компанияларға өздеріндегі мұнай – газ
секторын игеруге жол ашуы, біріншіден, бұл елдердің сыртқы
экономикалық саясаты өзерінің сыртқы сауда әріптестерінің қатарын
көбейтуге, мұнай мен газ тасымалдау үшін транзитті жолдарды
молайта түсуді мақсат етуіне байланысты.
Ал біз үшін Каспийді игеруге әлемнің ең ірі – ірі деген
мұнай корпорацияларын кең түрде тартудың басты себептерінің бірі
– жаңа технологияны пайдалану болды.
Каспийде мұнайдың ұшан – теңіз мол қоры бар екендігі
тіпті сонау кеңес уақытынан белгілі болатын. Бірақ кеңестік
мұнайшылардың құрамында мұндай көп мөлшерде күкірті бар қысымы
800 атмосферадан асатын мұнай өндіру тәжірибесі жоқ еді. Мұндай
технологияларға ие болу ол кезеңде ұлтаралық ірі
корпорациялардың айрықша артықшылығы саналатын.
Мұндай мақсатты жүзеге асыру үшін жаңа өндірістік қуаттар
мен мұнай құбырлары қажет және бұған жеткілікті қаржыны бұл
күнде тек шетел инвесторлары ғана бере алады.
Қазір көзіміз жетіп отырғандай, біз мұны айтуға
мәжбүрміз, Каспий теңізі бассейніндегі экологиялық тепе – теңдік
бұзылды. Өлшеусіз және ұзаққа созылған антропогендік әрекеттің
салдарынан мұндағы экологиялық жүйк үйлесімділігінің бұзылғаны
сондай, оны қалпына келтіруге ондаған жылдар қажет, ал Каспийге
ондай мұрша қайдан келсін – шельфтегі көмірсутегі қорын жаппай
игеру, салынуы ықтимал су асты Каспий құбырын тарту өріс
алмақшы.
Осы айтылғанды ескере отырып, шельфте қазіргі кезеңде
жүргізілетін минералдық шикізат көзін барлау және өңдеу
жұмыстары жағалаудағы мемлекеттердің аймақта өзара қарым – қатынас
жасау жөніндегі принципті келісімшарттарды жетістіктерін қоршаған
ортаны ластаудың бетін аударумен ұштастырылуы керек.
Каспий маңындағы барлық мемлекеттердің стратегиялық
мүддесіне, егер көмірсутегі қорының шексіз еместігін ескерсек,
оларды игеруге кіріскенде бүкіл экологиялық талаптарды сақтай
отырып және Каспий теңізінің экожүйесі мен биожүйесін сөзсіз
сақтау тұрғысынан әрекет ету сай келетіні өзінен - өзі анық
емес пе.
Сонымен қазіргі геоэкономикалық перспективалар мен жалпы
әлемдік процестер энергияның дәстүрлі көздерін пайдалану жалпы
дүние жүзінде артып отырғанын ескере отырып, былай деп
тұжырымдай аламыз: Каспий аймағының әлемдік қауымдастығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz