“Китап Ад-дурра Ал-мудийа фил-луғат ат-туркийа уал-камал”

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

“Китап Ад-дурра Ал-мудийа фил-луғат ат-туркийа уал-камал” ( “Түрік тілінің жарқын інжу-маржаны, әрі толық жазылып біткен кітап”) - хv ғ-да Мысыр мен Шам елдерінде, яғни Мәмлүк қыпшақтарының мемлекетінде сол кездегі қыпшақ тілін оқып үйрену үшін классик, араб тілінде жазылған сөздік. Қолжазбада бұл еңбек “Таржуман ал-луғат ит туркийа”( “Түрік тілінің аударма сөздігі”) және ( Ал-таржуман ит- туркийа”(Түрікше аударма) депте аталады. Ол кезде тек араб елдерінде ғана емес, жалпы шығыс елдерініңішінде түркі тілдерінде сөйлейтін халықтарды, әсіресе қалың жұртшылыққа барынша кеі танымал болған қыпшақ тайпаларын “Түріктер” деп атаған да, олардыі тілін үйрену “түрік тілі” деп жалпы атаумен беретін болған . “Түрік” пен “қыпшақ” сөздері синоним ретінде қолданылған . (А . Зайончковский) . Дүниежүзілік түркітану ғылымы бұл сөздікті “бізге жетпеген” (Б. Алтай) “жоғалып кеткен”( О. Притцак) деп есептейтін еді. 1963ж. Поляктың атақты түркітанушысы А. Зайончковский (тегі қарайым) Флоренцияның атақты Лоренцо Медичи кітапханасынаносы сөздіктің қолжазбасын тауып алып, француз тіліне аударып бастырып шығарды. (Варшава, 1965-1969ж. ) Көлемі 24 парақ, әр парақтың екі бетіне 15-16 жолдан тұратын арабша -қыпшақша сөздердің тізімі бар. Араб сөздерінің семантикалық классификациясына орай тиісті лексик . материялдар 24 тарауға бөлініп берілген. Бұл сөздік өзі іспеттес жазылған сол кездегі бірқатар шығармаларда аталып отырған “Булғат ал- муштақ “, “Ал-варрак ал- мисри”, “Аш-шудур ад-дахабийа . . . ”, өйткені олардың арасында үлкен ұқсастық бар. Сол дәуірде қыпшақ тілін үйрену белгілі дәстүрге айналып кеткен-бұл аталған сөздіктерден басқа бірсыпыра граммат . оқулықтар, анықтамалар т. б. жазба жадыгерліктербар. Бұл сөздің авторы мен оның жазылған уақыты белгісіз. Қазақстанда осы қолжазба жөнінде еңалғаш мәлімет берген ғалым - К. Д. Таужанова . Ғалымның жазуы бойынша бір топ мысал келтірелік : тәңірі (тәңірі), көк (көк аспан, ғарыш, космос) , йулдуз (жұлдыз), ай (ай), феріште (періште), йер (жер) , буғдай (бидай), арпа (арпа) , екін (егін), йабраклу тирек (жапырақты ағаш), йашлу терек ( жасыл ағаш), аруана( аруана түйе), бұзагу (бұзау), қочкар (қошқар), қойун ( қой), қозы (қозы) , сусығыры (сусиыр, енеке, буйвол), айу (аю), кейік( киік ), барс( барыс), қаймақ (қаймақ) , айран (айран), тұз ( тұз) , токучы (тоқушы), ташчы( тасшы . тас өндеуші), окчы (оқ жонушы, ол атқыш) , айақ( аяқ ), көз (көз), баш (бас), қулақ( құлақ) , табан ( табан), тобуқ( тобық), талақ ( талақ, ) , тырнақ (тырнақ) , балтыр ( балтыр) , бармақ (бармақ ), йүрек (жүрек), дамақ (тамақ) , дамар (тамыр ), өкче ( өкше) . т . б. Қазақ тілінің жасалу, қалыптасу, өсу өркендеу желісін зерттеп жетілдіре түсу ісіне нақтылы үлес қосуда осы тақілеттес мұралардың маңызы зор. ( Ескі қыпшақ тілі) .

Әдеб :Таужанова К. Д., Несколько предварительных замечаний об одной рукописи старо кыпчакского письменного памятника // ҚР ҒА Хабарлары, Тіл, әдебиет сериясы, 1984, N 2, 43-46 б., Зайончковский А., Новонайденный арабского -кыпчакский словарь // Народы Азии и Африки, 1964, N 3; Құрышжанов Ә., Китаб ад-дурра ал -мудия фил -луғат ат-туркия алат -тамам вал-камал//кітап :Айдарова Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М., Көне түркі ескерткіштерінің тілі, 1971, 58-59 б .

Ә. Құрышжанұлы

“Китаб ал- идрак ли-лисан ал-атрак” (“Түркі тілі туралы жазылған түсіндірме кітап”) - Мәмлүк қыпшақтарының тілі туралы граммат. Оқу құралы 14ғ. Афторы -Асиф ад-Дин Абу Хаийан Мухаммед ибн Юсуп ал-гарнати ( Андалузский ), (1256- 1344ж ) . Араб халифатының Испаниядағы мәдени әкімшілік орталығы - Гренада қаласында туған (шыққан тегі жағынан африкалық бербер жұртынан) . Каир қаласында филалогия мен Құраннан бірнеше жыл сабақ берген. ” Заманымыздың дүниежүзілік имамы” деген атақ алған. Қыпшақ тілін Мысыр елінде қаншалықты үлкен маңызы бар екендігін түсініп, осы тіл туралы бірнеше кітап жазған( “Түркі тілі граматикасының гүлін жинаған кітап”, “ Түркі тіліндегі етістіктер”, “ Түркі тіліндегі граматикасының жарқын інжу-маржаны”, “Түркі тілі туралы түсіндірме кітап”) . Біздің заманымызға дейін жеткен еңбегі осылардың соңғысы ғана(ол1312 ж. желтоқсанның 18-де Каир қаласында жазылып біткен) . Түрік зерттеушісі Джафароғлы былай дейді (1931ж. ) : “ Абу Хаийанның бір еңбегінің өзі -ақ -түркітанудың дамутарихындағы келелі кезең, өз алдына жеке жасалған дәуір, дара дүние” . Автор өзжұмысын қалай жазғандығы туралы былай дейді: “Сөздерді мен біртіндеп тілді жақсы білетін әр адамның аузынан жазып алдым . Оларды өзімше бір тәртіпке келтірдім . Грамматика туралы жазылған қағидаларды басға бір еңбектен емес, өз ойым, өз түсініктерімнен ғана шығарып жаздым. Онда мен абзал мақсат пен ізгі ниет қана көздедім . Сөздерді жинау үстінде мен жұпар исі аңқып тұрған сәнді бақшаның әр алуан ағаштарынан шырынды жеміс теріп жүргендей болып қатты рахаттандым, жаным жай тауып, үлкен пайда көрдім. Көп сөздің қопарылған алып теңізінен інжу- маржан тастарын талмай іздеп, тауыса тердім де, белгілі бір тілдің өзіндік табиғатын білуде бірінші орынға ие болдым. Сондықтан мен кітабымды “Китаб ил- идрак ли- лисан ил -атрак деп атадым”. Бұл кітаптың түпнұсқасы (факсимелесі ) жоқ, екі түрлі көшірмесі бар . Оның біреуін 1335ж. аты белгісіз бір кісі жасаған . Көлемі -132бет. Шамасы, көшірменің оқушылары көп болған блу керек, оның бетінше, шет- шетіне, жол- жолдың арасына қосымша жазылған сөздер мен сөйлемдер, әріптер мен хараккаттар толып жатыр. (олардың жалпы саны 1000 шамалы, бұларды В Избудак өз алдына шығарып тастады, 1936ж) 7. Екінші көшірмесін 1402ж Ахмет ибн әл- Шафиғ жасағн . Көлемі 194 бет. Екі көшірменің арасында азды көпті айырмашылық бар. Екеуіде Түркияда сақтаулы . Қолжазба ең алғаш рет 1891ж. жарияланды. (Ыстамбул, Мустафа, бей. ) Екінші рет осы қалада 1931. басылды. (Ахмет Джафароғлы) . Ол екі бөлімнен тұрады: сөздік бөлімі ( қыпшақша арабша есімдер мен етістіктер, 7-100 б., бас аяғы3500-дей сөз бар. ) ; 2) Грамматика бөлімі : фанетика мен морфология ( 78 бөліктен құралған, 101-155 бет) Абу Хайиан зерттеп отырған тілдің фанетикасы жайлы бірер мысалдар келтіре кетейік . Автор ол тілде 32 дыбыс бар дейді. : б, ж, н “дұрыс айтылатын” дыбыстар да п, ч, ң, к “бұзылып айтылатын” дыбыстар деп көрсетеді. (араб тілінде б, ч, ң, дыбыстары айтылмайды. ) . Г дыбысы бедуиндер тіліндегідей болып айтылады, оның дұрысы к деп жазады . (араптың әдеби тілінде жоқ ) . х, ф дыбыстарынтек бөтен тілдерден енгенде ғана кездеседі, олар қыпшақ тіліне жат дыбыстар деп ескертеді . Басқа дыбыстардың барлығын ( б, т, ж, д, р, з, с, ш, ғ, қ, к, л, м, н, в, (у), и ), “дұрыс айтылатын” дыбыстар тобына жатқызылады. (Араб жазуы косонанттық әліпбиге негізделгендіктен, автор дауысты дыбыстарды атамайды) . Кейбір сөздер әртүрлі айтылады: айақ- азақ (аяқ) , арт- ард ( арт, 6артқы) ары, арығ (таза), біт- бітік , (кітап жазу), болду олду (болды), буд- бут (бұт), бұзағу- бузаву ( бұзау), тіл- діл( тіл) т. б. Граматика бөлімін автор “есімдер”, “етістіктер”, және “қосымшлар” деп үш топқа бөледі, оларды жеке- жеке қарастырады. Еңбектің сөздік бөлімінде (2400-дей сөз бар) әрбір сөз ретіне қарай басқа тілдердегі варианттарымен салыстыра беріледі де, олардың шыққан тегі мен өзгеру өрісі барынша дәл көрсетіліп отырады. Мыс., буказ (қыпшақша, түрікменше), буғуз (түрікше) , бу және көз сздерінен құралған ; түрікше- чыра , қыпшақша- чырақ , парсыша- чырағ , (қазақша- шырақ ) . бій қыпшақ , бек (түрікмен) , буғдай, оғул (түрікше) , буйдай, ул( қыпшақша) , бидай, ұл( қазақша) . т. б. Қыпшақ сөздері жеті түрлі тілдердегі баламаларымен салыстырылады ( Түрік, түрікмен, татар, ұйғыр, бұлғар, түркістанша және тоқсоба тілі ) . Дүниежүзілік түркітануда сөз болып отырған шығарманың маңызы өте зор, шет елдерде (неміс, француз тілдерінде) бұл туралы бірсыпыра еңбектер жарияланды.

Әдеб : Маженова . М. Н., Абу- Хайян - исследователь кыпчакского языка . АКД., А., 1969; Расулова . Н. А., Исследования языка “ Китаб аль- идрак ли -лисан аль- атрак”. АКД., Таш., 1969; Әбу Хайян Асир ад- Дин // ҚСЭ, 1973, 2 т, 13 б; Құрысжанов Ә., Мәженова М., Әбу Хайян- қыпшақ тілінің зерттеушісі // Білім және еңбек, 1966, N 4, 14-15, 18-19 б; Құрышжанов Ә., “ Китаб ал- идрак ли- лисан ал- атрак”. Жинақ . Айдаров Ғ ., Құрышжанов Ә., Томанов М., Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. 1971, 54-56 б.

Ә. Құрышанұлы.

“Китаб ат- тухфа аз- закийа фил- луғат ат -түркийа” (“Түркі тілі туралы жазылған ерекше сыйлық”) - мәмлүк қыпшақтарының тілі жайында араб тілі грамматикасының үлгісімен араб тілінде жазылған қолжазба (оқулық. ) . Авторы мен жазылған жылы белгісіз . Ол: . . Мен еңбекті қыпшақ тілімен жаздым, өйткені ең көп қолданылатын тіл- қыпшақ тілі. Түрікмен тілін бұл жұмысқа әңгіме етпедім, бірақ өте бір қажетті жерлерінде одан кейбір мысалдар келтіріп отырдым, ондай жерде “кешіріңіз” деумен ғана шектелдім. Сеніммен үміт Тәңріде дейді. (қолжазба 1-б) . Түпнұсқа бір-ақ дана, 14-да Мысырда жазылған болу керек, Ыстамбулда сақтаулы ( Баязит мешітінің Валиддин Ефенді кітапханасында) . Көлемі 91 парақ, (182 бет) . Әр бетте13жол, әр жолда 7сөз бар. Қыпшақ сөздері қызыл сиямен, араб аудармалары қара сиямен берілген. Қолжазба үлкен ыждаһаттылықпен жазылып ұқыпты қолдан шықты. Ол өзінің тарихи мәд., ғыл. мәні жағынан М. Қашқари мен Ә. Хайиан еңбектерінен кейінгі үшінші орында тұрады. Қысқаша кіріспеден кейін, екі негізгі бөлімге бөлінген : сөздік және грамматика. Онда 3 мың сөз берілген. Кейбір тұстарында түрікмен, татар тілдерінен мысалдар келтірілген. 14-ғасырдың атақты филологі Шарафудин Абу Хаийанның аты аталады, шамасы автор оның еңбектерімен таныс болған сияқты. Т. Х. Кун осы қолжазба жөнінде 1940ж арнаулы мақала жарияланды. 1942ж түпнұсқа Венгрияда жарияланды. Бат. Еуропада бұл еңбек 1922ж бері мәлім. Б. Аталай. 1945ж түрік тіліне аударып бастырды, ол туралы 1948ж үлкен мақала жарияланды. Поляк ғалымы А. Дубинский 1967ж. оның тілі жайында жұмыстарын жүргізді. 1968ж. С. Муталлибов өзбек тіліне аударып бастырды . 1978ж. орыс тіліне аударылды. ( Э. Фазылов, М. Зияева ) . Бұл еңбек ескі қыпшақ тілі мен қазіргі қазақ тілінің тарихын зерттеу үшін үлкен қазына болып табылады.

Әдеб :Наджип Э. Н., Кыпчакского огузский литературный язык мамлюк Египта. 14в. АДД., М., 1965; С. М. Муталлибов . Аттухфатуз закияту филлуғатит туркия. Таш., 1968; Зайончковский А., Кизучению средневековых памятников тюркской письменность (11-14 в) . Вопросы языкознания, 1967, N6, С. 80-89; “Ат -тухфа …”// ҚСЭ, 1972, 1т. 565 б; Э . Фазылов . М. Зияева. Изысканный дар тюркскому языку. Таш., 1978; “Китаб ат- тухфа . . . ”// Кітап: Айдаров Ғ ., Құрысжанов Ә., Томанов М., Көне түркі ескерткіштерінің тілі. 1971, 57-58 б.

Ә. Құрышанұлы.

“Китаб муқаддима”. ( “ Кітаптың кіріспе бөлімі”) - мәмлүк қыпшақтарының тілінде жазылған діни трактат (х. ғ) . Авторы- Абу- л -Лайт ас- Самарқанди, араб әдебиетінің тарихында аты әйгілі заңгер (құқықтанушы) , мұсылман дүниесінің белгілі теологі (ханифат бағытын уағыздаушы, яғни құдай мен Ыбырайымды жалғыз деп танушы) . 938ж . қайтыс болған . Қолжазба көлемі 47 бет, әр бетте 6жол арабша мәтін бар да, олар 6 жол болып, қыпшақ тіліне аударылған. Мазмұны ислам дінінің ережелері мен қағидалары, әдет ғұрыптары мен жол жосықтары туралы. Ол сол кездегі мәмлүк мемлекетінің сұлтаны, яғни автордың сөзімен айтқанда, “жарқын жерлердің жалғыз билеушісі” әл- Мәлік әл- Әшіраф Әбу Насыр Кансух әл- Гуру үшін жазылған да соған сыйға тартылған(ол сұлтан үлкен кітапхана ұйымдастырып, негізін қалаған) Бұл сұлтан Мысыр елін билеп тұрған мәмлүктер әулеттерінің ең соңғы сұлтаны еді. ( 1500-1517ж. ) Ол өзі мәмлүк мемлекетіндегі түріктер әдебиеті мен олардың тілін желеп -жебеуші атақты да ірі меценат еді. Сондықтан оған арнап Ә. Фирдоусидің (940-1020 не 1030ж. ) ”Шах- наме” дастаны хv ғ. Аяғында парсы тілінен, қыпшақ тіліне аударылған. (кейін ол өз алдына кітап болып шыққан Варшава, 1965ж., бастырушы- А. Зайончковский) . Бізге жеткен қолжазба түпнұсқасының Асанбай ибн Судун көшірген нұсқасы. Мысыр елінде Мәмлүк мемлекетінің тарихына байланысты мәліметтерде Асанбайдың аты кеңінен тарағаны белгілі болды. ( Мыс., Манкаль Сафи мен Ж . Соваттың биографиялық сөздігінде бұл сөздің “асан” және “бай” деген екі сөзден құралғандығы айтылады) . Осы “К, м”. іспеттес не болмаса соның кейбір үзінділері сияқты азды- көпті біраз жазба нұсқалар Париждің кітапханаларында бар. Солардың кейбір жерінен А. Зайончковский өзінің осы “К. м”. еңбегінде бірлі жарым мысалдар келтіреді . Бұл қолжазба қазір Ыстамбұлдың Айа-София кітапханасында сақтаулы тұр. Оның материялдары әлі ғыл. айналысқа түсе қойған жоқ . Қолжазба А. Зайончковскийдің француз тілінде берілген түсініктемелерімен әуелі Будапешт (1959ж. ) сонан соң Варшава (1962ж. ) мақала жарияланды. (Ескі қыпшақ тілі) .

Әдеб: Құрысжанов . Ә., Китаб Муқаддима // кітап : Айдаров . Ғ ., Құрысжанов. Ә., Томанов . М., Көне түркі ескеткіштерінің тілі. 1971, 60 бет.

Ә. Құрышжанұлы

“Китаб ул Айни” . ( “Айн кітабы”) . - Абу Абдуррахман ал- Халил бин Ахмадбин Аир Тамим ал -Азди ал-Фарағиди ал- Ахмади ал-Басри (717-791ж. ) жазған араб тілінің сөздігі. Автор талантты ақын, дарынды ғалым, араб материкасының негізін салған әдебиетші. Тіл өнері мен өлең құрылысы жайында бірнеше кітап жазған. “К. у-а. ”деген еңбнгі арқылы ол өзінің үлкен лексиколог ғұлама екендігін танытқан. (кітаптың бұлай аталуы сесебі ондағы сөздік айн әріпінен басталған) Басқа граммат. мектептің көрнекті өкілі, араб тілін жүйелі түрде зерттеудің негізін салушы Сибауейхидің ұстазы. “К. у-а. ” орта ғасырда жазылған лекског . еңбектердің құрылысына үлкен әсер етті. М. Қашқари өз еңбегін араб тілінде осы автордың ізімен жазып араб филологтарының терминдерін қолданды, осы сөздіктің құрлысын үлгі етіп алды . Бірақ бұл екі автордың сөз түзу әдістерінде өзара айырмашылықтар бар. Ибн Аһмад сөздігіне көне сөздерді де енгізген. М. Қашқари . тек ауызекі айтылып жүрген сөздер мен халық өлеңдеріндегі сөздерді алған. Ол сөздердің сол кездегі түркі тайпаларына түсінікті болу үшін баса назар аударған. Әрине, тіл байлығынын толығырақ көрсету үшін ибн Ахмад әдісі дұрыс болар еді, бірақ мен оқушы қауымның күнделікті пайдасына жарау үшін осы жол пайдалы ғой деп ойладым дейді . М. Қашқари . Қ. У а араб филологиясы мен түркітану тарихында өзіндік орны бар еңбек.

Әдеб . Гиргис В., Очерк грамматической системы арабов . СПб., 1783; Лоя Я ., История лингвистических учений . М., 1968.

Ә. Құрышанұлы.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.