Жалпы қолданбалы өнердің ұлтымыздың мәдени дамуында алатын орыны

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3-6

I Кілемнің шығу тарихы

1. 1. Кілемнің түрлері . . . 6-12

1. 2. Түкті кілемдер . . . 12-14

1. 3. Тақыр кілемнің түрлері . . . 14-20

II Кілем тоқу технологиясы

2. 1. Кілем шалыс әдіс-тәсілдері . . . 20-23

2. 2. Қазіргі заман кілемдері . . . 23-24

III Гобелен

3. 1. Шығу тарихы . . . 24-26

3. 2. Даму процестерінің кезеңдері . . . 26-28

3. 3. Қазіргі заман және гобелен . . . 28-32

IV Еңбек сабағының дидактикалық негіздері . . . 32-40

4. 1. «Қолдан кілем тоқу» үйірмесіне арналған оқу

бағдарламасы . . . 40-46

Қорытынды . . . 46-47

Пайдаланған әдебиеттер . . . 47-49

Сөздіктерге анықтама . . . 49-50

Мақал-мәтелдер . . . 50-51

Кіріспе

Жастар тәрбиесіне арқау болып отырған ұлттық қолөнер - бұл күнде бүкіл қоғамымызға ортақ, кешегі ата-бабаларымыздан мирас болып қалған ұлы тәрбие құралы.

Қолөнер - ата-бабамыздың ұшқыр қиялынан шыққан үлкен даналық ойының, қажеттілігінен туындаған өнер туындысы және атадан балаған мирас болып келе жатқан асыл мұра.

Әр халықтың ғасырлар бойына жинақталып, белгілі бір жүйеге түскен рухани өмірінің ұлттық мәдениеті бар. Мол рухани мәдениетінің маңызды бір саласы қолөнер. Қазақ халқының шеберлік өнері еңбек барысында және тұрмыс-тіршілігіне қолданылатын өнермен тығыз байланысты болды.

Көкейкестілігі: Бүгінгі таңда сәндік-қолданбалы ұлттық өнерге баулу, атакәсіппен айналыстырып, ұлтымыздың ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан шеберлігін қастерлеуге, іскерлікке баулып, еңбекке деген қабілетін дамыту басты мақсаттардың бірі болып отыр.

Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық қолөнерінің тегін тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш-керуеніне ілестіру. Ата-бабамыздың еңбек жолын көз алдымызға келтіру арқылы, кейінгі ұрпақты салт-дәстүріміздің мәңгілік жалғастығының алтын қазығын үйретуге бағыттау.

Мақсаты: Жалпы қолданбалы өнердің ұлтымыздың мәдени дамуында алатын орынын айқындау, мағыналық тақырыптық топтарын жүйелеу.

Міндеті: Қолданбалы қолөнердің материалдық мазмұны мен эстетикалық талғамының қалыптасуын тілдік табиғаты мен халықтық танымын, оның рухани өмірін салт-дәстүрін сипаттау.

Жаңалығы: Қазіргі өмір талабынан туындап отырған “компьютер” заманында бүгінгі мектеп оқушысының ой-қиялы ғылыми-техникалық прогреспен бірге күн санап өсуде. Сондықтан технология пәнінің ғылыми дәрежесінің неғұрлым жоғары болуын қамтамасыз етуіміз керек.

Дипломдық жұмысымның графикалық бөліміне келгенде, ең алдымен гобеленнен тоқылатын бұйымның нобайы дайындалады. Нобайды мөлшермен кішкене етіп, қара және ақ түспен жасайды, сосын оны түрлі-түсті бояумен көрсетеді.

Іс-тәжірибелік талабы: Қазіргі кезде мектеп, жоғары оқу орындары халық педагогикасын кеңінен қолға алуда. “Қазақ халқының қолөнері” қазақ, орыс тілдерінде әдістемелік құрал ретінде жарық көрді. Жұмыс барысында жасалған бұйымға халықтың тыныс тіршілігі мен тұрмыстық жағдайын бейнелеу үшін ою-өрнектің бөлшегін пайдаландық.

Халық өнері - бағзы замандардан бері ұлы даланы мекен етіп келген тайпалардың заттық және рухани көне мәдениетінің дәстүрлі жалғасы.

Қолөнер кәсібін шартты түрде әйел және ерлер қолөнері деп бөлуге болады; ағаш тері, сүйек өндеу, тас қашау, бәдіздеу сияқты түрімен ерлер айналысты. Ал жүн сабау және киіз басу, тігіншілік, кестелеу, кілем тоқу мен терме теру, ши орау сияқты түрлері әйелдер еншісіне тиген. Дегенмен киіз басу сияқты дене күшін қажет ететін жұмыстарға ер адамдар да қатыстырылған. Көшпелі халықтың негізгі баспасы болып келген киіз үйден бастап үй жиһаздары (мүліктері) кілем, алаша, текемет, түскиіз, керме, кебеже, сандық төсек, ыдыс-аяқ және еңбек құрал-жабдықтары сияқты үнемі қолданыста болып келе жатқан қолөнер бұйымдарының сан алуан үлгілері қоғам мен шаруашылық тіршілігінің дамып өрістей түсуіне байланысты өзгеріп, жетіліп түрлене түсіп отырған. Қолөнер бұйымдарынан қазақ халқының тек өзіне тән төл мәдениеті мен тұрмыс-салты сияқты, ғасырлар бойы оның өзге халықтарға ұқсайтын өзіндік нақыш бояуы мен әшекей өрнектерін де тіпті оның жасалуына қарап аймақтық ерекшеліктерін де аңғара аламыз. Олар көшпелілер тұрмысы мен мәдени болмысынан, халқымыздың дүниетанымы мен наным сенімдерінен мол мағлұмат береді. Қазақ қолөнерде пайдаланылған негізгі шикізат түрлері тері, жүн, ағаш, ши, сүйек, мүйіз, алтын, күміс, асыл тастар болды.

Қой жүнінен бау-басқұрлар мен таңғыш алаша, тақыр кілем мен қалың кілем, қоржын тоқылған. Үлкен кілемдерді көп тік және жатаған қол станоктарында тоқыған.

Жаз, күз айларында есік алдына көкмайса үстіне құрылған өрнектің салтанаты өзінше. Қызыл-жасыл киінген қыз-келіншек, ақ жаулықты аналардың қарбалас қимылы, әсем ырғақты әуенге балқып билеп жүргендей әсер қалдырады. Ал олардың осы қимыл қозғалысының қорытындысы іспетті терме алаша мен қалың кілемдер кез-келген үй қабырғасының сәнін келтірері сөзсіз. Төсесең аяққа жайлы, бөлмені жайнатып жіберетінін қайтерсің. Қолөнер және әшекей бұйымдарында киім-кешекке кең қолданылатын қызыл, қара, көк, сары, күлгін, аспан түстес көк өнерді қолдану арқылы түрлі ою-өрнектер табиғат көрінестерімен ұштастырыла бейнеленеді. Белгілі ұғым түсініктерді білдіретін ою-өрнектердің қайсы бір түсінің болмасын өзіндік символдық, ғұрыптық қызметтер атқарады. Айталық көк түс - аспанды бейнелесе, ақ түс қуаныш пен шаттық көңіл күйдің көтеріңкі болуы мен бақыттың белгісі, жасыл түс жастық пен көктемнің, қара түс жердің береке нышаны дейді.

Сырмақ, түскиіз бен кілем өз ою-өрнегімен өз нақышымен ерекшеленетін, мысалы, бұл бұйымдарға қолданылған ою-өрнектерді киімге қолдануға болмайды.

I тарау. Кілемнің шығу тарихы.

Кілемнің түрлері

Қолдан кілем тоқу - халықтың көне көркем кәсібі - адамзат баласы талшықтан иірілген жіп пен мата өндіруді игергеннен бастап өмір сүріп келеді. Кілем тоқу мәдениеттің көнелілігі туралы мұражайларда, көркем қорларда сақталған кілемдер, сонымен қатар тарихшылар мен этнографтардың жазбалары мәлімет бере алады. Бізге жеткен әдеби деректер бойынша түкті кілемдер жасау Орта Азия мен Қытайда кең дамыған. Ең көне түкті кілем (б. з. д. V ғ. ) 1949 ж. Алтайдағы бесінші Пазырық қорғанындағы қазба жұмыстары кезінде профессор Руденкомен табылған кілем 2500 жылға жуық мұз астында жатқанына қарамастан ешқандай бүлінбеген; қазіргі кезде ол “Санк-Петербург” Мемлекеттік эрмитажында сақталуда. Бұл кілем өлшемдері 183x200 см, тығыздығы 1дм ² , 36000 түйін. Кілем өрнегі жаяу адамдар мен аттыларды бейнелеген көшпелілерден тұрады. Соңғысы өз кезегінде әшекейлер қатарымен өрнектелген, қимамен жиектелген. Вавилондықтар мен ассириялықтар кілем шеберлері ретінде танымал болған. Ассириядан (Ниневия қаласы) бізге мәрмәр плитадағы барельефтер жеткен; олар бойынша лотос гүлдері, әшекейлер басқа да ұсақ уәжді өрнегі бар кілем суреттерінің сипаты туралы түсінік алуға болады. Парфян мемлекетінде кілем тоқу өнері Ашхабад қаласынан батыс жақта жүргізіліп жатқан археологиялық қазбаларды дәлелдейді. Көне әдебиеттерде Ахеменидтер династиясының негізін қалаушысы (б. з. д. V-VI ғ. ғ. ) Кирдің бейітін қазған кезде “Пазаргадта” Александр Македонскийдің бейіт ішінен жұқа кілемдер тапқаны туралы айтылады. Кинофонның айтуынша Сардис қаласында парсы патша сарайына арнайы кілем шығаратын фабрика болған. Гомердің “Иллиадасында кілемдермен төселген төсекке әкеліп жатқызады”. Б. з. д. II-III ғ. ғ. Александрияда, Грецияда, кейіннен Римде де бағаланған түкті және түксіз кілемдерді тоқу Орта Азия және Кіші Азия, Қытай, Кавказ елдерінде кең дамыған, бұны V, VI, XII, XIII, XV ғ. ғ. жататын кілем өнімдері фрагмент түріндегі түрлі археологиялық заттар дәлелдейді. Бұл көне заттар бізге әлі де беймәлім заттардан кейін жасалғанына күмән жоқ. Алайда себебі олардың өрнектелуі мен жасалу техникасы түрлі халықтардың өзара мәдени байланысы мен қол өнерінің аталған түрінің дамуына түрлі әлеуметтік-экономикалық формациялар тигізген ықпал туралы бізге бірқатар мәлімет алуға мүмкіндік береді.

Көне Қытайда көркемдігі мен жасалу техникасы бойынша ерекшеленген түксіз мата өнімдері - кэсалар, яғни кесілген жібек жасалатын. Оның атауы өрнектің жеке детальдарын жасауда сурет пен негізгі жіптер арасында пышақпен кесілгендей тесіктердің қалып қоюымен түсіндіріледі. X ғ. Кейінгі ғасырларда да кэсалар Чэнду (Сычуань мекені) қаласында өндірілген болатын. Кэсалардың өрнегі негіз жіптеріне салынған түрлі түсті жіптеріне салынған түрлі түсті жіптер көмегімен жасалады, сонымен қатар өрнекте алтын және күміс жіптер пайдаланған. Олар императордың салтанатты киімдеріне жоғарғы лауазымды тұлғалардың киімдеріне, қабылдау бөлімдеріндегі керегелерді әшекейлеуге, асыл тастарды суреттерді орауға арналған. Араб тарихшылары мен этнографтардың мәлімдеуінше, кілем тоқу өнері көптеген елдерде дамыған болатын. Мысалы араб тарихшысы Табари (Х ғ. ) 18х18 м. көлемді “Хұсырау көктемі” аталатын Ирандық кілемді сипаттайды. Кілемде гүлденген бақ, ағаштағы құстар мен шағын су қоймаларын біріктіретін ұсақ бұлақтар бейнеленген. Кілемді жасауда жібек, алтын, күміс жіптер мен асыл тастар қолданылған. Бұл кілем Сасанид патшасы Хұсырау I Ануширванға арналып жасалған.

Араб мәліметтерінің айтуынша Арменияның көне астанасы - Двин X-XII ғ. ғ. әсіресе қызыл түсті кермес деп аталатын кілемдермен әйгілі болған.

Түкті кілемдер Арменияның Бағдад Хамифтеріне әкелінген сыйларының ішіне кірген. Х ғ. Армениядан Бағдатқа 400 жылқы, 3 динар және жеті армян кілемі жіберілгені мәлім. Сол кілемдердің біреуі 18х18 м. жуық көлемге ие болған, бұл кілемді Армян қолөнерлері 10 жыл тоқыған. XIII ғ. Араб этногрофының еңбектерінде бүкіл әлем елдеріне тартылатын Түркімен кілемдері Ақ-сарайда жасалған деген мәлімет бар.

Парсы елінде, артынша Орта Азияда (Анатолы) болған Венециянлық саяхатшы Марко Поло 1271 жылы жазған: сел жүктер мекенінде әлемдегі ең жұқа кілемдер тоқылғанын мәлімдеген. Одан кейінгі араб географы (XVI ғ. ) Анатолыны аралап, өзі көрген кілемдерді мақтайды да, оларды Мысыр, Сирия, Ирак, Иран, Үндістан, Қытайға апаратынын айтады. XVI-XVII ғ. ғ. қолдан кілем тоқу Кушандағы Таммаш шах сарайында (Иранда) және сол кездегі Парсы елінің астанасы Исфахандағы Аббас шах сарайында кең дамыған.

Кілемдер Тебриз, Кирман және Герат шеберханаларында жасалып жатты. Бұл қалалар Шығыстың көркем күштерін жинаған ірі өнер орталықтары ретінде танылған. Сол кезде Ирандық түкті кілемдер қолданыла бастады. Сарайда мақсаттарына сәйкес, шетел елшілеріне арналған сыйларына арнайы жібек және алтын кілемдер жасалады. Сол кездегі кілем өндіру Үндістандағы Ұлы Моғалдар сарайында да кең дамыған. Европа елдерінің Шығыс елдерімен жасаған сауда қатынастары XIV-XV ғ. ғ. Европалық қолөнерінің сипатына өз ықпалын тигізді. Іскер саудагерлер Шығыстан Францияға, Италияға, Испанияға, Англияға, Ресейге түрлі заттар, солардың ішінде кілемдерде бар, апарып тұрған. Олармен әкелінген ертеректе жорықтардан олжа ретінде тиген Шығыстың өнер туындылары сол кезде Европада тез дами бастаған өнер мен қолөнердің көркем бағыттарын анықтаған болатын. Шығыс елдерінде жасалған кілем бұйымдары мен кілемдердің өрнектері мен композициялық (Фломандық, Венецияндық, Нидерландық Испандық) амал-тәсілдері XIV-XVI ғ. ғ. ең шебер суретшілермен пайдаланылған. Бізге Рафаэль, Тициан, Рубинс, Якоб Иорданс және т. б. суреттері бойынша орындалған күрделі сюжеттік композицияны қамтитын, керегелерді әшекейлендіруге арналған фламандық шпалелар жеткен. XV ғ. ортасы мен XVI ғ. Гент, Куртрэ және Брюге өнімдері, сонымен бірге маталар мен гобелендер үлкен сұранысқа ие болған. Бельгиялық тоқу өнеркәсібі кесілмеген ілгекті қолдан тоқылған брюссельдік кілемдермен танымал болған. Бұл кілемнің атаулар күні бүгінге дейін сақталуда.

Оденарда қаласында жамандық шпалералар және гобелендер деп аталатын жапырақты суреті бар кілемдер мен шпалералар жасалады. Голландияда қолдан кілем тоқу ертеден-ақ дамыған. Девентер және Поттердам қалаларындағы кілем шеберханалары шығыс кілемдері колористикасы мен суреттері бойынша түкті кілемдер тоқыған. Сонымен қатар кілемдер Гаога қаласындағы фабрикада да тоқылған, кейіннен ол Девентер және Поттердам кәсіпорындарымен бірігіп, қазіргі кезде де сол атпен өмір сүріп келе жатқан. “Біріккен корольдік кілем фабрикалары” фирмасын құрайды. Францияда XV ғ. Парижде кілем және шпалер шеберлерінің қатары түзіледі. 1640 жылы Луврда гүлді өрнектері бар түкті кілемдер өндірісі басталады. Бұл кілемдер керегелерге ілінуге тағайындалған. Франциялық кілемдер мен кілем бұйымдары жасалу техникасы мен құрылымы бойынша түрлі болып келгенімен суретінде өрнектерінде XVII-XVIII ғ. ғ. Францияның көркем стилі мен талғамын береді, жеткізеді. Англияда кілемдерді тоқу өнері XVI ғ. теңізші саудагерлермен енгізілген болатын. Олар алыс саяхаттарынан Отанына оралғанда Кавказдық және Ирандық кілемдер ала келетін. Ағылшын өндірісіндегі жұқа кілемдерде иральдикалық, яғни елтаңба (герб) бейнесіне негізделген, гүлді өрнектерді қамтитын стиль басым болған. Кейіннен сипаты жағынан Шығыс елдерінің кілем өнімдеріне жақынырақ келетін жаңа стиль пайда болуы XVIII ғ. жатады. Алғашқы кілем фабрикалары 1151 жылы Англиядағы Киддер министр қаласында 1755 жылы Аксминстерде, ал кейіннен Уилтонда құрылды. Бұл қалаларда өндірілген кілемдер Киддерминистерлік Аксминстерлік және Уилтондық кілем тарихы бойынша біздің қарамағымызда мәліметтер аз, көне кілем үлгілері де аз сақталған. Олар Геральдикалық кілемдер тектес болғанымен, арабтардан қабылданған Шығыс өрнектерінің ықпалының болғаны күмәнсіз. Андалузия мен Гренада мекендері шығыс уәжі мен өзіндік ерекшеліктерін қамтитын Испандық ұлттық суреттері тіркескен кілемдермен әйгілі болды. Алтын және күміс жіптері қосылып қолдан тоқылған. Польшалық кілемдерде біршама танымал болған. Сонымен бірге олардың құрылымында қызыл қоңырқай, алтын түстері басым болған кілемдер де белгілі. Ресейде 1607 жылдан бастап Мәскеуде шпалерлар жасайтын шеберханалар болған. 1716 жылы I Петр бұйрығы бойынша Яков Лефорт сарай жанынан шеберханалар ұйымдастырған, кейіннен императорлық шпалералық мануфактура құрған болатын сюжеттік тақырыптық шпалера үлгілері Ленинградтық Мемлекеттік эрмитажда сақтаулы. Орыстың шпалералары сарай бөлмелерінің ішін жиһаздандыру қызметін атқарушы тоқылған суреттер шпалераның ең алдыңғысы (1722) атты I Петр бейнелейді. Ол кереге кілемдері шебері атанған І Петр ұйғарымы бойынша Бове қаласынан шақырылған француз шебері Бехильмен жазылған болатын. Басқа шпалералардың мазмұны грек және рим мифологиясы мен тарихынан алынған: олар Апполон мен Диананың тууын, Александр Македонский өмірінен көрініс т. б. сюжеттерді бейнелейді. Жасалуы бойынша ең жұқа болып І Петрдің түкті жібек кілемі табылды, ол саятшылық көріністерін бейнелейді, көлемі 293х323 см., тығыздығы 1дм ² , 12700 түйін. Сонымен қатар алтын және күміс жіпті жібек кілемдер Үлкен Кремль сарайының Мәскеулік Гранатовая Оружейная палаталарының қабылдау бөлмелерін безендірген. Ресейдің Кавказ және Орта Азия елдерімен байланысының даму үрдісіне қарай (XVII-XIX) сол кезде әлемге танымал бұл халықтың көркем бұйымдарын, әсіресе кілемдерін Ресейге әкелу мен тысқа экспорттау маңызы ұлғая берді. Кілемдерді қолдан тоқу және жартылай қолдан тоқу әдісі - Ресейде XIX ғасырда-ақ орын алған. Завидов, Курск, Воронеж, Шадринск, Дубовка т. б. қалалар мен ауылдардағы кілем фабрикалары белгілі болған. Дәстүрлі суреттерді толықтырып, жаңартып, шеберлер ұлттық кілем өрнектерін жетілдіріп, қолданбалы көркем өнерінің классикалық туындыларын жасап отырған. Қазіргі кезде кілем тоқу өнері ерекше композициясымен, өрнекті уәжді шебер стильденуімен және үйлесімділігімен көзге түсетін суреттермен сипатталады. ТМД елдері мен басқалары да кілем бұйымдарын жасай отырып, тиімді ерекшеліктерін: пішім және ритм (ырғақ) әсемділігі, бояулардың тазалығы мен үйлесімділігі, маталардың асылдығы шебер біріктіреді. Кілем тоқу шеберлері кілем және кілем бұйымдарын көркем бейнелеудің түрлі композициялық, өндірістік амалдарын, тәсілдерін жетілдіреді. Қолдан кілем тоқумен қатар механикалық кілем тоқу да даму үстінде. Соңғысы еңбек өнімділігіне, жоғарылығына қатысты тиімдірек. Қолдан кілем тоқитын кілем шебері орта есеппен алғанда 7м ² 25 күн (мата тығыздығы мен суреттің композициялық күрделілігіне байланысты) тоқиды. Ал машина көмегімен тоқылған еңбек көлемі бір жұмыс кезінде-ақ 23-30 м ² түрлі түсті өнім, өрілмеген әдіспен 400 м ² біртүсті өнім шығаруға болады. Алайда тоқу сапасы мен сурет күнделігі бойынша қолдан тоқылған кілемдер жоғарырақ, сондықтан олардың былғары да 2-3 есе жоғары.

Жоғарыда айтылған мәліметтерге сүйене келе ойымызды түйіндесек, әлемдегі ең көне кілемдер Алтай тауындағы Пазырық, Бес шатыр қорғандарында және Гобби шөл даласында табылған. Б. э. д. VI-IX ғ. жататын түкті және тақыр кілем үлгілері болып табылады.

Түкті кілемдер

Түкті кілемдер тоқу Қазақстанның оңтүстік аудандарында (Шымкент, Қызылорда, Тараз) кең жайылған.

Түкті кілемдер әдетте еден бойын бойлап жатқан кері ағашта тоқылады. Еден бойын бойлап жатқан кері ағаш тіке келген түрінен үлкенірек келеді, құрылымы жағынан да ұқсас. Олардың айырмашылығы келесіде. Кілем желі жіптері - ағаш рамаға тартылып, төменгі және жоғарғы желі жібіне адырғымен (тіреу) бөлінеді. Төменгі негіз жіптері күзу жіптермен өрмек ағашқа жалғанады.

Күзу жіп пен адырғы ұрғашы және еркек желі жіптерінің орналасуын ауыстыруға қызмет етеді: егер адырғы бос тұрса, онда күзу жіптермен өрмек ағашқа ілінген төменгі ұрғашы жіптері еркек желі жіптерінің үстінде болады, егер адырғы кілем кеңістігіне тіке бойлап тұрса, онда ұрғашы желі жіптері астында қалып қояды. Еркек ұрғашы желі жіптерінің ауысып келуі тоқыманың өрілуіне қажет.

Сонымен, өрмек ағаш пен күзу жіптері тақыр кілем тоқушы кері ағаштарда болғанымен, түкті кілемдерді тоқу өрмек ағаштарында міндетті болып келеді.

Түкті кілем үш жүйелі жіптердің өрілуінен тұрады: қос қабат желі жібі, арқау жібі, түрлі түсті түкті теру жіптер.

Түкті кілем тоқу құралдары күрделі емес: пышақ - өрнек жіптерін желі жіптерімен өрілуден кейін кесуге арналады; қайшы - түк биіктігін тегістеу үшін қолданылады; тарақ - өрнек пен арқау жіптерін тығыздайды.

Түйіндер күрмеп алу шалысы кезінде өрнек жібі желі жібінің (2) үстін орап өтіп, ұштары төменнен жоғарыға қарай сол екі жіп арасынан шығарылады, жарым тоқуда жіп ұштары желі жіптердің бір жағынан ғана шығарылады.

Түкті кілем тоқу келесі бірнеше әдістен тұрады.

1. Адырғы, бос орналасқан (яғни кілем бір бағытта) .

Адырғының мұндай орналасу жағдайында өрмек ағашқа ілінген ұрғашы жіптері кілемнің жоғарғы өрнек жіптерінің үстінде орналасады.

Түкті иірілген жіп желі жібіне күрмеп алу немесе оңды-солды шаруашылығы түйінделіп, ұштары пышақпен қиылады.

Тоқылып жатқан кілемдегі түйіндер жасалып біткенен кейін арқау жібі тартылып, тарақпен тығыздалады.

2. Адырғы тік тұрған кезде, ұрғашы желі жіптері астында қалып қояды. Бұл жағдайда ұрғашы және өрнек желі жіптерінің тоғысуы жүреді. Соның өрілуі жүреді. Өрнек жібі түйін ретінде желі жіпке тіркеліп, бірқатар түйін байланғаннан кейін арқау жібі қайта жіберіледі.

Кейін адырғы, - алдыңғы қалпына келгенде тоқу үрдісі қайталанып келе береді.

Кілем желісі тола бере өрмек ағаш пен адырғы тоқылмаған кеңістікке жылжытылады.

Бұл тектес кілемдердің түгі аласа (түк биіктігі 3-5 млм) және жоғары (7-11 млм) болып келеді. Алғашқыларындағы кілем тығыздығы 1дм ² ішінде 2500-1 түйінге дейін жетеді. Соңғыларының тығыздығы төменірек болады:

1 дм ² ішінде 900-2400 түйін кездеседі. Түгі аласа кілемдер керегеге ілінеді де, түгі жоғары кілемдер еденге төселеді.

Түкті кілем өрнектілігі түрлі бояуларды қамтиды.

Түкті кілем өрнегінің ерекшелігі болып бүкіл кеңістік бойында симметриямен берілген розеткалар, (шаршы, тікбұрыш, домалақ, жалпақ т. б. тұлғадағы) кезігуінен танылады.