Халық әдебиетіндегі діни ұғымдар

1 Қазақ тілінің лексикалық сөз қазынасы
2 Діни қағидалардың өлеңмен айшықталып берілуі

Жоғары оқу орындарында тіл-әдебиеті мамандарын дайындауда жүргізілетін филологиялық пәндерде берілетін діни білім мен тәрбиенің мазмұны өте тереңнен бастау алады.
Қазақ тілінің лексикалық сөз қазынасын, тілдік қабаттарын, көркемдің өрісін сөз еткенде қазақ тілінің рухани- мәдени лексикасынан орын алатын кірме сөздердің, әсіресе араб-парсы сөздердің жалпыхалықтық тілдегі орны жөнінде сөз етпей тіл тарихына терең бойлайтын тіл-әдебиет мамандарды дайындау мүмкін емес. Осы орайда қазіргі тілімізде араб және парсы сөздерінің тарихи аспектілері, қолданылу аясы мен лексикалық топтары, сөзжасамдық қызметі сияқты мәселелер кеңінен қарастырылып келеді. Түркі тілдерінің сөздік құрамынан елеулі орын алатын араб сөздері әсіресе рухани салада, түркі мәдениеті кеңістігінде көркем сөз өрісін тудырды. Араб әдебиеті мен ислам қағидаларын оның құндылықтарын бойына сіңірген сөз шеберлері әдеби тіл айналымына араб сөздері негіз болған шығыстық образдарды енгізді. Олар - тілдің бейнелілігін танытатын тұрақты сөз қолданыстарында орнығып, тілдің алтын қорынан орын тепті. Мағыналық, құрылымдық жағынан да тұрақталып сол тілдің қазынасын толықтырды. Міне, осындай сөз байлығы негізінде жалпы жас ұрпақтың бойына діни-адамгершілік қасиеттерді сіңіруде сөз, тіл қазынасы таптырмайтын тәрбие құралы болмақ.

1. Н.К Дмитриев. Арабские элементы в башкирском языке.Л.,1930.
2. Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.Алматы, 1966.
3. Н.Сауранбаев. Қазақ тілінің проблемалары.Алматы, 1982.
4. XV-XVIII ғ. Қазақ поэзиясы. Алматы, 1982.
5. Бес ғасыр жырлайды. Алматы, 1989.
6. Л.З Рүстемов. Сөз туралы сөз. Алматы, 1991.
7. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII в. Алма- Ата,1969.
8. Л.З Рүстемов. Қазіргі қазақ тіліндегі араб- парсы кірме сөздері. Алматы, 1982.
9. Құран және ежелгі түрік әдеби мұраларында ұшырасатын құран шарттары // « Орталық Азия аймағы : Өткені мен бүгіні» Хал. Ғыл. Симпозиум материалдары. Алматы, 2006.14-21 б.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ХАЛЫҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДІНИ ҰҒЫМДАР

Жоғары оқу орындарында тіл-әдебиеті мамандарын дайындауда
жүргізілетін филологиялық пәндерде берілетін діни білім мен тәрбиенің
мазмұны өте тереңнен бастау алады.
Қазақ тілінің лексикалық сөз қазынасын, тілдік қабаттарын, көркемдің
өрісін сөз еткенде қазақ тілінің рухани- мәдени лексикасынан орын алатын
кірме сөздердің, әсіресе араб-парсы сөздердің жалпыхалықтық тілдегі орны
жөнінде сөз етпей тіл тарихына терең бойлайтын тіл-әдебиет мамандарды
дайындау мүмкін емес. Осы орайда қазіргі тілімізде араб және парсы
сөздерінің тарихи аспектілері, қолданылу аясы мен лексикалық топтары,
сөзжасамдық қызметі сияқты мәселелер кеңінен қарастырылып келеді. Түркі
тілдерінің сөздік құрамынан елеулі орын алатын араб сөздері әсіресе рухани
салада, түркі мәдениеті кеңістігінде көркем сөз өрісін тудырды. Араб
әдебиеті мен ислам қағидаларын оның құндылықтарын бойына сіңірген сөз
шеберлері әдеби тіл айналымына араб сөздері негіз болған шығыстық
образдарды енгізді. Олар - тілдің бейнелілігін танытатын тұрақты сөз
қолданыстарында орнығып, тілдің алтын қорынан орын тепті. Мағыналық,
құрылымдық жағынан да тұрақталып сол тілдің қазынасын толықтырды. Міне,
осындай сөз байлығы негізінде жалпы жас ұрпақтың бойына діни-адамгершілік
қасиеттерді сіңіруде сөз, тіл қазынасы таптырмайтын тәрбие құралы болмақ.

Араб сөздерінің жалпыхалықтық тілге етене сіңісіп, тілдік айналымға
енуіне әдебиет тарихында кітаби ақындар жиі қолданған шығыстық образдар мен
көркемдік мақсаттағы сөздер және ислам қағидаларының поэзия тілінде
өрнектелуі мол мүмкіндік туғызды. Зерттеушілер қыпшақ- оғыз үлгісі деп
таныған Қожа Ахмет Яасауидің Хикметтері осы тілдік дәстүрдің басы болып
табылады. Оның поэзия тілімен берген діни ұғым- түсінік атаулары бейнелі
тіркестерді қалыптастырды:
Хақ нұры, хас үмметі, йалғуз хақ, он секіз мың алам, қийамет тауы, субхан
игә және т.б.
Қазақ жыраулары тілінде де араб сөздерінің бейнелілігі, яғни діни
қағидалардың өлеңмен айшықталып берілуі өрістей түсті. Мысалы,
Бір аллаға жазбау - мұсылмандықтың бірінші парызы, Аллаға серік
келтірмеу, яғни Алладан басқа құлшылық ететін тәңірдің жоқтығына сену.
Алланың бірлігіне, барлығына, жалғыздығына сену: Бірінші тілек тілеңіз, Бір
аллаға жазбасқа (Бұхар жырау,4.111 ) .
Алланың аманат қойған жаны - Алланың мәңгілікке емес, қайтып алуға
берген жаны. Алланың аманат қойған жаны, Қай күні алары белгісіз (Бұхар
жырау,5.85). Аманәт: вещь отдаваемая на хранения: заплад (6. 21).
Ақ кітапты аштыру - Алланың сөзі Кәллем Шарипті оқу.құранды оқу.
Әбсінде ғалым жиылып, Ақ кітабын аштырып. (Шалкиіз жырау, 4. 77).
Ақыретке бару - о дүниелік болу. Ақыретке барғанда, Ақ сүйекті қор
тұтқан. (Бұхар жырау.4. 126).
Ажал жету - өлу, о дүниелік болу. Ақсам жетпей түн шықпас, Ажал
жетпей жан шықпас (Бұхар жырау, 4. 116).
Алланың қызыл көзді пәлесі - ғайбат сөйлеген екі жүзді, өтірік айтқан
адам. Өтірікті шын қылған Ол алланың қызыл көзді пәлесі (Бұхар жырау, 4.
116).
Ғылымды хатим ету - ғылымы оқу, тамамдау. Ғылымды хатим еткендер,
Мақсұтына жеткендер (Асан қайғы,4.68). Хәтм: конец, оканчание(6. 105).
Иман айту - дүниеден өтіп бара жатқан адамға дем салып, иман, кәлима
айту. Иманын айтып өлерде, Иекке жаны келгенде (Үмбетей жырау, 4. 111).
Қыдыр келу - Қызыр Ілияс пайғамбардың көмегі тию, бақытқа ие болу.
Дәулет құсы қонды басыңа Қызыр келді қасыңа (Бұхар жырау, 5.91). Хизр :
хизр пророка, который по преданию, нашел источник живой воды и выпил из
него, а потому будеть жить до конца света. Имееть способность чудесно
передвигаться в пространстве, приходить на помощь путнику, погибающему
приносить счастье тому, кто с ним встретиться(6.66).
Қыдыр қону - бақ қону. Тілеуің қабыл болғанын, Басыңа қыдыр қонғанын,
Ұмыттың ба соны Абылай (Үмбетей жырау, 4.110).
Қызыр дару - құт дару, бақ қону. Қойдың құты қошқар-ды , Бәріне қызыр
дарыса (Асан қайғы, 4.69).
Ниет ету- бір іске, әсіресе діни мақсаттағы іске өзін дайындау,
талаптану. Ниет етсең жетерсің, Жетсең тауап етерсің (Шалкиіз жырау, 5.40).
Қазіргі қолданыста ниет ету тіркесі барлық іске талаптану деген ұғымда
жұмсала береді, жыраулар тілінде, яғни әдеби тілдің даму барысында бұл
тіркес тек дінге қатысты айтылған.
Сабақ алу - ұлағат, өнеге алу. Жас кәрілер жиылып, Алдынан сабақ
алмасқа (Асан қайғы, 4.68).
Тауап ету - зиярат қылу. Ниет етсең жетерсің, Жетсең тауап етерсің
(Шалкиіз жырау, 5.40).
Хаққа тапсыру - бір Аллаға ғана сену, істің төрелігін Алладан күту.
Хаққа ісімді тапсырғанмын һәр жерде (Шалкиіз жырау, 5.34).
Хан- талау қылу - үлестіріп алу. Аллалап атқа мініңдер, Хан талау
қылып алыңдар (Тәтіғара жырау, 5.71).
Шаһид кешу - дін жолында жанын қию. Ер Мамайдың алдында Шаһид кештім
өкінбен (Доспамбет жырау, 4.87).
Шілтеннің шылауы тию - ғайып ерен, қырық шілтеннің шылауы тию.
Шілтеннің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.