Тұлғаның қалыптасуы туралы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
1.1 Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Тұлға туралы әлеуметтанулық теориялар мен концепциялар ... ... ..20
ІІ. Тұлғаның қалыптасу жолдары және әлеуметтендіру кезеңдері
2.1 Тұлғаның дамытудағы әлеуметтік ортаның рөлі ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Әлеуметтендіру арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
1.1 Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Тұлға туралы әлеуметтанулық теориялар мен концепциялар ... ... ..20
ІІ. Тұлғаның қалыптасу жолдары және әлеуметтендіру кезеңдері
2.1 Тұлғаның дамытудағы әлеуметтік ортаның рөлі ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Әлеуметтендіру арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тұлға әлеуметтік қатнастардың субъектісі ретінде қоғамдық ғылымдардың жүйесінде ерекше орын алады. Тұлға әлеуметтануының объектісі ретінде тұлға, адам, индивид ұғымдары ғылыми –теориялық жағынан негізделген. Тұлға ұғымының әлеуметтік мәні мен түсінігі қоғамдық ғылымдар жүйесінде ортақ катеогория болып табылады. Тұлға туралы теориялар зерттеу нысанының кең көлемді екенін көрсетеді. Тұлғаның әлеуметтік статус - қоғам дамуының негізін құрайтын және әлеуметтік ролдердің мәнін құрайды. Әлеуметтану ғылымында тұлғаның әлеуметтену процесі адамзат өміріндегі негізгі мәселелердің бірі, мұнда адам дамуының барлық қырлары толық қамтылатын білім, тәрбие, материалдық, рухани қажеттіліктердің үрдісі қалыптасады. Тұлға - әлеуметтік қатнастардың объектісі мен субъектісі зерттелетін әлеуметтік мәселе. Әлеуметтану ғылымы тұлға мәселесін әлеуметтік зерттеулердің методологиясы негізінде талдау жасайды.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен , мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу, киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу, қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын қалыптастыруын керек етеді.
Адам бір іс-әрекетінің, қызметтерінің бағыттарын белгілеп отырады. Мүдделердің, мақсаттардың негізінде қажеттіліктері жатады. Осыған орай мүдде, мақсат бір түрі–даму заңдарының негізгі түрі. Осыған орай тұлға оны меңгеріп, өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан, қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсендігін, жауапкершілігін арттырудың басты адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерінөзгерте алмайтын халге ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын өзгертуге, яғни бейімдеуге сүру сол адамның көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп я болмаса оны бәсеңдетуге жағдай туғызады.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның дамуы, әлеуметтанулық теориялар және методикалық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу нысаны - тұлғаны социолгиялық тұрғыдан негіздеу
Зерттеу пәні - тұлғаның іс - әрекетін, әлеуметтенуін, әлеуметтік зерттеулер жүргізуде қалыптасу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының болжамы – тұлға іс - әрекеті барысында мінез – құлықты қалыптастыратын негізгі шарттарды анықтай отырып, эксперименттік зерттеулерді ұйымдастыру нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының оқу іс - әрекетіндегі мінез – құлықтарының қалыптасуы туралы мәлімет алуға болады. Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың: философия, социология, психология, педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен шығармашылықтың, іс- әрекетінің субъектісі ретінде қарастырса, психология оның психикалық қасиеттері мен процестердің: мінез- құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығын зерттейді.
Осы аталған және басқа ғылымдардың ғылыми мәліметтеріне сүйене отырып, әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік өмірге белсенді түрде араласатын, әлеуметтік қатнастардың субъектісі ретінде қарастырады. Тұлға - әлеуметтанудың өзекті мәселелерінің бірі, өйткені қоғамда болып жатқан әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардыңіс-әрекетінің себептерін, мәнін жеке тұлғаның мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез – құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет, т.б.) өзінің зерттеу пәніне жатқызады.
Тұлға әлеуметтік қатнастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып саналады. "Тұлға" дегеніміз кім. Бұл сұраққа жауап беру үшін "адам", "индивид", "тұлға" деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. "Адам" деген - адамзат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
"Индивид" адам тегінің нақтылы өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің хиынтығы, яғыни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, "тұлға" дегеніміз, адамның тек табиғи биологиялық қасиеті ғана емес, сол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс – қатнастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс адами қасиеті, яғыни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Индивид – жеке дара адам . Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтежие алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірбиесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды.
Демек адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта. Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп швғуының негізі - өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін , ол үшін еңбек құралдарын, оның ең қарапайым түрлерінен бастап, бірте – бірте жетілдіру жолдарын меңгеру қабілетінде болады. Анығында адамның өлшемі (кейбір кезде құрамы деп те атайды)үш түрлі болады.
Биологиялық, өлшем – бұл адам организінің түр бейнесі мен құамының басқаша айтқанда, организмнің құрлысын және формаларын зерттейді, оның атқаратын , орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйкежүйесін, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі, мысалы, құмарлығы, жек көруі, сүю, мақтаныш, не қорлану, наразылық, ойлау т.б. адамның еркі мен сипаты, темпераментін, тағы басқаны қамтиды.
Жеке тұлғаның мінез-құлқын қалыптастыруда барлық жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде қарастырылған. Олар мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Тақырыптың өзектілігі. Тұлға әлеуметтік қатнастардың субъектісі ретінде қоғамдық ғылымдардың жүйесінде ерекше орын алады. Тұлға әлеуметтануының объектісі ретінде тұлға, адам, индивид ұғымдары ғылыми –теориялық жағынан негізделген. Тұлға ұғымының әлеуметтік мәні мен түсінігі қоғамдық ғылымдар жүйесінде ортақ катеогория болып табылады. Тұлға туралы теориялар зерттеу нысанының кең көлемді екенін көрсетеді. Тұлғаның әлеуметтік статус - қоғам дамуының негізін құрайтын және әлеуметтік ролдердің мәнін құрайды. Әлеуметтану ғылымында тұлғаның әлеуметтену процесі адамзат өміріндегі негізгі мәселелердің бірі, мұнда адам дамуының барлық қырлары толық қамтылатын білім, тәрбие, материалдық, рухани қажеттіліктердің үрдісі қалыптасады. Тұлға - әлеуметтік қатнастардың объектісі мен субъектісі зерттелетін әлеуметтік мәселе. Әлеуметтану ғылымы тұлға мәселесін әлеуметтік зерттеулердің методологиясы негізінде талдау жасайды.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен , мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу, киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу, қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын қалыптастыруын керек етеді.
Адам бір іс-әрекетінің, қызметтерінің бағыттарын белгілеп отырады. Мүдделердің, мақсаттардың негізінде қажеттіліктері жатады. Осыған орай мүдде, мақсат бір түрі–даму заңдарының негізгі түрі. Осыған орай тұлға оны меңгеріп, өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан, қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсендігін, жауапкершілігін арттырудың басты адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерінөзгерте алмайтын халге ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын өзгертуге, яғни бейімдеуге сүру сол адамның көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп я болмаса оны бәсеңдетуге жағдай туғызады.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның дамуы, әлеуметтанулық теориялар және методикалық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу нысаны - тұлғаны социолгиялық тұрғыдан негіздеу
Зерттеу пәні - тұлғаның іс - әрекетін, әлеуметтенуін, әлеуметтік зерттеулер жүргізуде қалыптасу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының болжамы – тұлға іс - әрекеті барысында мінез – құлықты қалыптастыратын негізгі шарттарды анықтай отырып, эксперименттік зерттеулерді ұйымдастыру нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының оқу іс - әрекетіндегі мінез – құлықтарының қалыптасуы туралы мәлімет алуға болады. Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың: философия, социология, психология, педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен шығармашылықтың, іс- әрекетінің субъектісі ретінде қарастырса, психология оның психикалық қасиеттері мен процестердің: мінез- құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығын зерттейді.
Осы аталған және басқа ғылымдардың ғылыми мәліметтеріне сүйене отырып, әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік өмірге белсенді түрде араласатын, әлеуметтік қатнастардың субъектісі ретінде қарастырады. Тұлға - әлеуметтанудың өзекті мәселелерінің бірі, өйткені қоғамда болып жатқан әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардыңіс-әрекетінің себептерін, мәнін жеке тұлғаның мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез – құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет, т.б.) өзінің зерттеу пәніне жатқызады.
Тұлға әлеуметтік қатнастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып саналады. "Тұлға" дегеніміз кім. Бұл сұраққа жауап беру үшін "адам", "индивид", "тұлға" деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. "Адам" деген - адамзат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
"Индивид" адам тегінің нақтылы өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің хиынтығы, яғыни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, "тұлға" дегеніміз, адамның тек табиғи биологиялық қасиеті ғана емес, сол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс – қатнастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс адами қасиеті, яғыни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Индивид – жеке дара адам . Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтежие алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірбиесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды.
Демек адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта. Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп швғуының негізі - өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін , ол үшін еңбек құралдарын, оның ең қарапайым түрлерінен бастап, бірте – бірте жетілдіру жолдарын меңгеру қабілетінде болады. Анығында адамның өлшемі (кейбір кезде құрамы деп те атайды)үш түрлі болады.
Биологиялық, өлшем – бұл адам организінің түр бейнесі мен құамының басқаша айтқанда, организмнің құрлысын және формаларын зерттейді, оның атқаратын , орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйкежүйесін, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі, мысалы, құмарлығы, жек көруі, сүю, мақтаныш, не қорлану, наразылық, ойлау т.б. адамның еркі мен сипаты, темпераментін, тағы басқаны қамтиды.
Жеке тұлғаның мінез-құлқын қалыптастыруда барлық жұмыстардың маңызы зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде қарастырылған. Олар мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қалыптастырып, дамытады.
Қолданылған әдебиеттер
1.«Әлеуметтану негіздері» Ш.Қ.Қарабаев Алматы, 2007жыл
2. «Әлеуметтану негіздері» А.И.Икенов, А.Д.Жүсіпова Алматы,2004жыл
3. «Социология» Қ.Ж.Рахметов, А.Н.Болатова, З.Н. Исмағамбетова Алматы, 2005жыл
4. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылымибаспаорталығы; 2003.
5. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке»
Оданова Р.К «Социология тарихыжәнетеориясы», Шымкент, 2005- 256б.
6. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану» Алматы, 2000
7. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология» Алматы, 2000
8. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтанунегіздері» Алматы, 2004
9. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 №8.
Н.Смелзер. Социология М.1994.
1.«Әлеуметтану негіздері» Ш.Қ.Қарабаев Алматы, 2007жыл
2. «Әлеуметтану негіздері» А.И.Икенов, А.Д.Жүсіпова Алматы,2004жыл
3. «Социология» Қ.Ж.Рахметов, А.Н.Болатова, З.Н. Исмағамбетова Алматы, 2005жыл
4. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылымибаспаорталығы; 2003.
5. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке»
Оданова Р.К «Социология тарихыжәнетеориясы», Шымкент, 2005- 256б.
6. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану» Алматы, 2000
7. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология» Алматы, 2000
8. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтанунегіздері» Алматы, 2004
9. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 №8.
Н.Смелзер. Социология М.1994.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
. 1.1 Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Тұлға туралы әлеуметтанулық теориялар мен концепциялар ... ... ..20
ІІ. Тұлғаның қалыптасу жолдары және әлеуметтендіру кезеңдері
1. Тұлғаның дамытудағы әлеуметтік ортаның рөлі ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Әлеуметтендіру арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тұлға әлеуметтік қатнастардың субъектісі
ретінде қоғамдық ғылымдардың жүйесінде ерекше орын алады. Тұлға
әлеуметтануының объектісі ретінде тұлға, адам, индивид ұғымдары ғылыми
–теориялық жағынан негізделген. Тұлға ұғымының әлеуметтік мәні мен
түсінігі қоғамдық ғылымдар жүйесінде ортақ катеогория болып табылады. Тұлға
туралы теориялар зерттеу нысанының кең көлемді екенін көрсетеді. Тұлғаның
әлеуметтік статус - қоғам дамуының негізін құрайтын және әлеуметтік
ролдердің мәнін құрайды. Әлеуметтану ғылымында тұлғаның әлеуметтену процесі
адамзат өміріндегі негізгі мәселелердің бірі, мұнда адам дамуының барлық
қырлары толық қамтылатын білім, тәрбие, материалдық, рухани
қажеттіліктердің үрдісі қалыптасады. Тұлға - әлеуметтік қатнастардың
объектісі мен субъектісі зерттелетін әлеуметтік мәселе. Әлеуметтану ғылымы
тұлға мәселесін әлеуметтік зерттеулердің методологиясы негізінде талдау
жасайды.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен
, мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік
өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз
кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу,
киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу,
қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол
мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын
қалыптастыруын керек етеді.
Адам бір іс-әрекетінің, қызметтерінің бағыттарын белгілеп отырады.
Мүдделердің, мақсаттардың негізінде қажеттіліктері жатады. Осыған орай
мүдде, мақсат бір түрі–даму заңдарының негізгі түрі. Осыған орай тұлға оны
меңгеріп, өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан,
қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсендігін, жауапкершілігін арттырудың басты
адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерінөзгерте алмайтын халге
ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын өзгертуге, яғни
бейімдеуге сүру сол адамның көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп я
болмаса оны бәсеңдетуге жағдай туғызады.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның дамуы, әлеуметтанулық теориялар және
методикалық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу нысаны - тұлғаны социолгиялық тұрғыдан негіздеу
Зерттеу пәні - тұлғаның іс - әрекетін, әлеуметтенуін, әлеуметтік
зерттеулер жүргізуде қалыптасу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының болжамы – тұлға іс - әрекеті барысында мінез –
құлықты қалыптастыратын негізгі шарттарды анықтай отырып, эксперименттік
зерттеулерді ұйымдастыру нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының оқу іс -
әрекетіндегі мінез – құлықтарының қалыптасуы туралы мәлімет алуға болады.
Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың: философия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен шығармашылықтың, іс- әрекетінің
субъектісі ретінде қарастырса, психология оның психикалық қасиеттері мен
процестердің: мінез- құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығын
зерттейді.
Осы аталған және басқа ғылымдардың ғылыми мәліметтеріне сүйене отырып,
әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік өмірге белсенді түрде араласатын,
әлеуметтік қатнастардың субъектісі ретінде қарастырады. Тұлға -
әлеуметтанудың өзекті мәселелерінің бірі, өйткені қоғамда болып жатқан
әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген адамдар мен
әлеуметтік топтардыңіс-әрекетінің себептерін, мәнін жеке тұлғаның мәнді
сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның
мінез – құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы
қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет,
т.б.) өзінің зерттеу пәніне жатқызады.
Тұлға әлеуметтік қатнастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. "Тұлға" дегеніміз кім. Бұл сұраққа жауап беру үшін "адам",
"индивид", "тұлға" деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. "Адам" деген - адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
"Индивид" адам тегінің нақтылы өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл
әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің хиынтығы, яғыни бір
адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, "тұлға" дегеніміз, адамның тек
табиғи биологиялық қасиеті ғана емес, сол табиғаттан тысқары тұрған, тек
қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс – қатнастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғыни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Индивид – жеке дара адам . Барлық
адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде
ғана нәтежие алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірбиесін бойына сіңіреді.
Жаңа туған сәбидің ата анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті
болмайды.
Демек адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп швғуының негізі - өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін , ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрлерінен бастап, бірте – бірте жетілдіру жолдарын меңгеру
қабілетінде болады. Анығында адамның өлшемі (кейбір кезде құрамы деп те
атайды)үш түрлі болады.
Биологиялық, өлшем – бұл адам организінің түр бейнесі мен құамының
басқаша айтқанда, организмнің құрлысын және формаларын зерттейді, оның
атқаратын , орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйкежүйесін, т.б.
қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын
санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі, мысалы, құмарлығы, жек
көруі, сүю, мақтаныш, не қорлану, наразылық, ойлау т.б. адамның еркі мен
сипаты, темпераментін, тағы басқаны қамтиды.
Жеке тұлғаның мінез-құлқын қалыптастыруда барлық жұмыстардың маңызы
зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде
қарастырылған. Олар мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу
пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу
пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми
көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қалыптастырып, дамытады.
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
1.1 Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен мәні
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы
агентіболыпсаналады. Тұлға дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін
адам,индивид, тұлға деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық
айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам – адамзат баласының жер бетіндегі
басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама
ұғым. Индивид – адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға – индивидтің табиғаттан тыс адами
қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір
сүруіңді және басқалардың өмір сүруін қажет ететін және керісінше де солай.
Индивид-жеке дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда
ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық
болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан
тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Ата-ананың, басқа
адамдардың қамқорлық көмегінсіз адам баласы жетіле алмаған болар еді.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолдарын меңгеру
қабілетінде болады. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас,
байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы жеткізуді үйренді. Бара-
бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет жүйесінің
субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты. Осыларды еске ала отырып, адам
дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастарға
түсетін, өзара байланыс жасауға толық қабілеті бар тіршілік иесі деп
анықтама беруге болады.
Қазіргі уақытта адам мәселесі көптеген ғылымдардың назарын аударып,
пәнаралық зерттеулердің негізін және зерттеу пәнін кұрап отыр.
Тұлға әлеуметтануының объектісі - әлеуметтік қатынастар мен
байланыстар жүйесінің белсенді субъектісі ретіндегі жеке адам. Зерттеу пәні
осы жеке адамның қоғаммен, әлеуметтік қауымдастықтармен, әлеуметтік
институттармен, басқа тұлғалармен байланысының әлеуметтік зандылықтарын
қарастырады.
Әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың алғашқы агенті - жеке
адам. Жеке адам дегеніміз кім? Осы сұраққа жауап беру үшін "адам",
"индивид", "тұлға" деген ұғымдарды ажырата білу керек.
Адам деген кім? деген сұрақ философияның негізгі сұрағы болып
табылады. Ал Сократты адам философиясының негізін салушы деп те айтады.
Адам ойлаушы, ақылды жан ретінде өзінің қылығының мақсатын, сонымен бірге
әлемнің соңғы мақса-тын табуды өзінен шығара отырып, ақикатқа өзінің
күшімен жетуі тиіс дейді.
Қазіргі кезеңде адам мәселесі көптеген ғылымдардың зерттеу
аясында қарастырылып, пәнаралық зерттеулердің негізін және зерттеу пәнін
кұрайды.
Философия тұлғаны танымның, іс-әрекеттің, шығармашылықтың
субьектісі ретінде алатын орнына қатысты зерттейді.
Ғылыми пәндердің ішінде адамның әлеуметтік табиғатын зерттеуге
ерекше үлес қосатын әлеуметтік (мәдени) антропология; психология;
әлеуметтік психология; әлеуметтану. Антропологиялық тәсіл адамның
табиғатын, мәдениет арқылы социум-ның дамуын және адамның өмір сүру
тәсілінің универсалдық және жекелік түрлерін зерттейді.
Психология тұлғаны психикалық процестердің, катнастардың,
{темперамент. Мінез- құлық, қабылет, ерік т.б.) тұрақты тұтастығы ретінде
зерттейді. Психологиялык талдау эмоциялар, сезімдер, танымдық және басқа да
психикалық процестер арқылы көрінетін адамның ішкі әлеміне басты назар
аударады Әлеуметтанулық тәсіл — тұлғадағы әлеуметтік-типтік ерекшеліктерді
айқындайды. Әлеуметтану езінің мазарын негізінен алғанда адамға емес
казіргі қоғамға аударады. Сондықтан да оның объектісІ адамдағы қоғам емес
{әпеуметтік психологиядағы сияқты), қоғамдағы адам, оның алатын орны мен
аткаратын рөлі. Тұлғаның әлеуметтанулык теориясының негізгі мәселесі жеке
адамның қалыптасу процесін, оның қажеттіліктерін әлеуметтік
қауымдастықтардың калыптасуымен және дамуымен байланысты зерттеумен, жеке
адам мен топтың, жеке адам мен қоғамның заңды байланыстарын, жеке адамның
әлеуметтік мінез-құлығын зерттеумен байланысты. Адамды социологиялық
тұрғыдан танудағы басты мәселе - адам мен қоғамның институционалдық
(сонымен бірге деинституционалдық) байланысы. Басқаша айтқанда адамның
өмірлік процесінің түрлі әлеуметтік формаларының объективті түрде көрінуі
(яғни, ұйымдастырылуы және мәдени реттестірілуі) және олардың субъективтік
факторлардың {құндылықтар,, бағдарлар, ммдделер және т.б.) әсерімен
өзгеруі. Басқаша айтқанда, әлеуметтану тұлғаның әлеуметтік институттарға
ену процесін ғана емес, сонымен бірге олардың қалыптасуы мен дамуына саналы
түрде әсерін де зерттейді. Осылайша, әлеуметтану адамның тұлға ретіндегі
әлеуметтік сапаларын ғана емес, оның қоғаммен институционалдық тұрғыдан
байланысын зерттеуге басты назар аударады.
Әлеуметтік қатынастардың субьектісі ретінде тұлга белгілі бір
дәрежеде коғамға тәуелсіз және оған озін қарсы коя алатын қабілетке ие
болады. Жеке тәуелсіздік өзін билей білуге байланысты, ал бұл өз кезегінде,
тұлғада өзін сезіне білудің болуына тікелей қатысты. Яғни, тұлғада сана,
ой, ерік қана емес, өзін-өзі талдай білу, бағалай білу және бақылай білу
қабілеті болуы қажет.
Адамның табиғаты ретінде көбіне оның биологиялық касиетін немесе
барлық адамзатқа ортақ биопсихикалык құрылымын, барлық уақыттар мен
халықтар үшін өзгеріссіз калып отыратын адам мінез-кұлыгының универсалдық
сипаттамасын түсінеді. Көп жағдайда адам табиғатын оның табиғи қүқықтарымен
де (өмір суруге, еркіндікке, бақытты болуга даму үшін тең мүмкіндіктердің
болуына) теңдестіріп карастырады. Адам табиғаты - бұл оның өмір сүруінің
көрінбейтін жақтары емес, туа біткен (Ното) сипаты. Баскаиша айтқанда,
адамның жаралу мәні. Адам табиғатына барлық адамзат қоғамына ортақ сипаттар
яғни бұл қоғамды жануарлар, құстар, жәндіктер тобынан , ажыратып тұратын
белгілер тән.
Адам табиғатын оның негізгі кажеттіліктерінің жиынтығы ретінде
анықтау оны проблемалық тұрғыдан талдаудың жаңа перспективаларын көрсетеді.
Осы түрғыдан карағанда белгілі американдық әлеуметтік психолог Абрахам
Маслоудың концеп-циясының маңызы зор. Маслоу бойынша, физиологиялық
қажеттіліктер ~ тамақ ішуге, киім киюге, демалуға, түрғын үйге т.б.
қажеттіліктердің жиынтығы.
Әлеуметтік қауіпсіздік — адамның жоғары көтерілу реті жағынан келесі
басты қажеттілігі. Оған өмір сүру жағдайларының тұрактылығы, қоғамның
талаптары мен идеалдарының, әлеуметгік институттарының өміршеңдігі,
жұмыспен қамтамасыз етілу, ертеңгі күнге сенімділікпен қарау, жеке
қауіпсіздігіне сенімділік т.б. жатады.
Өзін белгілі бір ұжыммен теңдестіре қарау, топқа жататынын сезінуге
деген кажеттілік адамның үшінші басты қажеттілігі. Бұл кажеттілік махаббат,
достык, жақсы көру т.б. сияқты адамдар жақындығын сезінудің басқа да
түрлері арқылы көрінеді.
Сыйлы болуға, және өзін-өзі сыйлауга деген қажеттілік -адамның тағы
да бір басты кажетгіліктерінің бірі. Адам үшін оны баскалардың құрметтеуі
аса манызды.
Шыгармашылық (творчество) арқылы өзін жүзеге асыру, өзін көрсету -
Маслоудың көзқарасы бойынша соңғы базалық кажеттілік. Адамның өзін
жетілдіруі үшін еңбектенуі - бұл қажеттілікті қанағаттандырудың басты
механизмі.
Адамның адамға қатынасы туралы ғылыми көзқарастар XIX ғасыр аяғында
XX ғасыр басында философиядағы экзистенциалистік бағыт арқылы дамытылды.
Экзистенциализмнің негізгі мәселесі — б:ұл адам тұлғасының әлемі. Бұл
бағыттың көрнекті өкілдері болып: С. Къеркегор, Гуссерль, Хайдеггер,
Ясперс, Сартр Камю және т.б саналады. Бұл бағыттың өкілдерінің көзқарастары
бойынша:
адамның күнделікті куйбең тіршіліктен жоғары көтеріліп, өзіннің күшін
жалған мақсаттарға емес шын өмірге бағыттауы;
еркіндікке кол жеткізу арқылы тұлғалық сапаларын жетілдіруі;
-қарым-қатынастарда адамгершілік принциптерін ұстануы;
- еркіндік жағдайындағы өмірдің киындығын сезінуі;
- адамның коғамның, мемлекеттің емес өз алдындағы
жауапкершілігінің күрделілігін сезінуі, осы жауапкершілікті көтере
білуге дайын болуы;
-адамның өзін жоба ретінде қарап, өз өмірін үлгілей білуі.
Бүгінгі жаһандық және жаңару процесі жағдайында Қазақстан
қоғамының әлеуметтік құрылымында болып жатқан өзгерістер жеке адамның
өмірлік кеңістігінің қалыптасуына ерекше әсер етуде. Қоғамда түрлі
әлеуметтік жіктерге бөліну процесінің күшеюі әрбір әлеуметтік топтың
басқалардан ерекше өзіндік ортасының, құндылықтар, бағыт-бағдарлар,
әлеуметтік белсенділіктер, мүмкіндіктіер жүйесінің қалыптасуына жағдай
жасауда. Осыған орай әлеуметтанушы ғалымдар тұлғаның қалыптасу процесін
зерттеуде әлеуметтік-типтік ерекшеліктерді айқындауға ерекше көңіл бөледі.
Өйткені тұлғаның қалыптасуы оның биопсихологиялық ерекшеліктерімен бірге
оның әлеу-меттік ортасының әсеріне де тікелей тәуелді. Әлеуметтік-типтік
ерекшеліктер әрбір әлеуметтік топтың экономикалық, материалдық, мәдени-
тұрмыстық және даму мүмкіндіктерінің, өмір сүру бейнесі мен стилінің
ерекшеліктері негізінде қалыптасады. Мысалы, ауыл адамдары мен қала
адамдарының әлеуметтік типтік ерекшеліктері олардың табиғи және әлеуметтік
орталарының сипатына, өмір сүру бейнесі мен стиліндегі айырмашылықтарға.
қоғамдық игіліктерге қол жеткізудегі мүмкіндіктерінің теңсіздігіне
негізделеді. Ал бұл әлеуметтік-территориялық кұрылымдардың өз ішіндегі
түрлі топтардың өмір сүру жағдайларындағы ерекшеліктер өз кезегінде, әрбір
топқа тән әлеуметтік-типтік белгілерді топтастыруға мүмкіндік береді.
Платон адамның жеке бөлек өмір сүруінің мүмкін еместігі туралы көзқарасты
дамытты. Ал Аристотель адамның жалпы мәнімен бірге жеке табиғаты туралы
айтып, оның жалпы мәні нақты, жеке табиғатынсыз жүзеге аспайды, - деп
көрсетті.
"Адам" ұғымы барлық адамдарға тән ортақ ерекшеліктерді сипаттау үшін
қолданылады. Бұл ұғым адамзат тегінің басқа материалдық жүйелерден ерекше
өзіне тән емІр сүру ерекшеліктерін көрсетеді. Яғни. адамзат ерекше
материалдық шындық ретінде өмір сүреді. Бірақ адамзат өз бетінше емес жеке
накты адамдар арқылы көрінеді. Адамзаттың жеке өкілдерінің өмір сүруі
"индивид" ұғымы арқылы айқындалады.
"Индивид" - бұл ақыл, ерік, қажеттілік, мүдде т.б. сияқты
адамзаттың әлеуметтік және психологиялық ерекшеліктерінің нақты таратушысы,
адамзат тегінің жеке өкілі.
"Индивид" ұғымы бұл жағдайда "нақты адам" деген мағынада
қолданылады.
"Тұлға" - нақты адамның дамуының нәтижесі, адамдық сапалардың
толығымен көрінуі.
Адамның құндылық бағыты индивидтің жекелік мүддесі мен
қажеттіліктерін есепке алудың негізінде коғамдык кұндылықтардың оның мінез-
құлқы мен іс-әрекет механизмінде көріну түрі болып табылады. Басқаша
айтқанда, бұл адамның мінез-кұлығының тандауға негізделетіндігін көрсетіп,
өмірдің мәні және құндылығы туралы оның түсініктерінің сипатын бейнелейді.
Құндылықты пікір барлық уакытта жекелік және субьективтік сипатқа ие
болады.
Тұлга биологиялық. психологиялық. әлеуметгік факторлардын, жиынтығы
ретінде қарастырылады. "Биологиялық" — барлық тірі жандарға тән сипат. Бұл
адамда барлық тірі организмдерге тән физиолоғиялык ерекшеліктер арқылы
көрінеді. Әлеуметтік касиет коғамның әсері арқылы калыптасады.
Психологиялық ереқшелік ол әрбір адамның қабілет, ерік,мінез-кұлық,
темперамент т.б. айырмашылықтарын көрсетеді.
Қазіргі кезеңде әлеуметтануда тұлганы зерттеуге байланысты
бірқатар багыттарды бөліп көрсетуге болады. Біріншісі алғашқы орынға
адамның биологиялық мәнін қоятын биологиялық бағыт {З.Фрейд, Л.Гезелл,
К.Конрад). Екіншісі— әлеуметтік (Т.Парсонс, Р.Мертон, К.Левин). Бұл бағыт
адамның дамуында әлеуметгік факторлардың атқаратын маңызды рөліне баса
назар аударады. Үшіншісі - "конвергенция факторы" {А.Ф.Лазурский, В.Штерн).
Бұл концепцияда биологиялык және әлеүметтік факторлардын, өзара үйлесуі
туралы айтылып, биологиялық фактор ңегізі ретінде танылады. Төртінші —
"түрлі факторлық" {Л.С.Выготский, Ж.Пиаже). Мұнда биологиялық фактормен
бірге әлеуметтік орта, сонымен бірге тұлғаның өзін да-мыту жағдайлары да
есепке алынады. Бесінші - "универсумдық" (С.Л.Губинштерн, А.В.Петровский).
Бұл бағыттың ерекшелігі биологиялык, әлеуметтік және рухани факторларды
тұтас қарастыру {Немировский В.Г, Невирко Д.Д, Гришаее С.Б, 2003).
Биологиялық бағыттың өкілі З.Фрейд адамды кажеттіліктер жүйесі, ал
коғамды тиым салу жүйесі ретінде қарастырады. Фрейд арқылы жасалынған
тұлганың үлгісі үш дәрежелі кұрылымнан тұрады: төменгі қабат {Оно немесе
Ид) бейсаналылық импульс-терінен, ортаңғы қабат (Мен немесе Эго) тұлғганы
бакылап отырудан және жоғарғы қабат (Жоғаргы-Мен немесе . Супер Эго) адам
қабылдаған қоғамның талаптарынан тұрады (Фрейд 3., 1991). Фрейдтің
көзқарасы бойынша, тұлғаның бейсаналылық әрекеті (бірінші кезекте,
сексуалдың) оның белсенділігінің негізін және потенциалын кұрайды.
Әлеуметтік бағыттык өкілі Т.Парсонс тұлғаны күрделі жүйе ретінде
карастырады. Оның көзқарасы бойынша сәби тұлғасының дамуы (немссе эго
құрылымы) объективті жүйе арқылы оған берілетін альтернативаларға катысты
таңдау реак-циясының рөлін орындайтын алдын ала күтілім - қажетгіліктердің
салыстырмалы түрде алғанда ерекше және тұрақты жүйесінің калыптастырылуы.
Әдетте тұлға әрбір накты кезеңде әлеуметтік ситуацияларға қатысты жоғарғы
дәрежедегі автоном-дығымен ерекшеленеді, сондықтан да әлеуметтік
ситуацияның өзгеруі тұлга жүйесіндегі сәйкес өзгерістерге толығымен алып
келмейді {Парсонс Т., 2000)..Түрлі факторлық бағыттың өкілі Л.С. Выготский
адамды тек: қана рационалдылық тұрғысынан түсіндіруге келмейтін, өзінің
алдына қойған мақсатына, міндеттеріне жетуге бар күшін салатын белсенді жан
ретінде қарастырады.
Биологиялык жэне әлеуметгік факторлардың конвергенциясын
бейнелейтін бағыттың өкілі Л.Ф.Лазурскийдің көзкарасы бойынша, әрбір адам
өзінің даму жолын белгілі бір биіктіктерге жету арқылы өтеді. Бұл оның
алғырлығына, яғни туа біткен қа-білетінің сипаты мен байлығына және осы
берілген мүмкіндіктердің ары қарай дамытылуына мүмкіндік беретін немесе
кедергі келтіретін сыртқы жағдайларға байланысты болады.
Универсумдық бағыттың өкілі С.Л.Рубинштейннің көзқарасы бойынша,
тұлға қалыптасқан карым-қатынастар нормасын бейнелеп, өзінің қылығы мен
шешімін рухани мақсаттар мен құндылықтарға сәйкестендіріп, одан ауытқуды
өзінің іс-әрекетінде ғана емес басқалардың да іс-әрекетінде байқаса өте
кынжылады (Малащенко Ю.М., 2004
Тұлғаны зерттеуте байланысты әлеуметтануда қолданылатын қазіргі
тәсілдер: іс-әрекеттік. құрылымдық-функционалистік, антропологиялық,
интеракционистік және феноменологиялықт.б.
Іс-әрекеттік тәсіл тұлғаның мәнін іс-әрекет ұғымы арқылы
қарастырады. Басқаша айтқанда, тұлга - іс-әрекет нәтижесі, әрекет етуші
жан. Кұрылымдық-функционалдық ыңғайдың позициясы тұрғысынан тұлға. қоғамның
талаптарына, оның құндылықты-нормативтік стандарттарына сәйкес келетін
адамның нормативтік типі ретінде қарастырылады..
Антропологиялық ыңйайдың тарихи, және эволюциялық, салыстыру және
типологиялық, функционалдық және құрылымдық талдау әдістері тұлғаны тұтас
әлеуметтік-мәдени феномен ретінде карастыруға көмектеседі. Антропологиялық
ыңғайдың әдістерінің көмегімен тарихи, географиялық, климаттык,
биологиялык, психологиялық, әлеуметтік. гендерлік, этникалық және басқа да
факторлардың тұлғаға әсерін зерттеуге болады.
Интеракионистік ыңғай әлеуметтену процесінде тұлға аралық қарым-
қатынастардың рөлін тусінуге мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта араласу технологиясы, топта. микротопта жұмыс істеу
технологиясы, бағалау технологиясы, жанжалдарды шешу технологиясы,
психологиялық климатты жасау технологиясы, ақпараттык әсер ету
технологиясы, психотерапевтік әсер ету технологиясы, теріс мінез-кұлыққа
бейім балалармен жұмыс істеу технологиясы т.б. тұлғаны жан-жакты
қалыптастыруда маңызды болып есептеледі.
Салауатты өмір салтын, гуманистік кұндылықтарды, тұлғаның азаматтық
позициясын өзектендіру, үгіт, насихат және басқа да ақпараттык әсер ету
әдістерін колдануды талап етеді. Салауатты өмір суруді қалыптастыру үшін
спортпен белсенді түрде айналысуды иасихаттаудың да мәні зор. Қоғамдық
қатынастарды гумандандыруға бағытгалған насихаттау жұмысының тиімділігін
көтеру үшін эмоционалдық әсер ету кұралдарын да, сонымен бірге әлеуметтік
жарнамаларды. бейнероликтерді, фильмдерді қолдануға болады.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен ,
мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік
өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз
кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу,
киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу,
қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол
мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын
қалыптастыруын керек етеді.
Теориялық түрғыдан карастырсақ, марксизм - неміс классикалық
философиясының, ағылшын саяси экономикасы мен француздың социалистік
идеясының негізінде калыптасты. Оның негізгі құрамдас бөліктеріне -
диалектикалық және тарихи материализм. саяси экономика мен ғылыми коммунизм
жатады.
Марксистік теория тұлғаны іс-әрекеттің объектісі және субьектісі
ретінде қарастырады. Бұл теорияда жеке адам мен қоғамның өзара
байланыстылығы жағына басты назар аударылады. Бұл бағыттың көзқарасы
бойынша, тұлға адамның әлеуметтік сапаларының тұтастығы ретінде
қарастырылады. Тұлға марксистік әлеуметтану тұрғысынан қоғамның әлеуметтік
катынастарының және әлеуметтік маңызды белгілерінің оның боиынан көрінуі
ретінде түсіндіріледі. Әлеуметтену процесі барысында қоғам тұлғаға, ал
тұлға қоғамға тікелей әсер етеді және бұл әсерлер өзара тәуелді, - деп
айтқанымен марксистік әлеуметтанушылар тұлға туралы, оның, өзіндік
мүмкіндіктері туралы терең теориялар жасай алмады.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің концепциясы классикалық және классикалық
емес көзқарастардың өзіндік синтезін бейнелеп, әлеуметтену процесінде
тұлғаның да қоғамның да белсенділігін көрсетеді. Марксистік теория
идеологияшылдығымен, таптық күресті кеңінен насихаттауымен және өзінің
терең әлеуметтік-философиялық сипатымен ерекшеленеді. Әлеуметтік шындық,
Маркс бойынша жеке адамның да, қоғамның, да іс-әрекетінде тең дәрежеде
бейнеленеді. Алайда адамның іс-әрекеті оның субъективтік мотивтеріне
тәуелсіз тарихи, пәндік-практикалық контексте қарастырылады. Қоғамдық
өмірді түсіндіруде материалистік бағытты ұстай отырып, К.Маркс таптық
күресті тарихи процестің негізгі қозғаушы күші ретінде қарастыратын
теориясын дамытты
Маркске дейін қоғамның таптық құрылымын, бүкіл экономикалық
қатынастар жуйесіне талдау жүргізе отырып тереңінен негіздеуді ешкім жүзеге
асырган жоқ. Капиталистік қоғамдагы қанау механизмі және таптық
катынастардың ерекшелігі туралы толық талдау Маркс еңбектерінде жүзеге
асырылды. Маркстің тарихты материалистік тұрғыдан түсіндіруінің мәнін
көрсететін тезисінің мазмүнын: Адамдар ғылыммен, саясатпен, мәдениетпен,
дінмен және де қоғамдык маңызы бар іс-әрекеттің басқа түрлерімен айналыспас
бұрын ішіп-жеуі, киінуі және тұратын баспанасын табуы кажет, басқаша
айтқанда, материалдық игіліктерді өндіруі қажет, - деген көзқарастар
жүйесі бейнелейді. Тұлғаның мәдениеті марксизтік әлеуметтануда оның экономи-
калық іс-әрекетінен шығарылып, оған қызмет етеді. Бірақ марксизм
мәдениеттің адамның экономикалық мінез-құлығына тигізетін әсерін де жоққа
шығармайды. Алайда, бірінші орынға экономикалық факторлардын әсерін кояды.
Өзінің ғылыми жұмысының ертеректегі кезеңінде К.Маркс бөтендену
ұғымына басты назар аударды. Бұл терминге берген өзінің бір мағынасында ол
бөтенденуді адамның басқа біреулер еріксіз көндірген еңбекпен айналысуы, —
деп түсіндіреді. Бұл такырып Маркстің бүкіл шығармашылығына өз таңбасын
қалдырды. Маркс экономикалық өмір мен басқа әлеуметтік институттар
арасындағы карым-катынастарға қатысты көзқарастарымен ерекше танымал. Көп
жағдайда, Маркстің экономикалық детерминизмі туралы айтканда қоғам сипатын
оның экономикалық тұрғыдан ұйымдастырылу ерекшеліктерімен және өндіріс
құралдарына меншіктің түрімен байланыстырады. Сонымен катар, Маркс адам
еңбегін әлеуметтік іс-әрекеттің негізі деп карай отырып, мемлекеттің және
отбасы сияқты әлеуметтік институттар түрлерінің өздерінің дамуы барысында
салыстырмалы түрде алғанда экономикадан тәуелсіз болғандығын, тіпті кей
жағдайларда оған өз әсерлерін тигізетіндігін де айтқан.
Марксистік әлеуметтанушылар тұлғаның атқаратын рөлдерінің екі түрін
атап көрсетеді.
институционалдық
конвенционалдык
Біріншісі, қоғамның әлеуметтік кұрылымынан туындап, негізгі рөл
болып есептелінеді. Институционалдык рөл адамның қоғамда алатын орнына,
мәртебесіне қатысты қалыптасады.
Ал, екіншісі топтық қарым-қатынастарда салыстырмалы түрде алғанда өз
еркімен қалыптасып субьективтік түрге ие болады. Мұндай рөлдің түрі адамның
жеке басының сапаларына, тұлғалық ерекшеліктеріне сай қалыптасады.
Маркстің теориясына түсініктеме берем деуші батыс ғалымдарының
концепциялары көп жағдайда сынамалы сипатқа ие болды. Мысалы, М.Вебердің
әлеуметтануының біраз жактары Маркстің теориясын сынау негізінде
қалыптасты. М.Вебер Маркстің адамның, әлеуметтік жүйедегі бүкіл өмір сүру
жағдайларын экономикалық фактордың әсерімен түсіндіруіне қарсы шықты.
К.Маркстің әлеуметтанулық идеяларын сынамалы тұрғыдан қайта
қарастыруға әрекет жасағандардың қатарына франкфурттық, мектептің жаңа
марксистерін жатқызуға болады. Бұл мектептің негізгі өкілдері — Э.Фромм,
Т.Адорно, М.Хоркхаймер. Г.Маркузе. Ю.Хабермас және т.б. Франкфурттық
мектептің теориялық бастауы - марксизм. Германияда Фрейдомарксизм түріне ие
болған "солшыл" фрейдизм түрінде көрінді. Егер марксистік теория бірінші
кезекте экономикалық мәселелерге бағыт жасаған болса, онда сынамалы
мектеп басты назарын тұлғаның өзін қоршаған мәдени орта аркылы қаналу
жақтарына аударады. Яғни франкфурттық мектеп әлеуметтік-мәдени мәселелерді
қарастырып, әлеуметтік құбылыстарды қазіргі батыс қоғамының шындығын
бейнелеу ретінде қарастырады. Франкфурттықтардың көзқарастары бойынша түрлі
субъектілердің мінез-кұлықтарында ғана емес, сонымен қатар тұлғаның терең
кұрылымында әлеуметтанулық талдаудың объектісі болып табылатын әлеуметтік
шындықтың негізгі өлшемдері жатыр.
Франкфурттық мектептің өкілдерінің қарастырған мәселесі адам
тұлғасының мәселелеріне кызығушылықпен қарауды өзектендіріп, әлеуметтануда
гуманистік бағытты калыптастыру. Олардың көзқарастарына ғылым мен
техниканың, дамуына байланысты адамның өмір сүруіне қауіп төніп тұрғандығын
бейнелейтін мазасыздану тән. Өйткені технология бейтарап бола алмайды,
керісінше бір адамдардың екінші адамдарға үстемдік етуінің құралы болып,
дербестікті басып тастауға қызмет етеді.
Франкфурттық мектептің өкілі Э.Фроммның ұсынған тұлға концепциясы
өзінің диалектикалық сипатымен ерекшеленеді. Бұл диалектика оның өмірі
қарама-қайшылыққа толы XX ғасырдың адамы туралы ойларында көрінеді.
Биологиялықпен әлеуметтік эгоизм мен альтруизм, технократизм мен гуманизм.
бодандық пен еркіндік, белсенділік пен жігерсіздік - міне осы дихотомиялық
жұптарда, бастапқы бар болу немесе болу дихотомиясы бейнеленеді. Бар
болу немесе болу категорияларымен Э.Фромм тұлғаның типін және оның ойлау
жүйесі, сезімдері мен қылықтарын анықтайтын екі түрлі құндылықты
кұрылымдарды байланыстырады. Ол З.Фрейдтің көзқарасына өзінің қарсылығын
білдіріп. адамның ең керемет қасиеттері мен ең жек көрінішті сипаттамалары
оның өзгермейтін биологиялық табиғатының ғана бөлігі емес, сонымен қатар
адамды қалыптастыратын әлеуметтіік процестің нәтижесі. - деп көрсетеді. Э.
Фроммның көзқарасы бойынша, қоғам жағымсыз, бағындыратын қызметті ғана
емес, сонымен катар шығармашылық қызметті де атқарады. Адам еркіндігінің
екі жақтылығы Э.Фроммның концепциясында жақсы бейнеленген. Адам еркіндік
алу арқылы қандай тәуелділіктерден құтылатындығын ойлауы қажет. Мұндай
еркіндік оған қажет пе? Әлде қажет емес пе? Кажет болса онда қандай
максаттар үшін қажет? Адамның шектен тыс еркіндігін карай отырып, Э.Фромм
еркіндіктің жағымсыз және жағымды түрлерін бөліп керсетеді. Мемлекеттің,
партияның, ата-ананың ықпалынан толығымен еркін болу мүмкін емес. Бірақ,
белгілі бір еркіндікке қол жеткізген соң оны өз-өзіңді жетілдіуге,
шығармашылықка қолдануға болады, - дейді ол. Фроммның бұл идеясы тұлғаның
шексіз еркіндігі туралы идеяның мүмкін емес екендігін сездіріп. оған коғам
тарапынан белгілі бір талаптардың койылуының қажет екендігін білдіреді.
Заңды талаптармен катар ішкі моральдық реттегіштердің кажет екендігіне де
мән беріледі. Шын мәнінде, адамның шексіз еркіндігі мүмкін емес нәрсе.
сондықтан да сөзге тиек етіліп отырған мәселе коғам мен тұлға арасындағы
қатынастардың қазіргі уақытта өзгерістерге ұшырауы, осының нәтижесінде
адамның әлеуметтік қатынастардың объектісінен оның субъектсіне айналуы
болып табылады. XX ғасырдың 60-70-жылдары кибернетикалық қоғамға талдау
жүргізу арқылы Фромм әлеуметтік мінез-құлық типологиясын жасады. Адамда
бөтендену сезімін қалыптастыратын мұндай қоғам Фроммның көзқарасы бойынша
тұлғаның деструктивті типін калыптастырады. Оның пайымдауынша, тұлғаның
десруктивтік типінің қалыптасуына алып келетін агресеияны калыптастыратын
жағдайлар жануарлардың өмір сүру ортасымен салыстырғанда адамзат қоғамында
көбірек кездеседі. Фромм агрессияның екі түрін бөліп көрсетеді: біріншісі,
залалсыз агрессия, екіншісі, зұлымдық агрессия. Залалсыз агрессия,
биологиялық бейімделген агрессивтік - индивидтің виталдық қажеттіліктеріне
төнген қауіпке реакция. Ол генетикалық тұрғыдан жануарларға да, адамдарға
да тән. Зұлымдық агрессия (деструктивтік) төнген қауіпке қарсы корғану
реакциясы емес. Оның басты көрінісі — өлтіру және қатал түрде қинау
-канағаттану сезімін алудан басқа мақсаты жоқ.
Әлеуметтік жүйе мен тұлғаның қалыптасқан типтерінің арасындағы
байланысқа франкфурттық мектептің өкілдері ерекше назар аударған.
Атақты Әкімгершілік тұлға еңбегінің авторы Теодор Адорно әлеуметтік
орта мен адамның идеологиялық бейнесі арасындағы байланысты анықтап,
әкімгершіліктің, антисемитизм, этноцентризм, саяси-экономикалық
консерватизм сияқты кейбір жақтарын ерекше бөліп көрсетеді. Франкфурттық
мектептің негізін салушылардың бірі М.Хоркхаймер әкімгершілік тұлғаға: "...
жалпыға ортақ құндылыктарға механикалық түрде бағыну, беделге көзсіз еру
арқылы барлық оппоненттер мен аутсайдерлерге жек көрушілікпен қарау, қатал
стереотипті ойлау, адамзат атаулыға жартылай моральдық, жартылай мысқыл
сынмен қарау ...", — деп аныктама береді.
Қазіргі уакытта тұлғаның карым-қатынас жасай білу кабілетінің
маңыздылығын жаңа марксистік бағыттың өкілі Ю.Хабермас өзінің
коммуникативтік іс-әрекет теориясында өзектендіреді. Оның көзқарасы
бойынша, өзара қарым-қатынас жасай білу әрекеті барысында іс-әрекетке
қатысушылардың қылығы әрбір жақтың эгоистік қажеттіліктерімен емес, өзара
түсінісуге жетуге деген қажеттіліктермен ерекшеленеді.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын
адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс
- әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Мінез – құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс - әрекеті
барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі ретінде,
мінез – құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен ғалымдардың
теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп отыр.
Осыған орай жеке-жеке алып қарағанда бұл екі өлшемнің әрқайсысы адам ұғымын
тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды, өйткені биология мен психология
адамдарды жеке – жара зерттеп оларды тұлға ретінде көрсете алмайды.
Әлеуметтануда тұлғаны зерттеуде рөлдік теория ерекше орынға ие
болады. Бұл теорияның негізгі жүйесін американдық әлеуметтанушылар Дж.Мид
пен Р.Минтон жасаған. Сонымен катар Р.Мертон және Т.Парсонс та белсенді
үлес қосқан. Неміс әлеуметтанушылары арасында бұл мәселеге Р.Дарендорф
ерекше назар аударған. Бұл теория жеке адамның әлеуметтік мінез-құлығын
"әлеуметтік мәртебе" және "әлеуметтік рөл" ұғымдары арқылы түсіндіреді.
Әрбір адам әлеуметтік жүйеде бірқатар позициялар тұрғысынан өзін
көрсете алады. Бұл позициялардың әрқайсысы белгілі бір құқықтарға және
міндеттерге негізделе отырып, мәртебе деген атауға ие болады. Адам бірнеше
мәртебені иемденуі мүмкін. Алайда, көп жағдайда адамның қоғамда алатын
орнын бір ғана мәртебе анықтайды. Бұл мәртебе негізгі немесе интегралды —
деп аталады. Негізгі немесе интегралды мәртебе көбінесе, адамның атқарып
жүрген қызметімен байланысты болады. Әлеуметтік мәртебе адамның сыртқы
түрінен және мінез-құлқынан (киім киюі, сөйлесуі, басқа да әлеуметтік және
кәсіби белгілері аркылы), сонымен қатар ішкі позициясынан (мақсаты,
кұндылық бағыты, мотивациясы т.б.) көрінеді.
Әлеуметтанушылар мәртебенің алдын ала белгіленген және
қабылдаған түрлерін ажыратады. Алдын ала белгіленген мәртебе жеке адамның
күшіне, мүмкіндігіне тікелей байланысты емес. Бұл мәртебе адамның этникалық
тегіне, туған жеріне. отбасына байланысты болады. Кабылдаған мәртебе
адамның күш жұмсауына, мүмкіншілігіне, еңбегіне тікелей байланысты келеді.
Мәртебенің табиғи және кәсіби-қызметтік түрлерін де бөліп көрсетуге болады.
Табиғи мәртебе адамның маңызды және салыстырмалы түрде алғанда тұрақты
сипаттамаларын (ер кісі, әйел, бала, жасөспірім т.б.) білдіреді. Кәсіби-
қызметтік мәртебе - бұл ересек адамның негізгі мәртебелерінің бірі. Мұнда
жеке адамның әлеуметтік, экономикалық және өндірістік-техникалық жағдайы
есепке алынады. Жалпы алғанда, әлеуметтік мәртебе адамның берілген
әлеуметтік жүйедегі нақты орньн көрсетеді.
Адамға коғамның қоятын талаптарының жиынтығы әлеуметтік рөл мазмұнын
құрайды. Әлеуметтік рөл — қоғамдық және тұлғааралық катынастар жүйесінде
тұлғаның әлеуметтік позициясы арқылы объективті қалыптасқан мінез-кұлық
үлгілері.
Әлеуметтік рөл - әлеуметтік жүйеде берілген мәртебеге байланысты
адамның орындауына тиісті іс-әрекеттер жиынтығы. Әрбір мәртебе әдетте
бірқатар рөлдерден тұрады. Рөлдерді жүйеге келтіруге әрекет жасаған
әлеуметтанушылардың бірі Т.Парсонс болды. Оның ойынша, әрбір рөл мынадай
негізгі бес түрлі сипаттамаға ие болады:
Эмоционалдық.. Кейбір рөлдер эмоционалдық карапайымдылықты, ал енді
біреулері эмоционалдық тұрғыдан жайдары,ашық мінезді талап етеді.
Рөлдерге ие болу тәсілдері. Рөлдердің кейбіреулері беріліп қойылады, ал
енді біреулері күш жұмсау арқылы алынады.
Көлемі. Кейбір рөлдер қатаң шектеулі, ал кейбіреулерінің шегі анық емес.
Орындалуы. Рөлдер калыптасқан ережелерге сай немесе өз бетінше еркін түрде
орындалуы мүмкін.
Мотивация. Рөлдер жеке пайда түсіру үшін немесе қоғамның игілігі үшін
орындалуы мүмкін.
Рөлдерді екі бағытта: рөлді күту және ролді орындау жағдайында
карастыруға болады,бұл екі бағыттың арасында ешқашанда толық сәйкестілік
болмайды. Бірақ бұл екеуінің жеке адамның мінез-қүлығында алатын маңызы өте
зор. Біздін. рөліміз басқалардың бізден нені күтетіндігі арқылы анықталады.
Бұл күту - негізінен жеке адамның мәртебесімен теңдестіріле қарастырылады.
Егер кімде-кім рөлін күтілімге сай орындамаса, онда белгілі бір дәрежеде
қоғаммен дауға килігеді. Рөлдік талаптар (бұйрық, сәйкес мінез-құлықты
күту) нақты әлеуметтік талаптарда бейнеленіп, әлеуметтік мәртебемен
байланысты болады.
Әлеуметтік рөлдердің, нормативтік кұрылымында әдетте 4 элементті:
берілген рольге сәйкес мінез-құлықтың түрін бейнелеуді; берілген мінез-
құлыққа сәйкес талаптарды; берілген рольдің орындалуын бағалауды;
санкцияны бөліп көрсетуге болады.
Әлеуметтік жүйенің, талаптары шеңберінде жасалынған іс-әрекеттің
қандайда бір әлеуметтік салдары. Әлеуметтік санкциялар өзінің сипаты
жағынан моральдық (топтың жек көрушлігі) саяси, заңдық т.б. болуы мүмкін.
Әлеуметтік санкциялардың мәні - адамда белгілі бір мінез-кұлықты
қалыптастыру. Олар әлеуметтік реттеудің негізгі элементтерінің бірі болып
табылады. Сонымен катар, кез келген рөл мінез-кұлықтың таза үлгісі бола
алмайды. Рөлді күтудің және ролдік мінез-кұлықтың негізгі байланыстырушы
элементі жеке адамның мінезі. Яғни бұл дегеніміз жеке адамның мінез-кұлқын
схемаға әкеліп тіреуге болмайды дегенді білдіреді. Түрлі ситуацияда әрбір
адамға бірқатар рөлдерді орындауға тура келеді. Осы рөлдерді орыңдау
барысында жанжалдар да болуы мүмкін. Осылайша белгілі бір жағдай адамдарды
бір бірімен үйлесе алмайтын рөлдерді орындауға итермелеп, рөлдік даулардың
шығуына алып келеді.
Т.Парсонс тұлганың әлеуметтелуін әлеуметтік жүйеге бейімделу
процесі ретінде қарай отырып, қоғамның ұсынған рөлдерін жеке адамның
қабылдауына және оларды қоғамның күтуіне сай орындауына басты назар
аударды. Ол конформизмді индивидтің табиғатының, сипаты, оның, бейімделу
кабілеті, әлеуметтік жүйенің калыптасу заңдылығы ретінде түсіндіреді.
Р.Мертон тұлғаның рөлдерді қабылдап, оны орындау арқылы қоғамга
интеграция жасауы жағдайында дезинтеграциялық жағдайдың да мүмкін
болатындығына көңіл бөледі. Оның көзқарасы бойынша тұлганың қоғамға еш
қақтығыссыз интеграция жасауы мүмкін емес.
Р.Дарендорфтың көзқарасы бойынша, калыпты коғамдарда үстемдік пен
бағыну, жанжал мен қарсы түру катынастары болуы тиіс. Жанжалдарды коғамның
табиғи күйі ретінде қарастыра отырып, Дарендорф өркениетті қоғамдарда
қактығыстардың саналы түрде орын алатындығын айтады Яғни рөлдердің, еш
қақтығыссыз орындалуы мүмкін болмайтын жағдай. Өйткені адамдардың барлығы
бірдей емес, ендеше рөлдердің орындалуы да барлық уақытта коғам күткендей
бола бермейді. Тұлға қоғамға қақтығыстар арқылы кіре отырып та интеграция
жасайды.
Рөлдік қарым-қатынасқа негізделген тұлға мен қоғамның өзара
байланыстары туралы теорияларды дамытқандардың қатарына әлеуметтану
ғылымыньң дамуындағы классикалықтан кейінгі кезеңнің өкілдері Дж.Мид пен
Ч.Кулиді жатқызуға болады. Рөлдік қарым-қатынастарды бейнелейтін Ч.Кулидің
Айналы Мен, Дж.Мидтің Символикалық интеракционизм , теориялары
Г.Блюмердің, Э.Гоффманның, сонымен қатар феноменологиялық әлеуметтанудың
негізін салушы А.Шюцтің, "этнометодологияның" негізін салушы Г.Гарфинкелдің
шығармашылығында жалғастырылды. Олардың барлығына ортақ нәрсе тұлғаның
дамуында рөлдік қарым-қатынастардың маңыздылығын көрсету болып табылады.
Джордж Герберт Мид 1934 жылы жарық көрген "Рөл, мен және коғам"
атты еңбегінде әлеуметтік рөлді мәртебеге қатысты қалыптасатын әрекеттер
жүйесі ретінде карастырады .
Г.Мид, Ч.Кули кіші топтарды зерттей отырып, тұлғаның
әлеуметтенуінің үш негізгі кезеңін бөліп көрсетеді.
Имитация - бақыланып отырған әрекетті механикалық түрде қайталау;
Ойын - ролден рөлге ауысу (орындалған рөлден басқа рөлге);
Топтық мүшелік — өзінің рөлін басқалардың көзқарастары тұрғысынан игеру.
Э.Эриксонның көзқарасы бойынша, "беделді басқа адам тұлғаның
рөлдік мінез-құлқының қалыптасуында маңызды орын алады".
Тікелей қоғамдық іс-әрекет арқылы тұтасымен әлеуметтік жүйе үшін
ғана мән-мағынасы бар рөлдермен қатар адамдардың бір-бірімен жеке қарым-
қатынастарында тұлғаның алатын өз орны және соған сәйкес атқаратын
қызметтері де бар. Мұндай қарым-қатынастар түлғааралық рөл ұғымы арқылы
анықталады.
Әлеуметтік рөлдер сияқты тұлғааралық рөлдер де түрлі кіші топтарда
бір-біріне ұқсамайтын, тіпті қарама-карсы сипатта: дос, жау, сенімді жақ
т.б. болуы мүмкін.
Рөл оның коғамдық мағынасы тұрғысынан объективті және индивидтің
санасы арқылы түрліше субъективті тұрғыда түсіндірілуі мүмкін. Т.Парсонстың
көзқарасы бойынша, маңыздысы тұлғалық мағынасы емес, қандай да бір рөлге
қатысты әлеуметтік қажеттіліктер. Мысалы: қандай да бір адам үшін рөлдің
этикалық аспектісі аса маңызды болмауы мүмкін. Алайда, қоғам үшін,
қоғамдағы қарым-қатынастардың үйлесімділігінің қамтамасыз етілуі, рөлдердің
этикаға сай орындалуы маңызды әлеуметтік қажеттілік.
Социумның көзқарасы тұрғысынан, рөлдік нормативтерден бас тарту
аномалия болып есептеледі. Сондықтан да, рөлдік мінез-құлықтың ережелерін
игеру тұлғаның қоғамда өмір сүруін жеңілдетіп, жанжалдардың шығу деңгейін
төмендетеді. Бұл сенімді және тұрақты көңіл-күйдің кепілі.
Қазіргі қоғам өзінің дамуында бірқатар күрделі өзгерістерді бастан
кешіріп отыр. Әрбір жеке адам қазіргі өте күрделі трансформациялық
өзгерістерге ұшырап отырған қоғамда бір уақытта көптеген әлеуметтік
қауымдастыктардың өкілі болуға мәжбүр. Мұның өзі байланыстар жүйесінің,
көбеюіне осыған сәйкес рөлдік мінез-құлық үлгілерінің және оны орындау
түрлерінің киындауына алып келеді. Әрбір әлеуметтік қауымдастықтың
ерекшелігіне сәйкес тұлғаның, рөлдік мінез-құлқы да түрлі болып келеді.
1.2 Тұлға туралы әлеуметтанулық теориялар мен концепциялар
Нарық қоғамының бәсекеге негізделген қарым-қатынастарды
қалыптастыруы, тұтынушы бағдарлардың орын алуы әлеуметтік күйзелістердің
қалыптасуына және олардың өз кезегінде тұлғалық кризистердің индикаторлары
қызметін атқаруына алып келеді. Өзіне деген сенімсіздіктің қалыптасуын
бейнелейтін күйзеліс конформдық мінез-кұлықтың өзектендірілуіне алып
келеді. Ал басқаларға қатысты сенімсіздіктің қалыптасуы эгоизмнің, яғни
жеке мүдделер мен қажеттіліктердің тұлғаның іс-әрекетінде негізгі орын
алуына алып келеді.
Әлеуметтік өмірдің күрделіленуі жағдайында әлеуметтену процесінде
жүзеге асырылатын адамның әлеуметтік ортаға, қоғамның әлеуметтік құрылымына
ену мәселелері өзектендіріледі. Қазіргі уақытта субъективті бастамалардың
атқаратын рөлін мойындай отырып, бір жақтылы субъективті әрекеттің адамдар
қоғамының талаптарымен сәйкес келмейтіндігін түсінуіміз кажет. Өйткені
коғамда жеке индивидтер ғана емес, сонымен қатар бір-бірінен демографиялық,
әлеуметтік, кәсіби және басқа да белгілері арқылы ерекшеленіп тұратын
адамдар қауымдастықтары өмір сүреді. Олардың бір-бірімен үйлесімді қарым-
қатынастар жасау арқылы өмір сүруі рөлдік мінез-құлық үлгілерінің тиімді
түрлерін тандауды талап етеді.
Тұлғаның субъективті денгейдегі құрылымдық ұйымдастырылуында
ғалымдар негізін өмірлік бағыт құрайтын белгілі бір құндылықтарға қатысты
тұрақты қалыптасқан - диспозицяларды (субъективтік позиция) бөліп
көрсетеді.
Өмірлік бағыт — тұлғаның әлеуметтік құндылықтарына, талаптарына,
идеалдарына және дүниетанымдық мақсаттарына негізделген мінез-құлық
принциптерін, іс-әрекетке дайындығын білдіреді. Жеке адамның өмірінде
дүниетанымдық құңдылық және нормативтік факторлардың мағынасын оның
әлеуметтік мінез-кұлкының өзіндік реттелуінің диспозициялық (латын тілінде
- (disposition) теориясы түсіндіреді.
Диспозиция деген не? Бұл ұғым субъектінің белгілі бір жақка
көңілінің бұрып тұруын оның қалауын білдіреді. Тұлғаның диспозициялық
теориясы психологяныңда. әлеуметтанудың да ғылыми жетістіктеріне сүйенеді.
Диспозицияның психологиялық теориясының негізін XX ғасырдағы белгілі
американдық психолог Гордон Олпорт салған. Олпорттың пікірінше Тұлға - бұл
оған тән мінез-құлық пен ойлауды анықтайтын индивидуумның ішіндегі
психофизикалык жүйенің динамикалық ұйымда-суы
Олпорт мінез және темперамент деген ұғымдардың синоним
тәрізді колданылатындығын айтады. Мінез моральдық стандартқа немесе
құндылықтар жүйесіне сәйкестендіріліп қарастырылады да, осының негізінде
адамның қылығына баға беріледі. Мысалы, мына адамның мінезі жақсы екен
деген пікір адамның тұлғалық сапасының әлеуметтік және этикалық тұрғыдан
қалаулы екендігін көрсетеді. Осылайша, мінез шын мәнінде этикалық ұғым
болып табылады. Олпорттың тусіндіруі бойынша, мінез— бұл бағаланған
тұлға ал темперамент - бағаланбаған мінез. Сондықтан ол темперамент
индивидуумның эмоционалдық табиғатын тұқым куалаушылық аспектісін
талқылауда маңызды, - деп есептейді. Тұлғаның генетикалық табиғатының бір
аспектісі ретінде темперамент дербестіктің дамуын шектейді.
Олпорттың диспозициялық теориясының негізгі идеяларына мысал
келтірейік:
1) әрбір адам түрлі ситуацияда көп жағдайда оның мінез-құлқын анықтайтын,
қайталанбайтын ерекше қасиеттердің иелері болып табылады. Осының негізінде,
адам уақытқа, оқиғаларға және өмірлік тәжірибесіне тәуелсіз өзінің іс-
әрекетінде, ойларында, эмоцияларында белгілі бір тұрақтылықты көрсетіп
отырады;
2) әрбір адам қайталанбас жаратылыс. Әлемде бір-біріне толығымен тендес
адамдарды табу мумкін емес
Олпорт белгілі бір мәдениетке тән жалпы белгілерді, және жекелік
белгілерді (диспозицияларды) бөліп көрсетеді. Соңғыны ол үш түрге бөледі:
түбегейлі-бір ғана глобалды идеяға берілген аз ғана адамдардың іс-
әрекеттері мен қылықтары;
орталық-тұлғаның ядросын құрап,оның дербестігін анықтайтын;
екінші, яғни салдарлық сипаттағы (дағдысы,киінуіндегі,тамақтануындағ ы,мінез-
құлығындағы ерекшеліктер).
Тұлғаны зерттеу процесінде Олпорт қайталанбайтын өзгешелік
ұғымына басты назар аударады. Ол түрлі адамдарда құндылықтардың түрліше
комбинациясы кездесетіндігін айта отырып, келесі әлеуметтік типтерді бөліп
көрсетеді:
Теориялық. Бұл құндылықты ерекше маңызды деп есептейтін адам шындықты ашуға
ұмтылады.
Экономикалық. Экономикалық адам пайдалы немесе есебі бар нәрсені
бағалайды.
Эстетикалық- Мұндай адам түр мен үйлесімділікті бағалайды.
Әлеуметтік. Әлеуметтік адам үшін ең жоғарғы құндылық махаббат. Таза
түрінде әлеуметтік бағдар альтруистік сипатқа ие, сондықтан да діни
құндылықтарға жақын болып келеді.
Саяси. Саяси типтегі адамның басты мүддесі билік.
6.Діни. Бұл типтің өкілдері әлемді бөлінбес тұтастық ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
. 1.1 Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Тұлға туралы әлеуметтанулық теориялар мен концепциялар ... ... ..20
ІІ. Тұлғаның қалыптасу жолдары және әлеуметтендіру кезеңдері
1. Тұлғаның дамытудағы әлеуметтік ортаның рөлі ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Әлеуметтендіру арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тұлға әлеуметтік қатнастардың субъектісі
ретінде қоғамдық ғылымдардың жүйесінде ерекше орын алады. Тұлға
әлеуметтануының объектісі ретінде тұлға, адам, индивид ұғымдары ғылыми
–теориялық жағынан негізделген. Тұлға ұғымының әлеуметтік мәні мен
түсінігі қоғамдық ғылымдар жүйесінде ортақ катеогория болып табылады. Тұлға
туралы теориялар зерттеу нысанының кең көлемді екенін көрсетеді. Тұлғаның
әлеуметтік статус - қоғам дамуының негізін құрайтын және әлеуметтік
ролдердің мәнін құрайды. Әлеуметтану ғылымында тұлғаның әлеуметтену процесі
адамзат өміріндегі негізгі мәселелердің бірі, мұнда адам дамуының барлық
қырлары толық қамтылатын білім, тәрбие, материалдық, рухани
қажеттіліктердің үрдісі қалыптасады. Тұлға - әлеуметтік қатнастардың
объектісі мен субъектісі зерттелетін әлеуметтік мәселе. Әлеуметтану ғылымы
тұлға мәселесін әлеуметтік зерттеулердің методологиясы негізінде талдау
жасайды.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен
, мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік
өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз
кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу,
киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу,
қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол
мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын
қалыптастыруын керек етеді.
Адам бір іс-әрекетінің, қызметтерінің бағыттарын белгілеп отырады.
Мүдделердің, мақсаттардың негізінде қажеттіліктері жатады. Осыған орай
мүдде, мақсат бір түрі–даму заңдарының негізгі түрі. Осыған орай тұлға оны
меңгеріп, өзінің ісінде, қызметінде пайдаланып отырады. Екінші жағынан,
қажеттілік тұлғаның өмірдегі белсендігін, жауапкершілігін арттырудың басты
адам жаңа бір әлеуметтік жағдайда өзінің мүдделерінөзгерте алмайтын халге
ұшыраса, онда ол өзінің жүріс-тұрысын, мінез-құлқын өзгертуге, яғни
бейімдеуге сүру сол адамның көзқарасының қалыптасуына көмектеседі, сөйтіп я
болмаса оны бәсеңдетуге жағдай туғызады.
Зерттеу мақсаты – тұлғаның дамуы, әлеуметтанулық теориялар және
методикалық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу нысаны - тұлғаны социолгиялық тұрғыдан негіздеу
Зерттеу пәні - тұлғаның іс - әрекетін, әлеуметтенуін, әлеуметтік
зерттеулер жүргізуде қалыптасу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының болжамы – тұлға іс - әрекеті барысында мінез –
құлықты қалыптастыратын негізгі шарттарды анықтай отырып, эксперименттік
зерттеулерді ұйымдастыру нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының оқу іс -
әрекетіндегі мінез – құлықтарының қалыптасуы туралы мәлімет алуға болады.
Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың: философия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен шығармашылықтың, іс- әрекетінің
субъектісі ретінде қарастырса, психология оның психикалық қасиеттері мен
процестердің: мінез- құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығын
зерттейді.
Осы аталған және басқа ғылымдардың ғылыми мәліметтеріне сүйене отырып,
әлеуметтану ғылымы тұлғаны әлеуметтік өмірге белсенді түрде араласатын,
әлеуметтік қатнастардың субъектісі ретінде қарастырады. Тұлға -
әлеуметтанудың өзекті мәселелерінің бірі, өйткені қоғамда болып жатқан
әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген адамдар мен
әлеуметтік топтардыңіс-әрекетінің себептерін, мәнін жеке тұлғаның мәнді
сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның
мінез – құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.
Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы
қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет,
т.б.) өзінің зерттеу пәніне жатқызады.
Тұлға әлеуметтік қатнастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. "Тұлға" дегеніміз кім. Бұл сұраққа жауап беру үшін "адам",
"индивид", "тұлға" деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. "Адам" деген - адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
"Индивид" адам тегінің нақтылы өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл
әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің хиынтығы, яғыни бір
адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, "тұлға" дегеніміз, адамның тек
табиғи биологиялық қасиеті ғана емес, сол табиғаттан тысқары тұрған, тек
қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс – қатнастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғыни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Индивид – жеке дара адам . Барлық
адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде
ғана нәтежие алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірбиесін бойына сіңіреді.
Жаңа туған сәбидің ата анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті
болмайды.
Демек адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп швғуының негізі - өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін , ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрлерінен бастап, бірте – бірте жетілдіру жолдарын меңгеру
қабілетінде болады. Анығында адамның өлшемі (кейбір кезде құрамы деп те
атайды)үш түрлі болады.
Биологиялық, өлшем – бұл адам организінің түр бейнесі мен құамының
басқаша айтқанда, организмнің құрлысын және формаларын зерттейді, оның
атқаратын , орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйкежүйесін, т.б.
қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын
санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі, мысалы, құмарлығы, жек
көруі, сүю, мақтаныш, не қорлану, наразылық, ойлау т.б. адамның еркі мен
сипаты, темпераментін, тағы басқаны қамтиды.
Жеке тұлғаның мінез-құлқын қалыптастыруда барлық жұмыстардың маңызы
зор. Бұл мәселе педагогикалық және психологиялық әдебиеттерде
қарастырылған. Олар мектептегі бай рухани өмірді қалыптастыруға, оқу
пәндері бойынша білімдерін тереңдетуге, оны іс жүзінде қолдануға, оқу
пәндерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық пайдалануға, дүниеге ғылыми
көзқарасын және оқу пәндеріне танымдық қызығуын қалыптастырып, дамытады.
І. Әлеуметтану ғылымындағы тұлғаның әлеуметтік мәселесі
1.1 Адам, индивид, тұлға, ұғымының түсінігі мен мәні
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы
агентіболыпсаналады. Тұлға дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін
адам,индивид, тұлға деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық
айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам – адамзат баласының жер бетіндегі
басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама
ұғым. Индивид – адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға – индивидтің табиғаттан тыс адами
қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір
сүруіңді және басқалардың өмір сүруін қажет ететін және керісінше де солай.
Индивид-жеке дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда
ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық
болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан
тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Ата-ананың, басқа
адамдардың қамқорлық көмегінсіз адам баласы жетіле алмаған болар еді.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолдарын меңгеру
қабілетінде болады. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас,
байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы жеткізуді үйренді. Бара-
бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет жүйесінің
субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты. Осыларды еске ала отырып, адам
дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастарға
түсетін, өзара байланыс жасауға толық қабілеті бар тіршілік иесі деп
анықтама беруге болады.
Қазіргі уақытта адам мәселесі көптеген ғылымдардың назарын аударып,
пәнаралық зерттеулердің негізін және зерттеу пәнін кұрап отыр.
Тұлға әлеуметтануының объектісі - әлеуметтік қатынастар мен
байланыстар жүйесінің белсенді субъектісі ретіндегі жеке адам. Зерттеу пәні
осы жеке адамның қоғаммен, әлеуметтік қауымдастықтармен, әлеуметтік
институттармен, басқа тұлғалармен байланысының әлеуметтік зандылықтарын
қарастырады.
Әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың алғашқы агенті - жеке
адам. Жеке адам дегеніміз кім? Осы сұраққа жауап беру үшін "адам",
"индивид", "тұлға" деген ұғымдарды ажырата білу керек.
Адам деген кім? деген сұрақ философияның негізгі сұрағы болып
табылады. Ал Сократты адам философиясының негізін салушы деп те айтады.
Адам ойлаушы, ақылды жан ретінде өзінің қылығының мақсатын, сонымен бірге
әлемнің соңғы мақса-тын табуды өзінен шығара отырып, ақикатқа өзінің
күшімен жетуі тиіс дейді.
Қазіргі кезеңде адам мәселесі көптеген ғылымдардың зерттеу
аясында қарастырылып, пәнаралық зерттеулердің негізін және зерттеу пәнін
кұрайды.
Философия тұлғаны танымның, іс-әрекеттің, шығармашылықтың
субьектісі ретінде алатын орнына қатысты зерттейді.
Ғылыми пәндердің ішінде адамның әлеуметтік табиғатын зерттеуге
ерекше үлес қосатын әлеуметтік (мәдени) антропология; психология;
әлеуметтік психология; әлеуметтану. Антропологиялық тәсіл адамның
табиғатын, мәдениет арқылы социум-ның дамуын және адамның өмір сүру
тәсілінің универсалдық және жекелік түрлерін зерттейді.
Психология тұлғаны психикалық процестердің, катнастардың,
{темперамент. Мінез- құлық, қабылет, ерік т.б.) тұрақты тұтастығы ретінде
зерттейді. Психологиялык талдау эмоциялар, сезімдер, танымдық және басқа да
психикалық процестер арқылы көрінетін адамның ішкі әлеміне басты назар
аударады Әлеуметтанулық тәсіл — тұлғадағы әлеуметтік-типтік ерекшеліктерді
айқындайды. Әлеуметтану езінің мазарын негізінен алғанда адамға емес
казіргі қоғамға аударады. Сондықтан да оның объектісІ адамдағы қоғам емес
{әпеуметтік психологиядағы сияқты), қоғамдағы адам, оның алатын орны мен
аткаратын рөлі. Тұлғаның әлеуметтанулык теориясының негізгі мәселесі жеке
адамның қалыптасу процесін, оның қажеттіліктерін әлеуметтік
қауымдастықтардың калыптасуымен және дамуымен байланысты зерттеумен, жеке
адам мен топтың, жеке адам мен қоғамның заңды байланыстарын, жеке адамның
әлеуметтік мінез-құлығын зерттеумен байланысты. Адамды социологиялық
тұрғыдан танудағы басты мәселе - адам мен қоғамның институционалдық
(сонымен бірге деинституционалдық) байланысы. Басқаша айтқанда адамның
өмірлік процесінің түрлі әлеуметтік формаларының объективті түрде көрінуі
(яғни, ұйымдастырылуы және мәдени реттестірілуі) және олардың субъективтік
факторлардың {құндылықтар,, бағдарлар, ммдделер және т.б.) әсерімен
өзгеруі. Басқаша айтқанда, әлеуметтану тұлғаның әлеуметтік институттарға
ену процесін ғана емес, сонымен бірге олардың қалыптасуы мен дамуына саналы
түрде әсерін де зерттейді. Осылайша, әлеуметтану адамның тұлға ретіндегі
әлеуметтік сапаларын ғана емес, оның қоғаммен институционалдық тұрғыдан
байланысын зерттеуге басты назар аударады.
Әлеуметтік қатынастардың субьектісі ретінде тұлга белгілі бір
дәрежеде коғамға тәуелсіз және оған озін қарсы коя алатын қабілетке ие
болады. Жеке тәуелсіздік өзін билей білуге байланысты, ал бұл өз кезегінде,
тұлғада өзін сезіне білудің болуына тікелей қатысты. Яғни, тұлғада сана,
ой, ерік қана емес, өзін-өзі талдай білу, бағалай білу және бақылай білу
қабілеті болуы қажет.
Адамның табиғаты ретінде көбіне оның биологиялық касиетін немесе
барлық адамзатқа ортақ биопсихикалык құрылымын, барлық уақыттар мен
халықтар үшін өзгеріссіз калып отыратын адам мінез-кұлыгының универсалдық
сипаттамасын түсінеді. Көп жағдайда адам табиғатын оның табиғи қүқықтарымен
де (өмір суруге, еркіндікке, бақытты болуга даму үшін тең мүмкіндіктердің
болуына) теңдестіріп карастырады. Адам табиғаты - бұл оның өмір сүруінің
көрінбейтін жақтары емес, туа біткен (Ното) сипаты. Баскаиша айтқанда,
адамның жаралу мәні. Адам табиғатына барлық адамзат қоғамына ортақ сипаттар
яғни бұл қоғамды жануарлар, құстар, жәндіктер тобынан , ажыратып тұратын
белгілер тән.
Адам табиғатын оның негізгі кажеттіліктерінің жиынтығы ретінде
анықтау оны проблемалық тұрғыдан талдаудың жаңа перспективаларын көрсетеді.
Осы түрғыдан карағанда белгілі американдық әлеуметтік психолог Абрахам
Маслоудың концеп-циясының маңызы зор. Маслоу бойынша, физиологиялық
қажеттіліктер ~ тамақ ішуге, киім киюге, демалуға, түрғын үйге т.б.
қажеттіліктердің жиынтығы.
Әлеуметтік қауіпсіздік — адамның жоғары көтерілу реті жағынан келесі
басты қажеттілігі. Оған өмір сүру жағдайларының тұрактылығы, қоғамның
талаптары мен идеалдарының, әлеуметгік институттарының өміршеңдігі,
жұмыспен қамтамасыз етілу, ертеңгі күнге сенімділікпен қарау, жеке
қауіпсіздігіне сенімділік т.б. жатады.
Өзін белгілі бір ұжыммен теңдестіре қарау, топқа жататынын сезінуге
деген кажеттілік адамның үшінші басты қажеттілігі. Бұл кажеттілік махаббат,
достык, жақсы көру т.б. сияқты адамдар жақындығын сезінудің басқа да
түрлері арқылы көрінеді.
Сыйлы болуға, және өзін-өзі сыйлауга деген қажеттілік -адамның тағы
да бір басты кажетгіліктерінің бірі. Адам үшін оны баскалардың құрметтеуі
аса манызды.
Шыгармашылық (творчество) арқылы өзін жүзеге асыру, өзін көрсету -
Маслоудың көзқарасы бойынша соңғы базалық кажеттілік. Адамның өзін
жетілдіруі үшін еңбектенуі - бұл қажеттілікті қанағаттандырудың басты
механизмі.
Адамның адамға қатынасы туралы ғылыми көзқарастар XIX ғасыр аяғында
XX ғасыр басында философиядағы экзистенциалистік бағыт арқылы дамытылды.
Экзистенциализмнің негізгі мәселесі — б:ұл адам тұлғасының әлемі. Бұл
бағыттың көрнекті өкілдері болып: С. Къеркегор, Гуссерль, Хайдеггер,
Ясперс, Сартр Камю және т.б саналады. Бұл бағыттың өкілдерінің көзқарастары
бойынша:
адамның күнделікті куйбең тіршіліктен жоғары көтеріліп, өзіннің күшін
жалған мақсаттарға емес шын өмірге бағыттауы;
еркіндікке кол жеткізу арқылы тұлғалық сапаларын жетілдіруі;
-қарым-қатынастарда адамгершілік принциптерін ұстануы;
- еркіндік жағдайындағы өмірдің киындығын сезінуі;
- адамның коғамның, мемлекеттің емес өз алдындағы
жауапкершілігінің күрделілігін сезінуі, осы жауапкершілікті көтере
білуге дайын болуы;
-адамның өзін жоба ретінде қарап, өз өмірін үлгілей білуі.
Бүгінгі жаһандық және жаңару процесі жағдайында Қазақстан
қоғамының әлеуметтік құрылымында болып жатқан өзгерістер жеке адамның
өмірлік кеңістігінің қалыптасуына ерекше әсер етуде. Қоғамда түрлі
әлеуметтік жіктерге бөліну процесінің күшеюі әрбір әлеуметтік топтың
басқалардан ерекше өзіндік ортасының, құндылықтар, бағыт-бағдарлар,
әлеуметтік белсенділіктер, мүмкіндіктіер жүйесінің қалыптасуына жағдай
жасауда. Осыған орай әлеуметтанушы ғалымдар тұлғаның қалыптасу процесін
зерттеуде әлеуметтік-типтік ерекшеліктерді айқындауға ерекше көңіл бөледі.
Өйткені тұлғаның қалыптасуы оның биопсихологиялық ерекшеліктерімен бірге
оның әлеу-меттік ортасының әсеріне де тікелей тәуелді. Әлеуметтік-типтік
ерекшеліктер әрбір әлеуметтік топтың экономикалық, материалдық, мәдени-
тұрмыстық және даму мүмкіндіктерінің, өмір сүру бейнесі мен стилінің
ерекшеліктері негізінде қалыптасады. Мысалы, ауыл адамдары мен қала
адамдарының әлеуметтік типтік ерекшеліктері олардың табиғи және әлеуметтік
орталарының сипатына, өмір сүру бейнесі мен стиліндегі айырмашылықтарға.
қоғамдық игіліктерге қол жеткізудегі мүмкіндіктерінің теңсіздігіне
негізделеді. Ал бұл әлеуметтік-территориялық кұрылымдардың өз ішіндегі
түрлі топтардың өмір сүру жағдайларындағы ерекшеліктер өз кезегінде, әрбір
топқа тән әлеуметтік-типтік белгілерді топтастыруға мүмкіндік береді.
Платон адамның жеке бөлек өмір сүруінің мүмкін еместігі туралы көзқарасты
дамытты. Ал Аристотель адамның жалпы мәнімен бірге жеке табиғаты туралы
айтып, оның жалпы мәні нақты, жеке табиғатынсыз жүзеге аспайды, - деп
көрсетті.
"Адам" ұғымы барлық адамдарға тән ортақ ерекшеліктерді сипаттау үшін
қолданылады. Бұл ұғым адамзат тегінің басқа материалдық жүйелерден ерекше
өзіне тән емІр сүру ерекшеліктерін көрсетеді. Яғни. адамзат ерекше
материалдық шындық ретінде өмір сүреді. Бірақ адамзат өз бетінше емес жеке
накты адамдар арқылы көрінеді. Адамзаттың жеке өкілдерінің өмір сүруі
"индивид" ұғымы арқылы айқындалады.
"Индивид" - бұл ақыл, ерік, қажеттілік, мүдде т.б. сияқты
адамзаттың әлеуметтік және психологиялық ерекшеліктерінің нақты таратушысы,
адамзат тегінің жеке өкілі.
"Индивид" ұғымы бұл жағдайда "нақты адам" деген мағынада
қолданылады.
"Тұлға" - нақты адамның дамуының нәтижесі, адамдық сапалардың
толығымен көрінуі.
Адамның құндылық бағыты индивидтің жекелік мүддесі мен
қажеттіліктерін есепке алудың негізінде коғамдык кұндылықтардың оның мінез-
құлқы мен іс-әрекет механизмінде көріну түрі болып табылады. Басқаша
айтқанда, бұл адамның мінез-кұлығының тандауға негізделетіндігін көрсетіп,
өмірдің мәні және құндылығы туралы оның түсініктерінің сипатын бейнелейді.
Құндылықты пікір барлық уакытта жекелік және субьективтік сипатқа ие
болады.
Тұлга биологиялық. психологиялық. әлеуметгік факторлардын, жиынтығы
ретінде қарастырылады. "Биологиялық" — барлық тірі жандарға тән сипат. Бұл
адамда барлық тірі организмдерге тән физиолоғиялык ерекшеліктер арқылы
көрінеді. Әлеуметтік касиет коғамның әсері арқылы калыптасады.
Психологиялық ереқшелік ол әрбір адамның қабілет, ерік,мінез-кұлық,
темперамент т.б. айырмашылықтарын көрсетеді.
Қазіргі кезеңде әлеуметтануда тұлганы зерттеуге байланысты
бірқатар багыттарды бөліп көрсетуге болады. Біріншісі алғашқы орынға
адамның биологиялық мәнін қоятын биологиялық бағыт {З.Фрейд, Л.Гезелл,
К.Конрад). Екіншісі— әлеуметтік (Т.Парсонс, Р.Мертон, К.Левин). Бұл бағыт
адамның дамуында әлеуметгік факторлардың атқаратын маңызды рөліне баса
назар аударады. Үшіншісі - "конвергенция факторы" {А.Ф.Лазурский, В.Штерн).
Бұл концепцияда биологиялык және әлеүметтік факторлардын, өзара үйлесуі
туралы айтылып, биологиялық фактор ңегізі ретінде танылады. Төртінші —
"түрлі факторлық" {Л.С.Выготский, Ж.Пиаже). Мұнда биологиялық фактормен
бірге әлеуметтік орта, сонымен бірге тұлғаның өзін да-мыту жағдайлары да
есепке алынады. Бесінші - "универсумдық" (С.Л.Губинштерн, А.В.Петровский).
Бұл бағыттың ерекшелігі биологиялык, әлеуметтік және рухани факторларды
тұтас қарастыру {Немировский В.Г, Невирко Д.Д, Гришаее С.Б, 2003).
Биологиялық бағыттың өкілі З.Фрейд адамды кажеттіліктер жүйесі, ал
коғамды тиым салу жүйесі ретінде қарастырады. Фрейд арқылы жасалынған
тұлганың үлгісі үш дәрежелі кұрылымнан тұрады: төменгі қабат {Оно немесе
Ид) бейсаналылық импульс-терінен, ортаңғы қабат (Мен немесе Эго) тұлғганы
бакылап отырудан және жоғарғы қабат (Жоғаргы-Мен немесе . Супер Эго) адам
қабылдаған қоғамның талаптарынан тұрады (Фрейд 3., 1991). Фрейдтің
көзқарасы бойынша, тұлғаның бейсаналылық әрекеті (бірінші кезекте,
сексуалдың) оның белсенділігінің негізін және потенциалын кұрайды.
Әлеуметтік бағыттык өкілі Т.Парсонс тұлғаны күрделі жүйе ретінде
карастырады. Оның көзқарасы бойынша сәби тұлғасының дамуы (немссе эго
құрылымы) объективті жүйе арқылы оған берілетін альтернативаларға катысты
таңдау реак-циясының рөлін орындайтын алдын ала күтілім - қажетгіліктердің
салыстырмалы түрде алғанда ерекше және тұрақты жүйесінің калыптастырылуы.
Әдетте тұлға әрбір накты кезеңде әлеуметтік ситуацияларға қатысты жоғарғы
дәрежедегі автоном-дығымен ерекшеленеді, сондықтан да әлеуметтік
ситуацияның өзгеруі тұлга жүйесіндегі сәйкес өзгерістерге толығымен алып
келмейді {Парсонс Т., 2000)..Түрлі факторлық бағыттың өкілі Л.С. Выготский
адамды тек: қана рационалдылық тұрғысынан түсіндіруге келмейтін, өзінің
алдына қойған мақсатына, міндеттеріне жетуге бар күшін салатын белсенді жан
ретінде қарастырады.
Биологиялык жэне әлеуметгік факторлардың конвергенциясын
бейнелейтін бағыттың өкілі Л.Ф.Лазурскийдің көзкарасы бойынша, әрбір адам
өзінің даму жолын белгілі бір биіктіктерге жету арқылы өтеді. Бұл оның
алғырлығына, яғни туа біткен қа-білетінің сипаты мен байлығына және осы
берілген мүмкіндіктердің ары қарай дамытылуына мүмкіндік беретін немесе
кедергі келтіретін сыртқы жағдайларға байланысты болады.
Универсумдық бағыттың өкілі С.Л.Рубинштейннің көзқарасы бойынша,
тұлға қалыптасқан карым-қатынастар нормасын бейнелеп, өзінің қылығы мен
шешімін рухани мақсаттар мен құндылықтарға сәйкестендіріп, одан ауытқуды
өзінің іс-әрекетінде ғана емес басқалардың да іс-әрекетінде байқаса өте
кынжылады (Малащенко Ю.М., 2004
Тұлғаны зерттеуте байланысты әлеуметтануда қолданылатын қазіргі
тәсілдер: іс-әрекеттік. құрылымдық-функционалистік, антропологиялық,
интеракционистік және феноменологиялықт.б.
Іс-әрекеттік тәсіл тұлғаның мәнін іс-әрекет ұғымы арқылы
қарастырады. Басқаша айтқанда, тұлга - іс-әрекет нәтижесі, әрекет етуші
жан. Кұрылымдық-функционалдық ыңғайдың позициясы тұрғысынан тұлға. қоғамның
талаптарына, оның құндылықты-нормативтік стандарттарына сәйкес келетін
адамның нормативтік типі ретінде қарастырылады..
Антропологиялық ыңйайдың тарихи, және эволюциялық, салыстыру және
типологиялық, функционалдық және құрылымдық талдау әдістері тұлғаны тұтас
әлеуметтік-мәдени феномен ретінде карастыруға көмектеседі. Антропологиялық
ыңғайдың әдістерінің көмегімен тарихи, географиялық, климаттык,
биологиялык, психологиялық, әлеуметтік. гендерлік, этникалық және басқа да
факторлардың тұлғаға әсерін зерттеуге болады.
Интеракионистік ыңғай әлеуметтену процесінде тұлға аралық қарым-
қатынастардың рөлін тусінуге мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта араласу технологиясы, топта. микротопта жұмыс істеу
технологиясы, бағалау технологиясы, жанжалдарды шешу технологиясы,
психологиялық климатты жасау технологиясы, ақпараттык әсер ету
технологиясы, психотерапевтік әсер ету технологиясы, теріс мінез-кұлыққа
бейім балалармен жұмыс істеу технологиясы т.б. тұлғаны жан-жакты
қалыптастыруда маңызды болып есептеледі.
Салауатты өмір салтын, гуманистік кұндылықтарды, тұлғаның азаматтық
позициясын өзектендіру, үгіт, насихат және басқа да ақпараттык әсер ету
әдістерін колдануды талап етеді. Салауатты өмір суруді қалыптастыру үшін
спортпен белсенді түрде айналысуды иасихаттаудың да мәні зор. Қоғамдық
қатынастарды гумандандыруға бағытгалған насихаттау жұмысының тиімділігін
көтеру үшін эмоционалдық әсер ету кұралдарын да, сонымен бірге әлеуметтік
жарнамаларды. бейнероликтерді, фильмдерді қолдануға болады.
Әлеуметтік іс әрекет пен күші қажеттігінен, мұң мұқтажынан, мүддесінен ,
мақсатынан дамиды.Басқаша айтқанда, адамда мүдде және мақсат. Қажеттілік
өмірде болады, бірақ, ол жоқ ие және бөлінеді. Табиғи қажеттілік, ол өз
кезегінде әлеуметтік қажеттілікке ұласады. Табиғи қажеттілік тамақ ішу,
киім кию, баспана, т.б. ету, басқа адамдармен байланыс-қатынаста болу,
қоғамдық т.б адам сезініп түсінсе, оны өтеуге, іске асыруға тырысса, ол
мүддеге, ал, мүдде мақсатқа айналады. Мұның өзі терең көзқарасын
қалыптастыруын керек етеді.
Теориялық түрғыдан карастырсақ, марксизм - неміс классикалық
философиясының, ағылшын саяси экономикасы мен француздың социалистік
идеясының негізінде калыптасты. Оның негізгі құрамдас бөліктеріне -
диалектикалық және тарихи материализм. саяси экономика мен ғылыми коммунизм
жатады.
Марксистік теория тұлғаны іс-әрекеттің объектісі және субьектісі
ретінде қарастырады. Бұл теорияда жеке адам мен қоғамның өзара
байланыстылығы жағына басты назар аударылады. Бұл бағыттың көзқарасы
бойынша, тұлға адамның әлеуметтік сапаларының тұтастығы ретінде
қарастырылады. Тұлға марксистік әлеуметтану тұрғысынан қоғамның әлеуметтік
катынастарының және әлеуметтік маңызды белгілерінің оның боиынан көрінуі
ретінде түсіндіріледі. Әлеуметтену процесі барысында қоғам тұлғаға, ал
тұлға қоғамға тікелей әсер етеді және бұл әсерлер өзара тәуелді, - деп
айтқанымен марксистік әлеуметтанушылар тұлға туралы, оның, өзіндік
мүмкіндіктері туралы терең теориялар жасай алмады.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің концепциясы классикалық және классикалық
емес көзқарастардың өзіндік синтезін бейнелеп, әлеуметтену процесінде
тұлғаның да қоғамның да белсенділігін көрсетеді. Марксистік теория
идеологияшылдығымен, таптық күресті кеңінен насихаттауымен және өзінің
терең әлеуметтік-философиялық сипатымен ерекшеленеді. Әлеуметтік шындық,
Маркс бойынша жеке адамның да, қоғамның, да іс-әрекетінде тең дәрежеде
бейнеленеді. Алайда адамның іс-әрекеті оның субъективтік мотивтеріне
тәуелсіз тарихи, пәндік-практикалық контексте қарастырылады. Қоғамдық
өмірді түсіндіруде материалистік бағытты ұстай отырып, К.Маркс таптық
күресті тарихи процестің негізгі қозғаушы күші ретінде қарастыратын
теориясын дамытты
Маркске дейін қоғамның таптық құрылымын, бүкіл экономикалық
қатынастар жуйесіне талдау жүргізе отырып тереңінен негіздеуді ешкім жүзеге
асырган жоқ. Капиталистік қоғамдагы қанау механизмі және таптық
катынастардың ерекшелігі туралы толық талдау Маркс еңбектерінде жүзеге
асырылды. Маркстің тарихты материалистік тұрғыдан түсіндіруінің мәнін
көрсететін тезисінің мазмүнын: Адамдар ғылыммен, саясатпен, мәдениетпен,
дінмен және де қоғамдык маңызы бар іс-әрекеттің басқа түрлерімен айналыспас
бұрын ішіп-жеуі, киінуі және тұратын баспанасын табуы кажет, басқаша
айтқанда, материалдық игіліктерді өндіруі қажет, - деген көзқарастар
жүйесі бейнелейді. Тұлғаның мәдениеті марксизтік әлеуметтануда оның экономи-
калық іс-әрекетінен шығарылып, оған қызмет етеді. Бірақ марксизм
мәдениеттің адамның экономикалық мінез-құлығына тигізетін әсерін де жоққа
шығармайды. Алайда, бірінші орынға экономикалық факторлардын әсерін кояды.
Өзінің ғылыми жұмысының ертеректегі кезеңінде К.Маркс бөтендену
ұғымына басты назар аударды. Бұл терминге берген өзінің бір мағынасында ол
бөтенденуді адамның басқа біреулер еріксіз көндірген еңбекпен айналысуы, —
деп түсіндіреді. Бұл такырып Маркстің бүкіл шығармашылығына өз таңбасын
қалдырды. Маркс экономикалық өмір мен басқа әлеуметтік институттар
арасындағы карым-катынастарға қатысты көзқарастарымен ерекше танымал. Көп
жағдайда, Маркстің экономикалық детерминизмі туралы айтканда қоғам сипатын
оның экономикалық тұрғыдан ұйымдастырылу ерекшеліктерімен және өндіріс
құралдарына меншіктің түрімен байланыстырады. Сонымен катар, Маркс адам
еңбегін әлеуметтік іс-әрекеттің негізі деп карай отырып, мемлекеттің және
отбасы сияқты әлеуметтік институттар түрлерінің өздерінің дамуы барысында
салыстырмалы түрде алғанда экономикадан тәуелсіз болғандығын, тіпті кей
жағдайларда оған өз әсерлерін тигізетіндігін де айтқан.
Марксистік әлеуметтанушылар тұлғаның атқаратын рөлдерінің екі түрін
атап көрсетеді.
институционалдық
конвенционалдык
Біріншісі, қоғамның әлеуметтік кұрылымынан туындап, негізгі рөл
болып есептелінеді. Институционалдык рөл адамның қоғамда алатын орнына,
мәртебесіне қатысты қалыптасады.
Ал, екіншісі топтық қарым-қатынастарда салыстырмалы түрде алғанда өз
еркімен қалыптасып субьективтік түрге ие болады. Мұндай рөлдің түрі адамның
жеке басының сапаларына, тұлғалық ерекшеліктеріне сай қалыптасады.
Маркстің теориясына түсініктеме берем деуші батыс ғалымдарының
концепциялары көп жағдайда сынамалы сипатқа ие болды. Мысалы, М.Вебердің
әлеуметтануының біраз жактары Маркстің теориясын сынау негізінде
қалыптасты. М.Вебер Маркстің адамның, әлеуметтік жүйедегі бүкіл өмір сүру
жағдайларын экономикалық фактордың әсерімен түсіндіруіне қарсы шықты.
К.Маркстің әлеуметтанулық идеяларын сынамалы тұрғыдан қайта
қарастыруға әрекет жасағандардың қатарына франкфурттық, мектептің жаңа
марксистерін жатқызуға болады. Бұл мектептің негізгі өкілдері — Э.Фромм,
Т.Адорно, М.Хоркхаймер. Г.Маркузе. Ю.Хабермас және т.б. Франкфурттық
мектептің теориялық бастауы - марксизм. Германияда Фрейдомарксизм түріне ие
болған "солшыл" фрейдизм түрінде көрінді. Егер марксистік теория бірінші
кезекте экономикалық мәселелерге бағыт жасаған болса, онда сынамалы
мектеп басты назарын тұлғаның өзін қоршаған мәдени орта аркылы қаналу
жақтарына аударады. Яғни франкфурттық мектеп әлеуметтік-мәдени мәселелерді
қарастырып, әлеуметтік құбылыстарды қазіргі батыс қоғамының шындығын
бейнелеу ретінде қарастырады. Франкфурттықтардың көзқарастары бойынша түрлі
субъектілердің мінез-кұлықтарында ғана емес, сонымен қатар тұлғаның терең
кұрылымында әлеуметтанулық талдаудың объектісі болып табылатын әлеуметтік
шындықтың негізгі өлшемдері жатыр.
Франкфурттық мектептің өкілдерінің қарастырған мәселесі адам
тұлғасының мәселелеріне кызығушылықпен қарауды өзектендіріп, әлеуметтануда
гуманистік бағытты калыптастыру. Олардың көзқарастарына ғылым мен
техниканың, дамуына байланысты адамның өмір сүруіне қауіп төніп тұрғандығын
бейнелейтін мазасыздану тән. Өйткені технология бейтарап бола алмайды,
керісінше бір адамдардың екінші адамдарға үстемдік етуінің құралы болып,
дербестікті басып тастауға қызмет етеді.
Франкфурттық мектептің өкілі Э.Фроммның ұсынған тұлға концепциясы
өзінің диалектикалық сипатымен ерекшеленеді. Бұл диалектика оның өмірі
қарама-қайшылыққа толы XX ғасырдың адамы туралы ойларында көрінеді.
Биологиялықпен әлеуметтік эгоизм мен альтруизм, технократизм мен гуманизм.
бодандық пен еркіндік, белсенділік пен жігерсіздік - міне осы дихотомиялық
жұптарда, бастапқы бар болу немесе болу дихотомиясы бейнеленеді. Бар
болу немесе болу категорияларымен Э.Фромм тұлғаның типін және оның ойлау
жүйесі, сезімдері мен қылықтарын анықтайтын екі түрлі құндылықты
кұрылымдарды байланыстырады. Ол З.Фрейдтің көзқарасына өзінің қарсылығын
білдіріп. адамның ең керемет қасиеттері мен ең жек көрінішті сипаттамалары
оның өзгермейтін биологиялық табиғатының ғана бөлігі емес, сонымен қатар
адамды қалыптастыратын әлеуметтіік процестің нәтижесі. - деп көрсетеді. Э.
Фроммның көзқарасы бойынша, қоғам жағымсыз, бағындыратын қызметті ғана
емес, сонымен катар шығармашылық қызметті де атқарады. Адам еркіндігінің
екі жақтылығы Э.Фроммның концепциясында жақсы бейнеленген. Адам еркіндік
алу арқылы қандай тәуелділіктерден құтылатындығын ойлауы қажет. Мұндай
еркіндік оған қажет пе? Әлде қажет емес пе? Кажет болса онда қандай
максаттар үшін қажет? Адамның шектен тыс еркіндігін карай отырып, Э.Фромм
еркіндіктің жағымсыз және жағымды түрлерін бөліп керсетеді. Мемлекеттің,
партияның, ата-ананың ықпалынан толығымен еркін болу мүмкін емес. Бірақ,
белгілі бір еркіндікке қол жеткізген соң оны өз-өзіңді жетілдіуге,
шығармашылықка қолдануға болады, - дейді ол. Фроммның бұл идеясы тұлғаның
шексіз еркіндігі туралы идеяның мүмкін емес екендігін сездіріп. оған коғам
тарапынан белгілі бір талаптардың койылуының қажет екендігін білдіреді.
Заңды талаптармен катар ішкі моральдық реттегіштердің кажет екендігіне де
мән беріледі. Шын мәнінде, адамның шексіз еркіндігі мүмкін емес нәрсе.
сондықтан да сөзге тиек етіліп отырған мәселе коғам мен тұлға арасындағы
қатынастардың қазіргі уақытта өзгерістерге ұшырауы, осының нәтижесінде
адамның әлеуметтік қатынастардың объектісінен оның субъектсіне айналуы
болып табылады. XX ғасырдың 60-70-жылдары кибернетикалық қоғамға талдау
жүргізу арқылы Фромм әлеуметтік мінез-құлық типологиясын жасады. Адамда
бөтендену сезімін қалыптастыратын мұндай қоғам Фроммның көзқарасы бойынша
тұлғаның деструктивті типін калыптастырады. Оның пайымдауынша, тұлғаның
десруктивтік типінің қалыптасуына алып келетін агресеияны калыптастыратын
жағдайлар жануарлардың өмір сүру ортасымен салыстырғанда адамзат қоғамында
көбірек кездеседі. Фромм агрессияның екі түрін бөліп көрсетеді: біріншісі,
залалсыз агрессия, екіншісі, зұлымдық агрессия. Залалсыз агрессия,
биологиялық бейімделген агрессивтік - индивидтің виталдық қажеттіліктеріне
төнген қауіпке реакция. Ол генетикалық тұрғыдан жануарларға да, адамдарға
да тән. Зұлымдық агрессия (деструктивтік) төнген қауіпке қарсы корғану
реакциясы емес. Оның басты көрінісі — өлтіру және қатал түрде қинау
-канағаттану сезімін алудан басқа мақсаты жоқ.
Әлеуметтік жүйе мен тұлғаның қалыптасқан типтерінің арасындағы
байланысқа франкфурттық мектептің өкілдері ерекше назар аударған.
Атақты Әкімгершілік тұлға еңбегінің авторы Теодор Адорно әлеуметтік
орта мен адамның идеологиялық бейнесі арасындағы байланысты анықтап,
әкімгершіліктің, антисемитизм, этноцентризм, саяси-экономикалық
консерватизм сияқты кейбір жақтарын ерекше бөліп көрсетеді. Франкфурттық
мектептің негізін салушылардың бірі М.Хоркхаймер әкімгершілік тұлғаға: "...
жалпыға ортақ құндылыктарға механикалық түрде бағыну, беделге көзсіз еру
арқылы барлық оппоненттер мен аутсайдерлерге жек көрушілікпен қарау, қатал
стереотипті ойлау, адамзат атаулыға жартылай моральдық, жартылай мысқыл
сынмен қарау ...", — деп аныктама береді.
Қазіргі уакытта тұлғаның карым-қатынас жасай білу кабілетінің
маңыздылығын жаңа марксистік бағыттың өкілі Ю.Хабермас өзінің
коммуникативтік іс-әрекет теориясында өзектендіреді. Оның көзқарасы
бойынша, өзара қарым-қатынас жасай білу әрекеті барысында іс-әрекетке
қатысушылардың қылығы әрбір жақтың эгоистік қажеттіліктерімен емес, өзара
түсінісуге жетуге деген қажеттіліктермен ерекшеленеді.
Адам әрекетінің барлығы бір мақсатқа, бір мүддеге саналы түрде
бағытталып отыратыны анық. Еңбек ерекетінде немесе оқу әрекетінде болсын
адам алдына бір мақсат қойып содан бір нәтиже шығаруға ұмтылады.
Осындай мақсаттардың бірінде адамның оқу іс - әрекетін алуға болады. Оқу іс
- әрекеті барысында адамның жеке дара қасиеті жетекші орынға ие. Соның
ішінде адамның күрделі жеке даралығы – мінез – құлығы.
Мінез – құлық қазіргі таңда өзекті тақырыптардың бірі. Оқу іс - әрекеті
барысында жеке тұлғаның маңызды психологиялық сапаларының бірі ретінде,
мінез – құлықты қалыптастыру жолдарын анықтау мақсатымен ғалымдардың
теорияларымен байланыстырып, зерттеу нәтижесін көрсету көзделіп отыр.
Осыған орай жеке-жеке алып қарағанда бұл екі өлшемнің әрқайсысы адам ұғымын
тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды, өйткені биология мен психология
адамдарды жеке – жара зерттеп оларды тұлға ретінде көрсете алмайды.
Әлеуметтануда тұлғаны зерттеуде рөлдік теория ерекше орынға ие
болады. Бұл теорияның негізгі жүйесін американдық әлеуметтанушылар Дж.Мид
пен Р.Минтон жасаған. Сонымен катар Р.Мертон және Т.Парсонс та белсенді
үлес қосқан. Неміс әлеуметтанушылары арасында бұл мәселеге Р.Дарендорф
ерекше назар аударған. Бұл теория жеке адамның әлеуметтік мінез-құлығын
"әлеуметтік мәртебе" және "әлеуметтік рөл" ұғымдары арқылы түсіндіреді.
Әрбір адам әлеуметтік жүйеде бірқатар позициялар тұрғысынан өзін
көрсете алады. Бұл позициялардың әрқайсысы белгілі бір құқықтарға және
міндеттерге негізделе отырып, мәртебе деген атауға ие болады. Адам бірнеше
мәртебені иемденуі мүмкін. Алайда, көп жағдайда адамның қоғамда алатын
орнын бір ғана мәртебе анықтайды. Бұл мәртебе негізгі немесе интегралды —
деп аталады. Негізгі немесе интегралды мәртебе көбінесе, адамның атқарып
жүрген қызметімен байланысты болады. Әлеуметтік мәртебе адамның сыртқы
түрінен және мінез-құлқынан (киім киюі, сөйлесуі, басқа да әлеуметтік және
кәсіби белгілері аркылы), сонымен қатар ішкі позициясынан (мақсаты,
кұндылық бағыты, мотивациясы т.б.) көрінеді.
Әлеуметтанушылар мәртебенің алдын ала белгіленген және
қабылдаған түрлерін ажыратады. Алдын ала белгіленген мәртебе жеке адамның
күшіне, мүмкіндігіне тікелей байланысты емес. Бұл мәртебе адамның этникалық
тегіне, туған жеріне. отбасына байланысты болады. Кабылдаған мәртебе
адамның күш жұмсауына, мүмкіншілігіне, еңбегіне тікелей байланысты келеді.
Мәртебенің табиғи және кәсіби-қызметтік түрлерін де бөліп көрсетуге болады.
Табиғи мәртебе адамның маңызды және салыстырмалы түрде алғанда тұрақты
сипаттамаларын (ер кісі, әйел, бала, жасөспірім т.б.) білдіреді. Кәсіби-
қызметтік мәртебе - бұл ересек адамның негізгі мәртебелерінің бірі. Мұнда
жеке адамның әлеуметтік, экономикалық және өндірістік-техникалық жағдайы
есепке алынады. Жалпы алғанда, әлеуметтік мәртебе адамның берілген
әлеуметтік жүйедегі нақты орньн көрсетеді.
Адамға коғамның қоятын талаптарының жиынтығы әлеуметтік рөл мазмұнын
құрайды. Әлеуметтік рөл — қоғамдық және тұлғааралық катынастар жүйесінде
тұлғаның әлеуметтік позициясы арқылы объективті қалыптасқан мінез-кұлық
үлгілері.
Әлеуметтік рөл - әлеуметтік жүйеде берілген мәртебеге байланысты
адамның орындауына тиісті іс-әрекеттер жиынтығы. Әрбір мәртебе әдетте
бірқатар рөлдерден тұрады. Рөлдерді жүйеге келтіруге әрекет жасаған
әлеуметтанушылардың бірі Т.Парсонс болды. Оның ойынша, әрбір рөл мынадай
негізгі бес түрлі сипаттамаға ие болады:
Эмоционалдық.. Кейбір рөлдер эмоционалдық карапайымдылықты, ал енді
біреулері эмоционалдық тұрғыдан жайдары,ашық мінезді талап етеді.
Рөлдерге ие болу тәсілдері. Рөлдердің кейбіреулері беріліп қойылады, ал
енді біреулері күш жұмсау арқылы алынады.
Көлемі. Кейбір рөлдер қатаң шектеулі, ал кейбіреулерінің шегі анық емес.
Орындалуы. Рөлдер калыптасқан ережелерге сай немесе өз бетінше еркін түрде
орындалуы мүмкін.
Мотивация. Рөлдер жеке пайда түсіру үшін немесе қоғамның игілігі үшін
орындалуы мүмкін.
Рөлдерді екі бағытта: рөлді күту және ролді орындау жағдайында
карастыруға болады,бұл екі бағыттың арасында ешқашанда толық сәйкестілік
болмайды. Бірақ бұл екеуінің жеке адамның мінез-қүлығында алатын маңызы өте
зор. Біздін. рөліміз басқалардың бізден нені күтетіндігі арқылы анықталады.
Бұл күту - негізінен жеке адамның мәртебесімен теңдестіріле қарастырылады.
Егер кімде-кім рөлін күтілімге сай орындамаса, онда белгілі бір дәрежеде
қоғаммен дауға килігеді. Рөлдік талаптар (бұйрық, сәйкес мінез-құлықты
күту) нақты әлеуметтік талаптарда бейнеленіп, әлеуметтік мәртебемен
байланысты болады.
Әлеуметтік рөлдердің, нормативтік кұрылымында әдетте 4 элементті:
берілген рольге сәйкес мінез-құлықтың түрін бейнелеуді; берілген мінез-
құлыққа сәйкес талаптарды; берілген рольдің орындалуын бағалауды;
санкцияны бөліп көрсетуге болады.
Әлеуметтік жүйенің, талаптары шеңберінде жасалынған іс-әрекеттің
қандайда бір әлеуметтік салдары. Әлеуметтік санкциялар өзінің сипаты
жағынан моральдық (топтың жек көрушлігі) саяси, заңдық т.б. болуы мүмкін.
Әлеуметтік санкциялардың мәні - адамда белгілі бір мінез-кұлықты
қалыптастыру. Олар әлеуметтік реттеудің негізгі элементтерінің бірі болып
табылады. Сонымен катар, кез келген рөл мінез-кұлықтың таза үлгісі бола
алмайды. Рөлді күтудің және ролдік мінез-кұлықтың негізгі байланыстырушы
элементі жеке адамның мінезі. Яғни бұл дегеніміз жеке адамның мінез-кұлқын
схемаға әкеліп тіреуге болмайды дегенді білдіреді. Түрлі ситуацияда әрбір
адамға бірқатар рөлдерді орындауға тура келеді. Осы рөлдерді орыңдау
барысында жанжалдар да болуы мүмкін. Осылайша белгілі бір жағдай адамдарды
бір бірімен үйлесе алмайтын рөлдерді орындауға итермелеп, рөлдік даулардың
шығуына алып келеді.
Т.Парсонс тұлганың әлеуметтелуін әлеуметтік жүйеге бейімделу
процесі ретінде қарай отырып, қоғамның ұсынған рөлдерін жеке адамның
қабылдауына және оларды қоғамның күтуіне сай орындауына басты назар
аударды. Ол конформизмді индивидтің табиғатының, сипаты, оның, бейімделу
кабілеті, әлеуметтік жүйенің калыптасу заңдылығы ретінде түсіндіреді.
Р.Мертон тұлғаның рөлдерді қабылдап, оны орындау арқылы қоғамга
интеграция жасауы жағдайында дезинтеграциялық жағдайдың да мүмкін
болатындығына көңіл бөледі. Оның көзқарасы бойынша тұлганың қоғамға еш
қақтығыссыз интеграция жасауы мүмкін емес.
Р.Дарендорфтың көзқарасы бойынша, калыпты коғамдарда үстемдік пен
бағыну, жанжал мен қарсы түру катынастары болуы тиіс. Жанжалдарды коғамның
табиғи күйі ретінде қарастыра отырып, Дарендорф өркениетті қоғамдарда
қактығыстардың саналы түрде орын алатындығын айтады Яғни рөлдердің, еш
қақтығыссыз орындалуы мүмкін болмайтын жағдай. Өйткені адамдардың барлығы
бірдей емес, ендеше рөлдердің орындалуы да барлық уақытта коғам күткендей
бола бермейді. Тұлға қоғамға қақтығыстар арқылы кіре отырып та интеграция
жасайды.
Рөлдік қарым-қатынасқа негізделген тұлға мен қоғамның өзара
байланыстары туралы теорияларды дамытқандардың қатарына әлеуметтану
ғылымыньң дамуындағы классикалықтан кейінгі кезеңнің өкілдері Дж.Мид пен
Ч.Кулиді жатқызуға болады. Рөлдік қарым-қатынастарды бейнелейтін Ч.Кулидің
Айналы Мен, Дж.Мидтің Символикалық интеракционизм , теориялары
Г.Блюмердің, Э.Гоффманның, сонымен қатар феноменологиялық әлеуметтанудың
негізін салушы А.Шюцтің, "этнометодологияның" негізін салушы Г.Гарфинкелдің
шығармашылығында жалғастырылды. Олардың барлығына ортақ нәрсе тұлғаның
дамуында рөлдік қарым-қатынастардың маңыздылығын көрсету болып табылады.
Джордж Герберт Мид 1934 жылы жарық көрген "Рөл, мен және коғам"
атты еңбегінде әлеуметтік рөлді мәртебеге қатысты қалыптасатын әрекеттер
жүйесі ретінде карастырады .
Г.Мид, Ч.Кули кіші топтарды зерттей отырып, тұлғаның
әлеуметтенуінің үш негізгі кезеңін бөліп көрсетеді.
Имитация - бақыланып отырған әрекетті механикалық түрде қайталау;
Ойын - ролден рөлге ауысу (орындалған рөлден басқа рөлге);
Топтық мүшелік — өзінің рөлін басқалардың көзқарастары тұрғысынан игеру.
Э.Эриксонның көзқарасы бойынша, "беделді басқа адам тұлғаның
рөлдік мінез-құлқының қалыптасуында маңызды орын алады".
Тікелей қоғамдық іс-әрекет арқылы тұтасымен әлеуметтік жүйе үшін
ғана мән-мағынасы бар рөлдермен қатар адамдардың бір-бірімен жеке қарым-
қатынастарында тұлғаның алатын өз орны және соған сәйкес атқаратын
қызметтері де бар. Мұндай қарым-қатынастар түлғааралық рөл ұғымы арқылы
анықталады.
Әлеуметтік рөлдер сияқты тұлғааралық рөлдер де түрлі кіші топтарда
бір-біріне ұқсамайтын, тіпті қарама-карсы сипатта: дос, жау, сенімді жақ
т.б. болуы мүмкін.
Рөл оның коғамдық мағынасы тұрғысынан объективті және индивидтің
санасы арқылы түрліше субъективті тұрғыда түсіндірілуі мүмкін. Т.Парсонстың
көзқарасы бойынша, маңыздысы тұлғалық мағынасы емес, қандай да бір рөлге
қатысты әлеуметтік қажеттіліктер. Мысалы: қандай да бір адам үшін рөлдің
этикалық аспектісі аса маңызды болмауы мүмкін. Алайда, қоғам үшін,
қоғамдағы қарым-қатынастардың үйлесімділігінің қамтамасыз етілуі, рөлдердің
этикаға сай орындалуы маңызды әлеуметтік қажеттілік.
Социумның көзқарасы тұрғысынан, рөлдік нормативтерден бас тарту
аномалия болып есептеледі. Сондықтан да, рөлдік мінез-құлықтың ережелерін
игеру тұлғаның қоғамда өмір сүруін жеңілдетіп, жанжалдардың шығу деңгейін
төмендетеді. Бұл сенімді және тұрақты көңіл-күйдің кепілі.
Қазіргі қоғам өзінің дамуында бірқатар күрделі өзгерістерді бастан
кешіріп отыр. Әрбір жеке адам қазіргі өте күрделі трансформациялық
өзгерістерге ұшырап отырған қоғамда бір уақытта көптеген әлеуметтік
қауымдастыктардың өкілі болуға мәжбүр. Мұның өзі байланыстар жүйесінің,
көбеюіне осыған сәйкес рөлдік мінез-құлық үлгілерінің және оны орындау
түрлерінің киындауына алып келеді. Әрбір әлеуметтік қауымдастықтың
ерекшелігіне сәйкес тұлғаның, рөлдік мінез-құлқы да түрлі болып келеді.
1.2 Тұлға туралы әлеуметтанулық теориялар мен концепциялар
Нарық қоғамының бәсекеге негізделген қарым-қатынастарды
қалыптастыруы, тұтынушы бағдарлардың орын алуы әлеуметтік күйзелістердің
қалыптасуына және олардың өз кезегінде тұлғалық кризистердің индикаторлары
қызметін атқаруына алып келеді. Өзіне деген сенімсіздіктің қалыптасуын
бейнелейтін күйзеліс конформдық мінез-кұлықтың өзектендірілуіне алып
келеді. Ал басқаларға қатысты сенімсіздіктің қалыптасуы эгоизмнің, яғни
жеке мүдделер мен қажеттіліктердің тұлғаның іс-әрекетінде негізгі орын
алуына алып келеді.
Әлеуметтік өмірдің күрделіленуі жағдайында әлеуметтену процесінде
жүзеге асырылатын адамның әлеуметтік ортаға, қоғамның әлеуметтік құрылымына
ену мәселелері өзектендіріледі. Қазіргі уақытта субъективті бастамалардың
атқаратын рөлін мойындай отырып, бір жақтылы субъективті әрекеттің адамдар
қоғамының талаптарымен сәйкес келмейтіндігін түсінуіміз кажет. Өйткені
коғамда жеке индивидтер ғана емес, сонымен қатар бір-бірінен демографиялық,
әлеуметтік, кәсіби және басқа да белгілері арқылы ерекшеленіп тұратын
адамдар қауымдастықтары өмір сүреді. Олардың бір-бірімен үйлесімді қарым-
қатынастар жасау арқылы өмір сүруі рөлдік мінез-құлық үлгілерінің тиімді
түрлерін тандауды талап етеді.
Тұлғаның субъективті денгейдегі құрылымдық ұйымдастырылуында
ғалымдар негізін өмірлік бағыт құрайтын белгілі бір құндылықтарға қатысты
тұрақты қалыптасқан - диспозицяларды (субъективтік позиция) бөліп
көрсетеді.
Өмірлік бағыт — тұлғаның әлеуметтік құндылықтарына, талаптарына,
идеалдарына және дүниетанымдық мақсаттарына негізделген мінез-құлық
принциптерін, іс-әрекетке дайындығын білдіреді. Жеке адамның өмірінде
дүниетанымдық құңдылық және нормативтік факторлардың мағынасын оның
әлеуметтік мінез-кұлкының өзіндік реттелуінің диспозициялық (латын тілінде
- (disposition) теориясы түсіндіреді.
Диспозиция деген не? Бұл ұғым субъектінің белгілі бір жақка
көңілінің бұрып тұруын оның қалауын білдіреді. Тұлғаның диспозициялық
теориясы психологяныңда. әлеуметтанудың да ғылыми жетістіктеріне сүйенеді.
Диспозицияның психологиялық теориясының негізін XX ғасырдағы белгілі
американдық психолог Гордон Олпорт салған. Олпорттың пікірінше Тұлға - бұл
оған тән мінез-құлық пен ойлауды анықтайтын индивидуумның ішіндегі
психофизикалык жүйенің динамикалық ұйымда-суы
Олпорт мінез және темперамент деген ұғымдардың синоним
тәрізді колданылатындығын айтады. Мінез моральдық стандартқа немесе
құндылықтар жүйесіне сәйкестендіріліп қарастырылады да, осының негізінде
адамның қылығына баға беріледі. Мысалы, мына адамның мінезі жақсы екен
деген пікір адамның тұлғалық сапасының әлеуметтік және этикалық тұрғыдан
қалаулы екендігін көрсетеді. Осылайша, мінез шын мәнінде этикалық ұғым
болып табылады. Олпорттың тусіндіруі бойынша, мінез— бұл бағаланған
тұлға ал темперамент - бағаланбаған мінез. Сондықтан ол темперамент
индивидуумның эмоционалдық табиғатын тұқым куалаушылық аспектісін
талқылауда маңызды, - деп есептейді. Тұлғаның генетикалық табиғатының бір
аспектісі ретінде темперамент дербестіктің дамуын шектейді.
Олпорттың диспозициялық теориясының негізгі идеяларына мысал
келтірейік:
1) әрбір адам түрлі ситуацияда көп жағдайда оның мінез-құлқын анықтайтын,
қайталанбайтын ерекше қасиеттердің иелері болып табылады. Осының негізінде,
адам уақытқа, оқиғаларға және өмірлік тәжірибесіне тәуелсіз өзінің іс-
әрекетінде, ойларында, эмоцияларында белгілі бір тұрақтылықты көрсетіп
отырады;
2) әрбір адам қайталанбас жаратылыс. Әлемде бір-біріне толығымен тендес
адамдарды табу мумкін емес
Олпорт белгілі бір мәдениетке тән жалпы белгілерді, және жекелік
белгілерді (диспозицияларды) бөліп көрсетеді. Соңғыны ол үш түрге бөледі:
түбегейлі-бір ғана глобалды идеяға берілген аз ғана адамдардың іс-
әрекеттері мен қылықтары;
орталық-тұлғаның ядросын құрап,оның дербестігін анықтайтын;
екінші, яғни салдарлық сипаттағы (дағдысы,киінуіндегі,тамақтануындағ ы,мінез-
құлығындағы ерекшеліктер).
Тұлғаны зерттеу процесінде Олпорт қайталанбайтын өзгешелік
ұғымына басты назар аударады. Ол түрлі адамдарда құндылықтардың түрліше
комбинациясы кездесетіндігін айта отырып, келесі әлеуметтік типтерді бөліп
көрсетеді:
Теориялық. Бұл құндылықты ерекше маңызды деп есептейтін адам шындықты ашуға
ұмтылады.
Экономикалық. Экономикалық адам пайдалы немесе есебі бар нәрсені
бағалайды.
Эстетикалық- Мұндай адам түр мен үйлесімділікті бағалайды.
Әлеуметтік. Әлеуметтік адам үшін ең жоғарғы құндылық махаббат. Таза
түрінде әлеуметтік бағдар альтруистік сипатқа ие, сондықтан да діни
құндылықтарға жақын болып келеді.
Саяси. Саяси типтегі адамның басты мүддесі билік.
6.Діни. Бұл типтің өкілдері әлемді бөлінбес тұтастық ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz