А. Кенжин
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
І ТАРАУ. А. КЕНЖИННІҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ.САЯСИ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 А. Кенжиннiң өскен ортасы және саяси көзқарасының қалыптасуы (1906.1919 жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
1. 2 А. Кенжиннің Бұратаналар бөліміндегі қызметі ... ... ... ... ... ... .
29
1. 3 А. Кенжин . Алаш қозғалысының қайраткерi ... ... ... ... ... ... ..
40
ІІ тарау. А. КЕНЖИННIҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ
2.1. А. Кенжиннің «Қазақ» газетінде жарияланған және Алаш
қозғалысының тарихына қатысты еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
101
2.2. Қайраткердің кеңестік билік жүйесіне байланысты публицистикалық жарияланымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
129
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
І ТАРАУ. А. КЕНЖИННІҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ.САЯСИ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 А. Кенжиннiң өскен ортасы және саяси көзқарасының қалыптасуы (1906.1919 жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
1. 2 А. Кенжиннің Бұратаналар бөліміндегі қызметі ... ... ... ... ... ... .
29
1. 3 А. Кенжин . Алаш қозғалысының қайраткерi ... ... ... ... ... ... ..
40
ІІ тарау. А. КЕНЖИННIҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ
2.1. А. Кенжиннің «Қазақ» газетінде жарияланған және Алаш
қозғалысының тарихына қатысты еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
101
2.2. Қайраткердің кеңестік билік жүйесіне байланысты публицистикалық жарияланымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
129
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы» атты сөзінде «Дүниеге келген әрбір адам мына дүниені сан қырынан тануға тырысады, сонымен бірге өзін де танытуға тырысады, өзгелердің өзімен санасқанын қалайды, құрмет тұтқанын қалайды. Әсіресе, ықпалдастық үрдісі ғаламдық сипат алған мына заманда халықтың күні халықпен болатындығы екі бастан белгілі. Елдің экономикалық мүдделерінің дұрыс шешілуі үшін де алыс-жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлағаны, мойындағаны керек. Ал осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы – тағылымды тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің», – деп көрсеткендей, тарихты жасаушы тұлғалар арқылы да мемлекеттің танылатындығы айқын [1].
Сонымен қатар, Н.Ә. Назарбаев Қазақстан тарихын кезеңдерге бөліп талдай келе, он бірінші кезең – ХХ ғасырды «қазақ зиялыларының өз мемлекетін құру үмітінің ояна бастағандығымен» бағалай келе: «Қалай болғанда да Алашорданың игілікті ісі өте қайғылы аяқталды. Қазақтың оқыған жас өкілдерінің осынау ыстық жігері, ұлттық рухы сол кезде қалыптасқан жағдайлардың себебінен өмірде іс жүзіне аса алмады. Сөйтіп, 1917 жылдан 1920 жылға дейін қазақтың ұлттық рухы ауыр езгінің астына түсті», – деп атап көрсетеді [2].
Тарих сахнасында аз ғана уақыт болғанымен қазақ тарихының елеулi беттерiнiң бiрi болып саналатын Алаш қозғалысының зерттеу тақырыбына айналғанына екiншi он жылдыққа таяп қалды. Алаш партиясының құрылуы, Жалпықазақ съездерiнiң шақырылуы, өткiзiлуi, Алаш партиясы мүшелерінің қосүкiмет, Азамат соғысы кезеңдерiндегi қызметi, Алаш үкiметiнiң большевиктiк билiк тұсында таратылуы, Алаш қозғалысы белсендiлерiнiң кеңестiк билiк тұсындағы тағдыры, қызметтерi туралы бiраз бағалы зерттеу еңбектер жазылды. Алаш тарихына, осы қозғалыстың көрнектi басшыларының өмiрi мен қызметiне де соңғы жылдары бiр шама зерттеу еңбектер арналды. Қазақстанның жекелеген аймақтарында елге танылған жеке тұлғалардың өмiр жолы, қызметi жайындағы деректер арқылы Алаш қозғалысының «ақтаңдақ» беттерiн толықтыра түсуді қамтамасыз етуге әлі де болса назар аудару қажет.
Көптеген тарихшыларымыз көрсеткендей, ХХ ғасырдың басындағы бар-жоғы оншақты жылдың көлемiнде қазақ қоғамында ұлттық-демократиялық мүдделердi көздеген саяси ағым қалыптасты, жалпы қазақ жұртының қолдауына сүйенген бұл қозғалыстың ұйтқысы 1917 жылдың жазына қарай ұйымдық тұрғыдан құрылған Алаш партиясы болды. Қозғалысты бастаушы және оған дем берушi топ Алаш зиялылары атанды. Академик М. Қозыбаевтың пікірінше, «Алаш зиялы қауымы ғасыр басында Ресейде қалыптаса бастаған интеллектуалдардың жаңа ұрпағына жатады. Ол кезең – Ресей халықтарының барлығының сана-сезімі оянып, азаттық жолына белді бекем буып түсе бастаған шағы еді» [3].
Сонымен қатар, Н.Ә. Назарбаев Қазақстан тарихын кезеңдерге бөліп талдай келе, он бірінші кезең – ХХ ғасырды «қазақ зиялыларының өз мемлекетін құру үмітінің ояна бастағандығымен» бағалай келе: «Қалай болғанда да Алашорданың игілікті ісі өте қайғылы аяқталды. Қазақтың оқыған жас өкілдерінің осынау ыстық жігері, ұлттық рухы сол кезде қалыптасқан жағдайлардың себебінен өмірде іс жүзіне аса алмады. Сөйтіп, 1917 жылдан 1920 жылға дейін қазақтың ұлттық рухы ауыр езгінің астына түсті», – деп атап көрсетеді [2].
Тарих сахнасында аз ғана уақыт болғанымен қазақ тарихының елеулi беттерiнiң бiрi болып саналатын Алаш қозғалысының зерттеу тақырыбына айналғанына екiншi он жылдыққа таяп қалды. Алаш партиясының құрылуы, Жалпықазақ съездерiнiң шақырылуы, өткiзiлуi, Алаш партиясы мүшелерінің қосүкiмет, Азамат соғысы кезеңдерiндегi қызметi, Алаш үкiметiнiң большевиктiк билiк тұсында таратылуы, Алаш қозғалысы белсендiлерiнiң кеңестiк билiк тұсындағы тағдыры, қызметтерi туралы бiраз бағалы зерттеу еңбектер жазылды. Алаш тарихына, осы қозғалыстың көрнектi басшыларының өмiрi мен қызметiне де соңғы жылдары бiр шама зерттеу еңбектер арналды. Қазақстанның жекелеген аймақтарында елге танылған жеке тұлғалардың өмiр жолы, қызметi жайындағы деректер арқылы Алаш қозғалысының «ақтаңдақ» беттерiн толықтыра түсуді қамтамасыз етуге әлі де болса назар аудару қажет.
Көптеген тарихшыларымыз көрсеткендей, ХХ ғасырдың басындағы бар-жоғы оншақты жылдың көлемiнде қазақ қоғамында ұлттық-демократиялық мүдделердi көздеген саяси ағым қалыптасты, жалпы қазақ жұртының қолдауына сүйенген бұл қозғалыстың ұйтқысы 1917 жылдың жазына қарай ұйымдық тұрғыдан құрылған Алаш партиясы болды. Қозғалысты бастаушы және оған дем берушi топ Алаш зиялылары атанды. Академик М. Қозыбаевтың пікірінше, «Алаш зиялы қауымы ғасыр басында Ресейде қалыптаса бастаған интеллектуалдардың жаңа ұрпағына жатады. Ол кезең – Ресей халықтарының барлығының сана-сезімі оянып, азаттық жолына белді бекем буып түсе бастаған шағы еді» [3].
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
1. Назарбаев Н. Қалың елім, қазағым. – Алматы: Өнер, 1998. – 306 б.
2. Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
3. Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. – Алматы: Сөздiк-Словарь, 2001. – 369 б.
4. Назарбаев Н. Тарих тағылымдары және қазіргі заман. Уроки истории и современность: Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің бес жылдығына арналған салтанатты жиналыста жасалған баяндама. – Алматы: Қазақстан, 1997. –128 б.
5. Движение Алаш. Сборник документов и материалов. 1920–1928 гг. – Т. 3. – Кн.1. – Алматы: Ел-шежіре, 2007. – 304 с.
6. Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктерi. – Алматы: Санат, 1994. –120 б.
7. Нурмагамбетова Р.К. Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография проблемы. 1920–1990 годы ХХ века. – Алматы: 2003. –153 с.
8. Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. 3-басылуы. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960. – 483 б.
9. Мартыненко Н.И. Алаш-Орда (Сборник документов). – Кзыл-Орда: Казгосиздат, 1929. – 174 с.
10. Бочагов А. Алаш-Орда: Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казакстане периода 1917–1919 гг. – Кзыл-Орда: Гос. издательство КССР, 1927. – 56 с.
11. Нұрпейiсов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. – 256 б.
12. История Казахстана в русских источниках. XVI–XX веков. История Отечества в судьбах его граждан: Сборник автобиографий. 1922–1960 годы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – Т. 10. – 568 с.
13. Тәж-Мұрат М. Батыс Алаш-Орда. Биобиблиографиялық сөздiк тәжiрибесi. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 2003. – 232 б.
14. Маданов Х. Кiшi жүз шежiресi. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 168 б.; Мұқанов М. Қазақ жерiнiң тарихы. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994. – 80 б.
15. Жұмашев Ғ., Ғабдешұлы Қ. Бәйтеректің бұтағы немесе шумақ Шеркештің Тоқымет ұрпақтары. – Атырау, 2002. – 32 б.
16. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. – Алматы: Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1982. – 3-т. – 560 б.
17. Ахметов Қ.Ә. ХХ ғасырдың 20–30-жылдарындағы Қазақстан мәдениеті («мәдени революцияның» концепциясы, идеологиясы, жүзеге асырылуы): Т.ғ.д. ... дисс. – Алматы: 2002. – 304 б.
18. Галиев В.З. Медицинская деятельность ссыльных революционеров в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1982. – 160 с.
19. Қойгелдиев М. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905–1917 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметі: Т. ғ. д. ... дисс. – Алматы: 1994. – 547 б.
20. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Очерктер. – Алматы: Дәуір, 1994. – 640 б.
21. Баязитов Д. Қазақ автономиясының астанасын көшiру тарихының кейбiр мәселелерi // ҚазақҰУ хабаршысы. – Тарих сериясы. – 2004. – № 3 (34). – 35–37-бб.
22. Қазақ газеті. Алаш азаматтарының рухына бағышталады. – Алматы: Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 1998. – 560 б.
23. Қамзабекұлы Д. Жәдитшілдік – ұлттық рухани серпілу кезеңі // Ақиқат –2008.– № 1. – 29–37-бб.
24. Қозыбаев М. Тарих зердесі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 2-к.– 280 б.
25. Нұрпейiс К. Даладағы дабыл // Егемен Қазақстан. – 2006, 16 маусым.
26. Некрасов–Клиодт В. Реквизиция киргиз на тыловые работы в 1916 г. Очерк. – Кзыл-Орда: Издание Общества Изучения Казакстана, 1926. – 16 с.
27. Құрманбеков Б. Орыс тарихының абыройсыз беттерi // Парасат. – 1997. – № 2. – 10-б.
28. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 ж. – желтоқсан 1917 ж. – Алматы: Алаш, 2004. – 1-т. – 552 б.
29. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
30. Әлихан Бөкейхан. Таңдамалы. Избранное. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995. – 479 б.
31. Красный террор. Сборник документальных материалов политических репрессий 20–50-х годов ХХ века. – Алматы: ТОО «Типография оперативной печати», 2008. – 307 с.
32. Атырау: Энциклопедия. – Алматы: Атамұра, 2000. – 384 б.
33. Қаһарлы 1916 жыл. Құжаттар мен материалдар жинағы. – Алматы: Қазақстан, 1998. – 1-т. – 423 б.
34. Мамраева А. К. Общественно-политическое развитие Казахстана начала ХХ века и Алихан Букейханов: Дисс. ... к. и. н. – Алматы: 1997. – 177 с.
35. Сәдуақасов С. Жастарға – жаңа жол /Смағұл Сәдуақасов. 2 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2003. – 2-т. – 360 б.
36. Алаш қозғалысы. Желтоқсан 1917 ж. – мамыр 1920 ж. – Алматы: Алаш, 2005. – 2-т. – 496 б.
37. Иностранная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Май 1918 г. – сентябрь 1919 г. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1963. –Т.1. –685 с.
38. Дулатов М. Октябрь төңкерісінің үшінші жылы / Міржақып Дулатұлы. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Мектеп, 2003. – 3-т. – 400 б.
39. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. – Алматы: ҚазақССР-інің «Ғылым» баспасы,1982. – 3-т – 560
40. Ахметов С. Х. Досмұхамедұлының өмірі мен қоғамдық-саяси және ағартушылық қызметі: Т. ғ. к. ... дисс. – Алматы, 2005. – 131 б.
41. Алаштың азаматтары. Олар кiмдер едi? Тізім. // Қазақстан коммунисi. – 1991. – № 9. – 79–83-бб.
42. Алаш қозғалысы. Желтоқсан 1917 ж. – мамыр 1920 ж. – Алматы: Алаш, 2005. – 2-т. – 496 б.
43. Бочагов А.К. У истоков. – Алма-Ата: Казахстан, 1972. – 112 с.
44. Қозыбаев М. Ахмет Байтұрсынов – ХХ ғасырдың ұлы реформаторы // Отан тарихы. – 1998. – № 3. – 21–28-бб.
45. Протоколы Революционного комитета по управлению Казахским краем. (1919–1920 гг.). – Алматы: Гылым, 1993. – 277 с.
46. Кенжин Ыспандияр. Жұмысшылар жайынан // Қазақ. – 1917, 21 тамыз.
47. Кеш келген кемшілік // Қазақ. – 1916, 16 желтоқсан.
48. Кенжеұғлы Ыспандияр. Жиһанша хатына жауап. Тілшілерден // Қазақ. – 1917, 21 қазан.
49. Кенжеұлы А. Темір уезі. Тілшілерден // Қазақ. – 1917, 2 желтоқсан.
50. Бейсембиев К. Победа марксистско-ленинской идеологии в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1970. – 384 с.
51. Кенжин А. К исторической оценке деятельности партии «Алаш» // Известия Киробкома РКП (б). – 1923. – № 1. – С.10–19.
52. Кенжин А. Алаш партиясы туралы мағлұматтар // Қазақстан коммунисі. – 1991. – № 8. – 87–90-бб.
53. Кенжин А. К статье «Ревдвижение в Киргизии» // Степная правда. – 1922, 27, 31 августа.
54. Кенжин А. К исторической оценке роли Алаш-Орды // Степная правда. – 1922, 14 ноября.
55. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. Көсемсөз, әдеби-сын және зерттеу мақалалары, қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіштері. – Алматы: Мектеп, 2003. – 3-т. – 400 б.
56. Кенжин А. Задачи Главполитпросвета // Известия Кирпартбюро и Оренб.-Тург. Губкомитета РКП (б). – 1921. – № 8, 9. – С. 3–5.
57. Кенжеұлы А. Қазақстанда автономияның түзілуі // 1923 жылдың қазақ календары. – Орынбор: Қазмембас, 1922. – 70–71-бб.
58. Кенжин А. Работа среди киргизского пролетариата и бедноты // Известия Киробкома РКП (б). – 1922. – №1 (25). – С. 16–21.
59. Кенжин А. К введению делопроизводства на киргизском языке // Советская Киргизия. – 1923 г. – № 2–3. – С. 8–12.
60. Языковая политика в Казахстане. (1921–1990 годы). – Алматы: Қазақ университеті, 1990. – 325 б.
61. Маманова А. О чем поведал снимок // Казахстанская правда. – 2002, 15 марта.
62. Кенжин А. Основа Коммунистического воспитания и образования // Известия Киробкома РКП (б). – 1923. – № 10–11 – С. 7–10.
63. Кенжин А. Октябрь төңкерісі һәм Қазақстан // Қызыл Қазақстан. – 1923. – № 22, Октябрь. – 20–23-бб.
64. Кенжеұлы А. Қазақстанда аудандау мәселесі // Еңбекші казақ. – 1924, 15 май.
65. Медведев Р. Окружение Сталина. – М.: Молодая гвардия, 2006. – 522 с.
66. Развитие торговли. Беседа с Наркомом внутренней торговли КССР т. Кенжиным // Советская степь. – 1925, 5 апреля.
1. Назарбаев Н. Қалың елім, қазағым. – Алматы: Өнер, 1998. – 306 б.
2. Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
3. Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. – Алматы: Сөздiк-Словарь, 2001. – 369 б.
4. Назарбаев Н. Тарих тағылымдары және қазіргі заман. Уроки истории и современность: Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің бес жылдығына арналған салтанатты жиналыста жасалған баяндама. – Алматы: Қазақстан, 1997. –128 б.
5. Движение Алаш. Сборник документов и материалов. 1920–1928 гг. – Т. 3. – Кн.1. – Алматы: Ел-шежіре, 2007. – 304 с.
6. Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктерi. – Алматы: Санат, 1994. –120 б.
7. Нурмагамбетова Р.К. Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография проблемы. 1920–1990 годы ХХ века. – Алматы: 2003. –153 с.
8. Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. 3-басылуы. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960. – 483 б.
9. Мартыненко Н.И. Алаш-Орда (Сборник документов). – Кзыл-Орда: Казгосиздат, 1929. – 174 с.
10. Бочагов А. Алаш-Орда: Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казакстане периода 1917–1919 гг. – Кзыл-Орда: Гос. издательство КССР, 1927. – 56 с.
11. Нұрпейiсов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. – 256 б.
12. История Казахстана в русских источниках. XVI–XX веков. История Отечества в судьбах его граждан: Сборник автобиографий. 1922–1960 годы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – Т. 10. – 568 с.
13. Тәж-Мұрат М. Батыс Алаш-Орда. Биобиблиографиялық сөздiк тәжiрибесi. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 2003. – 232 б.
14. Маданов Х. Кiшi жүз шежiресi. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 168 б.; Мұқанов М. Қазақ жерiнiң тарихы. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994. – 80 б.
15. Жұмашев Ғ., Ғабдешұлы Қ. Бәйтеректің бұтағы немесе шумақ Шеркештің Тоқымет ұрпақтары. – Атырау, 2002. – 32 б.
16. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. – Алматы: Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1982. – 3-т. – 560 б.
17. Ахметов Қ.Ә. ХХ ғасырдың 20–30-жылдарындағы Қазақстан мәдениеті («мәдени революцияның» концепциясы, идеологиясы, жүзеге асырылуы): Т.ғ.д. ... дисс. – Алматы: 2002. – 304 б.
18. Галиев В.З. Медицинская деятельность ссыльных революционеров в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1982. – 160 с.
19. Қойгелдиев М. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905–1917 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметі: Т. ғ. д. ... дисс. – Алматы: 1994. – 547 б.
20. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Очерктер. – Алматы: Дәуір, 1994. – 640 б.
21. Баязитов Д. Қазақ автономиясының астанасын көшiру тарихының кейбiр мәселелерi // ҚазақҰУ хабаршысы. – Тарих сериясы. – 2004. – № 3 (34). – 35–37-бб.
22. Қазақ газеті. Алаш азаматтарының рухына бағышталады. – Алматы: Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 1998. – 560 б.
23. Қамзабекұлы Д. Жәдитшілдік – ұлттық рухани серпілу кезеңі // Ақиқат –2008.– № 1. – 29–37-бб.
24. Қозыбаев М. Тарих зердесі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 2-к.– 280 б.
25. Нұрпейiс К. Даладағы дабыл // Егемен Қазақстан. – 2006, 16 маусым.
26. Некрасов–Клиодт В. Реквизиция киргиз на тыловые работы в 1916 г. Очерк. – Кзыл-Орда: Издание Общества Изучения Казакстана, 1926. – 16 с.
27. Құрманбеков Б. Орыс тарихының абыройсыз беттерi // Парасат. – 1997. – № 2. – 10-б.
28. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 ж. – желтоқсан 1917 ж. – Алматы: Алаш, 2004. – 1-т. – 552 б.
29. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
30. Әлихан Бөкейхан. Таңдамалы. Избранное. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995. – 479 б.
31. Красный террор. Сборник документальных материалов политических репрессий 20–50-х годов ХХ века. – Алматы: ТОО «Типография оперативной печати», 2008. – 307 с.
32. Атырау: Энциклопедия. – Алматы: Атамұра, 2000. – 384 б.
33. Қаһарлы 1916 жыл. Құжаттар мен материалдар жинағы. – Алматы: Қазақстан, 1998. – 1-т. – 423 б.
34. Мамраева А. К. Общественно-политическое развитие Казахстана начала ХХ века и Алихан Букейханов: Дисс. ... к. и. н. – Алматы: 1997. – 177 с.
35. Сәдуақасов С. Жастарға – жаңа жол /Смағұл Сәдуақасов. 2 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2003. – 2-т. – 360 б.
36. Алаш қозғалысы. Желтоқсан 1917 ж. – мамыр 1920 ж. – Алматы: Алаш, 2005. – 2-т. – 496 б.
37. Иностранная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Май 1918 г. – сентябрь 1919 г. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1963. –Т.1. –685 с.
38. Дулатов М. Октябрь төңкерісінің үшінші жылы / Міржақып Дулатұлы. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Мектеп, 2003. – 3-т. – 400 б.
39. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. – Алматы: ҚазақССР-інің «Ғылым» баспасы,1982. – 3-т – 560
40. Ахметов С. Х. Досмұхамедұлының өмірі мен қоғамдық-саяси және ағартушылық қызметі: Т. ғ. к. ... дисс. – Алматы, 2005. – 131 б.
41. Алаштың азаматтары. Олар кiмдер едi? Тізім. // Қазақстан коммунисi. – 1991. – № 9. – 79–83-бб.
42. Алаш қозғалысы. Желтоқсан 1917 ж. – мамыр 1920 ж. – Алматы: Алаш, 2005. – 2-т. – 496 б.
43. Бочагов А.К. У истоков. – Алма-Ата: Казахстан, 1972. – 112 с.
44. Қозыбаев М. Ахмет Байтұрсынов – ХХ ғасырдың ұлы реформаторы // Отан тарихы. – 1998. – № 3. – 21–28-бб.
45. Протоколы Революционного комитета по управлению Казахским краем. (1919–1920 гг.). – Алматы: Гылым, 1993. – 277 с.
46. Кенжин Ыспандияр. Жұмысшылар жайынан // Қазақ. – 1917, 21 тамыз.
47. Кеш келген кемшілік // Қазақ. – 1916, 16 желтоқсан.
48. Кенжеұғлы Ыспандияр. Жиһанша хатына жауап. Тілшілерден // Қазақ. – 1917, 21 қазан.
49. Кенжеұлы А. Темір уезі. Тілшілерден // Қазақ. – 1917, 2 желтоқсан.
50. Бейсембиев К. Победа марксистско-ленинской идеологии в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1970. – 384 с.
51. Кенжин А. К исторической оценке деятельности партии «Алаш» // Известия Киробкома РКП (б). – 1923. – № 1. – С.10–19.
52. Кенжин А. Алаш партиясы туралы мағлұматтар // Қазақстан коммунисі. – 1991. – № 8. – 87–90-бб.
53. Кенжин А. К статье «Ревдвижение в Киргизии» // Степная правда. – 1922, 27, 31 августа.
54. Кенжин А. К исторической оценке роли Алаш-Орды // Степная правда. – 1922, 14 ноября.
55. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. Көсемсөз, әдеби-сын және зерттеу мақалалары, қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіштері. – Алматы: Мектеп, 2003. – 3-т. – 400 б.
56. Кенжин А. Задачи Главполитпросвета // Известия Кирпартбюро и Оренб.-Тург. Губкомитета РКП (б). – 1921. – № 8, 9. – С. 3–5.
57. Кенжеұлы А. Қазақстанда автономияның түзілуі // 1923 жылдың қазақ календары. – Орынбор: Қазмембас, 1922. – 70–71-бб.
58. Кенжин А. Работа среди киргизского пролетариата и бедноты // Известия Киробкома РКП (б). – 1922. – №1 (25). – С. 16–21.
59. Кенжин А. К введению делопроизводства на киргизском языке // Советская Киргизия. – 1923 г. – № 2–3. – С. 8–12.
60. Языковая политика в Казахстане. (1921–1990 годы). – Алматы: Қазақ университеті, 1990. – 325 б.
61. Маманова А. О чем поведал снимок // Казахстанская правда. – 2002, 15 марта.
62. Кенжин А. Основа Коммунистического воспитания и образования // Известия Киробкома РКП (б). – 1923. – № 10–11 – С. 7–10.
63. Кенжин А. Октябрь төңкерісі һәм Қазақстан // Қызыл Қазақстан. – 1923. – № 22, Октябрь. – 20–23-бб.
64. Кенжеұлы А. Қазақстанда аудандау мәселесі // Еңбекші казақ. – 1924, 15 май.
65. Медведев Р. Окружение Сталина. – М.: Молодая гвардия, 2006. – 522 с.
66. Развитие торговли. Беседа с Наркомом внутренней торговли КССР т. Кенжиным // Советская степь. – 1925, 5 апреля.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І ТАРАУ. А. КЕНЖИННІҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ
КӨЗҚАРАСыНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 А. Кенжиннiң өскен ортасы және саяси көзқарасының 20
қалыптасуы (1906–1919
жж.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
1. 2 А. Кенжиннің Бұратаналар бөліміндегі 29
қызметі ... ... ... ... ... ... .
1. 3 А. Кенжин – Алаш қозғалысының 40
қайраткерi ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау. А. КЕНЖИННIҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ
2.1. А. Кенжиннің Қазақ газетінде жарияланған және Алаш 101
қозғалысының тарихына қатысты еңбектері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2. Қайраткердің кеңестік билік жүйесіне байланысты
публицистикалық 107
жарияланымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 129
ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев: Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану
тарихы атты сөзінде Дүниеге келген әрбір адам мына дүниені сан қырынан
тануға тырысады, сонымен бірге өзін де танытуға тырысады, өзгелердің өзімен
санасқанын қалайды, құрмет тұтқанын қалайды. Әсіресе, ықпалдастық үрдісі
ғаламдық сипат алған мына заманда халықтың күні халықпен болатындығы екі
бастан белгілі. Елдің экономикалық мүдделерінің дұрыс шешілуі үшін де алыс-
жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлағаны, мойындағаны керек. Ал
осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы – тағылымды
тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің, – деп көрсеткендей, тарихты
жасаушы тұлғалар арқылы да мемлекеттің танылатындығы айқын [1].
Сонымен қатар, Н.Ә. Назарбаев Қазақстан тарихын кезеңдерге бөліп
талдай келе, он бірінші кезең – ХХ ғасырды қазақ зиялыларының өз
мемлекетін құру үмітінің ояна бастағандығымен бағалай келе: Қалай
болғанда да Алашорданың игілікті ісі өте қайғылы аяқталды. Қазақтың оқыған
жас өкілдерінің осынау ыстық жігері, ұлттық рухы сол кезде қалыптасқан
жағдайлардың себебінен өмірде іс жүзіне аса алмады. Сөйтіп, 1917 жылдан
1920 жылға дейін қазақтың ұлттық рухы ауыр езгінің астына түсті, – деп
атап көрсетеді [2].
Тарих сахнасында аз ғана уақыт болғанымен қазақ тарихының елеулi
беттерiнiң бiрi болып саналатын Алаш қозғалысының зерттеу тақырыбына
айналғанына екiншi он жылдыққа таяп қалды. Алаш партиясының құрылуы,
Жалпықазақ съездерiнiң шақырылуы, өткiзiлуi, Алаш партиясы мүшелерінің
қосүкiмет, Азамат соғысы кезеңдерiндегi қызметi, Алаш үкiметiнiң
большевиктiк билiк тұсында таратылуы, Алаш қозғалысы белсендiлерiнiң
кеңестiк билiк тұсындағы тағдыры, қызметтерi туралы бiраз бағалы зерттеу
еңбектер жазылды. Алаш тарихына, осы қозғалыстың көрнектi басшыларының
өмiрi мен қызметiне де соңғы жылдары бiр шама зерттеу еңбектер арналды.
Қазақстанның жекелеген аймақтарында елге танылған жеке тұлғалардың өмiр
жолы, қызметi жайындағы деректер арқылы Алаш қозғалысының ақтаңдақ
беттерiн толықтыра түсуді қамтамасыз етуге әлі де болса назар аудару қажет.
Көптеген тарихшыларымыз көрсеткендей, ХХ ғасырдың басындағы бар-жоғы
оншақты жылдың көлемiнде қазақ қоғамында ұлттық-демократиялық мүдделердi
көздеген саяси ағым қалыптасты, жалпы қазақ жұртының қолдауына сүйенген бұл
қозғалыстың ұйтқысы 1917 жылдың жазына қарай ұйымдық тұрғыдан құрылған Алаш
партиясы болды. Қозғалысты бастаушы және оған дем берушi топ Алаш зиялылары
атанды. Академик М. Қозыбаевтың пікірінше, Алаш зиялы қауымы ғасыр басында
Ресейде қалыптаса бастаған интеллектуалдардың жаңа ұрпағына жатады. Ол
кезең – Ресей халықтарының барлығының сана-сезімі оянып, азаттық жолына
белді бекем буып түсе бастаған шағы еді [3].
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев атап
көрсеткендей: ... азаттық қозғалысының тізгінін ұлттың бірлесуін мұрат қып
ұсынған алаштың білімді де білікті асыл азаматтары қолға алды [4].
ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларын елдiң елдiгi, ұлттың бiрлiгi,
жердiң тұтастығының сақталуы, халықты өркениеттi елдер қатарына қосу сияқты
мемлекеттiк маңызға ие мәселелер толғандырды. Қазақ елiнiң тәуелсiздiгiн,
ұлттық үрдiсiн сақтауы жолында күрескерлiк қабiлеттерiн аямастан, елiнiң
ертеңi үшiн күрескенмен, тағдыры қиылып, кеңестiк тоталитарлық кезеңнiң
құрбаны болған Алаш зиялыларының тұлғалық қасиеттерi тарихи ортамыз бен
саяси санамыздан берiк орын алуы қажет.
Екі дәуір тоғысында дүниеге келген бұл жандар ХХ ғасырдың алғашқы
онжылдықтарындағы жан-жақты, санқырлы және бір-біріне кереғар уақиғалардың
куәгері, және қоғам өміріндегі сындарлы сәттердің қатысушысы болуға мәжбүр
болды. Ұлттық автономияға қол жеткізудің жолы бұралаңға толы еді.
Кадеттермен одақтасуға үміттенгенмен, олардың ұстанған бағытынан түңілген
қазақ зиялылары өз партияларын, Алаш партиясын құруға бел буды, бірақ
бірегей саяси күшті ұйымдастыра алмады. Ұйымдасып үлгермей жатып-ақ
қозғалыс Батыс және Шығыс бөлімдерге бөлініп, большевиктік билікке қарсы
күресті. Бұратана халықтарды окоп қазу жұмысына алу туралы 1916 жылғы патша
жарлығын бағалауда қазақ оқығандары екіге жарылған еді. Бір бөлігі казак
әскерлері секілді қазақ жігіттерінің кавалериясын құру мүмкіндігі туады деп
патша жарлығын қолдауға шақырса, келесі бөлігі бұған ашық қарсы шықты.
Уақыт өте келе және қызыл гвардияшылар ретіндегі саяси көзқарастарда
да пікір қайшылығы тереңдей түсті. Ұлттық интеллигенция бұдан кейін де
толық мәндегі күшке ие бола алмады, ұлттың ұйтқысы болу қол жетпес арманға
айналды. Сталиндік жүйе осыған қол жеткізді. 1919–1925 жылдары Алаш
зиялыларына жасаған арнайы кешірімнен кейін қазақ интеллигенциясын жаңа
биліктің сан қырлы тетігіне жан-жақты пайдаланған кеңес өкіметі 1925 жылдан
бастап оларды қоғамдық-саяси өмірден алшақтата бастады, ал кейінірек саяси
көзқарастарының түсін ажыратып жатпастан өмірлеріне қол салды [5].
Алаш қозғалысына қатысқан тұлғалардың өмiр жолын, жеке қасиетiн,
тағдырын, психологиясын, даму эволюциясын зерттеу арқылы жылдар бойы
тұмшаланып, бөлектену емес, бiрiгу мақсаты мен Ресей Федерациясының
автономиясы ретiнде ұлттық дамуды идея еткен Алаш зиялыларының тұлғалық,
қайраткерлік қасиеттерін ашу мүмкiндiгi зерттеу еңбегінде ұсынылады.
Алаш қозғалысының мүшесi, Ресейдегi Құрылтай жиналысына бiлiм саласы
бойынша кандидаттар тiзiмiне енгізілген және Алаш үкiметiнiң мүшелiгiне
кандидат болып сайланған, Ресей земство және қала одағының Минск
комитетiндегi Бұратаналар бөлiмiнiң басшысы қызметiн атқарып, Еркiн дала
ұйымын құрушылардың бiрi болған, Ақ жол ұйымының құрамына енген Аспандияр
Кенжиннің тағы басқа да ұйымдастырушылық қызметтерi диссертацияда
зерттелетiн тақырыптар болып табылады.
А. Кенжиннiң Ресей Коммунистiк (большевиктер) партиясының мүшелiгiне
қабылданғаннан кейiнгi 1920–1937 жылдардағы партия-кеңес жүйесiндегi
қызметтерiн зерттеу арқылы қазақ интеллигенциясының большевиктiк билiктiң
алғашқы кезеңiндегi ағартушылық, ұйымдастырушылық, жаңа қоғамды
қалыптастыру, елдi жаңа бағыттарға бұру сияқты жұмыстарды атқару
барысындағы қайраткерлік қарымы, олардың аталған кезеңдегi қол жеткен
табыстары мен жеңiлiстерi, қуғындалуы фактологиялық деректермен ашылып,
қарастырылуын тарих беттерiне қосылар жаңа парақтар ретiнде қарастыру
қажет.
Көптеген зерттеу еңбектерде баяндалғандай, ХХ ғасырдың алғашқы жиырма
жылдығындағы қазақ қайраткерлерiнiң күрес тарихы негiзiнен екi кезеңнен
тұрады, алғашқысы – ұлттық демократиялық бағыттағы Алаш, ал екiншiсi –
кеңес дәуiрiндегi жаңа, жас буын жүргiзген iстер. Алаштың көрнектi мүшелерi
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқаев,
Мұқаметжан Тынышбаев, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов, Әлімхан
Ермеков, Жақып Ақбаев, Халел Ғаббасов және т. б. С.-Петербург, Москва,
Варшава, Қазан, Омбы, Орынбор, Том қалаларындағы жоғары және орта арнаулы
оқу орындарында бiлiм алған парасатты, зейiндi адамдар болатын.
Ал кеңестік биліктің саяси тұлғаларына айналған Тұрар Рысқұлов,
Сұлтанбек Қожанов, Смағұл Сәдуақасов, Жалау Мыңбаев, Сейітқали Меңдешев,
Ыдырыс Мұстамбаев, Нығмет Нұрмақов және басқалар Алаш көсемдерiнiң 1917
жылғы ұлттық сипатта iске асырмақ болған бағдарламаларын кеңестiк үлгiде
жүзеге асыру жолында күрескен мемлекет және қоғам қайраткерлерi болды.
А. Кенжиннiң Қазан революциясына дейiнгi, Алаш қозғалысы тұсындағы
және кеңестiк жүйедегi қызметтерiн зерттеу арқылы оның жеке тұлға ретiндегi
икемдiлiгiне, темпераментiне, мiнезiне мұрағат құжаттары негiзiнде
бағалауға жасалған терең талдау жұмысы бұған дейiн ғылыми айналысқа
түспеген деректер негiзiнде сипатталады.
Қазақстан тарихының тарихнамасында соңғы жылдары ХХ ғасырдағы қазақ
зиялыларының жеке тұлғасына қатысты зерттеу еңбектер бiршама жариялана
бастағанымен, әлi де болса тарихымыздың жеке адамдармен тұлғалануында
ақтаңдақтар кездеседi.
Кеңестiк тарихнамада саяси партиялар тарихы, ұлт-азаттық қозғалыс
көсемдерiнiң өмiр жолын зерттеу тарихы билiк тарапынан қолдау тапқан емес,
ол кезеңдi айналып өту мүмкiн болмай қалған күннiң өзiнде, тарихи шындықтан
алшақ бұрмаланып жазылды. Зерттеушiлер интеллигенция тарапынан жасалған
әрекеттерді буржуазияшыл-ұлтшыл, контрреволюционер, халық жауы
сияқты қаралау сипатында баяндады. Осындай тұжырым А. Кенжинге де
байланысты болып келдi. Сондықтан да тарихнамада әрқилы айтылып,
қарастырылып жүргендiктен де оның өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметiнiң жан-
жақты, түбегейлі зерттелу қажеттiгi айқындала түседi.
ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысының көсемi болған Әлихан
Бөкейхановтың айналасындағы қайраткерлердiң, ұлт зиялыларының шоғырының
қатарындағы Аспандияр Кенжин де хал-қадарынша халқына бостандық әперуге,
тұрмыс жағдайын өзгертуге, өркениет биiгiне көтеруге, саяси ағарту iсiнде,
халық ағарту саласында, ішкі және сыртқы сауда қызметiн дамыту жұмыстарында
бар ғұмырын арнады.
А. Кенжин сияқты тағдыры қайшылыққа толы, арпалыспен күн кешкен,
қазақ кеңестік мемлекеттiлiгiнiң негiзiн қаласқан, iргелi ұйымдарды,
мекемелердi (Еркiн дала, Ақ жол ұйымдары, Бас саяси ағарту комитеті,
Қазақ халық ағарту комиссариаты, ашаршылық кезеңінде құрылған Қазақ Орталық
Атқару комитеті жанындағы Балалар өмiрiн жақсарту жөнiндегi орталық
комиссия, Қызылорданы астанаға айналдыру жөнiндегi мемлекеттік комиссия,
Iшкi және сыртқы сауда комиссариаты және т. б.) ұйымдастыру, олардың
жұмысын дамытуды, басқаруды жүзеге асырған iрi тұлғаның өмiр жолын,
қоғамдық-саяси қызметiн зерттеу жұмысының өзi ол өмiр сүрген тарихи
кезеңдегi халқымыздың ғылыми тарихына қатысы бар көптеген мәселелердi
анықтауға септiгiн тигiзедi деген ойдамыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық тарихнамада әлі күнге дейін
Аспандияр Кенжиннің өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін жан-жақты сараптап,
бағалап, қорытынды жасалған арнаулы монографиялық еңбек кездеспейді.
Аспандияр Кенжинге қатысты еңбектердiң қатары тiптен аз деуге болады,
ол туралы мүлдем айтылмады деуге де болмайды. Оның өмiрбаянын ғылыми
тұрғыда неғұрлым толық, әрi жүйелi түрде талдауға арналған еңбек жоқтың
қасы. Зерттеулердiң басым көпшiлiгiнде, Алаш қозғалысына және кеңес
өкіметінің құрылу кезеңіне, большевиктік биліктің орнығу кезеңдеріне
қатысты еңбектерде, монографияларда ол туралы айтылып өтедi де, оның
көтеріліп отырған тақырыпқа сай келетін кейбір еңбектерiне сiлтемелер
жасалады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қайраткерлерiнiң қоғамдық-саяси қызметiн
зерттеудiң тарихнамасын 1920–1930 жылдардан бастап жариялана бастаған
мақалалардан кездестiруге болады. Бiрақ ол кездегi жарияланымдар арасынан
Аспандияр Кенжиннiң өмiрiне, қоғамдық-саяси қызметiне, кәсiби еңбегiне
қатысты жеке қарастырылған еңбектер кездеспейдi. Сондықтан, зерттеушi Алаш
қозғалысының және кеңестік биліктің түрлі басқару салаларының тарихына
арналған еңбектерге сүйене отырып, А. Кенжиннiң ғасыр 1басындағы саяси
қызметiне байланысты өмiрiнiң кейбiр тұстарымен танысып, ақиқатқа жетуге
жол iздейдi.
Қоғамның дамуында халықтың өз арасынан шыққан зиялы қауым басты роль
атқарады. С. Аспендияров 1935 жылы жарияланған кітабында қазақ
интеллигенциясын екi жiкке бөледi. Бiрi – ақсүйектер, феодалдық ру
басшыларынан шыққандар, екiншiсi, басқа бұқарадан шыққан интеллигенттер.
Соңғылары көбiнесе мұғалiмдер [6, 95-б.]. Тарихшы ғалымның еңбегінің
негiзiнде Орынбор қаласындағы орыс-қазақ мұғалiмдер семинариясын бiтiрген,
революцияға дейiн мұғалiмдiк қызмет атқарған А. Кенжиндi екiншi топқа
жатқызу қажет. А. Кенжин қатысқан Алаш қозғалысы туралы зерттеулерге
келсек, қозғалыс туралы деректердің алғашқы жазылу мезгiлi азамат соғысы
аяқталысымен-ақ басталған. 1920 жылдардың ортасына дейiнгi аралықты
қамтитын еңбектердiң (естелiктер, мақалалар, арнайы зерттеулер) бiрсыпырасы
кейiнгi жылдарға қарағанда объективтi түрде жазылғандығын зерттеушiлер атап
өтедi. Мұнда қазақ зиялыларымен бiрге А. Кенжин қатысқан қозғалысқа, үкiмет
басқаруды қолына алғанына әлi көп уақыт бола қоймаған большевиктiк билiктiң
және осы тәртiпке қызмет етуге шешiм қабылдаған ұлт зиялыларының алғашқы
саяси бағалары берiлген. Бұлардың iшiндегi ең маңыздысы Революция және
қырғыздар атты мақала [7]. Мұнда А. Байтұрсынов 1917 жылғы Ақпан және
Қазан революцияларын қазақ халқының қандай дәрежеде қарсы алғанына
тоқталып, Алаш партиясы туралы, сондай-ақ Алашорданың Уақытша үкiметпен
қарым-қатынасы жайлы өз тұжырымдарын баяндайды.
Сонымен бiрге, аталған мезгілде жарық көрген С. Сейфуллиннiң, Тар
жол, тайғақ кешу [8] тарихи-публицистикалық еңбегін атап өту керек.
Алашордашылардың көпшiлiгiн жақсы танитын, олардың жетекшiлерiмен, қозғалыс
мүшелерімен замандас С. Сейфуллин бұл еңбегiнде олар туралы кеңестiк
идеология тарапынан баға бере отырып, Батыс Алашорда үкiметiнің мүшелері
жайында қызғылықты мәлiметтер келтiредi. А. Кенжин қатысқан Қаратөбе съезi,
Ақ жол ұйымының құрылу тарихы туралы деректердi кездестiре отырып, жалпы
алғанда С. Сейфуллиннiң еңбегiн сол кездегi саясат сарынында жазылған дүние
деп бағалауға болады.
1922 жылы кезекті партиялық тазалаулар науқаны кезінде қазақ
оқығандарына қарсы саясат бел алып, мемлекеттiк билiктiң басшылығында
отырған алашордашылардың көпшiлiгiн қуғындау басталған едi. Бұған негiз
етiп РК(б)П Орталық Комитетiнiң Қырғыз (Қазақ) бюросының кеңес органдарының
құрамына әлеуметтiк тегi жағынан жұмысшы немесе шаруа әулетiнен шыққан
адамдарды сайлау, сондай-ақ, алашордашыларды және олармен тығыз байланысты
болғандарды ұсынбау жөнiндегi шешiмi алынған болатын [9].
Аталған кезең ұлттық тұлғаларды қаралаған саяси жарлықтардың
негіздемесіне айналуы тиіс ғылыми әдебиеттердi талап еттi. Нәтижесiнде
жалпы партиялық нұсқауға сәйкес жекелеген адамдардың Алашорда тарихына
арналған еңбектерi жазыла бастады. Атап айтқанда, 1927 жылы А. Бочаговтың
[10], ал 1929 жылы Н. Мартыненконың [11] құрастыруымен, О. Исаев жазған
алғысөзбен Алашорда атты құжаттар жинағы жарыққа шықты. 1933 жылы
желтоқсанда Қазақ марксизм-ленинизм ғылыми-зерттеу институтында Алашорда
мен Алаш партиясы туралы пiкiрталас өткiзiлдi. Онда аталған институттың
қызметкерлерi С. Брайнин мен Ш. Шафиро Алашорданың тарихи ролi деген
тақырыпта баяндама жасады. Кейiн 1935 жылы осы ой-тұжырымдар жеке кiтап
болып жарық көрдi [12]. Бұл еңбектерде Алашорда жетекшiлерiнiң үндеулерi
мен мәлiмдемелерi, Алаш партиясы съездерiнiң шешiмдерi, партия
бағдарламасының жобасы тәрiздi Алашорда мен Алаш партиясының қызметiн
көрсететiн бiрнеше құжаттар жарияланған болатын. Алашорданы ұлтшыл
контрреволюцияның үкiметi деп анықтаған және оның тарихына жеңiл-желпi
қарамауға шақырған бұл еңбектер жарық көрiсiмен жан-жақты сынға алынып,
ұлтшылдық идеологияны таратуға қызмет еттi деп бағаланып, пайдаланудан
алынып тасталды.
Қазақ зиялыларына қарсы жүргізілген қуғын-сүргіндер кезінде және одан
кейін де Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлері туралы зерттеулер жүргізуге
кеңестік билік жүйесінің идеологиялық органдары тарапынан рұқсат етілмеді.
Ал 1950–1960 жылдары жазылған Қазан революциясы, кеңес үкіметінің орнауы,
Азамат соғысы жайындағы тақырыпты қамтыған Қ. Бейсембиевтің [13], Г.
Дахшлейгердің [14], М. Сужиковтың [15] және т. б. ғалымдардың еңбектерінде
Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне біржақты баға беріліп, байшыл-
ұлтшылдықты жақтайтын қозғалыс ретінде қарастырылды.
1950 жылдардың соңындағы жылымық лептің әсерiнен кейiн, партиялылығы
қалпына келтiрiлiп, ақталған қазақ қайраткерлерi туралы зерттеу еңбектерге
жол ашылды. Сонда да болса саясат салқынының ызғары қайта қоймағандықтан,
мәселенi ашық түрде толыққанды зерттеу мүмкiн болмады. Қайраткерлердiң Алаш
қозғалысы тұсындағы қызметтерi елеусiз қалдырылып, кеңестiк-партия
органдарындағы жұмысына баса назар аударылды. Бiрақ Аспандияр Кенжиннiң
есiмi бұл кезде де атала қоймайды.
Белгiлi тарихшы В. Григорьевтiң Противостояние [16] атты еңбегi –
1917–1920 жылдардағы Қазақстандағы большевиктер мен пролетарлық партияларға
коммунистiк идеология тұрғысынан баға берiлген зерттеу жұмыс. Мерзiмдi
баспасөз беттерiндегi деректер, Ресей және Қазақстан мұрағаттарының
құжаттары пайдаланыла отырып жазылған бұл еңбекте буржуазиялық-ұлттық
Алаш партиясын қазақ қоғамының бай- феодалдар шоғырының мүддесiн қорғаушы
ретiнде, ал Үш жүз партиясын ұсақ буржуазиялық партия ретiндегi
көзқарасты ұстанады.
Қос революцияға дейiнгі қазақ қауымының таптары мен әлеуметтiк
топтарына сипаттама бере келiп, В. Григорьев қазақ қоғамы саяси партиялар
мен ұйымдар қалыптастыруға дайын болды деген қорытындыға келедi.
Қазақстанның негiзгi буржуазиялық және ұсақ буржуазиялық партияларын
кадеттер, алаш, эсерлер, Жетiсу бiрiккен социалистiк одағы, Шура и
Исламия партиясы деп тарата келiп, оларды большевиктердiң басты
қарсыластары ретiнде суреттейдi.
1918 жылғы қаңтардағы Қараоба (автор қателесіп берген, дұрысы
Қаратөбе) съездiндегi қақтығыс, келiспеушiлiк әсерiнен алашордашылардың
қатарынан бөлiнген, бiрнеше адамнан тұратын топтың iшiнен А. Кенжин есiмiн
атап, бұл топты зерттеушi В. Григорьев әртектi деп көрсетедi. Зерттеуші бұл
жерде Аспандияр Кенжиннің оңға қарай бет бұрғандығын атап көрсетіп,
Міржақып Дулатовтың жағына шыққандығын айтады.
Большевиктер мен ұлттық интеллигенция мәселесiн қысқаша талдай келе,
ол Қазан революциясы мен Азамат соғысы барысында ауылдың билеушi тобымен
тығыз байланысқан қазақ интеллигенциясы еңбекшiлер лагерiнiң емес,
керiсiнше халыққа қарсы ұстанымда болды деп тиянақтайды.
1970–1980 жылдары шыққан зерттеулер мен монографиялық еңбектерде Алаш
қозғалысына кеңестік тұрғыдан ғана сипаттама беріліп, негізінен Қазан
революциясы мен кеңес үкіметінің жетістіктеріне баса назар аударылып, Алаш
қозғалысы тағы да тасада қалды. Қазақстан азамат соғысының от жалынында
[17,135] атты естелiктер жинағына енгiзiлген Б. Алмановтың
Алашордашылардың масқаралануы тақырыбындағы естелiгiнде алашордашыларға
берілген кеңес кешiрiмiне iлiнген М. Дулатов, М. Есболов, Ж. Сейдалиндермен
қатар А. Кенжиннiң де аты аталады.
1989–2000 жылдар аралығында Алаш қозғалысы тақырыбын жан-жақты
зерттеу қолға алынып, біршама оң жетістіктерге қол жеткізілді. О прошлом
для будущего деп аталатын мақалалар жинағына [18] Алаш қозғалысы
тақырыбына жазылған А. Сармурзин мен Н. Жағыпаров, В. Осиповтың мақалалары
енгiзiлді. Кеңестiк идеологияның Алаш қозғалысы тарихына қатысты қасаң
тәртiбi босаңси бастаған кезеңде жарияланған бұл зерттеулерді Алаш
қозғалысына және ұлттық ағымдарға жаңаша сипаттама беруге тырысқан
еңбектер деп атауға болады.
Белгілі тарихшы Д. Аманжолованың еңбегінде А. Кенжиннің Алаш
қозғалысын зерттеуге нақты-тарихи тұрғыдан келу керектігі, өлкенің саяси
және экономикалық жағдайын есепке алу, қозғалыстың барлық фактілері мен
құжаттарын жан-жақты сараптау жайында айтқандығы туралы атап көрсетіледі.
Зерттеуші А. Кенжиннің Алашорданы буржуазиялық үкімет ретінде
қарастырғандығын, сондықтан да ол қазақтардың кедей және жартылай
пролетарлық қатпарына арқа сүйей алмады деген пікірін алға тартады [19].
Қазақстанның батыс өлкесінен шығып, Жалпықазақ съездеріне Орал
өңірінен қатысқан А. Кенжин Батыс Алашорданың басшыларымен тығыз қарым-
қатынас жасады. Ол мүше болған Батыс Алашорданың құрылуы мен оның
алғышарттары туралы баяндалатын көлемдi зерттеу еңбек – Д. Сүлейменованың
Алашорданың Батыс бөлiмiнiң тарихы [20] деп аталатын тарих ғылымдарының
кандидаты ғылыми дәрежесiн алуға арналған диссертация. Ұлттық мүдде үшiн
күресте большевиктiк үкiметпен бетпе-бет келген Алаш қозғалысы саяси
ауқымының кеңдiгiмен, мәселенi жалпыадамзаттық құндылықтарға сай барынша
демократиялық тұрғыда қоюымен ерекшеленетiнiн атап көрсеткен диссертациялық
еңбекте А. Кенжин мен С. Қаратiлеуұлының Батыс Алашорда үкіметінің
құрамындағы атқарған қызметтерiне де баға берiледi.
Ал А. Кенжиннің қатысы бар 1916–1917 жылдардағы майдандағы тыл
жұмысына алынған жігіттердің хал-жағдайы туралы зерттеулерде ол туралы
мәліметтер азын-аулақ болса да кездеседі. Н.Т. Кенжебаев [21, 96–112-бб.]
Бұратаналар бөлiмiнiң құрылуы мен оның ұйымдастырылуы барысындағы Әлихан
Бөкейхановтың қайраткерлiк қызметiн атап өткенiмен, оның Минск және Киев
бөлiмдерi болғандығын, Мырзағазы Есболов пен Аспандияр Кенжиннiң атқарған
қызметтерiне тоқталмайды, бөлiмнiң жұмысы туралы бiрнеше деректер келтiре
отырып, оның нақты iстерiн бағалауға қиналыс бiлдiредi.
А. Кенжиннiң кеңестiк билiк тұсындағы қызметiне орай кейбір
мәліметтер берілетін зерттеу еңбектер бiрен-саран ғана. Солардың iшiнде А.
Мұсағалиеваның Халық ағарту комиссариаты қорының құжаттары республика
зиялыларының қызметiне көзқарасы жөнiндегi дереккөзi (1920–1936 жж.)
диссертациялық еңбекті [22] Халық ағарту комиссары қызметін атқарған тұсын
баяндайтын еңбек қатарында атап өту қажет. Қазақстанның 1920–1930
жылдардағы тарихын зерттеу барысы деректердi талдау жұмысын қажет
ететiндiгiн алға тартатын еңбекте А. Кенжиннiң Халық ағарту
комиссариатындағы атқарған қызметі туралы мағұлмат бередi.
Аманкелдi Имановтың өмiрi мен ерлiгi туралы зерттеу еңбектер мен
құжатты жинақтардың барлығында А. Кенжиннiң аты аталады. Бұл еңбектерде А.
Кенжин Алашорда идеологтары қатарында көрсетiлiп, оған және оның
одақтастарына Алашордада қалыптасқан саяси бағыт болған жоқ, Алаш
партиясы жалпы өмiр сүрген жоқ деп дәлелдеуге тырысып, қолдан ертегi
жасады деген баға берiлдi. Ол Алаштың қырық төресінің қатарына
жатқызылып, сол кезеңдегі саясат ықпалымен теріс баға беріледі [23, 164–165-
бб.].
Қазақстан Коммунистiк партиясының мұрағаты құжаттарының негiзiнде
жазылған В. Григорьев, Н. Жағыпаров және В. Осиповтың Идейно-политическая
работа партийных организации Казахстана. (1917–1925 гг.) [24] деп аталатын
еңбегiнде Петропавл (Қызылжар) қаласына Қазақ Орталық АКСР-і және Халық
Комиссарлар кеңесінің уәкілетті өкілі ретінде iссапармен барған Аспандияр
Кенжиннiң губком мен губатком жұмысшыларының орыс бөлiгiн шовинизммен
айыптап, олардың орнын ауыстыруды талап еткен iс-әрекетiн баяндайтын
мұрағат құжаты ғылыми айналысқа түсiрілген.
Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің органы болып есептелетін
Қазақстан коммунисi журналы 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың
басынан бастап Алаш қозғалысы және оның мүшелерi туралы зерттеу мақалалар
жариялауды қолға алады. Алаштың азаматтары. Олар кiмдер едi? тақырыбымен
жарияланған тiзiмде [25] Кенжин Аспандияр (Асфендияр) – Алаштың II
съезiнiң делегаты, Гурьев ұйымынан. Алашорданың Орталық кеңесiне мүшелiкке
кандидат, Торғайдағы Әскери кеңестiң мүшесi деген мәлiметтер берiлген.
Контреволюциялық пиғылдағы казактардың жағалай қоршауында тұрған
Қазақ елі, өзін бейтарап жағдайда ұстай алмады. Мұндай бейтараптық үшін
және Қазақ елімен нақты атағы бар ел ретінде санасуы үшін маңызды салмағы
(қарулы күші) болуы қажет еді деп жазған Аспандияр Кенжин туралы Әлихан
Бөкейхановтың шығармалар жинағына жазған алғысөзiнде М. Қойгелдиев атап
өтедi де, мiне осындай жағдайда ел қамын ойлаған саясаткерлер санасында
ұлттық мемлекет туралы мәселенiң пайда болуы толық негiздi болатын деген
қорытынды жасайды [26, 45-б.].
1995 жылы жарияланған еңбегiнде тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі К. Нұрпейiс
Күрес тәжiрибесi жоқ, қоғамдық-саяси көзқарасы қалыптаспаған қазақ
зиялыларының кейбiреуi (мәселен, сол кезде Орынбордың мұғалiмдер даярлайтын
мектебiнде оқыған Аспандияр Кенжин) патша үкiметiнiң оқу-ағарту саласындағы
саясатын сынаған социалистермен және аграрлық мәселелердi шешудi батыл
талап еткен жаңа халықшылдармен (неонародники) жақындасты [27, 44] деп
көрсетедi.
Сонымен қатар белгiлi тарихшы аталған еңбегiнде бiрiншi орыс
революциясы жылдарында әртүрлi саяси iс-әрекеттерге араласқандықтары үшiн
қуғын-сүргiнге ұшыраған Ә. Бөкейханов, Ж. Ақпаев, Ж. Сейдалин, Б.
Сыртановтардың қатарында А. Кенжиндi де атап өтедi.
Аманкелді Имановтың мерейтойына арналған құжаттар мен материалдар
жинағының алғысөзінде: Бұрын жарияланған тарихи әдебиетте, мүмкiн, тарих
зерттеу базасының нашар болуына байланысты алашордашылар Аманкелдi Имановты
да, Әлiби Жанкелдиндi де алдады деген пiкiр баса айтылады. Бұл пайымдау ең
алдымен алашордашылардың өздерiнiң көрсетулерiне, антисоветтiк төңкерiстен
кейiн Алашорданың Торғай тобы соғыс Советiнiң Колчак үкiметiне жазған
баяндамаларына, сондай-ақ ақ гвардияшыл баспасөздiң деректерiне
негiзделген. Мәселен, 1919 жылы 23 маусымда Колчак үкіметінің министрлер
кеңесінің төрағасына жасаған баяндамасында Алашорданың Торғай облыстық
кеңесінiң өкiлдерi А. Кенжин және басқалары өздерiн ең жақсы жағынан
көрсетуге тырысып, оқиғаларды қисынсыз бұрмалап былай деп жазғандығын
көрсетеді: Сәуір айында Алашорданың бөлiмi Торғай қаласын өз қолына алды,
соғыс комиссарын тұтқындады, кейiн ол атылды [23, 22, 85–87-бб.]. (Жинаққа
енгiзiлген № 32 құжат Алашорданың Торғай облыстық бөлiмiнiң Торғай
қаласында кеңес өкiметiне қарсы күрестiң барысы туралы, А. Иманов пен Л.И.
Таранның өлтiрiлгендiгi жайлы және Алашорда полктарын жасақтауға қаржы
босату туралы Колчакқа жолдаған хатынан деп аталады [23, 118–121-бб.].
Аталған құжат Иностранная военная интервенция и гражданская война в
Средней Азии и Казахстане энциклопедиясынан алынған [28, 312–316-бб.]
Тарихшы ғалым С. Шiлдебайдың Түрiкшiлдiк және Қазақстандағы ұлт-
азаттық қозғалыс монографиясында [29, 88] 1917 жылғы 15–17 наурыз
аралығында Петроград қаласында өткiзiлген Мұсылман фракциясының
ұйымдастыруымен болған мұсылмандар кеңесiне мұсылмандардың қоғамдық
қайраткерлерi арнайы шақырылған қазақ зиялыларынан Ә. Бөкейхан, М. Дулат,
Ж. Сейдалин, А. Кенжин, Н. Құрбанғалиев және М. Бозтаев қатысқандығын атап
өтедi. IV Мемлекеттiк Думадағы мұсылман фракциясының мүшесi И.А. Ахтямовтың
төрағалығымен өткен кеңесте Ресей мұсылмандарының уақытша орталық үйлестiру
бюросын құру және Бүкiлресейлiк мұсылмандардың съездiн шақыру қажет деп
табады. Жер-жерлерде қазақ және мұсылман комитеттерін құру жөнінде қызу
жұмыстар жүргізілген. 1917 жылғы сәуір – мамыр айының алғашқы жартысында
бұл жұмыстар Қазақстан аумағын түгелімен қамтыды [29, 81-б.].
Кейiнгi кезеңдегi биобиблиографиялық, монографиялық еңбектерде
Аспандияр Кенжиннiң өмiр жолы аталған еңбектердiң тақырыбы мен мазмұнына,
зерттелу аясына қарай аты аталып, мақалалары, баяндамалары туралы айтыла
бастады. Сондай еңбектердiң iшiндегi ең қомақтысы – тарих ғылымдарының
докторы, профессор М. Қойгелдиевтiң 1995 жылы жарияланған Алаш қозғалысы
монографиясы [30]. Қазақ газетіне жарияланған мақалаларды ғылыми
айналысқа түсіре отырып, Алаш қозғалысына жан-жақты баға бере бiлген бұл
еңбектiң бiрнеше тарауында А. Кенжиннiң тыл жұмысына алынған қазақ
жiгiттерiн елге қайтару жолындағы, Алаш қозғалысы тұсындағы қызметi
баяндалады.
М. Тәж-Мұраттың Батыс Алаш-Орда [31, 151–160-бб.]
биобиблиографиялық сөздiк тәжiрибесi деп аталатын жұмысты да аты айтып
отырғандай, Батыс Алашорда үкiметiнiң белсендi мүшелерi туралы өмiрбаяндық
деректер жинақталған маңызды еңбектер қатарында атауға болады. Бұл
жарияланымда А. Кенжиннiң өмiрi туралы тың деректермен қатар оның кеңестiк
билiк тұсындағы Алаш қозғалысына сыни пiкiр бiлдiрген мақалалары туралы
мәлiметтер кездеседi. Аталған еңбекте Аспандияр Кенжиннiң туған жерi Гурьев
уезі Рәкөш кентi деп көрсетiледi. Тыл жұмысына алынған қазақ жiгiттерi
арасындағы жұмысы туралы, Еркiн дала, Ақ жол ұйымдарының жұмыстарына
қатысуы, кеңестiк билiк органдарындағы жұмысы, жарияланған мақалалары
туралы тың мәлiметтер келтiрiле отырып, отбасы мүшелерi туралы да
хабарлайтын құнды өмірбаяндық анықтамалық қатарына жатқызу қажет.
Қазіргі таңда Алаш қозғалысының пайда болуы, дамуы, қайраткерлерінің
өмірі мен қоғамдық-саяси қызметіне арналған зерттеу еңбектер көптеп жарыққа
шығарылуда. Қазақстандағы жеке тұлғалардың өмірі мен қоғамдық-саяси
қызметін зерделейтін еңбектер де молынан орындалды. Жеке тұлғалардың өмір
жолын зерттеген диссертациялық еңбектер қатарына С.Ф. Мажитовтің Жизнь
идеятельность и исторические взгляды Е.Б. Бекмаханова [32], Р.
Елмұрзаеваның Жизнь и деятельность Смагула Садвакасова [33], С.М.
Иманбаеваның М. Дулатовтың өмірі мен қызметі (1879–1933) [34], З.М.
Төленованың Академик М.Қ. Қозыбаев: Өмірі, қоғамдық қызметі және ғылыми
мұрасы [35], А.Т. Қаипбаеваның Ілияс Омаровтың өмірі мен мемлекеттік-
қоғамдық қызметі (1912–1970 жж.) [36] және қазақ интеллигенциясының жалпы
мәселелерін зерттеген еңбектер қатарында Ә. Ауанасованың Национальная
интеллигенция Казахстана в первые годы Советской власти (1917–1927 гг.)
[37], А.Ш. Махаевaның Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің тарихы
(1917 ж. наурыз – 1918 ж. маусым) [38], Е.Е. Сайлаубайдың Алашорда
үкіметінің Шығыс бөлімі [39], Ә. Пірманов пен А. Қапаеваның Қазақ
интеллигенциясы. Ұлттық интеллигенцияның қалыптасу тарихынан [40] атты
зерттеулерді жатқызуға болады.
Алаш қозғалысының тарихнамасын зерттеген ғылыми еңбектерде Аспандияр
Кенжиннің Алаш қозғалысына қатысты жарияланымдарына сындарлы бағалар
беріледі. Р.Қ. Нұрмағамбетова Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография
проблемы. 1920–1990-е годы ХХ века [7, 48–49-бб.] деп аталатын еңбегiнде
А. Кенжиннiң Алаш қозғалысын зерттеу барысындағы мақалалары туралы
деректердi алға тартады. Алаш қозғалысы мен Алашорда туралы тарихнамалық
деректердi зерттеген көлемдi дүниеде А. Кенжиннiң алашордашы ретiнде 1922
жылы күзде Халық ағарту комиссары қызметiнен босатылғандығы туралы мәлімет
ғылыми айналысқа түсірілген. Мұның алдында Степная правда газетiнде
жарияланған Н.Ш. (мақала бүркеншік есіммен берілген) дегеннiң Алаш
қозғалысы туралы сыни мақаласына А. Кенжин мен Ә. Байдiлдин жауап мақала
жариялайды. Р.Қ. Нұрмағамбетованың зерттеуiнде А. Кенжиннiң Об
исторической оценке деятельности Алаш-Орды деп аталатын еңбегiне жан-жақты
сипаттама берiледi. Оның қазақ даласындағы төңкерiстер мен экономикалық
әлеуметтiк дамуы арасындағы өзара қатынастар мен байланыстарды бiр-бiрiнен
бөлшектемей зерттеу идеясы болғандығын атап көрсетедi.
Белгілі қазақ заңгері, мемлекеттік қайраткер, Алаш қозғалысына
қатысушы Ж.Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін зерттеген еңбегінде
Мұхтар Құл-мұхаммед: 1926 жылға дейін Алашордаға қарсы идеологиялық шабуыл
баспасөз беттерінде қайсыбір дәрежеде қалай болса солай жүргізіліп келді.
Кейбір бұрынғы алашордашылар тіпті Алашорда қозғалысын қозғауға батылы
барып, оның материалдарын, бағдарламасы мен нақты қызметін терең әрі жан-
жақты зерттей отырып, оған объективті баға беруге шақырды, – дей келе, А.
Кенжиннің Алаш партиясының қызметіне тарихи баға беру жөнінде деп
аталатын Известия Киробкома ВКП (б) журналының 1923 жылғы № 1 санында
жарияланған мақаласына сілтеме жасап, оған ерекше баға береді. Сонымен
қатар зерттеуші Аспандияр Кенжиннің бұл шақыруының желге ұшқандығын,
керісінше коммунистік қызбалықты дамыта түсіп, идеялық қарсылыққа емес, сол
кездің өзінде тарихқа кеткен идеялық-саяси қозғалысқа қарсы идеологиялық
шабуылдың өрши түскендігін көрсетті [41, 80-б.].
Қазақстан Республикасы Президентінің арнайы Жарлығымен 1997 жыл
Қоғамдық келiсiм және еске алу жылы болып жариялануына байланысты
республикалық, облыстық мерзiмдi баспасөз беттерiнде кезінде жабық тақырып
болып саналған ақтаңдақтар мен бозтаңдақтар, саяси қуғын-сүргіндер,
аштық құрбандары туралы көлемдi зерттеу еңбектермен қатар естеліктер,
мемуарлар жариялана бастады. Солардың қатарында А. Кенжиннiң қызынан туған
жиен немересi Ш.Ә. Жангелдиннiң Приговор истории: не виновны мақаласын
атап өту қажет [42]. Қазақстан Республикасы Президентi Мұрағатының
құжаттары негiзiнде жазылғандықтан, А. Кенжиннiң кеңестік жүйедегі
қызметiне жаңаша сипаттама берудiң алғашқы талпынысы болып есептелетiн бұл
еңбекте оның өмiрбаян деректерi жарияланған. Аталған мақалада оның А.
Байтұрсыновпен iскерлiк байланысы, Халық ағарту комиссарының А. Кенжинге
жазған мiнездемесi туралы баяндалады.
Атырау өңіріндегі белгілі өлкетанушы, жазушы Б. Қорқытов 1998 жылы
Атырау газетінде жарияланған Әкемнің замандастары атты мақаласында
Аспандияр Кенжиннің Орынбор қаласында жауапты қызметте жүріп ел адамдарына
жасаған көмегі туралы баяндайды. Мақалада 1920 жылдары Жайықтың шығыс бетін
пайдалану жөнінде Есбол, Сімбірті болыстарында тұратын қазақтар мен
орыстардың арасында біраз түсінбеушіліктер болып, қақтығысып қалғандығы,
содан 2 болыстың қазақтары өз араларынан өкіл болып, арыз жаздырып,
Орынборға КирЦИК-ке адам жібергендігі туралы айтылады. Есбол болысынан
Есенжан Әлжанов, Сімбірті болысынан Лұқман Боқтыбаев деген адам белгіленіп,
олар Орынбордағы Атыраудың азаматы, руы Шумақ-Шеркеш, оның ішінде Тоқымбет
деген аталығынан шыққан семинарист-мұғалім А. Кенжиннің үйіне келіп түседі.
Оның көмегі арқасында бір жұманың шамасында арыздары қаралып, жерді
пайдалану жөніндегі тиісті құжаттарды қолдарына алып, екі қарт елге
оралады [43] .
Өмiрбаяндық деректер қатарында энциклопедиялар мен анықтамалықтарды
атап өтуге болады. Аты түгiлi оның саясат сарыны байқалмайтын қарапайым
еңбектерiнiң өзi аталуға тыйым салынған кеңестiк дәуірдегi
анықтамалықтардан оның аты-жөнi, еңбектерi мен атқарған қызметтерi туралы
мәлiметтер кездеспейтiн. Елiмiз егемендiк алғаннан кейiнгi уақытта
жарияланған энциклопедиялық анықтамалықтар әр облыс және әр сала бойынша
жiктелiп шығарыла бастағаны белгiлi. Аталған еңбектерде ол туралы түрлі
деректер қарама-қайшылығымен ерекшеленетіндігін, мәліметтердің бір-біріне
қиыспайтындығын атап өту қажет. Қазақстан ұлттық энциклопедиясының 2002
жылы шыққан 4-томында [44] оны Атырау қаласында туған деп көрсетедi де,
оның Оңтүстiк Шығыс республикасы деп аталатын қазақ ұлттық
мемлекеттiлiгiн құру жоспарын жасағандығын атап өтедi. 1920 жылы 15 қазанда
құрылған Қазақ өлкесiн зерттеу қоғамын ұйымдастыруға қатысқаны жөнiнде
дерек келтiріледi және оның үш рет партия қатарынан шығарылғандығы туралы
айтылады.
Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясының [45]. 314–315-беттерінде
М. Тәж-Мұраттың биографиялық анықтамасы, ал Атырау облысының
энциклопедиясының 245-бетiнде 11 жолдық өмiрбаяны берiлген [46].
Қазақстан Республикасы Президентi Мұрағаты мен Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институтының бiрлесiп дайындаған Алаш
қозғалысы құжаттар мен материалдар жинағының бес кітаптан тұратын 1–4
томдары да А. Кенжиннiң 1917–1937 жылдардағы қызметiн айғақтауда тигiзер
көмегi ұшан-теңiз [47–51].
Жоғарыда аталған Мұрағат қызметкерлерiнiң 1995–2008 жылдар аралығында
дайындаған анықтамалық, энциклопедиялық сипаттағы, материалдар мен құжаттар
жинақтарын А. Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметiн зерттеудiң құнды
дереккөздерi ретiнде қарастыруға болады.
2004 жылы жарыққа шыққан Қазақстанның халық комиссарлары. 1920–1946:
өмiрбаяндық анықтамалық жинағында [52] А. Кенжиннiң өмiрбаяны берiледi. Ал
2007 жылы Наркомы Казахстана [53] кітабында оның суреті диссертанттың
айқындап ұсынуымен баспа бетінде алғаш рет жарияланды. Аспандияр Кенжиннің
соңында қалған жалғыз суретін зерттеуші оның немересі Шыңғыс Әлібиұлының
жеке отбасылық мұрағатынан алып ұсынды. Суретте Аспандияр Кенжин отбасы
мүшелерімен бейнеленген.
История отечества в судьбах его граждан [54] атты өмірбаяндар
жинағында А. Кенжиннiң 1924 жылғы қыркүйекте Орынбор қаласында Қазақ Ішкi
және сыртқы сауда халық комиссары қызметiнде отырып жазған өмiрбаяны қаз-
қалпында берiледi. Мұнда ол Алаш қозғалысына қатысы бар-жоқтығы туралы бiр-
екi ауыз сөзбен сырғытып өтедi де, Ақ жол партиясына қатысуы, Батыс
Алашорда үкiметiнiң басшыларымен келiспеушiлiктерi туралы жан-жақты ашып
көрсетедi.
Қазақстанның кеңестік дәуірінің алғашқы жылдарында астана таңдау
ісінің жан-жақты жүргізілгендігі мәлім. Алғаш Орынбор қаласына орналасқан
қазақ елінің астанасы 1925 жылы Қызылорда қаласына көшірілген болатын.
Зерттеуші Д. Баязитовтың Қазақ автономиясының астанасын көшiру тарихының
кейбiр мәселелерi [55] зерттеу мақаласында айтылған деректер астананы
көшiруде ұйымдастырушылық қызметпен басынан аяғына дейiн нақты айналысқан
Кенжиннiң комиссиясы болды деп көрсетеді. Қожанов комиссиясының екiншi
отырысында, 1925 жылы 16 ақпанда құрылған бұл орган бастапқыда Комиссия
Совнаркома по устройству города Кзыл-Орда и перенесению Центра,
Техническая комиссия Совнаркома делiнгенiмен, бертiнгi ресми атауы
Комиссия СНК по перенесению Центра КАССР в г. Кзыл-Орду болды.
Диссертацияда А. Кенжиннің астананы көшіру барысындағы жүзеге асырған
жұмыстарына жан-жақты баға беріліп, осы кезеңде жазылған мақала-хабарлары
тақырып аясында талданады.
Белгілі тарихшы М. Қозыбаев өз еңбектерінде Алаш қозғалысына
төмендегідей баға береді: Бiз әдебиетте осы уақытқа дейiн Алаш зиялыларын
бiртұтас ағым ретiнде қараймыз. Шын мәнiнде әлеуметтiк негiзi жағынан,
көзқарасы жағынан олардың арасында солшылдар, центристер, оңшылдар болды.
Олардың iшiнде европалық дәрежедегi ойшылдармен қатар феодалдық-
патриархалдық өмiрмен бiте қайнасқан кертартпалар да жоқ емес-тi. Олардың
қатарында Түркiстан идеясын уағыздайтын, Түркiстан бiрлiгiнiң оңтүстiк
шығыс мұсылман облыстары федерациясын жақтайтындар да кездесетiн. Қалай
болғанда да бiз бүгiнгi күнге дейiн жалпылама қарап келген Алаш пен
Алашорда табиғи құбылыс есебiнде қарап, диалектикалық әдiспен қарайтын
кез келдi.
Алаш қозғалысы – ұлт-азаттық қозғалыстың биiк белесi. Ол ХХ ғасырда
ұлттық жаңғыруға бастады, ұлттың өзiн-өзi танып қана қоймай, мемлекеттiк
санатына көтердi, ол егемендiк, тәуелсiздiк, демократиялық мемлекет, ұлт
татулығы, дiн мен мемлекет ара-қатынасы проблемаларын ХХ ғасырда күн
тәртiбiне қойды. Осылай бiз бүгiнгi күнде бастан кешiп жатқан
тәуелсiздiгiмiзге жол салдық [3, 64-б.].
Зерттеудiң басты мақсаты мен міндеттері. Зерттеу тақырыбы Аспандияр
Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметi деп аталатын диссертациялық
еңбектiң мақсаты – Алаш қозғалысының белгiлi мүшесi, Коммунистiк партия мен
кеңестік биліктің белсендi қайраткерi болған Аспандияр Кенжиннiң өскен
ортасы мен қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуы арқылы, ХIХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың 30 жылдарының соңына дейiнгi қазақ даласындағы болып
өткен саяси өзгерiстер мен құбылыстарға тарихи баға беру. Сонымен қатар
қазақ халқының урбанизациялану үрдісiн бастан кешуi, орыстандыру саясатының
жүргiзiлуi, қазақ даласындағы саяси партиялар мен қозғалыстардың пайда
болуы және олардың қазақ демократиялық көзқарастарын қалыптастыру жолындағы
жұмыстарын жан-жақты зерттеу.
Диссертацияның басты мақсаты – түрлі деректер мен ғылыми айналымға
алғаш рет енгізіліп отырған мұрағат материалдарын сұрыптай келе Аспандияр
Кенжиннiң (1887–1938 жж.) өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметiн, одан қалған
шығармашылық мұраны тұтастай көрсету. Осыған орай төмендегідей міндеттер
алға қойылды:
– А. Кенжиннiң өскен ортасы мен оның саяси көзқарасының қалыптасуын
зерделеу. Осы үрдiске ықпал еткен жалпыресейлiк және қазақстандық
факторларды анықтау;
– 1917 жылғы қос революция қарсаңындағы Қазақстанда болып өткен
қоғамдық-саяси өзгерiстердi талдау және олардың А. Кенжиннiң қоғамдық-саяси
қызметiне жасаған ықпалын көрсету;
– А. Кенжиннiң 1917–1919 жылдардағы Алаш қозғалысының белсендi мүшесi
болғандығын нақтылы деректер негiзiнде бағалау;
– А. Кенжиннiң 1920–1937 жылдар аралығындағы кеңестік Қазақстандағы
орнын, нығайған кеңестiк билiк жүйесi мен шаруашылық салаларындағы сан
қырлы қызметiн зерттеу;
– А. Кенжиннің партиялық тазалауларға және 1937–1938 жылдардағы қуғын-
сүргін нәубетіне ілігуін зерделеу;
– А. Кенжиннiң өзi өмiр сүрiп, саналы еңбек еткен жылдарда жариялаған
шығармашылық мұрасын жан-жақты сараптау.
Диссертацияның деректiк көздерi. А. Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-
саяси қызметi туралы зерттеудiң негiзгi дереккөздерi ретiнде Қазақстан
Республикасы Президентiнің Мұрағатындағы № 139 РК(б)П Қырғыз (Қазақ)
облыстық партия комитеті, № 141 БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті, № 719
ҚАКСР Жұмысшы-Шаруа инспекциясының Халық комиссариаты, № 811 Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық комитетінің саяси зерттеулер институты, № 2
БК(б)П Қазақстан Коммунистік партиясы Алматы округтік комитеті қорлары,
ҚР Орталық Мемлекеттiк мұрағатындағы № 5 Қырғыз (Қазақ) АКСР-інің Орталық
Атқару комитеті, № 30 Қазақ АКСР-інің Халық комиссарлар кеңесі, № 81
Қазақ АКСР-інің Халық ағарту комиссариаты, № 1020 Қазақ АКСР-інің Iшкi
және сыртқы сауда халық комиссариаты, № 509 Қазақ АКСР-і ОАК жанындағы
Балалар өмiрiн жақсарту жөніндегі Орталық комиссиясы, Атырау облыстық
мемлекеттік мұрағатындағы № 1 Гурьев уездік революциялық комитеті
қорлары, ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Алматы қаласы бойынша
департаментінің мұрағатына сақтауға алынған 010513 ф-6 қылмыстық ісінің 1–3
томдары және Аспандияр Кенжиннiң қызмет жолдарына сәйкес тағы басқа
мекемелердiң мұрағаттары қаралып, талдау жұмысы жүргізілді.
Оның туыстарының, ұрпақтарының ауызша баяндап берген естелік
әңгімелері де зерттеу жұмысына арқау болды. Інісі Өтепқалидың баласы
Ризуанның облыстық Атырау газетіне жарияланған мақаласы, шөбересі Мұса
Ризуанұлының, інісі Бақтиярдың баласы Әбілден туылған Қарлығаштың және қызы
Софиядан туылған немересі Шыңғыс Әлібиұлы Жангелдиннің естеліктері де
дереккөздер қатарын толықтырды.
Диссертацияны жазу барысында 1913–2008 жылдары Ресейде, Қазақстанда
шығып тұрған Қазақ, Сарыарқа, Жизнь национальностей, Степная
правда, Советская степь, Большевик Казахстана, Қызыл Қазақстан,
Известия Киробкома, Еңбекшi қазақ, За пищевую индустрию, Атырау,
Социалды Қазақстан, Казахстанская правда, Егемен Қазақстан, Ана
тілі, Жас Алаш газеттері және Парасат, Қазақстан коммунисі
журналдары сияқты мерзiмдi баспасөз құралдары да кеңінен тартылды. Сонымен
қатар зерттеу жұмысын жүргізу барысында Алаш қозғалысы мен Алаш партиясының
басшылары туралы кеңестiк билiк тұсында жазылған еңбектермен қатар
Қазақстан тәуелсiздiгi жарияланғаннан кейiнгi жарық көрген тарихи зерттеу
еңбектер салыстырыла отырып, талданды. Өткенсiз болашақтың болуы мүмкiн
еместiгi сияқты, тарихи баяндау бағыты сияқты тарихи зерттеулердiң
сабақтастығынсыз тарих ғылымының да болуы мүмкiн еместiгiн ескере отырып,
зерттеу жұмысына қатысты басқа да дереккөздер басшылыққа алынды.
Диссертацияның мерзiмдiк шегi. Диссертацияның мерзiмдiк шегi
1887–1938 жылдардың аралығындағы А. Кенжин өмiр сүріп, қызмет еткен тарихи
кезеңдi қамтиды.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі. Соңғы жылдары тарих
ғылымында өзекті тарихи тақырыптардың, соның ішінде ұлт-азаттық қозғалыстың
көрнекті тұлғаларының өмірі мен қызметін зерттеуде қалыптасқан жаңа
тұжырымдамалар мен ой-пікірлер, ұстанымдар есепке алынды. Зерттеуші бұл
ретте патшалық самодержавие билігі мен кеңестік жүйеге, коммунистік
идеологияға қатысты соңғы уақытта қалыптасып үлгерген ғылыми тұжырымдарды
ескере отырып, сонымен бірге А. Кенжин өмір сүрген және қайраткерлік қарымы
танылған күрделі тарихи кезеңнің ерекшелігін мүмкіндігінше қамтуға тырысты.
Зерттеудiң ғылыми жаңалықтары. Аспандияр Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-
саяси қызметiн зерттеуге арналған диссертациялық еңбекте төмендегідей
жаңалықтар бар:
– Патшалық Ресей қоластындағы Қазақстанда революцияға дейiнгi саяси
қозғалыстар мен партиялар туралы деректер ғылыми айналымға енгізілді;
– Тыл жұмысына алынған қазақ жiгiттерiн елге қайтарумен шұғылданған
Бұратаналар бөлiмiнiң бастығы қызметiн атқарған А. Кенжиннiң жұмысы
негiзiнде және аталған бөлiмнiң жұмысын талдау нәтижесiнде тылдағы қазақ
жастарының тағдыры баяндалды;
– А. Кенжиннің Алаш қозғалысындағы қызметіне баға берілді;
– Қазақстандағы кеңестiк билiктiң белсендi өкiлi ретiндегi жұмысы
негізінде А. Кенжиннiң ұйымдастырушылық, басқарушылық, жеке адамгершiлiк
қасиеттерi, қайраткерлiгi, қайсарлығы ғылыми зерттеу объектісіне айналды;
– мерзiмдi баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары бойынша
А. Кенжиннiң публицист-теоретик ретiндегi қасиеттерi анықталды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
– Көрнекті зерттеушілер К. Нұрпейіс, М. Қозыбаев, М. Қойгелдиев,
Д. Аманжолова, Т. Омарбеков, Р. Нұрмағамбетова, М. Құл-Мұхаммед және басқа
да көптеген зерттеушілердің жарияланымдары негізінде Қазақстандағы Алаш
қозғалысының қайраткерлері туралы тұжырымдар сараланып, тарихнамалық
мәселесі ұсынылды;
– Қарастырылған мұрағат деректері мен сирек басылымдардың
материалдары негізінде Аспандияр Кенжиннің өмірі, өскен ортасы, қоғамдық-
саяси көзқарасының қалыптасу барысы, оқыған ортасы, қызмет еткен салалары
мен түрлі мемлекеттік органдардағы жұмысы және т. б. қайраткерлік,
адамгершілік қырлары жан-жақты ашылды;
– А. Кенжиннің қоғамдық-саяси көзқарасының әлеуметтік-экономикалық
жағдай, қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының өзгеруі, әлеуметтік-мәдени
орта, тарихи контекст, дәуірдің идеялық ағымдары әсер етуімен қалыптасуы
сияқты факторлардың әсерімен жүзеге асқандығы анықталды;
– Жеке тұлғаның қоғамдық-саяси қызметі мен өмірін тарихи-теориялық
және салыстырмалы талдау қалыптасқан ғылыми-теориялық ғылым тұрғысынан
жасалды;
– Қазақ зиялыларының 1916–1917 жылдары тыл жұмысына алынған қазақ
жігіттерінің арасында жүргізген жұмыстары, А. Кенжиннің А. Имановтың
өліміне қатыстылығы туралы мәселе таратыла баяндалды;
– Алаш қозғалысы қайраткерлерінің кеңестік билік тұсындағы
қызметтерін тарихи талдау жұмыстары А. Кенжин үлгісінде ашылды.
Зерттеудің қолданбалық маңызы. Мемлекет және қоғам қайраткері
Аспандияр Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметiнiң сан-салалығы,
күрделiлiгi – ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының ғұмыр-тарихындағы
дербес саяси тәуелсiздiкке ұмтылысының соқпақты-соқтықпалы жолдарын танып-
бiлуге мүмкiндiк бередi. Сондықтан зерттеу жұмысында жасалған қорытындылар
мен тұжырымдарды, iзденiс нәтижелерiн Қазақстан тарихының ХХ ғасыр
басындағы әлеуметтiк-экономикалық және саяси тарихына арналған
монографияларда, оқулықтарда, арнаулы курстар мен семинар сабақтарда
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мазмұны,
нәтижелері, байламдары мен қорытындылары түрлі жарияланымдарда қолданбалық
тәжірибеден өткізілді, сонымен қатар 4-уі халықаралық ғылыми іс-тәжірибелік
конференция жұмыстарында баяндалып, 5-уі ҚР Білім және ғылым министрлігі
Білім және ғылым жөніндегі бақылау комитеті бекіткен тізімдегі журналдарда
жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кiрiспеден, 3 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен, қысқартылған сөздер
тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. А. КЕНЖИННIҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. А. Кенжиннiң өскен ортасы және саяси көзқарасының қалыптасуы
(1906–1919 жж.)
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы
интеллигенцияның дамуы туралы кеңестік тарихнамада жеткілікті түрде
жазылғанымен, жекелеген тұлғалардың өмірі туралы деректер әлі де толықтыра
түсуді қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І ТАРАУ. А. КЕНЖИННІҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ
КӨЗҚАРАСыНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 А. Кенжиннiң өскен ортасы және саяси көзқарасының 20
қалыптасуы (1906–1919
жж.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
1. 2 А. Кенжиннің Бұратаналар бөліміндегі 29
қызметі ... ... ... ... ... ... .
1. 3 А. Кенжин – Алаш қозғалысының 40
қайраткерi ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау. А. КЕНЖИННIҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ
2.1. А. Кенжиннің Қазақ газетінде жарияланған және Алаш 101
қозғалысының тарихына қатысты еңбектері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2. Қайраткердің кеңестік билік жүйесіне байланысты
публицистикалық 107
жарияланымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 129
ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев: Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану
тарихы атты сөзінде Дүниеге келген әрбір адам мына дүниені сан қырынан
тануға тырысады, сонымен бірге өзін де танытуға тырысады, өзгелердің өзімен
санасқанын қалайды, құрмет тұтқанын қалайды. Әсіресе, ықпалдастық үрдісі
ғаламдық сипат алған мына заманда халықтың күні халықпен болатындығы екі
бастан белгілі. Елдің экономикалық мүдделерінің дұрыс шешілуі үшін де алыс-
жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлағаны, мойындағаны керек. Ал
осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы – тағылымды
тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің, – деп көрсеткендей, тарихты
жасаушы тұлғалар арқылы да мемлекеттің танылатындығы айқын [1].
Сонымен қатар, Н.Ә. Назарбаев Қазақстан тарихын кезеңдерге бөліп
талдай келе, он бірінші кезең – ХХ ғасырды қазақ зиялыларының өз
мемлекетін құру үмітінің ояна бастағандығымен бағалай келе: Қалай
болғанда да Алашорданың игілікті ісі өте қайғылы аяқталды. Қазақтың оқыған
жас өкілдерінің осынау ыстық жігері, ұлттық рухы сол кезде қалыптасқан
жағдайлардың себебінен өмірде іс жүзіне аса алмады. Сөйтіп, 1917 жылдан
1920 жылға дейін қазақтың ұлттық рухы ауыр езгінің астына түсті, – деп
атап көрсетеді [2].
Тарих сахнасында аз ғана уақыт болғанымен қазақ тарихының елеулi
беттерiнiң бiрi болып саналатын Алаш қозғалысының зерттеу тақырыбына
айналғанына екiншi он жылдыққа таяп қалды. Алаш партиясының құрылуы,
Жалпықазақ съездерiнiң шақырылуы, өткiзiлуi, Алаш партиясы мүшелерінің
қосүкiмет, Азамат соғысы кезеңдерiндегi қызметi, Алаш үкiметiнiң
большевиктiк билiк тұсында таратылуы, Алаш қозғалысы белсендiлерiнiң
кеңестiк билiк тұсындағы тағдыры, қызметтерi туралы бiраз бағалы зерттеу
еңбектер жазылды. Алаш тарихына, осы қозғалыстың көрнектi басшыларының
өмiрi мен қызметiне де соңғы жылдары бiр шама зерттеу еңбектер арналды.
Қазақстанның жекелеген аймақтарында елге танылған жеке тұлғалардың өмiр
жолы, қызметi жайындағы деректер арқылы Алаш қозғалысының ақтаңдақ
беттерiн толықтыра түсуді қамтамасыз етуге әлі де болса назар аудару қажет.
Көптеген тарихшыларымыз көрсеткендей, ХХ ғасырдың басындағы бар-жоғы
оншақты жылдың көлемiнде қазақ қоғамында ұлттық-демократиялық мүдделердi
көздеген саяси ағым қалыптасты, жалпы қазақ жұртының қолдауына сүйенген бұл
қозғалыстың ұйтқысы 1917 жылдың жазына қарай ұйымдық тұрғыдан құрылған Алаш
партиясы болды. Қозғалысты бастаушы және оған дем берушi топ Алаш зиялылары
атанды. Академик М. Қозыбаевтың пікірінше, Алаш зиялы қауымы ғасыр басында
Ресейде қалыптаса бастаған интеллектуалдардың жаңа ұрпағына жатады. Ол
кезең – Ресей халықтарының барлығының сана-сезімі оянып, азаттық жолына
белді бекем буып түсе бастаған шағы еді [3].
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев атап
көрсеткендей: ... азаттық қозғалысының тізгінін ұлттың бірлесуін мұрат қып
ұсынған алаштың білімді де білікті асыл азаматтары қолға алды [4].
ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларын елдiң елдiгi, ұлттың бiрлiгi,
жердiң тұтастығының сақталуы, халықты өркениеттi елдер қатарына қосу сияқты
мемлекеттiк маңызға ие мәселелер толғандырды. Қазақ елiнiң тәуелсiздiгiн,
ұлттық үрдiсiн сақтауы жолында күрескерлiк қабiлеттерiн аямастан, елiнiң
ертеңi үшiн күрескенмен, тағдыры қиылып, кеңестiк тоталитарлық кезеңнiң
құрбаны болған Алаш зиялыларының тұлғалық қасиеттерi тарихи ортамыз бен
саяси санамыздан берiк орын алуы қажет.
Екі дәуір тоғысында дүниеге келген бұл жандар ХХ ғасырдың алғашқы
онжылдықтарындағы жан-жақты, санқырлы және бір-біріне кереғар уақиғалардың
куәгері, және қоғам өміріндегі сындарлы сәттердің қатысушысы болуға мәжбүр
болды. Ұлттық автономияға қол жеткізудің жолы бұралаңға толы еді.
Кадеттермен одақтасуға үміттенгенмен, олардың ұстанған бағытынан түңілген
қазақ зиялылары өз партияларын, Алаш партиясын құруға бел буды, бірақ
бірегей саяси күшті ұйымдастыра алмады. Ұйымдасып үлгермей жатып-ақ
қозғалыс Батыс және Шығыс бөлімдерге бөлініп, большевиктік билікке қарсы
күресті. Бұратана халықтарды окоп қазу жұмысына алу туралы 1916 жылғы патша
жарлығын бағалауда қазақ оқығандары екіге жарылған еді. Бір бөлігі казак
әскерлері секілді қазақ жігіттерінің кавалериясын құру мүмкіндігі туады деп
патша жарлығын қолдауға шақырса, келесі бөлігі бұған ашық қарсы шықты.
Уақыт өте келе және қызыл гвардияшылар ретіндегі саяси көзқарастарда
да пікір қайшылығы тереңдей түсті. Ұлттық интеллигенция бұдан кейін де
толық мәндегі күшке ие бола алмады, ұлттың ұйтқысы болу қол жетпес арманға
айналды. Сталиндік жүйе осыған қол жеткізді. 1919–1925 жылдары Алаш
зиялыларына жасаған арнайы кешірімнен кейін қазақ интеллигенциясын жаңа
биліктің сан қырлы тетігіне жан-жақты пайдаланған кеңес өкіметі 1925 жылдан
бастап оларды қоғамдық-саяси өмірден алшақтата бастады, ал кейінірек саяси
көзқарастарының түсін ажыратып жатпастан өмірлеріне қол салды [5].
Алаш қозғалысына қатысқан тұлғалардың өмiр жолын, жеке қасиетiн,
тағдырын, психологиясын, даму эволюциясын зерттеу арқылы жылдар бойы
тұмшаланып, бөлектену емес, бiрiгу мақсаты мен Ресей Федерациясының
автономиясы ретiнде ұлттық дамуды идея еткен Алаш зиялыларының тұлғалық,
қайраткерлік қасиеттерін ашу мүмкiндiгi зерттеу еңбегінде ұсынылады.
Алаш қозғалысының мүшесi, Ресейдегi Құрылтай жиналысына бiлiм саласы
бойынша кандидаттар тiзiмiне енгізілген және Алаш үкiметiнiң мүшелiгiне
кандидат болып сайланған, Ресей земство және қала одағының Минск
комитетiндегi Бұратаналар бөлiмiнiң басшысы қызметiн атқарып, Еркiн дала
ұйымын құрушылардың бiрi болған, Ақ жол ұйымының құрамына енген Аспандияр
Кенжиннің тағы басқа да ұйымдастырушылық қызметтерi диссертацияда
зерттелетiн тақырыптар болып табылады.
А. Кенжиннiң Ресей Коммунистiк (большевиктер) партиясының мүшелiгiне
қабылданғаннан кейiнгi 1920–1937 жылдардағы партия-кеңес жүйесiндегi
қызметтерiн зерттеу арқылы қазақ интеллигенциясының большевиктiк билiктiң
алғашқы кезеңiндегi ағартушылық, ұйымдастырушылық, жаңа қоғамды
қалыптастыру, елдi жаңа бағыттарға бұру сияқты жұмыстарды атқару
барысындағы қайраткерлік қарымы, олардың аталған кезеңдегi қол жеткен
табыстары мен жеңiлiстерi, қуғындалуы фактологиялық деректермен ашылып,
қарастырылуын тарих беттерiне қосылар жаңа парақтар ретiнде қарастыру
қажет.
Көптеген зерттеу еңбектерде баяндалғандай, ХХ ғасырдың алғашқы жиырма
жылдығындағы қазақ қайраткерлерiнiң күрес тарихы негiзiнен екi кезеңнен
тұрады, алғашқысы – ұлттық демократиялық бағыттағы Алаш, ал екiншiсi –
кеңес дәуiрiндегi жаңа, жас буын жүргiзген iстер. Алаштың көрнектi мүшелерi
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқаев,
Мұқаметжан Тынышбаев, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов, Әлімхан
Ермеков, Жақып Ақбаев, Халел Ғаббасов және т. б. С.-Петербург, Москва,
Варшава, Қазан, Омбы, Орынбор, Том қалаларындағы жоғары және орта арнаулы
оқу орындарында бiлiм алған парасатты, зейiндi адамдар болатын.
Ал кеңестік биліктің саяси тұлғаларына айналған Тұрар Рысқұлов,
Сұлтанбек Қожанов, Смағұл Сәдуақасов, Жалау Мыңбаев, Сейітқали Меңдешев,
Ыдырыс Мұстамбаев, Нығмет Нұрмақов және басқалар Алаш көсемдерiнiң 1917
жылғы ұлттық сипатта iске асырмақ болған бағдарламаларын кеңестiк үлгiде
жүзеге асыру жолында күрескен мемлекет және қоғам қайраткерлерi болды.
А. Кенжиннiң Қазан революциясына дейiнгi, Алаш қозғалысы тұсындағы
және кеңестiк жүйедегi қызметтерiн зерттеу арқылы оның жеке тұлға ретiндегi
икемдiлiгiне, темпераментiне, мiнезiне мұрағат құжаттары негiзiнде
бағалауға жасалған терең талдау жұмысы бұған дейiн ғылыми айналысқа
түспеген деректер негiзiнде сипатталады.
Қазақстан тарихының тарихнамасында соңғы жылдары ХХ ғасырдағы қазақ
зиялыларының жеке тұлғасына қатысты зерттеу еңбектер бiршама жариялана
бастағанымен, әлi де болса тарихымыздың жеке адамдармен тұлғалануында
ақтаңдақтар кездеседi.
Кеңестiк тарихнамада саяси партиялар тарихы, ұлт-азаттық қозғалыс
көсемдерiнiң өмiр жолын зерттеу тарихы билiк тарапынан қолдау тапқан емес,
ол кезеңдi айналып өту мүмкiн болмай қалған күннiң өзiнде, тарихи шындықтан
алшақ бұрмаланып жазылды. Зерттеушiлер интеллигенция тарапынан жасалған
әрекеттерді буржуазияшыл-ұлтшыл, контрреволюционер, халық жауы
сияқты қаралау сипатында баяндады. Осындай тұжырым А. Кенжинге де
байланысты болып келдi. Сондықтан да тарихнамада әрқилы айтылып,
қарастырылып жүргендiктен де оның өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметiнiң жан-
жақты, түбегейлі зерттелу қажеттiгi айқындала түседi.
ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысының көсемi болған Әлихан
Бөкейхановтың айналасындағы қайраткерлердiң, ұлт зиялыларының шоғырының
қатарындағы Аспандияр Кенжин де хал-қадарынша халқына бостандық әперуге,
тұрмыс жағдайын өзгертуге, өркениет биiгiне көтеруге, саяси ағарту iсiнде,
халық ағарту саласында, ішкі және сыртқы сауда қызметiн дамыту жұмыстарында
бар ғұмырын арнады.
А. Кенжин сияқты тағдыры қайшылыққа толы, арпалыспен күн кешкен,
қазақ кеңестік мемлекеттiлiгiнiң негiзiн қаласқан, iргелi ұйымдарды,
мекемелердi (Еркiн дала, Ақ жол ұйымдары, Бас саяси ағарту комитеті,
Қазақ халық ағарту комиссариаты, ашаршылық кезеңінде құрылған Қазақ Орталық
Атқару комитеті жанындағы Балалар өмiрiн жақсарту жөнiндегi орталық
комиссия, Қызылорданы астанаға айналдыру жөнiндегi мемлекеттік комиссия,
Iшкi және сыртқы сауда комиссариаты және т. б.) ұйымдастыру, олардың
жұмысын дамытуды, басқаруды жүзеге асырған iрi тұлғаның өмiр жолын,
қоғамдық-саяси қызметiн зерттеу жұмысының өзi ол өмiр сүрген тарихи
кезеңдегi халқымыздың ғылыми тарихына қатысы бар көптеген мәселелердi
анықтауға септiгiн тигiзедi деген ойдамыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық тарихнамада әлі күнге дейін
Аспандияр Кенжиннің өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін жан-жақты сараптап,
бағалап, қорытынды жасалған арнаулы монографиялық еңбек кездеспейді.
Аспандияр Кенжинге қатысты еңбектердiң қатары тiптен аз деуге болады,
ол туралы мүлдем айтылмады деуге де болмайды. Оның өмiрбаянын ғылыми
тұрғыда неғұрлым толық, әрi жүйелi түрде талдауға арналған еңбек жоқтың
қасы. Зерттеулердiң басым көпшiлiгiнде, Алаш қозғалысына және кеңес
өкіметінің құрылу кезеңіне, большевиктік биліктің орнығу кезеңдеріне
қатысты еңбектерде, монографияларда ол туралы айтылып өтедi де, оның
көтеріліп отырған тақырыпқа сай келетін кейбір еңбектерiне сiлтемелер
жасалады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қайраткерлерiнiң қоғамдық-саяси қызметiн
зерттеудiң тарихнамасын 1920–1930 жылдардан бастап жариялана бастаған
мақалалардан кездестiруге болады. Бiрақ ол кездегi жарияланымдар арасынан
Аспандияр Кенжиннiң өмiрiне, қоғамдық-саяси қызметiне, кәсiби еңбегiне
қатысты жеке қарастырылған еңбектер кездеспейдi. Сондықтан, зерттеушi Алаш
қозғалысының және кеңестік биліктің түрлі басқару салаларының тарихына
арналған еңбектерге сүйене отырып, А. Кенжиннiң ғасыр 1басындағы саяси
қызметiне байланысты өмiрiнiң кейбiр тұстарымен танысып, ақиқатқа жетуге
жол iздейдi.
Қоғамның дамуында халықтың өз арасынан шыққан зиялы қауым басты роль
атқарады. С. Аспендияров 1935 жылы жарияланған кітабында қазақ
интеллигенциясын екi жiкке бөледi. Бiрi – ақсүйектер, феодалдық ру
басшыларынан шыққандар, екiншiсi, басқа бұқарадан шыққан интеллигенттер.
Соңғылары көбiнесе мұғалiмдер [6, 95-б.]. Тарихшы ғалымның еңбегінің
негiзiнде Орынбор қаласындағы орыс-қазақ мұғалiмдер семинариясын бiтiрген,
революцияға дейiн мұғалiмдiк қызмет атқарған А. Кенжиндi екiншi топқа
жатқызу қажет. А. Кенжин қатысқан Алаш қозғалысы туралы зерттеулерге
келсек, қозғалыс туралы деректердің алғашқы жазылу мезгiлi азамат соғысы
аяқталысымен-ақ басталған. 1920 жылдардың ортасына дейiнгi аралықты
қамтитын еңбектердiң (естелiктер, мақалалар, арнайы зерттеулер) бiрсыпырасы
кейiнгi жылдарға қарағанда объективтi түрде жазылғандығын зерттеушiлер атап
өтедi. Мұнда қазақ зиялыларымен бiрге А. Кенжин қатысқан қозғалысқа, үкiмет
басқаруды қолына алғанына әлi көп уақыт бола қоймаған большевиктiк билiктiң
және осы тәртiпке қызмет етуге шешiм қабылдаған ұлт зиялыларының алғашқы
саяси бағалары берiлген. Бұлардың iшiндегi ең маңыздысы Революция және
қырғыздар атты мақала [7]. Мұнда А. Байтұрсынов 1917 жылғы Ақпан және
Қазан революцияларын қазақ халқының қандай дәрежеде қарсы алғанына
тоқталып, Алаш партиясы туралы, сондай-ақ Алашорданың Уақытша үкiметпен
қарым-қатынасы жайлы өз тұжырымдарын баяндайды.
Сонымен бiрге, аталған мезгілде жарық көрген С. Сейфуллиннiң, Тар
жол, тайғақ кешу [8] тарихи-публицистикалық еңбегін атап өту керек.
Алашордашылардың көпшiлiгiн жақсы танитын, олардың жетекшiлерiмен, қозғалыс
мүшелерімен замандас С. Сейфуллин бұл еңбегiнде олар туралы кеңестiк
идеология тарапынан баға бере отырып, Батыс Алашорда үкiметiнің мүшелері
жайында қызғылықты мәлiметтер келтiредi. А. Кенжин қатысқан Қаратөбе съезi,
Ақ жол ұйымының құрылу тарихы туралы деректердi кездестiре отырып, жалпы
алғанда С. Сейфуллиннiң еңбегiн сол кездегi саясат сарынында жазылған дүние
деп бағалауға болады.
1922 жылы кезекті партиялық тазалаулар науқаны кезінде қазақ
оқығандарына қарсы саясат бел алып, мемлекеттiк билiктiң басшылығында
отырған алашордашылардың көпшiлiгiн қуғындау басталған едi. Бұған негiз
етiп РК(б)П Орталық Комитетiнiң Қырғыз (Қазақ) бюросының кеңес органдарының
құрамына әлеуметтiк тегi жағынан жұмысшы немесе шаруа әулетiнен шыққан
адамдарды сайлау, сондай-ақ, алашордашыларды және олармен тығыз байланысты
болғандарды ұсынбау жөнiндегi шешiмi алынған болатын [9].
Аталған кезең ұлттық тұлғаларды қаралаған саяси жарлықтардың
негіздемесіне айналуы тиіс ғылыми әдебиеттердi талап еттi. Нәтижесiнде
жалпы партиялық нұсқауға сәйкес жекелеген адамдардың Алашорда тарихына
арналған еңбектерi жазыла бастады. Атап айтқанда, 1927 жылы А. Бочаговтың
[10], ал 1929 жылы Н. Мартыненконың [11] құрастыруымен, О. Исаев жазған
алғысөзбен Алашорда атты құжаттар жинағы жарыққа шықты. 1933 жылы
желтоқсанда Қазақ марксизм-ленинизм ғылыми-зерттеу институтында Алашорда
мен Алаш партиясы туралы пiкiрталас өткiзiлдi. Онда аталған институттың
қызметкерлерi С. Брайнин мен Ш. Шафиро Алашорданың тарихи ролi деген
тақырыпта баяндама жасады. Кейiн 1935 жылы осы ой-тұжырымдар жеке кiтап
болып жарық көрдi [12]. Бұл еңбектерде Алашорда жетекшiлерiнiң үндеулерi
мен мәлiмдемелерi, Алаш партиясы съездерiнiң шешiмдерi, партия
бағдарламасының жобасы тәрiздi Алашорда мен Алаш партиясының қызметiн
көрсететiн бiрнеше құжаттар жарияланған болатын. Алашорданы ұлтшыл
контрреволюцияның үкiметi деп анықтаған және оның тарихына жеңiл-желпi
қарамауға шақырған бұл еңбектер жарық көрiсiмен жан-жақты сынға алынып,
ұлтшылдық идеологияны таратуға қызмет еттi деп бағаланып, пайдаланудан
алынып тасталды.
Қазақ зиялыларына қарсы жүргізілген қуғын-сүргіндер кезінде және одан
кейін де Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлері туралы зерттеулер жүргізуге
кеңестік билік жүйесінің идеологиялық органдары тарапынан рұқсат етілмеді.
Ал 1950–1960 жылдары жазылған Қазан революциясы, кеңес үкіметінің орнауы,
Азамат соғысы жайындағы тақырыпты қамтыған Қ. Бейсембиевтің [13], Г.
Дахшлейгердің [14], М. Сужиковтың [15] және т. б. ғалымдардың еңбектерінде
Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне біржақты баға беріліп, байшыл-
ұлтшылдықты жақтайтын қозғалыс ретінде қарастырылды.
1950 жылдардың соңындағы жылымық лептің әсерiнен кейiн, партиялылығы
қалпына келтiрiлiп, ақталған қазақ қайраткерлерi туралы зерттеу еңбектерге
жол ашылды. Сонда да болса саясат салқынының ызғары қайта қоймағандықтан,
мәселенi ашық түрде толыққанды зерттеу мүмкiн болмады. Қайраткерлердiң Алаш
қозғалысы тұсындағы қызметтерi елеусiз қалдырылып, кеңестiк-партия
органдарындағы жұмысына баса назар аударылды. Бiрақ Аспандияр Кенжиннiң
есiмi бұл кезде де атала қоймайды.
Белгiлi тарихшы В. Григорьевтiң Противостояние [16] атты еңбегi –
1917–1920 жылдардағы Қазақстандағы большевиктер мен пролетарлық партияларға
коммунистiк идеология тұрғысынан баға берiлген зерттеу жұмыс. Мерзiмдi
баспасөз беттерiндегi деректер, Ресей және Қазақстан мұрағаттарының
құжаттары пайдаланыла отырып жазылған бұл еңбекте буржуазиялық-ұлттық
Алаш партиясын қазақ қоғамының бай- феодалдар шоғырының мүддесiн қорғаушы
ретiнде, ал Үш жүз партиясын ұсақ буржуазиялық партия ретiндегi
көзқарасты ұстанады.
Қос революцияға дейiнгі қазақ қауымының таптары мен әлеуметтiк
топтарына сипаттама бере келiп, В. Григорьев қазақ қоғамы саяси партиялар
мен ұйымдар қалыптастыруға дайын болды деген қорытындыға келедi.
Қазақстанның негiзгi буржуазиялық және ұсақ буржуазиялық партияларын
кадеттер, алаш, эсерлер, Жетiсу бiрiккен социалистiк одағы, Шура и
Исламия партиясы деп тарата келiп, оларды большевиктердiң басты
қарсыластары ретiнде суреттейдi.
1918 жылғы қаңтардағы Қараоба (автор қателесіп берген, дұрысы
Қаратөбе) съездiндегi қақтығыс, келiспеушiлiк әсерiнен алашордашылардың
қатарынан бөлiнген, бiрнеше адамнан тұратын топтың iшiнен А. Кенжин есiмiн
атап, бұл топты зерттеушi В. Григорьев әртектi деп көрсетедi. Зерттеуші бұл
жерде Аспандияр Кенжиннің оңға қарай бет бұрғандығын атап көрсетіп,
Міржақып Дулатовтың жағына шыққандығын айтады.
Большевиктер мен ұлттық интеллигенция мәселесiн қысқаша талдай келе,
ол Қазан революциясы мен Азамат соғысы барысында ауылдың билеушi тобымен
тығыз байланысқан қазақ интеллигенциясы еңбекшiлер лагерiнiң емес,
керiсiнше халыққа қарсы ұстанымда болды деп тиянақтайды.
1970–1980 жылдары шыққан зерттеулер мен монографиялық еңбектерде Алаш
қозғалысына кеңестік тұрғыдан ғана сипаттама беріліп, негізінен Қазан
революциясы мен кеңес үкіметінің жетістіктеріне баса назар аударылып, Алаш
қозғалысы тағы да тасада қалды. Қазақстан азамат соғысының от жалынында
[17,135] атты естелiктер жинағына енгiзiлген Б. Алмановтың
Алашордашылардың масқаралануы тақырыбындағы естелiгiнде алашордашыларға
берілген кеңес кешiрiмiне iлiнген М. Дулатов, М. Есболов, Ж. Сейдалиндермен
қатар А. Кенжиннiң де аты аталады.
1989–2000 жылдар аралығында Алаш қозғалысы тақырыбын жан-жақты
зерттеу қолға алынып, біршама оң жетістіктерге қол жеткізілді. О прошлом
для будущего деп аталатын мақалалар жинағына [18] Алаш қозғалысы
тақырыбына жазылған А. Сармурзин мен Н. Жағыпаров, В. Осиповтың мақалалары
енгiзiлді. Кеңестiк идеологияның Алаш қозғалысы тарихына қатысты қасаң
тәртiбi босаңси бастаған кезеңде жарияланған бұл зерттеулерді Алаш
қозғалысына және ұлттық ағымдарға жаңаша сипаттама беруге тырысқан
еңбектер деп атауға болады.
Белгілі тарихшы Д. Аманжолованың еңбегінде А. Кенжиннің Алаш
қозғалысын зерттеуге нақты-тарихи тұрғыдан келу керектігі, өлкенің саяси
және экономикалық жағдайын есепке алу, қозғалыстың барлық фактілері мен
құжаттарын жан-жақты сараптау жайында айтқандығы туралы атап көрсетіледі.
Зерттеуші А. Кенжиннің Алашорданы буржуазиялық үкімет ретінде
қарастырғандығын, сондықтан да ол қазақтардың кедей және жартылай
пролетарлық қатпарына арқа сүйей алмады деген пікірін алға тартады [19].
Қазақстанның батыс өлкесінен шығып, Жалпықазақ съездеріне Орал
өңірінен қатысқан А. Кенжин Батыс Алашорданың басшыларымен тығыз қарым-
қатынас жасады. Ол мүше болған Батыс Алашорданың құрылуы мен оның
алғышарттары туралы баяндалатын көлемдi зерттеу еңбек – Д. Сүлейменованың
Алашорданың Батыс бөлiмiнiң тарихы [20] деп аталатын тарих ғылымдарының
кандидаты ғылыми дәрежесiн алуға арналған диссертация. Ұлттық мүдде үшiн
күресте большевиктiк үкiметпен бетпе-бет келген Алаш қозғалысы саяси
ауқымының кеңдiгiмен, мәселенi жалпыадамзаттық құндылықтарға сай барынша
демократиялық тұрғыда қоюымен ерекшеленетiнiн атап көрсеткен диссертациялық
еңбекте А. Кенжин мен С. Қаратiлеуұлының Батыс Алашорда үкіметінің
құрамындағы атқарған қызметтерiне де баға берiледi.
Ал А. Кенжиннің қатысы бар 1916–1917 жылдардағы майдандағы тыл
жұмысына алынған жігіттердің хал-жағдайы туралы зерттеулерде ол туралы
мәліметтер азын-аулақ болса да кездеседі. Н.Т. Кенжебаев [21, 96–112-бб.]
Бұратаналар бөлiмiнiң құрылуы мен оның ұйымдастырылуы барысындағы Әлихан
Бөкейхановтың қайраткерлiк қызметiн атап өткенiмен, оның Минск және Киев
бөлiмдерi болғандығын, Мырзағазы Есболов пен Аспандияр Кенжиннiң атқарған
қызметтерiне тоқталмайды, бөлiмнiң жұмысы туралы бiрнеше деректер келтiре
отырып, оның нақты iстерiн бағалауға қиналыс бiлдiредi.
А. Кенжиннiң кеңестiк билiк тұсындағы қызметiне орай кейбір
мәліметтер берілетін зерттеу еңбектер бiрен-саран ғана. Солардың iшiнде А.
Мұсағалиеваның Халық ағарту комиссариаты қорының құжаттары республика
зиялыларының қызметiне көзқарасы жөнiндегi дереккөзi (1920–1936 жж.)
диссертациялық еңбекті [22] Халық ағарту комиссары қызметін атқарған тұсын
баяндайтын еңбек қатарында атап өту қажет. Қазақстанның 1920–1930
жылдардағы тарихын зерттеу барысы деректердi талдау жұмысын қажет
ететiндiгiн алға тартатын еңбекте А. Кенжиннiң Халық ағарту
комиссариатындағы атқарған қызметі туралы мағұлмат бередi.
Аманкелдi Имановтың өмiрi мен ерлiгi туралы зерттеу еңбектер мен
құжатты жинақтардың барлығында А. Кенжиннiң аты аталады. Бұл еңбектерде А.
Кенжин Алашорда идеологтары қатарында көрсетiлiп, оған және оның
одақтастарына Алашордада қалыптасқан саяси бағыт болған жоқ, Алаш
партиясы жалпы өмiр сүрген жоқ деп дәлелдеуге тырысып, қолдан ертегi
жасады деген баға берiлдi. Ол Алаштың қырық төресінің қатарына
жатқызылып, сол кезеңдегі саясат ықпалымен теріс баға беріледі [23, 164–165-
бб.].
Қазақстан Коммунистiк партиясының мұрағаты құжаттарының негiзiнде
жазылған В. Григорьев, Н. Жағыпаров және В. Осиповтың Идейно-политическая
работа партийных организации Казахстана. (1917–1925 гг.) [24] деп аталатын
еңбегiнде Петропавл (Қызылжар) қаласына Қазақ Орталық АКСР-і және Халық
Комиссарлар кеңесінің уәкілетті өкілі ретінде iссапармен барған Аспандияр
Кенжиннiң губком мен губатком жұмысшыларының орыс бөлiгiн шовинизммен
айыптап, олардың орнын ауыстыруды талап еткен iс-әрекетiн баяндайтын
мұрағат құжаты ғылыми айналысқа түсiрілген.
Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің органы болып есептелетін
Қазақстан коммунисi журналы 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың
басынан бастап Алаш қозғалысы және оның мүшелерi туралы зерттеу мақалалар
жариялауды қолға алады. Алаштың азаматтары. Олар кiмдер едi? тақырыбымен
жарияланған тiзiмде [25] Кенжин Аспандияр (Асфендияр) – Алаштың II
съезiнiң делегаты, Гурьев ұйымынан. Алашорданың Орталық кеңесiне мүшелiкке
кандидат, Торғайдағы Әскери кеңестiң мүшесi деген мәлiметтер берiлген.
Контреволюциялық пиғылдағы казактардың жағалай қоршауында тұрған
Қазақ елі, өзін бейтарап жағдайда ұстай алмады. Мұндай бейтараптық үшін
және Қазақ елімен нақты атағы бар ел ретінде санасуы үшін маңызды салмағы
(қарулы күші) болуы қажет еді деп жазған Аспандияр Кенжин туралы Әлихан
Бөкейхановтың шығармалар жинағына жазған алғысөзiнде М. Қойгелдиев атап
өтедi де, мiне осындай жағдайда ел қамын ойлаған саясаткерлер санасында
ұлттық мемлекет туралы мәселенiң пайда болуы толық негiздi болатын деген
қорытынды жасайды [26, 45-б.].
1995 жылы жарияланған еңбегiнде тарих ғылымдарының докторы, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі К. Нұрпейiс
Күрес тәжiрибесi жоқ, қоғамдық-саяси көзқарасы қалыптаспаған қазақ
зиялыларының кейбiреуi (мәселен, сол кезде Орынбордың мұғалiмдер даярлайтын
мектебiнде оқыған Аспандияр Кенжин) патша үкiметiнiң оқу-ағарту саласындағы
саясатын сынаған социалистермен және аграрлық мәселелердi шешудi батыл
талап еткен жаңа халықшылдармен (неонародники) жақындасты [27, 44] деп
көрсетедi.
Сонымен қатар белгiлi тарихшы аталған еңбегiнде бiрiншi орыс
революциясы жылдарында әртүрлi саяси iс-әрекеттерге араласқандықтары үшiн
қуғын-сүргiнге ұшыраған Ә. Бөкейханов, Ж. Ақпаев, Ж. Сейдалин, Б.
Сыртановтардың қатарында А. Кенжиндi де атап өтедi.
Аманкелді Имановтың мерейтойына арналған құжаттар мен материалдар
жинағының алғысөзінде: Бұрын жарияланған тарихи әдебиетте, мүмкiн, тарих
зерттеу базасының нашар болуына байланысты алашордашылар Аманкелдi Имановты
да, Әлiби Жанкелдиндi де алдады деген пiкiр баса айтылады. Бұл пайымдау ең
алдымен алашордашылардың өздерiнiң көрсетулерiне, антисоветтiк төңкерiстен
кейiн Алашорданың Торғай тобы соғыс Советiнiң Колчак үкiметiне жазған
баяндамаларына, сондай-ақ ақ гвардияшыл баспасөздiң деректерiне
негiзделген. Мәселен, 1919 жылы 23 маусымда Колчак үкіметінің министрлер
кеңесінің төрағасына жасаған баяндамасында Алашорданың Торғай облыстық
кеңесінiң өкiлдерi А. Кенжин және басқалары өздерiн ең жақсы жағынан
көрсетуге тырысып, оқиғаларды қисынсыз бұрмалап былай деп жазғандығын
көрсетеді: Сәуір айында Алашорданың бөлiмi Торғай қаласын өз қолына алды,
соғыс комиссарын тұтқындады, кейiн ол атылды [23, 22, 85–87-бб.]. (Жинаққа
енгiзiлген № 32 құжат Алашорданың Торғай облыстық бөлiмiнiң Торғай
қаласында кеңес өкiметiне қарсы күрестiң барысы туралы, А. Иманов пен Л.И.
Таранның өлтiрiлгендiгi жайлы және Алашорда полктарын жасақтауға қаржы
босату туралы Колчакқа жолдаған хатынан деп аталады [23, 118–121-бб.].
Аталған құжат Иностранная военная интервенция и гражданская война в
Средней Азии и Казахстане энциклопедиясынан алынған [28, 312–316-бб.]
Тарихшы ғалым С. Шiлдебайдың Түрiкшiлдiк және Қазақстандағы ұлт-
азаттық қозғалыс монографиясында [29, 88] 1917 жылғы 15–17 наурыз
аралығында Петроград қаласында өткiзiлген Мұсылман фракциясының
ұйымдастыруымен болған мұсылмандар кеңесiне мұсылмандардың қоғамдық
қайраткерлерi арнайы шақырылған қазақ зиялыларынан Ә. Бөкейхан, М. Дулат,
Ж. Сейдалин, А. Кенжин, Н. Құрбанғалиев және М. Бозтаев қатысқандығын атап
өтедi. IV Мемлекеттiк Думадағы мұсылман фракциясының мүшесi И.А. Ахтямовтың
төрағалығымен өткен кеңесте Ресей мұсылмандарының уақытша орталық үйлестiру
бюросын құру және Бүкiлресейлiк мұсылмандардың съездiн шақыру қажет деп
табады. Жер-жерлерде қазақ және мұсылман комитеттерін құру жөнінде қызу
жұмыстар жүргізілген. 1917 жылғы сәуір – мамыр айының алғашқы жартысында
бұл жұмыстар Қазақстан аумағын түгелімен қамтыды [29, 81-б.].
Кейiнгi кезеңдегi биобиблиографиялық, монографиялық еңбектерде
Аспандияр Кенжиннiң өмiр жолы аталған еңбектердiң тақырыбы мен мазмұнына,
зерттелу аясына қарай аты аталып, мақалалары, баяндамалары туралы айтыла
бастады. Сондай еңбектердiң iшiндегi ең қомақтысы – тарих ғылымдарының
докторы, профессор М. Қойгелдиевтiң 1995 жылы жарияланған Алаш қозғалысы
монографиясы [30]. Қазақ газетіне жарияланған мақалаларды ғылыми
айналысқа түсіре отырып, Алаш қозғалысына жан-жақты баға бере бiлген бұл
еңбектiң бiрнеше тарауында А. Кенжиннiң тыл жұмысына алынған қазақ
жiгiттерiн елге қайтару жолындағы, Алаш қозғалысы тұсындағы қызметi
баяндалады.
М. Тәж-Мұраттың Батыс Алаш-Орда [31, 151–160-бб.]
биобиблиографиялық сөздiк тәжiрибесi деп аталатын жұмысты да аты айтып
отырғандай, Батыс Алашорда үкiметiнiң белсендi мүшелерi туралы өмiрбаяндық
деректер жинақталған маңызды еңбектер қатарында атауға болады. Бұл
жарияланымда А. Кенжиннiң өмiрi туралы тың деректермен қатар оның кеңестiк
билiк тұсындағы Алаш қозғалысына сыни пiкiр бiлдiрген мақалалары туралы
мәлiметтер кездеседi. Аталған еңбекте Аспандияр Кенжиннiң туған жерi Гурьев
уезі Рәкөш кентi деп көрсетiледi. Тыл жұмысына алынған қазақ жiгiттерi
арасындағы жұмысы туралы, Еркiн дала, Ақ жол ұйымдарының жұмыстарына
қатысуы, кеңестiк билiк органдарындағы жұмысы, жарияланған мақалалары
туралы тың мәлiметтер келтiрiле отырып, отбасы мүшелерi туралы да
хабарлайтын құнды өмірбаяндық анықтамалық қатарына жатқызу қажет.
Қазіргі таңда Алаш қозғалысының пайда болуы, дамуы, қайраткерлерінің
өмірі мен қоғамдық-саяси қызметіне арналған зерттеу еңбектер көптеп жарыққа
шығарылуда. Қазақстандағы жеке тұлғалардың өмірі мен қоғамдық-саяси
қызметін зерделейтін еңбектер де молынан орындалды. Жеке тұлғалардың өмір
жолын зерттеген диссертациялық еңбектер қатарына С.Ф. Мажитовтің Жизнь
идеятельность и исторические взгляды Е.Б. Бекмаханова [32], Р.
Елмұрзаеваның Жизнь и деятельность Смагула Садвакасова [33], С.М.
Иманбаеваның М. Дулатовтың өмірі мен қызметі (1879–1933) [34], З.М.
Төленованың Академик М.Қ. Қозыбаев: Өмірі, қоғамдық қызметі және ғылыми
мұрасы [35], А.Т. Қаипбаеваның Ілияс Омаровтың өмірі мен мемлекеттік-
қоғамдық қызметі (1912–1970 жж.) [36] және қазақ интеллигенциясының жалпы
мәселелерін зерттеген еңбектер қатарында Ә. Ауанасованың Национальная
интеллигенция Казахстана в первые годы Советской власти (1917–1927 гг.)
[37], А.Ш. Махаевaның Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің тарихы
(1917 ж. наурыз – 1918 ж. маусым) [38], Е.Е. Сайлаубайдың Алашорда
үкіметінің Шығыс бөлімі [39], Ә. Пірманов пен А. Қапаеваның Қазақ
интеллигенциясы. Ұлттық интеллигенцияның қалыптасу тарихынан [40] атты
зерттеулерді жатқызуға болады.
Алаш қозғалысының тарихнамасын зерттеген ғылыми еңбектерде Аспандияр
Кенжиннің Алаш қозғалысына қатысты жарияланымдарына сындарлы бағалар
беріледі. Р.Қ. Нұрмағамбетова Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография
проблемы. 1920–1990-е годы ХХ века [7, 48–49-бб.] деп аталатын еңбегiнде
А. Кенжиннiң Алаш қозғалысын зерттеу барысындағы мақалалары туралы
деректердi алға тартады. Алаш қозғалысы мен Алашорда туралы тарихнамалық
деректердi зерттеген көлемдi дүниеде А. Кенжиннiң алашордашы ретiнде 1922
жылы күзде Халық ағарту комиссары қызметiнен босатылғандығы туралы мәлімет
ғылыми айналысқа түсірілген. Мұның алдында Степная правда газетiнде
жарияланған Н.Ш. (мақала бүркеншік есіммен берілген) дегеннiң Алаш
қозғалысы туралы сыни мақаласына А. Кенжин мен Ә. Байдiлдин жауап мақала
жариялайды. Р.Қ. Нұрмағамбетованың зерттеуiнде А. Кенжиннiң Об
исторической оценке деятельности Алаш-Орды деп аталатын еңбегiне жан-жақты
сипаттама берiледi. Оның қазақ даласындағы төңкерiстер мен экономикалық
әлеуметтiк дамуы арасындағы өзара қатынастар мен байланыстарды бiр-бiрiнен
бөлшектемей зерттеу идеясы болғандығын атап көрсетедi.
Белгілі қазақ заңгері, мемлекеттік қайраткер, Алаш қозғалысына
қатысушы Ж.Ақбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін зерттеген еңбегінде
Мұхтар Құл-мұхаммед: 1926 жылға дейін Алашордаға қарсы идеологиялық шабуыл
баспасөз беттерінде қайсыбір дәрежеде қалай болса солай жүргізіліп келді.
Кейбір бұрынғы алашордашылар тіпті Алашорда қозғалысын қозғауға батылы
барып, оның материалдарын, бағдарламасы мен нақты қызметін терең әрі жан-
жақты зерттей отырып, оған объективті баға беруге шақырды, – дей келе, А.
Кенжиннің Алаш партиясының қызметіне тарихи баға беру жөнінде деп
аталатын Известия Киробкома ВКП (б) журналының 1923 жылғы № 1 санында
жарияланған мақаласына сілтеме жасап, оған ерекше баға береді. Сонымен
қатар зерттеуші Аспандияр Кенжиннің бұл шақыруының желге ұшқандығын,
керісінше коммунистік қызбалықты дамыта түсіп, идеялық қарсылыққа емес, сол
кездің өзінде тарихқа кеткен идеялық-саяси қозғалысқа қарсы идеологиялық
шабуылдың өрши түскендігін көрсетті [41, 80-б.].
Қазақстан Республикасы Президентінің арнайы Жарлығымен 1997 жыл
Қоғамдық келiсiм және еске алу жылы болып жариялануына байланысты
республикалық, облыстық мерзiмдi баспасөз беттерiнде кезінде жабық тақырып
болып саналған ақтаңдақтар мен бозтаңдақтар, саяси қуғын-сүргіндер,
аштық құрбандары туралы көлемдi зерттеу еңбектермен қатар естеліктер,
мемуарлар жариялана бастады. Солардың қатарында А. Кенжиннiң қызынан туған
жиен немересi Ш.Ә. Жангелдиннiң Приговор истории: не виновны мақаласын
атап өту қажет [42]. Қазақстан Республикасы Президентi Мұрағатының
құжаттары негiзiнде жазылғандықтан, А. Кенжиннiң кеңестік жүйедегі
қызметiне жаңаша сипаттама берудiң алғашқы талпынысы болып есептелетiн бұл
еңбекте оның өмiрбаян деректерi жарияланған. Аталған мақалада оның А.
Байтұрсыновпен iскерлiк байланысы, Халық ағарту комиссарының А. Кенжинге
жазған мiнездемесi туралы баяндалады.
Атырау өңіріндегі белгілі өлкетанушы, жазушы Б. Қорқытов 1998 жылы
Атырау газетінде жарияланған Әкемнің замандастары атты мақаласында
Аспандияр Кенжиннің Орынбор қаласында жауапты қызметте жүріп ел адамдарына
жасаған көмегі туралы баяндайды. Мақалада 1920 жылдары Жайықтың шығыс бетін
пайдалану жөнінде Есбол, Сімбірті болыстарында тұратын қазақтар мен
орыстардың арасында біраз түсінбеушіліктер болып, қақтығысып қалғандығы,
содан 2 болыстың қазақтары өз араларынан өкіл болып, арыз жаздырып,
Орынборға КирЦИК-ке адам жібергендігі туралы айтылады. Есбол болысынан
Есенжан Әлжанов, Сімбірті болысынан Лұқман Боқтыбаев деген адам белгіленіп,
олар Орынбордағы Атыраудың азаматы, руы Шумақ-Шеркеш, оның ішінде Тоқымбет
деген аталығынан шыққан семинарист-мұғалім А. Кенжиннің үйіне келіп түседі.
Оның көмегі арқасында бір жұманың шамасында арыздары қаралып, жерді
пайдалану жөніндегі тиісті құжаттарды қолдарына алып, екі қарт елге
оралады [43] .
Өмiрбаяндық деректер қатарында энциклопедиялар мен анықтамалықтарды
атап өтуге болады. Аты түгiлi оның саясат сарыны байқалмайтын қарапайым
еңбектерiнiң өзi аталуға тыйым салынған кеңестiк дәуірдегi
анықтамалықтардан оның аты-жөнi, еңбектерi мен атқарған қызметтерi туралы
мәлiметтер кездеспейтiн. Елiмiз егемендiк алғаннан кейiнгi уақытта
жарияланған энциклопедиялық анықтамалықтар әр облыс және әр сала бойынша
жiктелiп шығарыла бастағаны белгiлi. Аталған еңбектерде ол туралы түрлі
деректер қарама-қайшылығымен ерекшеленетіндігін, мәліметтердің бір-біріне
қиыспайтындығын атап өту қажет. Қазақстан ұлттық энциклопедиясының 2002
жылы шыққан 4-томында [44] оны Атырау қаласында туған деп көрсетедi де,
оның Оңтүстiк Шығыс республикасы деп аталатын қазақ ұлттық
мемлекеттiлiгiн құру жоспарын жасағандығын атап өтедi. 1920 жылы 15 қазанда
құрылған Қазақ өлкесiн зерттеу қоғамын ұйымдастыруға қатысқаны жөнiнде
дерек келтiріледi және оның үш рет партия қатарынан шығарылғандығы туралы
айтылады.
Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясының [45]. 314–315-беттерінде
М. Тәж-Мұраттың биографиялық анықтамасы, ал Атырау облысының
энциклопедиясының 245-бетiнде 11 жолдық өмiрбаяны берiлген [46].
Қазақстан Республикасы Президентi Мұрағаты мен Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институтының бiрлесiп дайындаған Алаш
қозғалысы құжаттар мен материалдар жинағының бес кітаптан тұратын 1–4
томдары да А. Кенжиннiң 1917–1937 жылдардағы қызметiн айғақтауда тигiзер
көмегi ұшан-теңiз [47–51].
Жоғарыда аталған Мұрағат қызметкерлерiнiң 1995–2008 жылдар аралығында
дайындаған анықтамалық, энциклопедиялық сипаттағы, материалдар мен құжаттар
жинақтарын А. Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметiн зерттеудiң құнды
дереккөздерi ретiнде қарастыруға болады.
2004 жылы жарыққа шыққан Қазақстанның халық комиссарлары. 1920–1946:
өмiрбаяндық анықтамалық жинағында [52] А. Кенжиннiң өмiрбаяны берiледi. Ал
2007 жылы Наркомы Казахстана [53] кітабында оның суреті диссертанттың
айқындап ұсынуымен баспа бетінде алғаш рет жарияланды. Аспандияр Кенжиннің
соңында қалған жалғыз суретін зерттеуші оның немересі Шыңғыс Әлібиұлының
жеке отбасылық мұрағатынан алып ұсынды. Суретте Аспандияр Кенжин отбасы
мүшелерімен бейнеленген.
История отечества в судьбах его граждан [54] атты өмірбаяндар
жинағында А. Кенжиннiң 1924 жылғы қыркүйекте Орынбор қаласында Қазақ Ішкi
және сыртқы сауда халық комиссары қызметiнде отырып жазған өмiрбаяны қаз-
қалпында берiледi. Мұнда ол Алаш қозғалысына қатысы бар-жоқтығы туралы бiр-
екi ауыз сөзбен сырғытып өтедi де, Ақ жол партиясына қатысуы, Батыс
Алашорда үкiметiнiң басшыларымен келiспеушiлiктерi туралы жан-жақты ашып
көрсетедi.
Қазақстанның кеңестік дәуірінің алғашқы жылдарында астана таңдау
ісінің жан-жақты жүргізілгендігі мәлім. Алғаш Орынбор қаласына орналасқан
қазақ елінің астанасы 1925 жылы Қызылорда қаласына көшірілген болатын.
Зерттеуші Д. Баязитовтың Қазақ автономиясының астанасын көшiру тарихының
кейбiр мәселелерi [55] зерттеу мақаласында айтылған деректер астананы
көшiруде ұйымдастырушылық қызметпен басынан аяғына дейiн нақты айналысқан
Кенжиннiң комиссиясы болды деп көрсетеді. Қожанов комиссиясының екiншi
отырысында, 1925 жылы 16 ақпанда құрылған бұл орган бастапқыда Комиссия
Совнаркома по устройству города Кзыл-Орда и перенесению Центра,
Техническая комиссия Совнаркома делiнгенiмен, бертiнгi ресми атауы
Комиссия СНК по перенесению Центра КАССР в г. Кзыл-Орду болды.
Диссертацияда А. Кенжиннің астананы көшіру барысындағы жүзеге асырған
жұмыстарына жан-жақты баға беріліп, осы кезеңде жазылған мақала-хабарлары
тақырып аясында талданады.
Белгілі тарихшы М. Қозыбаев өз еңбектерінде Алаш қозғалысына
төмендегідей баға береді: Бiз әдебиетте осы уақытқа дейiн Алаш зиялыларын
бiртұтас ағым ретiнде қараймыз. Шын мәнiнде әлеуметтiк негiзi жағынан,
көзқарасы жағынан олардың арасында солшылдар, центристер, оңшылдар болды.
Олардың iшiнде европалық дәрежедегi ойшылдармен қатар феодалдық-
патриархалдық өмiрмен бiте қайнасқан кертартпалар да жоқ емес-тi. Олардың
қатарында Түркiстан идеясын уағыздайтын, Түркiстан бiрлiгiнiң оңтүстiк
шығыс мұсылман облыстары федерациясын жақтайтындар да кездесетiн. Қалай
болғанда да бiз бүгiнгi күнге дейiн жалпылама қарап келген Алаш пен
Алашорда табиғи құбылыс есебiнде қарап, диалектикалық әдiспен қарайтын
кез келдi.
Алаш қозғалысы – ұлт-азаттық қозғалыстың биiк белесi. Ол ХХ ғасырда
ұлттық жаңғыруға бастады, ұлттың өзiн-өзi танып қана қоймай, мемлекеттiк
санатына көтердi, ол егемендiк, тәуелсiздiк, демократиялық мемлекет, ұлт
татулығы, дiн мен мемлекет ара-қатынасы проблемаларын ХХ ғасырда күн
тәртiбiне қойды. Осылай бiз бүгiнгi күнде бастан кешiп жатқан
тәуелсiздiгiмiзге жол салдық [3, 64-б.].
Зерттеудiң басты мақсаты мен міндеттері. Зерттеу тақырыбы Аспандияр
Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметi деп аталатын диссертациялық
еңбектiң мақсаты – Алаш қозғалысының белгiлi мүшесi, Коммунистiк партия мен
кеңестік биліктің белсендi қайраткерi болған Аспандияр Кенжиннiң өскен
ортасы мен қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуы арқылы, ХIХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың 30 жылдарының соңына дейiнгi қазақ даласындағы болып
өткен саяси өзгерiстер мен құбылыстарға тарихи баға беру. Сонымен қатар
қазақ халқының урбанизациялану үрдісiн бастан кешуi, орыстандыру саясатының
жүргiзiлуi, қазақ даласындағы саяси партиялар мен қозғалыстардың пайда
болуы және олардың қазақ демократиялық көзқарастарын қалыптастыру жолындағы
жұмыстарын жан-жақты зерттеу.
Диссертацияның басты мақсаты – түрлі деректер мен ғылыми айналымға
алғаш рет енгізіліп отырған мұрағат материалдарын сұрыптай келе Аспандияр
Кенжиннiң (1887–1938 жж.) өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметiн, одан қалған
шығармашылық мұраны тұтастай көрсету. Осыған орай төмендегідей міндеттер
алға қойылды:
– А. Кенжиннiң өскен ортасы мен оның саяси көзқарасының қалыптасуын
зерделеу. Осы үрдiске ықпал еткен жалпыресейлiк және қазақстандық
факторларды анықтау;
– 1917 жылғы қос революция қарсаңындағы Қазақстанда болып өткен
қоғамдық-саяси өзгерiстердi талдау және олардың А. Кенжиннiң қоғамдық-саяси
қызметiне жасаған ықпалын көрсету;
– А. Кенжиннiң 1917–1919 жылдардағы Алаш қозғалысының белсендi мүшесi
болғандығын нақтылы деректер негiзiнде бағалау;
– А. Кенжиннiң 1920–1937 жылдар аралығындағы кеңестік Қазақстандағы
орнын, нығайған кеңестiк билiк жүйесi мен шаруашылық салаларындағы сан
қырлы қызметiн зерттеу;
– А. Кенжиннің партиялық тазалауларға және 1937–1938 жылдардағы қуғын-
сүргін нәубетіне ілігуін зерделеу;
– А. Кенжиннiң өзi өмiр сүрiп, саналы еңбек еткен жылдарда жариялаған
шығармашылық мұрасын жан-жақты сараптау.
Диссертацияның деректiк көздерi. А. Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-
саяси қызметi туралы зерттеудiң негiзгi дереккөздерi ретiнде Қазақстан
Республикасы Президентiнің Мұрағатындағы № 139 РК(б)П Қырғыз (Қазақ)
облыстық партия комитеті, № 141 БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті, № 719
ҚАКСР Жұмысшы-Шаруа инспекциясының Халық комиссариаты, № 811 Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық комитетінің саяси зерттеулер институты, № 2
БК(б)П Қазақстан Коммунистік партиясы Алматы округтік комитеті қорлары,
ҚР Орталық Мемлекеттiк мұрағатындағы № 5 Қырғыз (Қазақ) АКСР-інің Орталық
Атқару комитеті, № 30 Қазақ АКСР-інің Халық комиссарлар кеңесі, № 81
Қазақ АКСР-інің Халық ағарту комиссариаты, № 1020 Қазақ АКСР-інің Iшкi
және сыртқы сауда халық комиссариаты, № 509 Қазақ АКСР-і ОАК жанындағы
Балалар өмiрiн жақсарту жөніндегі Орталық комиссиясы, Атырау облыстық
мемлекеттік мұрағатындағы № 1 Гурьев уездік революциялық комитеті
қорлары, ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Алматы қаласы бойынша
департаментінің мұрағатына сақтауға алынған 010513 ф-6 қылмыстық ісінің 1–3
томдары және Аспандияр Кенжиннiң қызмет жолдарына сәйкес тағы басқа
мекемелердiң мұрағаттары қаралып, талдау жұмысы жүргізілді.
Оның туыстарының, ұрпақтарының ауызша баяндап берген естелік
әңгімелері де зерттеу жұмысына арқау болды. Інісі Өтепқалидың баласы
Ризуанның облыстық Атырау газетіне жарияланған мақаласы, шөбересі Мұса
Ризуанұлының, інісі Бақтиярдың баласы Әбілден туылған Қарлығаштың және қызы
Софиядан туылған немересі Шыңғыс Әлібиұлы Жангелдиннің естеліктері де
дереккөздер қатарын толықтырды.
Диссертацияны жазу барысында 1913–2008 жылдары Ресейде, Қазақстанда
шығып тұрған Қазақ, Сарыарқа, Жизнь национальностей, Степная
правда, Советская степь, Большевик Казахстана, Қызыл Қазақстан,
Известия Киробкома, Еңбекшi қазақ, За пищевую индустрию, Атырау,
Социалды Қазақстан, Казахстанская правда, Егемен Қазақстан, Ана
тілі, Жас Алаш газеттері және Парасат, Қазақстан коммунисі
журналдары сияқты мерзiмдi баспасөз құралдары да кеңінен тартылды. Сонымен
қатар зерттеу жұмысын жүргізу барысында Алаш қозғалысы мен Алаш партиясының
басшылары туралы кеңестiк билiк тұсында жазылған еңбектермен қатар
Қазақстан тәуелсiздiгi жарияланғаннан кейiнгi жарық көрген тарихи зерттеу
еңбектер салыстырыла отырып, талданды. Өткенсiз болашақтың болуы мүмкiн
еместiгi сияқты, тарихи баяндау бағыты сияқты тарихи зерттеулердiң
сабақтастығынсыз тарих ғылымының да болуы мүмкiн еместiгiн ескере отырып,
зерттеу жұмысына қатысты басқа да дереккөздер басшылыққа алынды.
Диссертацияның мерзiмдiк шегi. Диссертацияның мерзiмдiк шегi
1887–1938 жылдардың аралығындағы А. Кенжин өмiр сүріп, қызмет еткен тарихи
кезеңдi қамтиды.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі. Соңғы жылдары тарих
ғылымында өзекті тарихи тақырыптардың, соның ішінде ұлт-азаттық қозғалыстың
көрнекті тұлғаларының өмірі мен қызметін зерттеуде қалыптасқан жаңа
тұжырымдамалар мен ой-пікірлер, ұстанымдар есепке алынды. Зерттеуші бұл
ретте патшалық самодержавие билігі мен кеңестік жүйеге, коммунистік
идеологияға қатысты соңғы уақытта қалыптасып үлгерген ғылыми тұжырымдарды
ескере отырып, сонымен бірге А. Кенжин өмір сүрген және қайраткерлік қарымы
танылған күрделі тарихи кезеңнің ерекшелігін мүмкіндігінше қамтуға тырысты.
Зерттеудiң ғылыми жаңалықтары. Аспандияр Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-
саяси қызметiн зерттеуге арналған диссертациялық еңбекте төмендегідей
жаңалықтар бар:
– Патшалық Ресей қоластындағы Қазақстанда революцияға дейiнгi саяси
қозғалыстар мен партиялар туралы деректер ғылыми айналымға енгізілді;
– Тыл жұмысына алынған қазақ жiгiттерiн елге қайтарумен шұғылданған
Бұратаналар бөлiмiнiң бастығы қызметiн атқарған А. Кенжиннiң жұмысы
негiзiнде және аталған бөлiмнiң жұмысын талдау нәтижесiнде тылдағы қазақ
жастарының тағдыры баяндалды;
– А. Кенжиннің Алаш қозғалысындағы қызметіне баға берілді;
– Қазақстандағы кеңестiк билiктiң белсендi өкiлi ретiндегi жұмысы
негізінде А. Кенжиннiң ұйымдастырушылық, басқарушылық, жеке адамгершiлiк
қасиеттерi, қайраткерлiгi, қайсарлығы ғылыми зерттеу объектісіне айналды;
– мерзiмдi баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары бойынша
А. Кенжиннiң публицист-теоретик ретiндегi қасиеттерi анықталды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
– Көрнекті зерттеушілер К. Нұрпейіс, М. Қозыбаев, М. Қойгелдиев,
Д. Аманжолова, Т. Омарбеков, Р. Нұрмағамбетова, М. Құл-Мұхаммед және басқа
да көптеген зерттеушілердің жарияланымдары негізінде Қазақстандағы Алаш
қозғалысының қайраткерлері туралы тұжырымдар сараланып, тарихнамалық
мәселесі ұсынылды;
– Қарастырылған мұрағат деректері мен сирек басылымдардың
материалдары негізінде Аспандияр Кенжиннің өмірі, өскен ортасы, қоғамдық-
саяси көзқарасының қалыптасу барысы, оқыған ортасы, қызмет еткен салалары
мен түрлі мемлекеттік органдардағы жұмысы және т. б. қайраткерлік,
адамгершілік қырлары жан-жақты ашылды;
– А. Кенжиннің қоғамдық-саяси көзқарасының әлеуметтік-экономикалық
жағдай, қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының өзгеруі, әлеуметтік-мәдени
орта, тарихи контекст, дәуірдің идеялық ағымдары әсер етуімен қалыптасуы
сияқты факторлардың әсерімен жүзеге асқандығы анықталды;
– Жеке тұлғаның қоғамдық-саяси қызметі мен өмірін тарихи-теориялық
және салыстырмалы талдау қалыптасқан ғылыми-теориялық ғылым тұрғысынан
жасалды;
– Қазақ зиялыларының 1916–1917 жылдары тыл жұмысына алынған қазақ
жігіттерінің арасында жүргізген жұмыстары, А. Кенжиннің А. Имановтың
өліміне қатыстылығы туралы мәселе таратыла баяндалды;
– Алаш қозғалысы қайраткерлерінің кеңестік билік тұсындағы
қызметтерін тарихи талдау жұмыстары А. Кенжин үлгісінде ашылды.
Зерттеудің қолданбалық маңызы. Мемлекет және қоғам қайраткері
Аспандияр Кенжиннiң өмiрi мен қоғамдық-саяси қызметiнiң сан-салалығы,
күрделiлiгi – ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының ғұмыр-тарихындағы
дербес саяси тәуелсiздiкке ұмтылысының соқпақты-соқтықпалы жолдарын танып-
бiлуге мүмкiндiк бередi. Сондықтан зерттеу жұмысында жасалған қорытындылар
мен тұжырымдарды, iзденiс нәтижелерiн Қазақстан тарихының ХХ ғасыр
басындағы әлеуметтiк-экономикалық және саяси тарихына арналған
монографияларда, оқулықтарда, арнаулы курстар мен семинар сабақтарда
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мазмұны,
нәтижелері, байламдары мен қорытындылары түрлі жарияланымдарда қолданбалық
тәжірибеден өткізілді, сонымен қатар 4-уі халықаралық ғылыми іс-тәжірибелік
конференция жұмыстарында баяндалып, 5-уі ҚР Білім және ғылым министрлігі
Білім және ғылым жөніндегі бақылау комитеті бекіткен тізімдегі журналдарда
жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кiрiспеден, 3 тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен, қысқартылған сөздер
тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. А. КЕНЖИННIҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ МЕН ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. А. Кенжиннiң өскен ортасы және саяси көзқарасының қалыптасуы
(1906–1919 жж.)
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы
интеллигенцияның дамуы туралы кеңестік тарихнамада жеткілікті түрде
жазылғанымен, жекелеген тұлғалардың өмірі туралы деректер әлі де толықтыра
түсуді қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz