Бухгалтерлiк есеп және оның ақпаратты аудит мәлiметiнiң көзi
Кіріспе
1. Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
1.1 Аудиттің қалыптасу тарихы және дамуы
1.2 Аудит мәні мен мазмұны
1.3 Аудит қағидаттары мен қызметтері
2. Аудит түрлерінің классификациясы
2.1 Аудиттің заңдылық негізі бойынша жіктелінуі
2.2 Ішкі және сыртқы аудит салыстырмалы сипаты
2.3 Аудиттің басқа да түрлері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
1.1 Аудиттің қалыптасу тарихы және дамуы
1.2 Аудит мәні мен мазмұны
1.3 Аудит қағидаттары мен қызметтері
2. Аудит түрлерінің классификациясы
2.1 Аудиттің заңдылық негізі бойынша жіктелінуі
2.2 Ішкі және сыртқы аудит салыстырмалы сипаты
2.3 Аудиттің басқа да түрлері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Аудит - бұл бухгалтерлік (қаржылық) есеп берулердің шынайылығы (дұрыстығын) айқындау мақсатында жүргізілетін тәуелсіз тексеру. Аудиторлық қызмет — бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есеп берулердің аудитін жүргізу бойынша кәсіпкерлік қызметі. Аудиторлық ұйым - бұл кез-келген ұйымдастырушылық-құқықтық формада аудиторлық қызметті жүзеге асыру үшін құрылған коммерциялық
ұйым. Бірақ ол ашық түрдегі акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін емес. Аудиторлық ұйым мүшесінің саны 2-ден кем емес болуы шарт және үлесі 51 % болуы керек.
Аудитор - бұл біліктілік комиссиясымен аттестацияланған және аудитор "квалификациясы" ("біліктілік") туралы куәлік алған жеке тұлғалар. Аудитор аудиторлық қызметті жеке кәсіпкерлік түрінде немесе аудиторлық ұйымның мүшесі ретінде жүзеге асыруға құқылы. Аудиторлық қызметі жүзеге асыруға тек қана аудиторлық қызметті жүзеге
асыруға лицензиясы
(рұқсаты) бар аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар құқылы.
Аудиттің қажеттілігі Аудитор қызметіне деген қажеттілік келесі жағдайлармен түсіндіріледі:
а) мәліметті құрастырушылар(әкімшілік)тарапынан обьективті емес мәліметтердің, ұсынылуына байланысты, б) қабылданатын шешімдердің ұғынылып жатқан мәлімет сапасына байланысты,болуы. в) мәліметті тексеру үшін арнайы білімдердің қажеттігі. г) пайдаланушылардың мүдделеріне байланысты.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты болып аудиторға қаржылық есеп берудің бекітілген концептуалды негіздерге сай құрастырылғаны туралы өз ойын білдіруге (қорытынды беруге) мүмкіндік беру табылады. Аудит мақсатының бұл стандартты анықтамасына қарамастан іс жүзінде аудит мақсаты ретінде аудитор алдында клиенттің қойған талаптарын түсінеміз. Жалпы айтқанда аудиттің мақсаттары аудиттің объектілерімен анықталады.
Аудит және аудиторлық қызметтің басты мәселесі болып экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін, бухгалтерлік есептің жүргізілуін, қаржылық есеп берудің құрастырылуын реттейтін заңдардың қадағалануын және қаржылық жағдай туралы пайдаланушылардың ақпаратпен қамтылуын сапалы тексеруді қамтамасыз ету табылады. Сонымен қатар аудиторлық фирмалардың маңызды мәселелерінің бірі болып өзінің қызметінің рентабельдігін қамтамасыз ету, аудиторлық қызмет өрісін кеңейту мақсатында маркетингтік зерттеулерді жүйелі түрде жүргізу табылады.
ұйым. Бірақ ол ашық түрдегі акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін емес. Аудиторлық ұйым мүшесінің саны 2-ден кем емес болуы шарт және үлесі 51 % болуы керек.
Аудитор - бұл біліктілік комиссиясымен аттестацияланған және аудитор "квалификациясы" ("біліктілік") туралы куәлік алған жеке тұлғалар. Аудитор аудиторлық қызметті жеке кәсіпкерлік түрінде немесе аудиторлық ұйымның мүшесі ретінде жүзеге асыруға құқылы. Аудиторлық қызметі жүзеге асыруға тек қана аудиторлық қызметті жүзеге
асыруға лицензиясы
(рұқсаты) бар аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар құқылы.
Аудиттің қажеттілігі Аудитор қызметіне деген қажеттілік келесі жағдайлармен түсіндіріледі:
а) мәліметті құрастырушылар(әкімшілік)тарапынан обьективті емес мәліметтердің, ұсынылуына байланысты, б) қабылданатын шешімдердің ұғынылып жатқан мәлімет сапасына байланысты,болуы. в) мәліметті тексеру үшін арнайы білімдердің қажеттігі. г) пайдаланушылардың мүдделеріне байланысты.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты болып аудиторға қаржылық есеп берудің бекітілген концептуалды негіздерге сай құрастырылғаны туралы өз ойын білдіруге (қорытынды беруге) мүмкіндік беру табылады. Аудит мақсатының бұл стандартты анықтамасына қарамастан іс жүзінде аудит мақсаты ретінде аудитор алдында клиенттің қойған талаптарын түсінеміз. Жалпы айтқанда аудиттің мақсаттары аудиттің объектілерімен анықталады.
Аудит және аудиторлық қызметтің басты мәселесі болып экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін, бухгалтерлік есептің жүргізілуін, қаржылық есеп берудің құрастырылуын реттейтін заңдардың қадағалануын және қаржылық жағдай туралы пайдаланушылардың ақпаратпен қамтылуын сапалы тексеруді қамтамасыз ету табылады. Сонымен қатар аудиторлық фирмалардың маңызды мәселелерінің бірі болып өзінің қызметінің рентабельдігін қамтамасыз ету, аудиторлық қызмет өрісін кеңейту мақсатында маркетингтік зерттеулерді жүйелі түрде жүргізу табылады.
1. «Аудиторлық қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
2. Халықаралық аудит стандарттары 401 Компьютерлік ақпарт жүйесіндегі
аудит
3. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп туралы» Қазақстан Республикасының 2007ж. 28-ақпандағы №234 – ІІ Заңы.
4. Д.О: Абленов «Аудит негіздері» Оқулық Алматы экономика 2005
5. Н.С. Ержанов «Теория и практика аудита» Алматы Ғылым 2007
6. З . Н. Ажибаева «Аудит» Оқулық Алматы Экономика 2004
7. Т.А. Тастағамбетов, Д.О. Абленов «Бизнестегі есеп пен талдау» Оқулық құрамы, АлматыДәуір 2002
8. Н.С. Ержанов, Т.Б. Даулетбеков «Аудит 1» Оқулық Алматы 2005
9. К. Ш. Дюсембаев «Аудит и анализ в системе управление финансами»
Алматы Экономика 2002
10. Г.С.С. Сейітқасымов «Становление и развитие аудиторской деятельности» Қарағанды 1993
11.В.К.Радостовец, Т.А.Тасмағанбетов,Д.О.Абленов «Организация финансового учета» Алматы Экономика 1997
12. С.Н.Бычкова «Аудиторская деятельность. Теория и практика» 2000
13.Н.Ф.Сәрсенбиева «Экономикалық ақпараттық жүйелердегі жаңа технологиялар» Оқулық Шымкент 2007
14.С.С.Жақыпбеков «Ішкі аудит» Алматы 2008
15.Т.Ә. Әбдіқалыпов «Аудит және бухгалтерлік есеп» Алматы 2000
16.В.Д. Андреев, С.А Томских, С.В. Черемшанов «Практикум по аудиту» Москва 2006
17.Е.В. Виноградов, И.А Матвейчук «Аудит» Москва 2006
18.И.Н. Богатая, Н.Н Хахонова « Аудит» Ростов- на-Доно 2003
19.Бухгалтер бюллетені
20. www.google.kz
21.www.mail.ru.
22.www.minfin.kz
2. Халықаралық аудит стандарттары 401 Компьютерлік ақпарт жүйесіндегі
аудит
3. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп туралы» Қазақстан Республикасының 2007ж. 28-ақпандағы №234 – ІІ Заңы.
4. Д.О: Абленов «Аудит негіздері» Оқулық Алматы экономика 2005
5. Н.С. Ержанов «Теория и практика аудита» Алматы Ғылым 2007
6. З . Н. Ажибаева «Аудит» Оқулық Алматы Экономика 2004
7. Т.А. Тастағамбетов, Д.О. Абленов «Бизнестегі есеп пен талдау» Оқулық құрамы, АлматыДәуір 2002
8. Н.С. Ержанов, Т.Б. Даулетбеков «Аудит 1» Оқулық Алматы 2005
9. К. Ш. Дюсембаев «Аудит и анализ в системе управление финансами»
Алматы Экономика 2002
10. Г.С.С. Сейітқасымов «Становление и развитие аудиторской деятельности» Қарағанды 1993
11.В.К.Радостовец, Т.А.Тасмағанбетов,Д.О.Абленов «Организация финансового учета» Алматы Экономика 1997
12. С.Н.Бычкова «Аудиторская деятельность. Теория и практика» 2000
13.Н.Ф.Сәрсенбиева «Экономикалық ақпараттық жүйелердегі жаңа технологиялар» Оқулық Шымкент 2007
14.С.С.Жақыпбеков «Ішкі аудит» Алматы 2008
15.Т.Ә. Әбдіқалыпов «Аудит және бухгалтерлік есеп» Алматы 2000
16.В.Д. Андреев, С.А Томских, С.В. Черемшанов «Практикум по аудиту» Москва 2006
17.Е.В. Виноградов, И.А Матвейчук «Аудит» Москва 2006
18.И.Н. Богатая, Н.Н Хахонова « Аудит» Ростов- на-Доно 2003
19.Бухгалтер бюллетені
20. www.google.kz
21.www.mail.ru.
22.www.minfin.kz
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
1.1 Аудиттің қалыптасу тарихы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Аудит мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13
1.3 Аудит қағидаттары мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. Аудит түрлерінің классификациясы
2.1 Аудиттің заңдылық негізі бойынша
жіктелінуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...18
2.2 Ішкі және сыртқы аудит салыстырмалы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .20
2.3 Аудиттің басқа да
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .28
Кіріспе
Аудит - бұл бухгалтерлік (қаржылық) есеп берулердің шынайылығы
(дұрыстығын) айқындау мақсатында жүргізілетін тәуелсіз тексеру. Аудиторлық
қызмет — бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есеп берулердің
аудитін жүргізу бойынша кәсіпкерлік қызметі. Аудиторлық ұйым - бұл
кез-келген ұйымдастырушылық-құқықтық формада аудиторлық қызметті жүзеге
асыру үшін құрылған коммерциялық
ұйым. Бірақ ол ашық түрдегі акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және
мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін емес. Аудиторлық ұйым мүшесінің саны 2-
ден кем емес болуы шарт және үлесі 51 % болуы керек.
Аудитор - бұл біліктілік комиссиясымен аттестацияланған және аудитор
"квалификациясы" ("біліктілік") туралы куәлік алған жеке тұлғалар. Аудитор
аудиторлық қызметті жеке кәсіпкерлік түрінде немесе аудиторлық ұйымның
мүшесі ретінде жүзеге асыруға құқылы. Аудиторлық қызметі жүзеге асыруға тек
қана аудиторлық қызметті жүзеге
асыруға лицензиясы
(рұқсаты) бар аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар құқылы.
Аудиттің қажеттілігі Аудитор қызметіне деген қажеттілік келесі
жағдайлармен түсіндіріледі:
а) мәліметті құрастырушылар(әкімшілік)тарапынан обьективті емес
мәліметтердің, ұсынылуына байланысты,
б) қабылданатын шешімдердің ұғынылып жатқан
мәлімет сапасына байланысты,болуы.
в) мәліметті тексеру үшін арнайы білімдердің қажеттігі.
г)
пайдаланушылардың мүдделеріне байланысты.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты болып аудиторға қаржылық есеп
берудің бекітілген концептуалды негіздерге сай құрастырылғаны туралы өз
ойын білдіруге (қорытынды беруге) мүмкіндік беру табылады. Аудит мақсатының
бұл стандартты анықтамасына қарамастан іс жүзінде аудит мақсаты ретінде
аудитор алдында клиенттің қойған талаптарын түсінеміз. Жалпы айтқанда
аудиттің мақсаттары аудиттің объектілерімен анықталады.
Аудит және аудиторлық қызметтің басты мәселесі болып экономикалық
субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін, бухгалтерлік есептің жүргізілуін,
қаржылық есеп берудің құрастырылуын реттейтін заңдардың қадағалануын және
қаржылық жағдай туралы пайдаланушылардың ақпаратпен қамтылуын сапалы
тексеруді қамтамасыз ету табылады. Сонымен қатар аудиторлық фирмалардың
маңызды мәселелерінің бірі болып өзінің қызметінің рентабельдігін
қамтамасыз ету, аудиторлық қызмет өрісін кеңейту мақсатында маркетингтік
зерттеулерді жүйелі түрде жүргізу табылады.
Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып
бөлінеді.
Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы" Заңына,
аудиттің № 4 Аудит немесе оның түрлері стандартында аудиттің 2 түрі
көрсетілген:
1. Міндетті
2. Бастамашылық
Міндетті аудит заңда көрсетілген және субъектінің өздерінің қаржы
шаруашылық жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық
фирмаларды шақыруға міндеті . Міндетті жыл сайын аудитордық тексерілу
объектілері :
- банктер ;
- несиелік серіктестіктер ;
- жекелеген банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар ;
- сақтандару ұйымдары, жинақталуы зейнетақы қорлары, инвест қорлар ;
- табиғи монополия субъектілері ;
- шетел қатысушылылары бар кәсіпорындар ;
- ашық халықтық қоғамдастықтар .
Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырысшылардың тапсыруы бойынша
жүргізіледі , егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе . Мұндай тексерудің
көлемі клиенттердің талабына байланысты .
Аудит объектілері бойынша; банктік аудит, сақтандыру ұйымдарының
аудиті т.с.с. түрлері бар. Бұл аудит түрлерін жүзеге асыру үшін сәйкесінше
лицензиясы болуы қажет .
Мақсаты бойынша аудит бірнеше түрге бөлінеді:
Қаржылық есеп беру аудиті – субъектінің қаржылық есеп беруін
бекітілген крейтерилер мен бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкетігін
тексеру. Аудит нәтижесі жарияланады – акция иелеріне , кредиторларға ,
мемлекттік реттеу органдарына .
Салықтық аудит – бұл салықтың есептелуінің дұрыстығымен төлеу
дұрыстығын , салық саясатының сақталуын тексеру.
Бағалық аудит – тапсрысқа бекітілген бағаның дұрыстығын тексеру.
Бұл дамыған мемлекеттерде бюджеттің шығындарын негіздеу үшін жүргізіледі
Басқармалық аудит - кәсіпорындарда басқару мен ұйымдастыруды
жетілдіру мен тексеру. Кәсіпорынның өндірістік қызметтің тиімділігін
бағалау, құралдарда пайдаланудың ұтымдылығымен өнімділігін арттыру бойынша
шешімдер қабылдау .
Басқармалық аудит – бұл клиент үшін оның қуаты мен ресурстарын
тиімді пайдалануды арттыру бойынша кеңес беру қызметінің түрі.
Арнайы аудит – шаруашылық субъектінің қызметін нақты аспектілерін
тексеру. Оның қызметінің заңдылығы т. с. с. жақтары тексерілуі мүмкін
(салықтың есеп беруді дайындау әлеуметтік қорларда пайдалану т. с.с. )
Нарықты қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын қызметі де,
тапсырушылар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын
орны да ерекше.
Аудит мәлiметiнiң көзi, олар бухгалтерлiк, аналиткалық және есептен тыс
мәлiметтер. Бухгалтерлiк есеп мәлiметiнiң көзiне жататындар: бухгалтерлiк
есеп және ақпараттары; статистика және статистика ақпараттары; талғамалы
есеп көрсеткiштерi. Бухгалтерлiк есеп және оның ақпаратты аудит мәлiметiнiң
көзi ретiнде ең негiзгi болып саналады. Себебi, ондағы мәлiметтер әрқашан
дұрыс, есеп құжаттары арқылы анықталған мәлiметтер. Оның көрсеткiштерi
кәсiпорынның бизнес-жоспарының орындалуын жүйелi түрде бақылау, талдау
арқылы қорытындыланған нәтижесiн көрсетедi. Онда кәсiпорынның негiзгi
құрылымының, өндiрiс қорының дайын өнiмiнiң қозғалысы түгелдей нақты есеп
арқылы топталынған, бiр жүйеге келтiрiлген. Ол үшiн бухгалтерлiк есептiң
ғылыми әдiстерi қолданылған.
Оның ерекшелiгi шаруашылық барысындағы фактiлердi, iс-әрекеттердi
тек санымен ғана көрсетiп қоймай оның мазмұны толық қамтиды. Сондықтан да,
құнды мәлiмет. Себебi, статистика есебiнiң мәлiметi арқылы экономикалық
талдау жасалынады да оның қорытындысы аудит қызметiнде өте құнды материал.
1.1Аудиттің қалыптасу тарихы және дамуы
Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзак процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.
Дамыған елдерде аудиторлык кәсіптің әр түрлі атауы бар. Мысалы, АҚШ-
та бухгалтер-аудитор қоғамдық немесе мамандандырылған бухгалтер деп
аталады. Францияда - сараптаушы бухгалтер немесе есепшот бойынша комиссар,
ал Германияда -шаруашылықты бақылаушы немесе кітапты бақылаушы, Ұлыбритания
мен ағылшынсаксондық елдерде - ревизор немесе алқалы бухгалтерлер және т.б.
деп атайды.
Кәсіби аудит батыс елдерінде алғаш рет Ұлыбританияда XIX ғасырдың
ортасында пайда болды. 1844 жылдан бастап Англияда акционерлердің алдында
есеп берулер мен есепшоттарды тексеру үшін тәуелсіз бухгалтерлерді жылына
әдетте 1 мәрте шақыратын акционерлік компаниялар басшыларына міндет
жүктейтін заң сериялары шықты.
Алдыңғы қатарлы елдерде міндетті аудит туралы құқықтык-нормативті
актілердің қабылдануына байланысты тәуелсіз қаржылық бақылау саласы
айтарлықтай дәрежеде ұлғайып келеді. Мәселен, Англияда міндетті аудит
туралы заң 1862 жылы шықса, Францияда - 1867 ж., ал АҚШ-та - 1937 ж.
қабылданды. Бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіби ұйымы әлемнің көптеген
елдерінде құрылған. Атап айтқанда, Ұлыбританияда, Англия мен Уэльстің
Алкалы (присяжный - ант берген) бухгалтерлер институты кұрылды (1980 ж.),
АҚШ-та - Маманданған бухгалтерлер институты (1887 ж.), Германияда -
Аудиторлар институты (1932 ж.) және Аудиторлар палатасы, ал Францияда –
Сарапшы бухгалтерлер палатасы (1942 ж.) мен Есепшот бойынша комиссарлардың
ұлтық компаниясы құрылды. Италияда кәсіби аудиторлық қызметті Әділет
министрлігінің бақылауында болатын арнайы атаулы тізілімге енгізілген адам
ғана жүзеге асыра алады .
1887 жылы Американың аудиторлар ассоциациясы құылды, сонан соң 1896
жылы Нью-Йорк штатында занды жолмен аудиторлық қызмет реттемеленді. Сол
кездің өзінде-ақ аудиторлық лаузымды мамандық бойынша емтиханнан сүрінбей
' өткен және аудиторлық қызметпен айналысу құқығына арнайы лицензия алған
маманданған бухгалтер атқара алатын еді.
АҚШ-та мамандандырылған және мамандандырылмаған қоғамдық бухгалтерлер
мен аудиторлар институттары (SEC, FASB, AICPA) бар. Дайындау және
біліктілік емтиханы сияқты міндеттері бар осындай жалпыға бірдей
ассоциациялармен қатар америкалық кәсіби ұйымдар жағымды тәжірибелерді
жалпылауға, журнал арқылы әйгілеуге, аудит саласындағы монографиялық
әдебиеттерді басып шығаруға және ғылыми зерттеулерді жүргізуге көп көңіл
бөледі. Олар ғылыми зерттеу күн тәртібіндегі күрделі мәселелерді шешумен
ғана емес, болашақта пайда болуы ықтимал мәселелерді де анықтаумен
айналысып, оны ой жүгіртіп дұрыс шешімін табуға алдын ала әзірлік ерте
бастан жүргізеді.
Алғашқы кәсіби аудит ¥лыбританияда шамамен XIX ғасырдың орта шенінде
пайда болды. 1862 жылы қабылданған британдық компаниялар туралы заң сол
кездің өзінде бухгалтерлік есеп пен қаржылық бақылау бойынша мамандарға ең
аз дегенде жылына бір мәрте компаниялардың есепшоттарын белгілі бір
тәртіппен тексеріп тұруын міндеттейді. Әсіресе Шотландияның, Англияның және
Уэльстің алқалы бухгалтерлер институы, сондай-ақ Ұлыбританияның Маманданған
және корпоративтік бухгалтерлер ассоциациясы бүкіл әлемге әйгілі болды. Осы
Ұлыбританиядағы ассоциацияға тек британ аралдарының тұрғындары ғана мүше
болып қана қоймай, сонымен бірге британдық доминион, колониялар мен
мандаттық аумақтардын (территориялардың) өкілдері де оған кірді. Одан әрі
бұл елдерден ұлт-азаттық қозғалысының дамуы мен тәуелсіздік алуынан кейін
аудиторлық кәсіп өкілдерінің басын қосып біріктірген өздерінің ұлттық
ұйымдары құрыла бастады.
Палестинадағы бұрынғы британ территориясында 1948 жылы Израиль
мемлекеті пайда болғаннан кейін ол жерде сол кездің өзінде әр түрлі
британдық кәсіби қоғамдардың мүшелері болып табылатын шамамен 100
бухгалтерлер-аудиторлар болған. Британдық үлгі бойынша және Израиль Әділет
министрлігінің басшылығымен бухгалтер-аудитор атағын алуға тілек
білдірушілерді емтиханға қабылдау және оларға (емтиханды сәтті
тапсырғандарға) осы атақты беру жөнінде арнайы Кеңес құрылған болатын. 1955
жылы Израиль Парламенті атақ берудің шарттарын, кәсіби қызметке байланысты
оларға қойылатын талаптарды қарастыратын бухгалтер-аудитор туралы ережені
бекітті. Аудитордың британдық тәжірибиесінің ықпалымен Британдық ұлттар
ынтымақтастығының құрамына кіретін басқа елдер де осы кәсіптің түрі
қалыптасуын бастан кешірді.
Германиядағы аудиторлық істің дамуына 1929-1933 жж. әлемдік
экономикалық дағдарыс түрткі болды. Яғни акционерлік қоғамдар (АҚ) мен
басқа формадағы кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшырауы қатаң тексеру
тәртібін және тәуелсіз аудиторлар тарапынан есеп берулер мен баланстарды
бекітуін талап етті. 1931 жылы АҚ пен басқа кәсіпорындардың есеп берулері
мен баланстарын міндетті аудиторлық тексеруді және оның өткізілуі өздігінен
реттелуді шарт етіп қойған үкіметтік қаулы қабылданды. 1932 жылы құрылған
Аудиторлар институтының аудиторлық қызмет саласындағы мәселелерді
талқылайтын мамандандырылган комитеті бар. Қазіргі кезде Гермаииядағы
аудиторлық кызмет 1961 жылдың 24-ші шілдесіндегі Аудиторлардың кәсіби
жарғысы туралы заңға сәйкес жүзеге асырылады. Бұл елде кәсіби аудиттің екі
ұйымы жұмыс істейді: Аудиторлар палатасы және Аудиторлар институты. Мұның
біріншісіне мүшелікке кіру әрбір аудиторға немесе аудиторлық фирмаларға
міндетті болса, ал екінші ұйымда - әркімнің өз еркі өзінде болады, сөйтсе
де онда 90%-тен де жоғары неміс аудиторлары бар. Аудиторлар палатасына
мүшелікке кіру өздері аудиторлар болмаса да, барлық аудиторлық ұйым
басқармасы мүшелеріне міндетті. Палатаның қызметін федералды Экономика
министрлігі бақылайды. Бұл бақылау оның ісін баскаруды қарастырмайды, тек
ГФР (ФРГ) заңдары мен Палатаның өз жарғысынын сақталуын қадағалаумен
шектеледі.
1867 жылдың 24-ші шілдесінде Францияда есепшот бойынша комиссар деп
аталатын айрықша ревизорлардың акционерлік қоғамдардың баланстарын міндетті
түрде тексеру мен бағалау туралы ережесін бекіткен қоғамдық заң қабылданды.
Меншік иесі болып табылатын капиталист өндірістік және қаржылык істермен
тікелей шұғылдануын сиретіп, бұл жауапты істі жалдап алған қызметкеріне
тапсыра салады немесе акцияны меншіктеуден, қандай да бір қоғамдық
облигациялардан түсетін табыспен күнелтетін, яғни өмір сүретін рантьеге
(несиеге берілетін ақша капиталынан түскен табыспен күн көретін адамдар)
айналады. Акционерлік қоғамдағы есеп пен есеп берулерді тексеретін және
құнды қағаздарды ұстайтын бухгалтер-аудитор бір ыңғайда кәсіпорын мен оның
қызметінен түсетін табыстың қаржылық тұрақтылығы туралы мәліметтерге
сенімділікпен кепілдік бере алады.
1942 жылы Францияда аттестациядан өткен Бухгалтерлер мен сарапшы-
бухгалтерлер палатасы құрылды (екінші категориялы сарапшы-бухгалтерлер
сияқты барлық құқыққа ие болған жоқ). Үш жылдан кейін Сарапшы-бухгалтердің
палатасы үкіметтік декретпен (жоғарғы өкіметтің заң күші бар кдулысы)
реттемеленді. Бұл палата Экономика және қаржы министрінің қамқорлығында
болды. 1945 жылы құрылған Француздық аттестациядан өткен бухгалтерлер мен
сарапшы-бухгалтерлердің қоғамы өз мүшелерінің алдына мынадай мәселелерді
қойды:
- міндеттерді ерікті біліктілікпен орындау аркылы қоғамдық мүддені
қорғау;
- мамандык мүддесін таныту және алдыңғы қатарға шығару;
- есеп, тексеру, бақылау және аудит бойынша маман кадрларды дайындап
шығару.
Қоғам мамандардың мүдделеріне қатысты маңызды проблемаларды
талқылауға арналған съезді ұдайы өткізіп тұрады. Съезд қорытындылары
бойынша аудиторлық тексеруді жүргізу әдісі мен құқықтық мәселелерді, есебі
бойынша ұсынысты да қамтитын есеп берулер жарияланып отырады. Бұл
материалдарды бухгалтер-аудиторлар өз тәжірибесінде пайдаланады. Француздық
аттестациядан өткен жэне бухгалтер-аудиторлар қоғамы екі деңгейдегі -
ұлттық және аймақтық органдар арқылы басқарылады. 1968 жылы бухгалтерлік
есеп пен аудит саласындағы халықаралық ұйымдар мен қоғамдық және
мемлекеттік органдардың алдында өз мүшелерінің мүдделерін танытатын есепшот
бойынша Комиссарлар ұйымы пайда болды. Аудиторлардың қоғамдық ұйымдары
үкімет және сот органдарымен тығыз жұмыс істейді.
Франциядағы аудиторлық қызмет 1969 жылдың 12-ші тамызындағы Декретке
және 1994 жылдың 24-ші қаңтарындағы Үкімет қаулысына сәйкес жүзеге
асырылады. Аудит саласындағы негізгі жұмысты жалпы мемлекеттік деңгейде
кәсіби ұйым -Есепшот бойынша комиссарлардың ұлттық компаниясы жүргізеді.
Аудиторлық қызметті аймақтық деңгейде шамамен 30 аймақтық компаниялар
реттейді. Тұтастай алғанда, Францияда аудиторлық қызметті басқарудың
жеткілікті дәрежеде қатаң түрде орталықтандырылған жүйесі қалыптасқан.
Аудиторлық істі жетілдіру бойынша жұмыстың көп бөлігін бухгалтер-
аудиторлардың басқа ұлттық қоғамдары жүргізеді. Мысалы, әлемдік
экономикалык дағдарыс бухгалтер-аудиторлар институтының құрылуын тездетті,
ал Жапонияда Өнеркәсіп және басқару министрлігі айналысады. Бұл елдегі
бухгалтерлік есеп пен есеп берулердің осы заманғы жағдайы 1945-ші жылғы
Жапон аралдарын жаулап алған американдықтар мен генерал Дуглас Макарутра
әкімшілігі жүргізген экономикалық қайта құру шарасының әсерімен болды. Бұл
кезеңде аудиторлық іс ұйымдарында сөзсіз көрініс тапқан америкалық
тәжірибемен қалыптасқан формалар мен әдістерге негізделген бухгалтерлік
есеп пен есеп берушілердің тәртібі әзірленді. Оның ішінде, бухгалтерлік
стандарт бойынша кеңес кәсіпорындарды тексеру туралы бірқатар ережелерді
жасады.
Маманданған бухгалтер-аудиторлар институты Австралияда құрылды, оған
тек австралиялықтар ғана емес, сондай-ақ азиялық мемлекеттерде, атап
айтканда, Малайзия, Сингапур, Гонконг азаматтары мүше бола алады..
Австралиядағы осы елдердің өкілдері аудиторлық кәсіпті оқыту,
біліктілік емтиханын қабылдау, тиісті атақ беру ісіне араласа алады.
Жаңа Зеландиядағы Бухгалтерлер қоғамы мамандалған (алқалы) бухгалтер-
аудиторлар құрамын (өз қоғамының 96%-ін) қамтиды. Алайда бухгалтер-аудитор
атағын алу үшін тиісті білім мен аса қажетті жұмыс тәжірибесі талап
етіледі. Маман осы атақты алғанға дейін, Бухгалтерлер қоғамының, дауыс
беретін құқығы жоқ, уақытша мүшесі ғана бола алады.
Еуропаға оралу және нарықтық экономикаға көшуге байланысты
посткеңестік мемлекеттер мен шығыс еуропалық елдердегі шаруашылық
механизмдерін қайта құру тексеру-бақылау жұмысының сипатын түбегейлі
өзгертуді және тәуелсіз бухгалтер-аудитор сияқты мамандық категориясын
қалыптастыруды талап етті.
Шын мәнінде аудиторлык кәсіп алдыңғы орынға шығарылған Шығыс
еуропалық елдерде (Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Румыния) тексерушілік
қызмет айтарлықтай жоғары деңгейде ұйымдастырылған. Польша мен Венгрияда
сарапшы-бухгалтер категориясы бұрыннан бар болатын. Бухгалтерлік сараптау
техникасы, сарапшы бухгалтерге кәсіби және этикалық талап аудиторлық
тексеру тәсілдерімен, бухгалтер-аудиторға койылатын талаптарға жауап
беретін іскерлік және өнегелік нормалар көп жағынан бір-бірімен сәйкес
келеді. Мәселен, 1988 жылы Чехия мен Словакияда шетелдік қатысушы
кәсіпорындары туралы заң қабылданып, осыған орай бухгалтер-аудитор лауазымы
бекітілді. Барлық шетелдік қатысудағы кәсіпорындар ең аз дегенде екі
тәуелсіз бухгалтер-аудиторларға жылдык есеп берулерін тексертуі әрі
бекіттіруі керек. Ал, олардың жылдық есеп берулерін тексеріп, бекітетін
тәуелсіз бухгалтер-аудиторлардың осы атақты алуда жоғары экономикалық және
заңгерлік білімдері, ең аз дегенде шаруашылык ұйымдарында 10 жыл жұмыс
істеген тәжірибесі болуы керек, сонымен қатар, олардың жасы 35-тен кем
болмауы керек. Соңғы хабарларға қарағанда бұл жас 30-ға дейін төмен
түсірілген. Сөз жоқ, бухгалтер-аудитор тиісті адамгершілік қасиеттерге ие
болуы тиіс. Бухгалтер-аудитор атағына талап қылатын ізденушілер федералдық
Қаржы министрлігі бекіткен комиссияның алдында өздерінің білімдері мен
шеберлігін іс-тәжірибеде қолданып, сынақтан өтуі керек.
Рас, Чехия мен Словакияда заң шетелдік қатысудағы кәсіп-орындарға
шетелдік аудиторлардың аудиторлық тексеру жүргізуге рұқсат береді. Алайда
бұл арада чех-словактық формалар мен әдістердің әлемдік тәжірибедегі
қолданыстагылардан айырмашылық мәселелері туындайды. Солай десек те,
бірқатар транс ұлттық фирмалар өз өкілдіктерін Чехия мен Словакияда, ең
алдымен Прага мен Братиславада іске қосып бекітті.
Көрші мемлекет - Қытайдағы аудиторлықтың дамуы Қазақстаның назарын
өзіне аударып отыр. 1982 жылы Бүкіл-қытайлық халық өкілдерінің жиналысында
үкіметтен аудиторлық әкімшілікті құруды және оның тәуелсіздігіне кепілдік
беруді талап ететін елдің жаңа Конституциясы жарияланды. Аудиторлық
әкімшілік өзінің қызметін сәтті орындауын қамтамасыз ету үшін
Конституцияның 91-бабында былайша шарт қойылған: Мемлекеттік кеңес
Премьерінің нұсқауы бойынша аудиторлық ұйым қандай да бір әкімшілік органы
немесе қоғамдық ұйымдар немесе тұлға тарапынан араласпауын шарт етіп қоятын
заңға сәйкес аудитті өткізу арқылы кеңес беруге өзінің құқығын тәуелсіз
жүзеге асырады.
Бас аудитордың объективтілігі мен тәуелсіздігі Конституциямен
корғалады. Осы заңға сәйкес, ол Қытайдың ең тандаулы басшылық ұйымы болып
табылатын Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысының Мемлекеттік кеңес
Премьерінің ұсынысы бойынша Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысымен
тағайындалуы және қызметтен босатылуы, яғни орнынан түсуі мүмкін. Сондықтан
да бұл жағдай Бас аудитордың жұмысына үкіметтің әкімшілік органдарының
араласуына тиімді тосқауыл бола алады. Ол өзінің міндетін заңға сәйкес
орындап, еркін әрекет етеді. 1985 жылы хабарланған, Аудиторлық жұмыстың
уақытша ережесі аудиторлық әкімшіліктің негізгі міндеттерін белгіледі.
Көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық бақылауы өте осал
болғандықтан барлық үкіметтік мекемелер мен ірі және орташа кәсіпорындарды
өз іштеріндегі бақылау жүйесін дамытуға міндеттейтін арнайы бап ережеге
енгізілді. Қытайдағы нарықтың тұрақтануы мен экономиканың сауығуына
аудиторлық қызмет үлкен көмегін тигізді. Тек бір гана 1989 жылдың өзінде
тексеру нәтижесінде қажетсіз объектілер құрылысын қаржыландыруға,
істелмеген жұмысқа төленетін сыйақыға арналған проблемалық ақшалар мен
жалпы ұлттық өнімнің 2% құрайтын 24 млрд. юан аса ірі өкілдік шығындар
анықталды .
Қытай үкіметі бухгалтерлердің арасында СРА-маманданған қоғамдық
бухгалтердің көбейгенін мақұлдайды. ҚХР-да СРА-ның шамамен 80 фирмасы
әрекет етеді. Осы фирмалардың көбісі шетелдік инвестиция базасына
негізделген біріккен кәсіпорындарға қызмет көрсетеді. СРА фирмалары
кәсіпорынның бухгалтерлік кітабын жүргізуді, кызметкерлерді дайындауды және
ішкі бақылау жүйесін жобалай алады. Олардың қызметі аудиторлық әкімшілік
аудиторламаған көптеген кәсіпорындардың бақылауын күшейтуге көмектеседі.
Дамушы елдердің экономикасы нарыққа бағдарланған сайын бизнес
секторларына тәуелсіз қаржылық бақылаудың рөлі мен маңызы арта түсуде.
Әлемдік экономика, бизнес, сауда ғаламдасуындағы байқалган тенденцияға
байланысты халыкаралық бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы жұмыстың
көлемі артып, аса ірі ұлтаралық бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіби
ұйымдары құрыла бастады.
Шетелдердегі нарықтық экономиканың жалпы мемлекеттік қаржылық
бақылауды ұйымдастырудың деңгейі айтарлықтай жоғары. Мемлекеттік қаржылық
бақылауды бірнеше органдар жүзеге асырады: Парламент, Президент пен Үкімет
аппаратындағы қаржылық бақылаудың арнайы қызметі, Қаржы министрлігі, Салық
ведомоствосы, салық тексеру-бақылау бөлімшелері.
Келісімшарт негізінде ұдайы қаржылық бакылаудың мемлекеттік
органдардың қызметімен қатар бұл істі бухгалтер-аудиторлардың тәуелсіз
фирмалары да орындайды. Олардың пайда болуы мен жылдам дамуы ең алдымен
қаржылық және өндірістік-коммерциялық ұйымдардың есеп берулерін объективті
тұрғыдан бағалау қажеттілігінен туындады. Компанияның өз мәліметтеріне
күмәнсіз сенім білдіру өте қауіпті, өйткені есеп берулердің жақсы
көрсеткіштері оларды банкротқа жиі ұшыратқан. Меншік иелері, акционерлер
және кредиторлар өз капиталын жоғалтып алу қаупі (қорқынышы) мен
сенімсіздіктерді акционерлік қоғамдардың қаржылық есеп берулерін зерделеп,
талдап, оның шындыққа жанасымдылығына білікті қорытынды беретін тәуелсіз
кәсіби аудиторлардың пайда болуына себепкер болды.
Бүгінгі таңда АҚШ-та 100 мыңнан көп тәуелсіз маманданған бухгалтерлер
ресми тіркелген. Халықаралық ассоциация өз қызметін әлемдегі 189 елде
жүзеге асыратын 4,5 мыңнан артық аудиторлық фирмаларды біріктіріп отыр. Тек
Ұлыбританияның өзінде 200-ден көп аса ірі аудиторлық фирмалар құрылып,
жұмыс істеп жатар. Әлемдегі нарықтык экономиканы барлық елдерде өзінің
құқығы мен ұйымдық инфрақұрылымы бар Кәсіби аудиттің қоғамдық институты
жұмыс істейді.)
Егер АҚШ пен Ұлыбританияда аудиторлық ұйымдарға біліктілікті
дайындау, игеруге және аудиторлар кәсіби міндеттерін қаншалықты дәрежеде өз
еркімен және біліктілікпен орындайтынын бақылау ісіне дербестік берілсе,
Еуропа құрлығындағы елдерде аудиторлық қызмет үкімет құрылымында
қабылданған нормативті-құқықтық актілер бойынша реттеліп жүргізіледі.
Еуропалық одақ мемлекеттерінде бухгалтерлік есеп берулер мен баланстарды
тексерумен айналысатын аудиторлар мен қатар салық салу мәселелері бойынша
кеңес беруші ретіндегі аудиторлар категориясы (Steuerberater) бар.
Бірқатар шетелдерде аудиттің ұйымдастырылуы туралы нормативті-
құқықтық актілерді салыстыру арқылы кәсіпкерлік қызметтін осы саласындағы
көптеген мәселелердің шешілуіндегі белгілі бір ұқсастықтарды оңай анықтауға
болады. Айтар болсақ, барлық жерде де кәсіпорынның жылдық қаржылық есеп
беруіне аудит жүргізудің қажеттілігі туралы ереже бар. Аудиторлық
тәжірибеге рұксат беретін біліктілік талабы белгіленді. Мысалы, Англияда
тұлғаның бухгалтерлік органға мүше болып табы-латындығын Мемлекеттік
хатшының өкілеттілігі, оның ішінде, Англия мен Уэльстің маманданған
бухгалтерлер Институты растамайынша, яғни мойындамайынша ол аудитор бола
алмайды. Аудиторға тексерілетін кәсіпорынның барлық жиналысына қатысып, сөз
сөйлеуге кұқық берілген. Жұмысқа салғырт кадрағаны үшін аудитордың
моральдық және тәртіптілік, сонымен қатар қылмыстық және материалдық
жауапкершілігі болады.
Аудиторлық ұйым негізінен жауапкершілігі шектелмеген серіктестік
түрінде болып отыр, ұйымның бүл түрі ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде кең
тараған. Олардың көбісінде аудитордың қолы компания баскарушысының
жауапкершілігін өз мойнына алады. Сондықтан да шектеулі жауапкершілік түрі
тараған кейбір елдерде аудитордың өз міндетін орындау барысында жіберген
ұқыпсыздығы үшін тек материалдық тұрғыдан ғана жауап береді (мәселен,
Австрияда 250 мың шиллинг, ал Германияда 500 мың марка) және оған бұл
қызмет түрімен айналысуына тыйым салынады.
Франциядағы Есепшот бойынша комиссарлардың ұлттық компаниясы
тізілімге (реестр) енгізілген барлық аудиторлар мен аудиторлық фирмаларды
біріктіреді. ¥лттық компанияның қызметін аймақтық компаниялардың
делегаттарынан тұратын ұлттық кеңес баскарады. Ұлттық кеңес маңызды
шешімдер қабылдайды. Аймақтың кеңестердің жұмысын үйлестіреді және
аудиторлық қызметтің техникалык ақпараты мен ұйымдастырудың негізгі
нормаларының доктринасын жасайды.
Ресейде аудит сөзі I Петр (1689-1725 жж.) патшалығы тұсында пайда
болды. Аудитор лауазымы арнайы әскери қызметкерлер мүлікке қатысты дау-
таласты тергеумен айналысатын армияға енгізілді. Бұрынғы КСРО
территориясында Аудит институтын құруга талпыныс 1889, 1912 және 1928 жж.
болды. Алайда бұл талпыныс-әрекеттердің барлығы сәтсіздікке ұшырады,
өйткені самодержавия (патшалық немесе императорлық) және әкімшілік-әміршіл
жүйе тұсында тәуелсіз қаржылық бақылау органдарына деген кажеттілік бола
қойған жоқ. Оның үстіне, бұл проблемалар тек кандай да бір елдің нақты
жағдайындағы тәуелсіз қаржылық бақылау органдарының әрекет ету тетіктерін
ашатын теориялық терең зерттеулер арқылы шешіледі. Аудитті ұйымдастырудың
халықаралық озық тәжірибесін зерделеп, қабылдау қысқа мерзім ішінде ТМД
елдеріндегі оның жылдам дамуының саяси-экономикалық жағдайын, әдістік,
этикалық және нормативті-құқықтық негіздерін жасайды.
Аудиторлық фирмалар бұрынғы КСРО-да біріккен кәсіпорындар қызметін
міндетті түрде тексеру белгіленген 1987 ж. пайда болды. Тексеруді және
олардың есеп беруін бекітуді жүзеге асыру үшін КСРО Министрлер Кеңесінің
қаулысы негізінде НИнаудит акционерлік қоғамы деген атпен алғашкы
шаруашылық есепті фирма құрылды. Сонан соң аудиторлық фирмалар аса ірі
өнеркәсіп қапалары мен одақтас республикалардың астаналарында қалыптасты.
Сонымен бірге ФБК, Росэкспертиза, Контакт, Қазақстанаудит, Фукап-
аудит жэне т.б. бірқатары аудиторлық қызмет саласында жоғары нәтижелерге
жетті. ТМД елдеріндегі көптеген астаналар мен аса ірі қалаларда сол уақытта
Үлкен алтылық деп аталатын КПМГ, Делойт энд Туш, Артур Андерсен,
Эрнст энд Янг, Пранс Уотерхаус және Купере энд Лайбренд құрлықаралық
аудиторлық фирмалар мен филиалдар ашылды.
1.2 Аудиттің мәні мен мазмұны
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: Аудит
- бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің
бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді
қамтамасыз ететін жағдай тудырудың кажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан
аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компаниянын есептік
жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті
тәжірибелері жиі бола бермейді;
6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың толық
болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет ;
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылауі мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды.
1 Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын
болса да, ревизия мен аудит екеуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Аудиттің негізі, мақсаты және мәселелері
1.1 Аудиттің қалыптасу тарихы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Аудит мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13
1.3 Аудит қағидаттары мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. Аудит түрлерінің классификациясы
2.1 Аудиттің заңдылық негізі бойынша
жіктелінуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...18
2.2 Ішкі және сыртқы аудит салыстырмалы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .20
2.3 Аудиттің басқа да
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .28
Кіріспе
Аудит - бұл бухгалтерлік (қаржылық) есеп берулердің шынайылығы
(дұрыстығын) айқындау мақсатында жүргізілетін тәуелсіз тексеру. Аудиторлық
қызмет — бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есеп берулердің
аудитін жүргізу бойынша кәсіпкерлік қызметі. Аудиторлық ұйым - бұл
кез-келген ұйымдастырушылық-құқықтық формада аудиторлық қызметті жүзеге
асыру үшін құрылған коммерциялық
ұйым. Бірақ ол ашық түрдегі акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және
мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін емес. Аудиторлық ұйым мүшесінің саны 2-
ден кем емес болуы шарт және үлесі 51 % болуы керек.
Аудитор - бұл біліктілік комиссиясымен аттестацияланған және аудитор
"квалификациясы" ("біліктілік") туралы куәлік алған жеке тұлғалар. Аудитор
аудиторлық қызметті жеке кәсіпкерлік түрінде немесе аудиторлық ұйымның
мүшесі ретінде жүзеге асыруға құқылы. Аудиторлық қызметі жүзеге асыруға тек
қана аудиторлық қызметті жүзеге
асыруға лицензиясы
(рұқсаты) бар аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар құқылы.
Аудиттің қажеттілігі Аудитор қызметіне деген қажеттілік келесі
жағдайлармен түсіндіріледі:
а) мәліметті құрастырушылар(әкімшілік)тарапынан обьективті емес
мәліметтердің, ұсынылуына байланысты,
б) қабылданатын шешімдердің ұғынылып жатқан
мәлімет сапасына байланысты,болуы.
в) мәліметті тексеру үшін арнайы білімдердің қажеттігі.
г)
пайдаланушылардың мүдделеріне байланысты.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты болып аудиторға қаржылық есеп
берудің бекітілген концептуалды негіздерге сай құрастырылғаны туралы өз
ойын білдіруге (қорытынды беруге) мүмкіндік беру табылады. Аудит мақсатының
бұл стандартты анықтамасына қарамастан іс жүзінде аудит мақсаты ретінде
аудитор алдында клиенттің қойған талаптарын түсінеміз. Жалпы айтқанда
аудиттің мақсаттары аудиттің объектілерімен анықталады.
Аудит және аудиторлық қызметтің басты мәселесі болып экономикалық
субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін, бухгалтерлік есептің жүргізілуін,
қаржылық есеп берудің құрастырылуын реттейтін заңдардың қадағалануын және
қаржылық жағдай туралы пайдаланушылардың ақпаратпен қамтылуын сапалы
тексеруді қамтамасыз ету табылады. Сонымен қатар аудиторлық фирмалардың
маңызды мәселелерінің бірі болып өзінің қызметінің рентабельдігін
қамтамасыз ету, аудиторлық қызмет өрісін кеңейту мақсатында маркетингтік
зерттеулерді жүйелі түрде жүргізу табылады.
Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып
бөлінеді.
Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы" Заңына,
аудиттің № 4 Аудит немесе оның түрлері стандартында аудиттің 2 түрі
көрсетілген:
1. Міндетті
2. Бастамашылық
Міндетті аудит заңда көрсетілген және субъектінің өздерінің қаржы
шаруашылық жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық
фирмаларды шақыруға міндеті . Міндетті жыл сайын аудитордық тексерілу
объектілері :
- банктер ;
- несиелік серіктестіктер ;
- жекелеген банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар ;
- сақтандару ұйымдары, жинақталуы зейнетақы қорлары, инвест қорлар ;
- табиғи монополия субъектілері ;
- шетел қатысушылылары бар кәсіпорындар ;
- ашық халықтық қоғамдастықтар .
Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырысшылардың тапсыруы бойынша
жүргізіледі , егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе . Мұндай тексерудің
көлемі клиенттердің талабына байланысты .
Аудит объектілері бойынша; банктік аудит, сақтандыру ұйымдарының
аудиті т.с.с. түрлері бар. Бұл аудит түрлерін жүзеге асыру үшін сәйкесінше
лицензиясы болуы қажет .
Мақсаты бойынша аудит бірнеше түрге бөлінеді:
Қаржылық есеп беру аудиті – субъектінің қаржылық есеп беруін
бекітілген крейтерилер мен бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкетігін
тексеру. Аудит нәтижесі жарияланады – акция иелеріне , кредиторларға ,
мемлекттік реттеу органдарына .
Салықтық аудит – бұл салықтың есептелуінің дұрыстығымен төлеу
дұрыстығын , салық саясатының сақталуын тексеру.
Бағалық аудит – тапсрысқа бекітілген бағаның дұрыстығын тексеру.
Бұл дамыған мемлекеттерде бюджеттің шығындарын негіздеу үшін жүргізіледі
Басқармалық аудит - кәсіпорындарда басқару мен ұйымдастыруды
жетілдіру мен тексеру. Кәсіпорынның өндірістік қызметтің тиімділігін
бағалау, құралдарда пайдаланудың ұтымдылығымен өнімділігін арттыру бойынша
шешімдер қабылдау .
Басқармалық аудит – бұл клиент үшін оның қуаты мен ресурстарын
тиімді пайдалануды арттыру бойынша кеңес беру қызметінің түрі.
Арнайы аудит – шаруашылық субъектінің қызметін нақты аспектілерін
тексеру. Оның қызметінің заңдылығы т. с. с. жақтары тексерілуі мүмкін
(салықтың есеп беруді дайындау әлеуметтік қорларда пайдалану т. с.с. )
Нарықты қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын қызметі де,
тапсырушылар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын
орны да ерекше.
Аудит мәлiметiнiң көзi, олар бухгалтерлiк, аналиткалық және есептен тыс
мәлiметтер. Бухгалтерлiк есеп мәлiметiнiң көзiне жататындар: бухгалтерлiк
есеп және ақпараттары; статистика және статистика ақпараттары; талғамалы
есеп көрсеткiштерi. Бухгалтерлiк есеп және оның ақпаратты аудит мәлiметiнiң
көзi ретiнде ең негiзгi болып саналады. Себебi, ондағы мәлiметтер әрқашан
дұрыс, есеп құжаттары арқылы анықталған мәлiметтер. Оның көрсеткiштерi
кәсiпорынның бизнес-жоспарының орындалуын жүйелi түрде бақылау, талдау
арқылы қорытындыланған нәтижесiн көрсетедi. Онда кәсiпорынның негiзгi
құрылымының, өндiрiс қорының дайын өнiмiнiң қозғалысы түгелдей нақты есеп
арқылы топталынған, бiр жүйеге келтiрiлген. Ол үшiн бухгалтерлiк есептiң
ғылыми әдiстерi қолданылған.
Оның ерекшелiгi шаруашылық барысындағы фактiлердi, iс-әрекеттердi
тек санымен ғана көрсетiп қоймай оның мазмұны толық қамтиды. Сондықтан да,
құнды мәлiмет. Себебi, статистика есебiнiң мәлiметi арқылы экономикалық
талдау жасалынады да оның қорытындысы аудит қызметiнде өте құнды материал.
1.1Аудиттің қалыптасу тарихы және дамуы
Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзак процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.
Дамыған елдерде аудиторлык кәсіптің әр түрлі атауы бар. Мысалы, АҚШ-
та бухгалтер-аудитор қоғамдық немесе мамандандырылған бухгалтер деп
аталады. Францияда - сараптаушы бухгалтер немесе есепшот бойынша комиссар,
ал Германияда -шаруашылықты бақылаушы немесе кітапты бақылаушы, Ұлыбритания
мен ағылшынсаксондық елдерде - ревизор немесе алқалы бухгалтерлер және т.б.
деп атайды.
Кәсіби аудит батыс елдерінде алғаш рет Ұлыбританияда XIX ғасырдың
ортасында пайда болды. 1844 жылдан бастап Англияда акционерлердің алдында
есеп берулер мен есепшоттарды тексеру үшін тәуелсіз бухгалтерлерді жылына
әдетте 1 мәрте шақыратын акционерлік компаниялар басшыларына міндет
жүктейтін заң сериялары шықты.
Алдыңғы қатарлы елдерде міндетті аудит туралы құқықтык-нормативті
актілердің қабылдануына байланысты тәуелсіз қаржылық бақылау саласы
айтарлықтай дәрежеде ұлғайып келеді. Мәселен, Англияда міндетті аудит
туралы заң 1862 жылы шықса, Францияда - 1867 ж., ал АҚШ-та - 1937 ж.
қабылданды. Бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіби ұйымы әлемнің көптеген
елдерінде құрылған. Атап айтқанда, Ұлыбританияда, Англия мен Уэльстің
Алкалы (присяжный - ант берген) бухгалтерлер институты кұрылды (1980 ж.),
АҚШ-та - Маманданған бухгалтерлер институты (1887 ж.), Германияда -
Аудиторлар институты (1932 ж.) және Аудиторлар палатасы, ал Францияда –
Сарапшы бухгалтерлер палатасы (1942 ж.) мен Есепшот бойынша комиссарлардың
ұлтық компаниясы құрылды. Италияда кәсіби аудиторлық қызметті Әділет
министрлігінің бақылауында болатын арнайы атаулы тізілімге енгізілген адам
ғана жүзеге асыра алады .
1887 жылы Американың аудиторлар ассоциациясы құылды, сонан соң 1896
жылы Нью-Йорк штатында занды жолмен аудиторлық қызмет реттемеленді. Сол
кездің өзінде-ақ аудиторлық лаузымды мамандық бойынша емтиханнан сүрінбей
' өткен және аудиторлық қызметпен айналысу құқығына арнайы лицензия алған
маманданған бухгалтер атқара алатын еді.
АҚШ-та мамандандырылған және мамандандырылмаған қоғамдық бухгалтерлер
мен аудиторлар институттары (SEC, FASB, AICPA) бар. Дайындау және
біліктілік емтиханы сияқты міндеттері бар осындай жалпыға бірдей
ассоциациялармен қатар америкалық кәсіби ұйымдар жағымды тәжірибелерді
жалпылауға, журнал арқылы әйгілеуге, аудит саласындағы монографиялық
әдебиеттерді басып шығаруға және ғылыми зерттеулерді жүргізуге көп көңіл
бөледі. Олар ғылыми зерттеу күн тәртібіндегі күрделі мәселелерді шешумен
ғана емес, болашақта пайда болуы ықтимал мәселелерді де анықтаумен
айналысып, оны ой жүгіртіп дұрыс шешімін табуға алдын ала әзірлік ерте
бастан жүргізеді.
Алғашқы кәсіби аудит ¥лыбританияда шамамен XIX ғасырдың орта шенінде
пайда болды. 1862 жылы қабылданған британдық компаниялар туралы заң сол
кездің өзінде бухгалтерлік есеп пен қаржылық бақылау бойынша мамандарға ең
аз дегенде жылына бір мәрте компаниялардың есепшоттарын белгілі бір
тәртіппен тексеріп тұруын міндеттейді. Әсіресе Шотландияның, Англияның және
Уэльстің алқалы бухгалтерлер институы, сондай-ақ Ұлыбританияның Маманданған
және корпоративтік бухгалтерлер ассоциациясы бүкіл әлемге әйгілі болды. Осы
Ұлыбританиядағы ассоциацияға тек британ аралдарының тұрғындары ғана мүше
болып қана қоймай, сонымен бірге британдық доминион, колониялар мен
мандаттық аумақтардын (территориялардың) өкілдері де оған кірді. Одан әрі
бұл елдерден ұлт-азаттық қозғалысының дамуы мен тәуелсіздік алуынан кейін
аудиторлық кәсіп өкілдерінің басын қосып біріктірген өздерінің ұлттық
ұйымдары құрыла бастады.
Палестинадағы бұрынғы британ территориясында 1948 жылы Израиль
мемлекеті пайда болғаннан кейін ол жерде сол кездің өзінде әр түрлі
британдық кәсіби қоғамдардың мүшелері болып табылатын шамамен 100
бухгалтерлер-аудиторлар болған. Британдық үлгі бойынша және Израиль Әділет
министрлігінің басшылығымен бухгалтер-аудитор атағын алуға тілек
білдірушілерді емтиханға қабылдау және оларға (емтиханды сәтті
тапсырғандарға) осы атақты беру жөнінде арнайы Кеңес құрылған болатын. 1955
жылы Израиль Парламенті атақ берудің шарттарын, кәсіби қызметке байланысты
оларға қойылатын талаптарды қарастыратын бухгалтер-аудитор туралы ережені
бекітті. Аудитордың британдық тәжірибиесінің ықпалымен Британдық ұлттар
ынтымақтастығының құрамына кіретін басқа елдер де осы кәсіптің түрі
қалыптасуын бастан кешірді.
Германиядағы аудиторлық істің дамуына 1929-1933 жж. әлемдік
экономикалық дағдарыс түрткі болды. Яғни акционерлік қоғамдар (АҚ) мен
басқа формадағы кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшырауы қатаң тексеру
тәртібін және тәуелсіз аудиторлар тарапынан есеп берулер мен баланстарды
бекітуін талап етті. 1931 жылы АҚ пен басқа кәсіпорындардың есеп берулері
мен баланстарын міндетті аудиторлық тексеруді және оның өткізілуі өздігінен
реттелуді шарт етіп қойған үкіметтік қаулы қабылданды. 1932 жылы құрылған
Аудиторлар институтының аудиторлық қызмет саласындағы мәселелерді
талқылайтын мамандандырылган комитеті бар. Қазіргі кезде Гермаииядағы
аудиторлық кызмет 1961 жылдың 24-ші шілдесіндегі Аудиторлардың кәсіби
жарғысы туралы заңға сәйкес жүзеге асырылады. Бұл елде кәсіби аудиттің екі
ұйымы жұмыс істейді: Аудиторлар палатасы және Аудиторлар институты. Мұның
біріншісіне мүшелікке кіру әрбір аудиторға немесе аудиторлық фирмаларға
міндетті болса, ал екінші ұйымда - әркімнің өз еркі өзінде болады, сөйтсе
де онда 90%-тен де жоғары неміс аудиторлары бар. Аудиторлар палатасына
мүшелікке кіру өздері аудиторлар болмаса да, барлық аудиторлық ұйым
басқармасы мүшелеріне міндетті. Палатаның қызметін федералды Экономика
министрлігі бақылайды. Бұл бақылау оның ісін баскаруды қарастырмайды, тек
ГФР (ФРГ) заңдары мен Палатаның өз жарғысынын сақталуын қадағалаумен
шектеледі.
1867 жылдың 24-ші шілдесінде Францияда есепшот бойынша комиссар деп
аталатын айрықша ревизорлардың акционерлік қоғамдардың баланстарын міндетті
түрде тексеру мен бағалау туралы ережесін бекіткен қоғамдық заң қабылданды.
Меншік иесі болып табылатын капиталист өндірістік және қаржылык істермен
тікелей шұғылдануын сиретіп, бұл жауапты істі жалдап алған қызметкеріне
тапсыра салады немесе акцияны меншіктеуден, қандай да бір қоғамдық
облигациялардан түсетін табыспен күнелтетін, яғни өмір сүретін рантьеге
(несиеге берілетін ақша капиталынан түскен табыспен күн көретін адамдар)
айналады. Акционерлік қоғамдағы есеп пен есеп берулерді тексеретін және
құнды қағаздарды ұстайтын бухгалтер-аудитор бір ыңғайда кәсіпорын мен оның
қызметінен түсетін табыстың қаржылық тұрақтылығы туралы мәліметтерге
сенімділікпен кепілдік бере алады.
1942 жылы Францияда аттестациядан өткен Бухгалтерлер мен сарапшы-
бухгалтерлер палатасы құрылды (екінші категориялы сарапшы-бухгалтерлер
сияқты барлық құқыққа ие болған жоқ). Үш жылдан кейін Сарапшы-бухгалтердің
палатасы үкіметтік декретпен (жоғарғы өкіметтің заң күші бар кдулысы)
реттемеленді. Бұл палата Экономика және қаржы министрінің қамқорлығында
болды. 1945 жылы құрылған Француздық аттестациядан өткен бухгалтерлер мен
сарапшы-бухгалтерлердің қоғамы өз мүшелерінің алдына мынадай мәселелерді
қойды:
- міндеттерді ерікті біліктілікпен орындау аркылы қоғамдық мүддені
қорғау;
- мамандык мүддесін таныту және алдыңғы қатарға шығару;
- есеп, тексеру, бақылау және аудит бойынша маман кадрларды дайындап
шығару.
Қоғам мамандардың мүдделеріне қатысты маңызды проблемаларды
талқылауға арналған съезді ұдайы өткізіп тұрады. Съезд қорытындылары
бойынша аудиторлық тексеруді жүргізу әдісі мен құқықтық мәселелерді, есебі
бойынша ұсынысты да қамтитын есеп берулер жарияланып отырады. Бұл
материалдарды бухгалтер-аудиторлар өз тәжірибесінде пайдаланады. Француздық
аттестациядан өткен жэне бухгалтер-аудиторлар қоғамы екі деңгейдегі -
ұлттық және аймақтық органдар арқылы басқарылады. 1968 жылы бухгалтерлік
есеп пен аудит саласындағы халықаралық ұйымдар мен қоғамдық және
мемлекеттік органдардың алдында өз мүшелерінің мүдделерін танытатын есепшот
бойынша Комиссарлар ұйымы пайда болды. Аудиторлардың қоғамдық ұйымдары
үкімет және сот органдарымен тығыз жұмыс істейді.
Франциядағы аудиторлық қызмет 1969 жылдың 12-ші тамызындағы Декретке
және 1994 жылдың 24-ші қаңтарындағы Үкімет қаулысына сәйкес жүзеге
асырылады. Аудит саласындағы негізгі жұмысты жалпы мемлекеттік деңгейде
кәсіби ұйым -Есепшот бойынша комиссарлардың ұлттық компаниясы жүргізеді.
Аудиторлық қызметті аймақтық деңгейде шамамен 30 аймақтық компаниялар
реттейді. Тұтастай алғанда, Францияда аудиторлық қызметті басқарудың
жеткілікті дәрежеде қатаң түрде орталықтандырылған жүйесі қалыптасқан.
Аудиторлық істі жетілдіру бойынша жұмыстың көп бөлігін бухгалтер-
аудиторлардың басқа ұлттық қоғамдары жүргізеді. Мысалы, әлемдік
экономикалык дағдарыс бухгалтер-аудиторлар институтының құрылуын тездетті,
ал Жапонияда Өнеркәсіп және басқару министрлігі айналысады. Бұл елдегі
бухгалтерлік есеп пен есеп берулердің осы заманғы жағдайы 1945-ші жылғы
Жапон аралдарын жаулап алған американдықтар мен генерал Дуглас Макарутра
әкімшілігі жүргізген экономикалық қайта құру шарасының әсерімен болды. Бұл
кезеңде аудиторлық іс ұйымдарында сөзсіз көрініс тапқан америкалық
тәжірибемен қалыптасқан формалар мен әдістерге негізделген бухгалтерлік
есеп пен есеп берушілердің тәртібі әзірленді. Оның ішінде, бухгалтерлік
стандарт бойынша кеңес кәсіпорындарды тексеру туралы бірқатар ережелерді
жасады.
Маманданған бухгалтер-аудиторлар институты Австралияда құрылды, оған
тек австралиялықтар ғана емес, сондай-ақ азиялық мемлекеттерде, атап
айтканда, Малайзия, Сингапур, Гонконг азаматтары мүше бола алады..
Австралиядағы осы елдердің өкілдері аудиторлық кәсіпті оқыту,
біліктілік емтиханын қабылдау, тиісті атақ беру ісіне араласа алады.
Жаңа Зеландиядағы Бухгалтерлер қоғамы мамандалған (алқалы) бухгалтер-
аудиторлар құрамын (өз қоғамының 96%-ін) қамтиды. Алайда бухгалтер-аудитор
атағын алу үшін тиісті білім мен аса қажетті жұмыс тәжірибесі талап
етіледі. Маман осы атақты алғанға дейін, Бухгалтерлер қоғамының, дауыс
беретін құқығы жоқ, уақытша мүшесі ғана бола алады.
Еуропаға оралу және нарықтық экономикаға көшуге байланысты
посткеңестік мемлекеттер мен шығыс еуропалық елдердегі шаруашылық
механизмдерін қайта құру тексеру-бақылау жұмысының сипатын түбегейлі
өзгертуді және тәуелсіз бухгалтер-аудитор сияқты мамандық категориясын
қалыптастыруды талап етті.
Шын мәнінде аудиторлык кәсіп алдыңғы орынға шығарылған Шығыс
еуропалық елдерде (Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Румыния) тексерушілік
қызмет айтарлықтай жоғары деңгейде ұйымдастырылған. Польша мен Венгрияда
сарапшы-бухгалтер категориясы бұрыннан бар болатын. Бухгалтерлік сараптау
техникасы, сарапшы бухгалтерге кәсіби және этикалық талап аудиторлық
тексеру тәсілдерімен, бухгалтер-аудиторға койылатын талаптарға жауап
беретін іскерлік және өнегелік нормалар көп жағынан бір-бірімен сәйкес
келеді. Мәселен, 1988 жылы Чехия мен Словакияда шетелдік қатысушы
кәсіпорындары туралы заң қабылданып, осыған орай бухгалтер-аудитор лауазымы
бекітілді. Барлық шетелдік қатысудағы кәсіпорындар ең аз дегенде екі
тәуелсіз бухгалтер-аудиторларға жылдык есеп берулерін тексертуі әрі
бекіттіруі керек. Ал, олардың жылдық есеп берулерін тексеріп, бекітетін
тәуелсіз бухгалтер-аудиторлардың осы атақты алуда жоғары экономикалық және
заңгерлік білімдері, ең аз дегенде шаруашылык ұйымдарында 10 жыл жұмыс
істеген тәжірибесі болуы керек, сонымен қатар, олардың жасы 35-тен кем
болмауы керек. Соңғы хабарларға қарағанда бұл жас 30-ға дейін төмен
түсірілген. Сөз жоқ, бухгалтер-аудитор тиісті адамгершілік қасиеттерге ие
болуы тиіс. Бухгалтер-аудитор атағына талап қылатын ізденушілер федералдық
Қаржы министрлігі бекіткен комиссияның алдында өздерінің білімдері мен
шеберлігін іс-тәжірибеде қолданып, сынақтан өтуі керек.
Рас, Чехия мен Словакияда заң шетелдік қатысудағы кәсіп-орындарға
шетелдік аудиторлардың аудиторлық тексеру жүргізуге рұқсат береді. Алайда
бұл арада чех-словактық формалар мен әдістердің әлемдік тәжірибедегі
қолданыстагылардан айырмашылық мәселелері туындайды. Солай десек те,
бірқатар транс ұлттық фирмалар өз өкілдіктерін Чехия мен Словакияда, ең
алдымен Прага мен Братиславада іске қосып бекітті.
Көрші мемлекет - Қытайдағы аудиторлықтың дамуы Қазақстаның назарын
өзіне аударып отыр. 1982 жылы Бүкіл-қытайлық халық өкілдерінің жиналысында
үкіметтен аудиторлық әкімшілікті құруды және оның тәуелсіздігіне кепілдік
беруді талап ететін елдің жаңа Конституциясы жарияланды. Аудиторлық
әкімшілік өзінің қызметін сәтті орындауын қамтамасыз ету үшін
Конституцияның 91-бабында былайша шарт қойылған: Мемлекеттік кеңес
Премьерінің нұсқауы бойынша аудиторлық ұйым қандай да бір әкімшілік органы
немесе қоғамдық ұйымдар немесе тұлға тарапынан араласпауын шарт етіп қоятын
заңға сәйкес аудитті өткізу арқылы кеңес беруге өзінің құқығын тәуелсіз
жүзеге асырады.
Бас аудитордың объективтілігі мен тәуелсіздігі Конституциямен
корғалады. Осы заңға сәйкес, ол Қытайдың ең тандаулы басшылық ұйымы болып
табылатын Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысының Мемлекеттік кеңес
Премьерінің ұсынысы бойынша Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысымен
тағайындалуы және қызметтен босатылуы, яғни орнынан түсуі мүмкін. Сондықтан
да бұл жағдай Бас аудитордың жұмысына үкіметтің әкімшілік органдарының
араласуына тиімді тосқауыл бола алады. Ол өзінің міндетін заңға сәйкес
орындап, еркін әрекет етеді. 1985 жылы хабарланған, Аудиторлық жұмыстың
уақытша ережесі аудиторлық әкімшіліктің негізгі міндеттерін белгіледі.
Көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық бақылауы өте осал
болғандықтан барлық үкіметтік мекемелер мен ірі және орташа кәсіпорындарды
өз іштеріндегі бақылау жүйесін дамытуға міндеттейтін арнайы бап ережеге
енгізілді. Қытайдағы нарықтың тұрақтануы мен экономиканың сауығуына
аудиторлық қызмет үлкен көмегін тигізді. Тек бір гана 1989 жылдың өзінде
тексеру нәтижесінде қажетсіз объектілер құрылысын қаржыландыруға,
істелмеген жұмысқа төленетін сыйақыға арналған проблемалық ақшалар мен
жалпы ұлттық өнімнің 2% құрайтын 24 млрд. юан аса ірі өкілдік шығындар
анықталды .
Қытай үкіметі бухгалтерлердің арасында СРА-маманданған қоғамдық
бухгалтердің көбейгенін мақұлдайды. ҚХР-да СРА-ның шамамен 80 фирмасы
әрекет етеді. Осы фирмалардың көбісі шетелдік инвестиция базасына
негізделген біріккен кәсіпорындарға қызмет көрсетеді. СРА фирмалары
кәсіпорынның бухгалтерлік кітабын жүргізуді, кызметкерлерді дайындауды және
ішкі бақылау жүйесін жобалай алады. Олардың қызметі аудиторлық әкімшілік
аудиторламаған көптеген кәсіпорындардың бақылауын күшейтуге көмектеседі.
Дамушы елдердің экономикасы нарыққа бағдарланған сайын бизнес
секторларына тәуелсіз қаржылық бақылаудың рөлі мен маңызы арта түсуде.
Әлемдік экономика, бизнес, сауда ғаламдасуындағы байқалган тенденцияға
байланысты халыкаралық бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы жұмыстың
көлемі артып, аса ірі ұлтаралық бухгалтерлер мен аудиторлардың кәсіби
ұйымдары құрыла бастады.
Шетелдердегі нарықтық экономиканың жалпы мемлекеттік қаржылық
бақылауды ұйымдастырудың деңгейі айтарлықтай жоғары. Мемлекеттік қаржылық
бақылауды бірнеше органдар жүзеге асырады: Парламент, Президент пен Үкімет
аппаратындағы қаржылық бақылаудың арнайы қызметі, Қаржы министрлігі, Салық
ведомоствосы, салық тексеру-бақылау бөлімшелері.
Келісімшарт негізінде ұдайы қаржылық бакылаудың мемлекеттік
органдардың қызметімен қатар бұл істі бухгалтер-аудиторлардың тәуелсіз
фирмалары да орындайды. Олардың пайда болуы мен жылдам дамуы ең алдымен
қаржылық және өндірістік-коммерциялық ұйымдардың есеп берулерін объективті
тұрғыдан бағалау қажеттілігінен туындады. Компанияның өз мәліметтеріне
күмәнсіз сенім білдіру өте қауіпті, өйткені есеп берулердің жақсы
көрсеткіштері оларды банкротқа жиі ұшыратқан. Меншік иелері, акционерлер
және кредиторлар өз капиталын жоғалтып алу қаупі (қорқынышы) мен
сенімсіздіктерді акционерлік қоғамдардың қаржылық есеп берулерін зерделеп,
талдап, оның шындыққа жанасымдылығына білікті қорытынды беретін тәуелсіз
кәсіби аудиторлардың пайда болуына себепкер болды.
Бүгінгі таңда АҚШ-та 100 мыңнан көп тәуелсіз маманданған бухгалтерлер
ресми тіркелген. Халықаралық ассоциация өз қызметін әлемдегі 189 елде
жүзеге асыратын 4,5 мыңнан артық аудиторлық фирмаларды біріктіріп отыр. Тек
Ұлыбританияның өзінде 200-ден көп аса ірі аудиторлық фирмалар құрылып,
жұмыс істеп жатар. Әлемдегі нарықтык экономиканы барлық елдерде өзінің
құқығы мен ұйымдық инфрақұрылымы бар Кәсіби аудиттің қоғамдық институты
жұмыс істейді.)
Егер АҚШ пен Ұлыбританияда аудиторлық ұйымдарға біліктілікті
дайындау, игеруге және аудиторлар кәсіби міндеттерін қаншалықты дәрежеде өз
еркімен және біліктілікпен орындайтынын бақылау ісіне дербестік берілсе,
Еуропа құрлығындағы елдерде аудиторлық қызмет үкімет құрылымында
қабылданған нормативті-құқықтық актілер бойынша реттеліп жүргізіледі.
Еуропалық одақ мемлекеттерінде бухгалтерлік есеп берулер мен баланстарды
тексерумен айналысатын аудиторлар мен қатар салық салу мәселелері бойынша
кеңес беруші ретіндегі аудиторлар категориясы (Steuerberater) бар.
Бірқатар шетелдерде аудиттің ұйымдастырылуы туралы нормативті-
құқықтық актілерді салыстыру арқылы кәсіпкерлік қызметтін осы саласындағы
көптеген мәселелердің шешілуіндегі белгілі бір ұқсастықтарды оңай анықтауға
болады. Айтар болсақ, барлық жерде де кәсіпорынның жылдық қаржылық есеп
беруіне аудит жүргізудің қажеттілігі туралы ереже бар. Аудиторлық
тәжірибеге рұксат беретін біліктілік талабы белгіленді. Мысалы, Англияда
тұлғаның бухгалтерлік органға мүше болып табы-латындығын Мемлекеттік
хатшының өкілеттілігі, оның ішінде, Англия мен Уэльстің маманданған
бухгалтерлер Институты растамайынша, яғни мойындамайынша ол аудитор бола
алмайды. Аудиторға тексерілетін кәсіпорынның барлық жиналысына қатысып, сөз
сөйлеуге кұқық берілген. Жұмысқа салғырт кадрағаны үшін аудитордың
моральдық және тәртіптілік, сонымен қатар қылмыстық және материалдық
жауапкершілігі болады.
Аудиторлық ұйым негізінен жауапкершілігі шектелмеген серіктестік
түрінде болып отыр, ұйымның бүл түрі ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде кең
тараған. Олардың көбісінде аудитордың қолы компания баскарушысының
жауапкершілігін өз мойнына алады. Сондықтан да шектеулі жауапкершілік түрі
тараған кейбір елдерде аудитордың өз міндетін орындау барысында жіберген
ұқыпсыздығы үшін тек материалдық тұрғыдан ғана жауап береді (мәселен,
Австрияда 250 мың шиллинг, ал Германияда 500 мың марка) және оған бұл
қызмет түрімен айналысуына тыйым салынады.
Франциядағы Есепшот бойынша комиссарлардың ұлттық компаниясы
тізілімге (реестр) енгізілген барлық аудиторлар мен аудиторлық фирмаларды
біріктіреді. ¥лттық компанияның қызметін аймақтық компаниялардың
делегаттарынан тұратын ұлттық кеңес баскарады. Ұлттық кеңес маңызды
шешімдер қабылдайды. Аймақтың кеңестердің жұмысын үйлестіреді және
аудиторлық қызметтің техникалык ақпараты мен ұйымдастырудың негізгі
нормаларының доктринасын жасайды.
Ресейде аудит сөзі I Петр (1689-1725 жж.) патшалығы тұсында пайда
болды. Аудитор лауазымы арнайы әскери қызметкерлер мүлікке қатысты дау-
таласты тергеумен айналысатын армияға енгізілді. Бұрынғы КСРО
территориясында Аудит институтын құруга талпыныс 1889, 1912 және 1928 жж.
болды. Алайда бұл талпыныс-әрекеттердің барлығы сәтсіздікке ұшырады,
өйткені самодержавия (патшалық немесе императорлық) және әкімшілік-әміршіл
жүйе тұсында тәуелсіз қаржылық бақылау органдарына деген кажеттілік бола
қойған жоқ. Оның үстіне, бұл проблемалар тек кандай да бір елдің нақты
жағдайындағы тәуелсіз қаржылық бақылау органдарының әрекет ету тетіктерін
ашатын теориялық терең зерттеулер арқылы шешіледі. Аудитті ұйымдастырудың
халықаралық озық тәжірибесін зерделеп, қабылдау қысқа мерзім ішінде ТМД
елдеріндегі оның жылдам дамуының саяси-экономикалық жағдайын, әдістік,
этикалық және нормативті-құқықтық негіздерін жасайды.
Аудиторлық фирмалар бұрынғы КСРО-да біріккен кәсіпорындар қызметін
міндетті түрде тексеру белгіленген 1987 ж. пайда болды. Тексеруді және
олардың есеп беруін бекітуді жүзеге асыру үшін КСРО Министрлер Кеңесінің
қаулысы негізінде НИнаудит акционерлік қоғамы деген атпен алғашкы
шаруашылық есепті фирма құрылды. Сонан соң аудиторлық фирмалар аса ірі
өнеркәсіп қапалары мен одақтас республикалардың астаналарында қалыптасты.
Сонымен бірге ФБК, Росэкспертиза, Контакт, Қазақстанаудит, Фукап-
аудит жэне т.б. бірқатары аудиторлық қызмет саласында жоғары нәтижелерге
жетті. ТМД елдеріндегі көптеген астаналар мен аса ірі қалаларда сол уақытта
Үлкен алтылық деп аталатын КПМГ, Делойт энд Туш, Артур Андерсен,
Эрнст энд Янг, Пранс Уотерхаус және Купере энд Лайбренд құрлықаралық
аудиторлық фирмалар мен филиалдар ашылды.
1.2 Аудиттің мәні мен мазмұны
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: Аудит
- бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің
бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді
қамтамасыз ететін жағдай тудырудың кажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі болмағандықтан
аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компаниянын есептік
жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті
тәжірибелері жиі бола бермейді;
6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың толық
болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет ;
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылауі мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды.
1 Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын
болса да, ревизия мен аудит екеуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz