«Әдебиет танытқышты» ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында

КІРІСПЕ
1 А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ СӨЗ ӨНЕРІ
1.1 А. Байұрсыновтың шығармашылық ғұмырнамасы
1.2 А. Байтұрсынов . әдебиет зерттеушісі
1.3 Әдебиет . сөз өнері
2 ӘДЕБИЕТ ТАНЫТҚЫШ . ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ТҰҢҒЫШ ТЕОРИЯЛЫҚ ЕҢБЕК
2.1 Шығарма сөз жүйесіндегі стилистикалық айшықтар тілі
2.2 Қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің трактовкасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр басында қазақ әдебиеті, қазақ әдебиеттану ғылымында жаңа бір белес болып табылған А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» құнды еңбек екендігі жиі айтылып (Ш.Сатпаева, Р.Сыздықова, З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Нұрғали, А.Ісімақова, Ө.Әбдіманов т.б. ғалымдар) келеді. Дегенмен, бұл еңбектің бүтіндей теориялық тұжырымдамасы арнайы зерттеу тақырыбына айналған жоқ. Осы тұрғыда «туған топырағымызда әдебиет теориясының басы болып саналатын» (З.Қабдолов) «Әдебиет танытқышты» (1926) ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану ғылымындағы басты-басты әдеби-теориялық тұжырымдармен бірлікте талдау да әзір бірізге түсе қойған жоқ. Академик Р.Нұрғали: «Ахмет Байтұрсыновтың ұлы еңбегі «Әдебиет танытқыш» төңірегінде әлі де көп зерттеулер жүргізу керек» [1, 35] – екендігін баса айтады. Осы ретте, әрине бұл жұмыстың өзектілігі де «Әдебиет танытқышты» әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында кең көлемді талдауға алғаш түсіп отырғандығымен тікелей байланысты. Еңбектегі әрбір категорияның теориялық деңгейі де, әлемдік әдебиеттану ғылымында лайықты бағасын алған белгілі мамандардың тұжырымдарымен қатар түсіп жатады. Осы негіздерді ескере отырып, «Әдебиет танытқыш» толыққанды теориялық еңбек ретінде арнайы зерттеуді қажет етеді деп санаймыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері «Әдебиет танытқышты» ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында зерттеу еңбектің теориялық орнын белгілеуден туындап отыр. Осы мақсаттан туындаған міндеттердің жүйесі төмендегідей болып келеді:
– «Әдебиет танытқышты» ХХ ғасыр басындағы әлем әдебиеттану ғылымындағы әдеби-теориялық пайымдармен қатар талдай отырып, ондағы ортақ тұжырымдардың ұқсастықтарын анықтау. Сонымен қатар, еңбектегі теориялық тұжырымдармен бүгінгі әдебиет теориясының да арақатынасын анықтап белгілеу.

1. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Астана, 2003.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991.- 464 б.
3. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003.- 208 б.
4. «Әдебиет танытқыш» (1926) // Байтұрсынұлы А. 5 томдық шығармалар жинағы. Т. 1, – Алматы: Алаш, 2003. - 408 б.
5. Литературная энциклопедия терминов и понятий. М., 2003
6. Аристотель. Поэтика / Пер. М.Л. Гаспарова // Аристотель и античная литература. М., 1978.
7. Зенкин С.Н. Введение в литературоведение. Теория литературы. М., 2000Г. Пірәлиева. Көркем прозадағы психологизмның кейбір мәселелері. Алматы, Алаш. 2003.
8. Тодоров Цв. Понятие литературы // Семиотика. М., 1983.
9. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика. М., 1996.
10. Медведев П.Н. (Бахтин М.М.). Формальный метод в литературоведении. М., 1993.
11. Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. Л., 1977.
12. Потебня А. А. Из записок по теории словесности. Харьков, 1905; Потебня А. А Из лекций по теории словесности. Харьков, 1894; Потебня А. А Мысль и язык//Полное собрание сочинений. Харьков, 1926. Т. 1.
13. Эйхенбаум Б. М. Литература: Теория. Критика. Полемика. Л.,1927; Эйхенбаум Б.М. О поэзии. Л., 1969; Шкловский В. Б. О теории прозы. М.; Л., 1925; В.М. Жирмунский. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. М., 1977; Жирмунский В. М. Вопросы теории литературы. Л., 1928; Бахтин М.М. Работы 1920-х годов. Киев, 1994; Виноградов В. В. О художественной прозе. М.; Л., 1930. Томашевский Б. В. Русское стихосложение. Метрика. Пг., 1923 (Вопросы поэтики; Вып. 2); Томашевский Б. В. Теория литературы//Поэтика. Л., 1925; Шпет Г. Г. Внутренняя форма слова. М., 1927; Л.П. Якубинский. О звуках стихотворного языка // Якубинский Л.П. Избр. работы. Язык и его функционирование. М., 1986; Винокур Г. О. Критика поэтического текста. М., 1927; Винокур Г. Культура языка. Очерки лингвистической технологии. М., 1925; Тынянов Ю. Н. Вопрос о литературной эволюции//На литературном посту. 1927. № 10. С. 42—48; Тынянов Ю. Н. Достоевский и Гоголь: к теории пародии. Пг., 1921; Тынянов Ю. Н. Литературное сегодня//Русский современник. 1924. № 1.С. 296-306; Тынянов Ю. Н. О литературном факте//ЛЕФ. 1924. № 2. С. 101—116; Гроссман Л.П. Борьба за стиль. Опыты по критике и поэтике. М., 1927. т.б.
14. Балухатый С. История новый русской литературы за годы 1917-1924: (Библиографический обзор) // Slavia. 1925. Voch. III. Sesit 4.
15. Spitzer L. Stilstudien Bd. II. Stilsprachen. Munchen, 1928.
16. «Леф», 1923, № 3.
17. Винокур Г.О. Культура языка. Очерки лингвистической технологии. М., 1925.
18. Николаев Н.И. / Комментарий / К вопросам методологии эстетики словесного творчества // М.М. Бахтин. Собрание сочинений. Т.1.
19. Шапир М.И. М.М. Кенигсберг и его феноменология стиха // Russian linguistics.1994. Vol. 18. №1.
20. В.Е. Хализев. Теория литературы: Учебник. – 4-е испр. И доп. – М.: Высшая школа, 2005.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ СӨЗ ӨНЕРІ
1.1 А. Байұрсыновтың шығармашылық ғұмырнамасы
1.2 А. Байтұрсынов – әдебиет зерттеушісі
1.3 Әдебиет - сөз өнері
2 ӘДЕБИЕТ ТАНЫТҚЫШ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ТҰҢҒЫШ ТЕОРИЯЛЫҚ ЕҢБЕК
2.1 Шығарма сөз жүйесіндегі стилистикалық айшықтар тілі
2.2 Қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің трактовкасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр басында қазақ әдебиеті, қазақ
әдебиеттану ғылымында жаңа бір белес болып табылған А. Байтұрсыновтың
Әдебиет танытқышы құнды еңбек екендігі жиі айтылып (Ш.Сатпаева,
Р.Сыздықова, З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Нұрғали, А.Ісімақова, Ө.Әбдіманов
т.б. ғалымдар) келеді. Дегенмен, бұл еңбектің бүтіндей теориялық
тұжырымдамасы арнайы зерттеу тақырыбына айналған жоқ. Осы тұрғыда туған
топырағымызда әдебиет теориясының басы болып саналатын (З.Қабдолов)
Әдебиет танытқышты (1926) ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану
ғылымындағы басты-басты әдеби-теориялық тұжырымдармен бірлікте талдау да
әзір бірізге түсе қойған жоқ. Академик Р.Нұрғали: Ахмет Байтұрсыновтың ұлы
еңбегі Әдебиет танытқыш төңірегінде әлі де көп зерттеулер жүргізу керек
[1, 35] – екендігін баса айтады. Осы ретте, әрине бұл жұмыстың өзектілігі
де Әдебиет танытқышты әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында кең көлемді
талдауға алғаш түсіп отырғандығымен тікелей байланысты. Еңбектегі әрбір
категорияның теориялық деңгейі де, әлемдік әдебиеттану ғылымында лайықты
бағасын алған белгілі мамандардың тұжырымдарымен қатар түсіп жатады. Осы
негіздерді ескере отырып, Әдебиет танытқыш толыққанды теориялық еңбек
ретінде арнайы зерттеуді қажет етеді деп санаймыз.
Жұмыстың мақсаты   мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты мен
міндеттері Әдебиет танытқышты ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану
ғылымының аясында зерттеу еңбектің теориялық орнын белгілеуден туындап
отыр. Осы мақсаттан туындаған міндеттердің жүйесі төмендегідей болып
келеді:
– Әдебиет танытқышты ХХ ғасыр басындағы әлем әдебиеттану ғылымындағы
әдеби-теориялық пайымдармен қатар талдай отырып, ондағы ортақ
тұжырымдардың ұқсастықтарын анықтау. Сонымен қатар, еңбектегі теориялық
тұжырымдармен бүгінгі әдебиет теориясының да арақатынасын анықтап белгілеу.
– Әдебиет танытқыштағы сөз өнерінің ғылымына (теориялық поэтика
ғылымы) қатысты әдістемелік ұстанымдарды нақты синхрониялық және
диахрониялық әдісті басшылыққа ала отырып жүйелеу.
– Әдебиет танытқыштағы әдеби категориялар, теориялық тұжырымдар мен
терминдер жүйесінің семантикасын анықтау.
– Ахмет Байтұрсынұлының теориялық тұжырымдарына ХХ ғасыр басындағы Роман
Якобсон, Борис Эйхенбаум, Виктор Шкловскийлер негізін салған формалистік
мектеп ұстанымдарының әсері мен теориялық поэтика мен лингвистикалық
поэтиканың ара-жігіне қатысты қағидаларды айқындау және талдау.
Бітіру жұмысының жаңашылдығы. Жұмыста ХХ ғасыр басындағы Әдебиет
танытқышпен кезеңдес теориялық еңбектер молынан қамтылып, сол кезеңдегі
теориялық көзқарастың жүйесі айқындалды. Әдебиет танытқышта келтірілген
теориялық пікірлер мен тұжырымдар, әдістемелік тұрғыдан алғанда А.
Байтұрсынұлы ұстанымына жақын орыс әдебиеттануындағы белгілі әдебиет
теоретиктері Б.В. Томашевский, В.М. Жирмунский, Ю.Н. Тынянов, Г.О. Винокур
секілді т.б. ғалымдардың негізгі еңбектерімен салыстырылды. Осының
нәтижесінде А.Байтұрсынұлы мен аталмыш ғалымдардың теориялық поэтика мен
лингвистикалық поэтиканың ара-жігіне қатысты ұстанымдары айқындалып ғылыми
айналымға алғаш рет енгізіліп отыр. Сонымен қатар, диссертациялық жұмыстың
төмендегідей ғылыми жаңалықтары айқындалды:
– Жұмыс барысында Әдебиет танытқыштағы сөз өнерінің теориясына
қатысты тұжырымдардың жүйесі жасалынды. Және ол жүйенің әдеби шығарманың
құрылымы, шығарманың стилистикалық белгілері, поэтикалық семантика,
поэтикалық фонетика, көркемдік бірлік, әдебиеттегі романизация
секілді әлем әдебиеттануындағы қалыптасқан ғылыми-теориялық тұжырымдармен
сәйкестіктері анықталды.
– А. Байтұрсынұлының ірі лингвист ғалым екендігі (әдебиеттану мен
тілтану әдістерін қатар қолданғандығы) бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы
психолингвистикалық талдаулардың жетістіктері арқылы дәлелденді.
– Сөз өнерінің компоненттерін анықтауда Әдебиет танытқыштың реттік
баяндауы басшылыққа алынды. Сол кезеңдегі әлем әдебиеттануындағы теориялық
еңбектердің мазмұны да Әдебиет танытқыштағы жүйе арқылы зерделеніп,
еңбектің кәсіби әдістемелік жетістігі дәлелденді.
– Әдебиет танытқыштың сөз өнерінің теориялық аспектісін анықтап берген
тұжырымдарының бүгінгі теориялық талап тұрғысынан да шығып отырғандығы
нақты мысалдар арқылы дәлелденді.
Бітіру жұмысының   ғылыми,   теориялық,    әдістемелік негіздері.
Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский, А.И.Белецкий, Г.О.Винокур, Ю.Н.Тынянов,
Р.Якобсон, В.Кайзер, Г.Г.Гадамер, В.Б.Шкловский, М.М.Бахтин, М.О.Әуезов,
Р.Уэллек, Қ. Жұмалиев, О.Уоррен, Ю.М.Лотман, З.Қабдолов, З.Ахметов, Цв.
Тодоров, М.Л.Гаспаров сынды ғалымдардың еңбектері диссертациялық жұмыстың
негізгі дерек көзі бола отырып, басты әдістемелік ұстанымын да айқындап
берді.
Сонымен қатар, бітіру жұмысының басты стратегиялық бағытын белгілеу
барысы мен нақты талдауларға барған тұстарда бүгінгі теоретик ғалымдардың
(Р.Нұрғали, Ш. Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, В.Е.Хализев, С.Н.Бройтман,
А.Ісімақова В.Шмид, Е.Фарино, Н.Д.Тамарченко, И.В.Силантьев, О.А.Клинг, Д.
Каллер, В.И. Тюпа, С.Н.Зенкин т.б.) еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Жұмыс барысында диахрониялық,
синхрониялық, аналитикалық талдау және салыстырмалы типологиялық тәсілдер
кеңінен қолданылды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік   көздері. Жұмыстың негізгі дерек
көзі Әдебиет танытқыш екенін ескерсек, кітаптың түпнұсқадан кейінгі баспа
бетін көрген үлгілерін айта кеткен орынды. 1926 жылы тұңғыш рет жарық
көрген Әдебиет танытқыш, авторы ақталғаннан кейін 1989 жылы М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институты тарапынан Ә.Шәріпов пен С.Дәуітовтың
құрастыруымен Ахмет Байтұрсынов шығармалары: Өлеңдер, аудармалар,
зерттеулер атты жинақ бүгінгі қазақ әрпімен басылым көрген жинаққа енген.
Алғы сөзін Қазақ ССР Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі Ш.Қ.Сәтбаева
жазған.
Екінші рет Әдебиет танытқыш 1991 жылы Ақ жол: Өлеңдер мен
тәржімелер, публицистикалық мақалалары атты жинақта қайта басылды.
Құрастырған, алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген академик Р.Нұрғалиев [2].
2003 жылы Әдебиет танытқыш Алаш баспасынан А.Байтұрсынұлы. Бес
томдық шығармалар жинағы деген атпен шыққан жинақтың бірінші томында
басылды. Жинақтың Ахмет Байтұрсынұлы – қоғам қайраткері, ақын, қазақ тілі
білімі мен әдебиеттануының реформаторы деген алғы сөзі мен ғылыми
түсінігін әдебиеттанушы А.Ісімақова жазған. Оқу құралы ретінде Әдебиет
танытқыш 2003 жылы Атамұра баспасынан да жарық көрген [].
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың ғылыми
практикалық мәні оның өзектілігімен, ғылыми жаңалығымен тікелей байланысты
болып табылады. Оның басты себебі, бүгінгі күнге дейін Әдебиет танытқыш
комплексті түрде зерттеу нысанына айналмағандығында. Бұл д жұмыс әдебиет
теориясы бойынша келешекте жазылар ғылыми жұмыстарға септігін тигізеді
деген ойдамыз.
         Жұмыстың зерттеу нәтижелерін арнаулы және жоғарғы оқу орындарында
оқытылатын – әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ әдеби
сынының тарихы, мәдениеттану, жалпы тіл білімі пәндеріне негізгі әрі
қосымша материалдар ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар, диссертация
мазмұнының - әдебиет теориясына байланысты теориялық еңбектер мен
талдауларға, әдістемелік оқу құралдарына арналған еңбектерге де тікелей
қатысы бар. Еңбектің практикалық мәні ретінде – оның ғылыми мазмұнын
әдебиет теориясы мен қазақ әдебиеті тарихынан арнаулы семинарлар мен
арнаулы курстар өтуге де пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ СӨЗ ӨНЕРІ
1.1 А. Байұрсыновтың шығармашылық ғұмырнамасы
19-ғасырдың жарқын жұлдыздары – Шоқан, Абай, Ыбырай салған
ағартушылық – демократтық бағытты ілгері жалғастырушы, жаңа буынның
төлбасы, дарынды ақын, ірі ғалым, әрі журналист А. Байтұрсынов 1873 жылы 28-
қаңтарда бұрынғы Торғай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытүбек деген жерде
дүниеге келген. Әкесі Байтұрсын Шоқанұлы еліне беделді, намысқор қайрат
иесі болған. Өз тұсында әділетсіз ел билеушілердің зорлығына қарсы тұрған.
Ел – жұртына қиянат жасаған Торғай оязы Яковлевті соққыға жыққан. Ақыры,
іс насырға шауып, Байтұрсын інісі Ақтаспен Сібірге 15 жылға жер аударылады.
Бұл оқиға 13 жасар Ахметтің жүрегіне үлкен жара салған.
Ауыл молдасынан хат таныған Ахмет 1886-1891 жылдары Торғай
қаласындағы екі сыныптық мектепте, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдер
даярлайтын мектепте оқиды. Одан әрі оқуды жалғастыруға мүмкіндік болмай,
өздігінен оқып білімін жетілдіреді. 1895-1909 жылдар арасында Ахмет Ақтөбе,
Қостанай, Қарқаралы уезіндегі ауылдық, болыстық және екі сыныптық училищеде
бала оқытады.
Осы кезде қазақ жерінде орыс шаруаларының көптеп көшіп келуі
жергілікті халықтың тілін, мәдениетін, елдігін сақтап қалу мәселесін күн
тәртібіне қояды. Тіл құрыса, халық та құриды. Ұлт атымыз өшпесін десек,
қазақ әдебиеті мен тілін өркендетуді қолға алу керек деп ойлайды Ахмет.
Осы ойын іске асыруға кіріседі.
Осы жолдағы ізденістерін ол 1896 жылы А. Алекторовқа жолығудан
бастаған. Алекторов бұл кезде Омбыда отырып, Ақмола, Семей болыстарының оқу
жүйесін басқарып тұрған болатын. Онымен Ахмет қазақ даласында бала оқыту
жайы туралы кеңеседі. Ахмет орыс оқымыстыларының миссионерлік мақсатын,
олардың қазақтарды орысша оқыту арқылы орыстандыру саясатын көздейтінін
түсінеді. Осыдан секем алады. Қазақты өнер – білімге жетектеу өзгелердің
емес, өзі тектес оқығандардың парызы деп түйеді. Алекторовтан алған екінші
әсері – Ахметтің білім мен өнер жолындағы ой – пікірінің кеңейе түсуі еді.
Қазақ тарихы мен фольклорынан аса бағалы материал жинап, зерттеген
Алекторов Ахметтің көп көмескі түсініктерін айқындап алуына, алдына жаңа
мақсаттар қоюына елеулі әсерін тигізеді.
А. Байтұрсынов 1905 жылғы революцияны Қарқаралыда қарсы алады.
Қарқаралыда тұрған жылдары оның саяси көзқарасы кеңейе түседі. Оның маңына
қазақ зиялылары топтаса бастайды. Осы жылдары оны ел мұңы, халық қамы,
әділетсіздік жағдайлар қатты толғандырады. Әсіресе, отаршылдық қыспақта күн
кешкен қазақ халқының ауыр тұрмысы ашындыра түседі. Отаршылдық саясатты
айыптаған өлеңдер жазады. Жер мәселесін әділетті шешу жөнінде патшаның
атына бір топ қазақ оқығандарын ұйымдастырады. Сол үшін айып тағылып, 1907
жылы Қарқаралы түрмесінде біраз отырып шығады. Бұл Ахметтің Қарқаралыдағы
екі сыныпты училищенің меңгерушісі болып істеген кезі еді.
Бұдан былай Ахмет халық арасында насихат жұмысын астыртын жүргізеді.
Бұл әрекеті полиция тыңшыларына сезіліп қалып, 1909 жылы шілдеде қайта
ұсталып, сегіз ай бойы Семей абақтысына қамалады. Азаттық жолындағы көрген
азап оны ширықтыра түседі. 1910 жылдың 21 –ақпанында Ахмет Орынбор қаласына
жер аударылады.
Ағартушылық жолға түсіп, (қайтсем, халқыма пайдамды тигізем, қалай
көзін ашам, ұйқысынан қалай оятам деген мақсат Ахметті әдебиетке алып
келеді. Ол әдебиетті халыққа ықпал етер күш санайды. Осы мақсатпен өлеңдер
шығарады, И.А. Крылов мысалдарын аударып, сол үлгіде өзі де мысалдар
жазады. Оның 1909 жылы Петербургта Қырық мысал деген кітабы, 1911 жылы
Орынборда Маса деген өлеңдер жинағы басылады. Ахметтің Орынборға
келгеннен кейінгі қызметі өте күрделі, әрі өнімді болған. Оның қоғамдық ой
– пікірлері 1913 жылы 2-ақпаннан шыға бастаған, өзі ұйымдастырған Қазақ
газетінде патша үкіметі орындарының құлағына жақпайтын мақалалар да
жариялап отырған. Ол үшін талай рет ақшалай айып салынып, Ахмет түрмеге
жабылған.
1917 жылы патша тақтан түседі. Ол кезде қазақтың зиялы азаматтарына
Алаш партиясын ұйымдастырады. Алаш партиясының және Алашорда
үкіметінің негізгі мақсаты – Ресей Федерациясының құрамында Қазақстан
автономиясын құру еді. Бірақ 1917 жылдың қарашасында билікке ие болған
Кеңес үкіметі оған жол бермеді . Аласапыран кездің шындығын байыптай келе
Ахмет Ә. Жангелдин арқылы Кеңес үкіметімен келіссөз жүргізіп, жаңа үкімет
жағына шығады. 1920 жылы Қазақстан Кеңестерінің бірінші съезінде Қазақстан
үкіметіне мүше және Халық Ағарту комиссары болып сайланады. 1921 жылы Халық
ағарту комиссариаты жанындағы Ғылыми - әдеби комиссияның төрағалығына
тағайындалады. Ол әуелі Орынбордағы, 1926-28 жылдары Ташкенттегі Қазақ
халық ағарту институттарында, кейін Алматыда ашылған Қазақ университетінде
сабақ береді.
1925-31 жылдары ішінде Қазақстанды басқарған Ф.И. Голощекин
Қазақстан кеңестік өзгерістен тыс қалған деп санап, онда Кіші Октябрь
төңкерісін жүргізу саясатын жүргізуді ұстанады. Елдегі байлық пен малды
тәркілеу жұмысын жүргізеді. Халықты ашаршылыққа ұшыратты. Қазақ
зиялыларының көпшілігі оны қолдаған жоқ. Голощекин өзіне қарсылық
білдіргендерді ұлтшыл деп жариялап, олардың көзін жоюды қолға алады. А.
Байтұрсынов қара тізімге ілінген отыз адамның басы болып, 1929 жылы 2-
маусымда тұтқынға алынады, жер аударылады. Азапты қуғын – сүргіннен 1934
жылы қазанда ғана оралған ол 1937 жылы 8-қазан күні ұсталып, 8- желтоқсанда
атылады.
Ахмет Байтұрсынов өз ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы
күресте бұқараның жүрегіне қозғау салар, ұйқысынан оятар қаруы - өлең сөз
деп түсінеді. Қазақ халқының тағдыры, бүгінгісі мен ертеңгісі Ахмет
поэзиясының өзегі болады. Ол өзінің ағартушылық, демократтық, гуманистік
идеяларын халқына поэзия тілімен жеткізуді қалады. А. Байтұрсыновтың
өлеңдер жинағын Маса деп атауы да тегін емес еді. Ол ұйқыда, саясаттан
тыс жатқан надан халқын құлағына маса болып ызыңдап оятуды ойлады.
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,
Сап – сары аяқтары ұзын маса.
...Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп қанаттары бұзылғанша,
Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,
Қоймастан құлағына ызыңдаса?!
Ақын арманы – адамдық диханшысы болып халқына қызмет ету.
Адамның диханшысы қырған шықтым,
Көгі жоқ, көгалы жоқ қорға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге құр халықтың.
Бұл үзінді де үлкен мұратты танытады. Көгі жоқ, көгалы жоқ сусыз
қырда диханшы болу үшін адамдықтың тұқымын егу - оңай шаруа емес. Оның
үстіне, халқы еріксіз біреуге құл болса... Автор осы қиын міндет жолына
басын тігеді. Ақын өзі өскен ортаға, қазақ қоғамының қалпына сын көзімен
қарап, көңілін жүдеткен, күйіндірген көкейтесті шындықты ашына сынайды.
Оның Қазақ салты, Қазақ қалпы, Жиған – терген өлеңдерінің мазмұны
бірін – бірі толықтырады. Ақын ел тарихына көз жібере отырып, өз халқының
бүгінгі мүшкіл халын:
Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара көзге қонып салқындаған.
Бір өртке қаудан шыққан душар болып,
Не қалды тәнімізде шарпылмаған, -
деп суреттейді. Елдегі мен жақсымын дегендердің халық үшін еш нәрсе
тындырмай, жүргеніне қынжылады. Одан әрі өзін - өзі күйттеген, байлық,
мансап үшін ар – абыройын сатқандар, бос белбеу, босаң туған бозбалалар,
қайырымсыз байлар, жарқылдаған түймеге мәз болған, өнер – білімін тиісті
жеріне жұмсай алмайтын оқығандар сыналады. Қай өлеңінде де Абайдың
сатиралық бейнелері елестейді. Бүгінгі Қазақ қалпын ақын:
Қалтылдақ қайық мініп еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып кешпесі жоқ,
Жел соқса, құйын соқса, жылжи беру,
Болғандай табан тіреп ешнәрсе жоқ, -
деп суреттейді. Онда басында билігі жоқ елдің күңгірт болашағын
үлкен теңізде қазақтың бейқамдығын алтыбақан алауыздығын, Құдайдың өзі
сақтар, Көппен көрген ұлы той деп ойсыз жүре берушілікті сынайды. Бұл
күйге бүгін емес, көптен кірдік тармағына ақын қазақ елінің отарлау
тарихын аңғартар үлкен мазмұн ұялатады.
Осы өлеңдердегі бейнелілікке көңіл аударсақ, талай тың теңеулерді
көреміз. Қатар ұшып қаңқылдаған, Сахара сазға қонып салқындаған - өзінің
туған халқы болса, өрт – оның бостандығына тиген патшаның отаршылдығы.
Отаршылдық жағдайындағы ел қалтылдақ қайық мініп, теңізде жүрген адам
сияқты. Осы жағдайларды халқына түсіндіре отырып, дихан болып адамдықтың
ұрығын егеді.
Ақын Жиған терген өлеңінде осындай ғаріп күйге түсудің себебін
іздестіреді. Өткенге қарасам, хандар халықты басқара алмай, басқаға
сатыпты. Бері келген соң, шен, шекпенге сатылыпты. Болыстықты сатып алыпты.
Ұлық мақтаса, мәз болыпты. Халықтан алым алыпты деп келеңсіз жайларды
көрсетеді. Қабағын түйіп, қаһарын жиып, көкті бұлт торлап тұр. Ел болса,
баяғы қалпы, әлі ұйқыда. Дос пен қасты айырмайды. Түксиген мұртты обыр
боп, сорып тұр. Қарғадай қарқылдаған, шешенсінген мырзалардың жолы үлгі
емес. Ол жаңа жол табуға шақырады. Жолдар бар өзге, жоба бар сөзге,
жүрекке дөп, ойға жөн дейді.
Қазағым елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып.
Қанған жоқ па әлі ұйқың,
Ұйықтайтын бар не сиқың!
Өлең Абайдың Сегіз аяқ үлгісімен жазылған. Көк бұлт символдық,
түксиген мұрт метономиялық бейне.
Емшегін еміп,
Анаға сеніп,
Бала ұйықтайды жастықпен.
Қымызға қанып,
Қызарып жанып,
Бай ұйықтайды мастықпен.
Шалап ішкен кедей мас,
Мына жұрттың бәрі оңбас!
деген сияқты салыстыра сипаттау да өлеңнің көркемдігін көтеріп, мақсатын
аша түседі.
Досыма хат өлеңінде:
Жарқырап жақсылықтың таңы атпай тұр,
Түнерген төбемізден бұлт арылмай,
деп, отаршылдық қыспақты түнерген бұлтқа теңейді. Одан құтылып
еркіндік алуды жақсылық таңы деп бейнелейді. Еркіндік идеясын Бақ
өлеңінде жалғастыра түсіп:
Үміт сүйрей жыраққа,
Жетесің деп мұратқа,
Талықсам да ізденіп.
Қашан жанып шамшырақ,
Сәуле беріп жарқырап,
Болар жырақ төрт тарап?
Қашан маған іздеген,
Келіп жылы жүзбенен,
Болар сеніп бақ құрап?
деп ақын бақ күнінің тезірек келуін аңсайды. Елдің бетке ұстар азаматтарын
бірлікке, күреске шақырады.
Анама хат, Жауға түскен жан өзі өлеңдерінде өз басынан кешкен
қиын қыстау күндер, қуғын, ел тағдыры, бостандық арманы сөз болады.
Оқ тиіп, он үшімде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам...
Адамнан туып, адам ісін етпей,
Ұялмай не бетіммен көрге барам?
деген жолдар әкесі Байтұрсынның Сібірге айдалған кезде жүрегінің
жаралағанын еске түсіреді. Өлең өзіне жала жабылып, Семей түрмесінде
отырған қапас кездің шындығы.
Елін, жерін шен, шекепенге сатқан, ардан безген пәлеқор, кейбір
тілмаштар мен болыстарды еске алып:
Қинамайды абақтыға жапқаны,
Қиын емес дарға асқаны, атқаны.
Маған ауыр осылардың бәрінен
Өз аулымның иттері үріп, қапқаны, -
деп өкініш білдіреді.
А.Байтұрсыновтың кек жолынан айнымайтынын, қаншама қиыншылық болса
да төтеп беретін күрескерлік болмысы оның өлеңдерінде анық көрінеді. Н.Қ.
ханымға арналған өлеңінде ол:
Рақатсыз өтсе де өмір жасым,
Бұл жөнімнен құдайым айырмасын.
Ұзақ жолға ниет қып бір шыққан соң,
Жарым жолдан қайтпаспын, қарындасым.

Су да болар бұл жолда, тау да болар,
Жаудың оғы, жайға тор, ау да болар.
Мынау пайда, мынасы зиян демек,
Ол ерліктің ісі емес, сауда болар,
дейді.
Бұл айтылғандар Ахметтің әлеуметтік шындықтың ақыны екенін танытады.

А.Байтұрсынов ақындығының бір қайнар көзі орыс поэзиясында жатыр. Ол
орыс ақындарын беріле мол оқыған. Ауыл мектептерінде мұғалім болып істеген
жылдардан бастап шәкірттеріне И.А. Крылов мысалдарын оқытқан. Орыс ақындары
А.С. Пушкинді, М.Ю. Лермонтовты оқып, кейбір шығармаларды аударған.
Ақыннан қалған мұралардың ішінде А.С. Пушкиннің Ат деген өлеңі, Данышпан
Аликтің ажалы, Балықшы мен балық, Алтын әтеш ертегілері бар. 1901
жылдан бастап И.А. Крылов мысалдарын аударып, сол негізде өзі де мысалдар
жаза бастайды. А. Ьайтұрсыновтың мысал жанрына ден қоюында үлкен мән бар
еді. Ондағы моральдық, адамгершілік тағылымын ол қазақ қоғамы үшін аса
қажет үлгі деп түсінді. Адам бойында кездесетін намыссыздық жігерсіздік,
алауыздық, жалқаулық пен жағымпаздық, қулық пен зорлық сияқты келеңсіз
мінездерді сынау, шенеуге келгенде, ақын мысал жанрын таңдады. Әр түрлі
аңдардың аллегориялық бейнесін беріп, олардың арасындағы түрлі қатынас
арқылы ғибратты тұжырымдар жасады.
Крылов мысалдарын аудару, Ыбырай, Абай тәжірибесінен басталса,
Ахмет өзі кезіндегі зиялы ақындар мен жазушылар С. Көбеев, Б.
Өтетілеуовтермен қатар жұмыс істеп, мысал, ертегілер аударып, әдеби
қазынаны байытты. Бір мысалдың өзі әрқайсысының аудармасына ілікті. Оны бір
ақын өлеңмен аударса, енді бірі қара сөзбен аударды. Бұл тәжірибе әдебиет
тарихындағы нәзирагөйлік дәстүрді дамытты. Ұқсас өмір шындығын қамтып, ойға
ой қамтып отыратын үлгілер ұлттық әдебиетті мысал жанрының дамуына жол
ашты. А. Байтұрсынов И.А. Крылов мысалдарының сюжетін сақтағанмен, қазақ
тұрмысын танытатын жаңа ойлар қосып молайтады. Мысалы, Қасқыр мен тырна
түпнұсқада 19 жол болса, аудармада 76 жол. Өгіз бен бақа түпнұсқада 17
жол болса, аудармада 36 жол. Басқа мысалдар да осы жолдармен аударылған.
Ұлттық сипат тек көлемінен ғана емес, кейіпкерлер атынан да аңғарылады.
Қасқыр мен мысық мысалындағы Васька, Степан, Демьян, Трофим аттарын Ахмет
Қоянкөз, Құрамыс, Көпберген бай, Қисықбас деп өзгертіп алады.
Бұл тәжірибе А, Байтұрсыновтың аудармашы ғана емес, ұлттық
әдебиеттегі мысал жанрын дамытушы болғанын дәлелдейді. Ахмет мысалдарының
бір тобы адам бойындағы алауыздық, мақтаншақтық, қайрымсыздық, тәкаппарлық,
күншілдік, зорлық, топастық, қулық, күндестік, үлкенді сыйламау,
тойымсыздық, достықты қадірлемеу, далақорлық, қанағатсыздық сияқты
келеңсіз қылықтарды мінеуге құрылады. Кейбір мысалдарда тұтас халықтық,
әлеуметтік мәні бар тақырыптар қозғалады. Бұған Қасқыр мен тырна, Ала
қойлар, Қасқыр мен қозы, Аңдарға келген індет т.б. жатады.
Қасқыр мен тырнада сүйекке қақалып өлгелі тұрған жерінен құтқарған
тырнаға қасқыр алғыс айтудың орнына өзін бас салып жемек болады. Мысалдағы
оқиға желісі көптеген мысалдарға ортақ болғанмен, авторлардың әрқайсысы
өзінше жазуға тырысады. Ахмет мысалы ұзақ кіріспеден басталады. Қасқырдың
тырнаға мақтау монологын өз жанынан қосады. Мысал соңындағы:
Қиссасы Қасқыр, Тырна болды тамам,
Мінездес қасқырменен кейбір адам.
Басына пәле түсіп қысылғанда,
Жалынып жалпаяды келіп саған...
Қайырды қарап істе адамына,
Қарайлас өзіңменен шамалыға
Қасқырдай қара жүрек залымдардың
Жүрмеңдер түсіп кетіп тамағына,
деген тұжырым қазақылық ұғымына сай келеді.
Ала қойлар мысалында жадағай зорлық қана емес, отаршылдық
саясаттың зұлымдық пердесі ашылады. Мұнда ақын ақ патшаның құлқынқұмар
саясаты, отар елдерді айлалы тәсілмен қанап отырғанын суреттейді. Арыстан
орыстың ақ патшасы, аю мен түлкі жақын кеңесшілері, ала қойлар бұратана
халық. Әділ патша ала қойларды көргенде көзі ауыратынын айтып, олардан
құтылу жолын кеңесшілерімен ақылдасады. Оларға өз ойын айтып, беделіне
көлеңке түспейтіндей болуын сұрайды. Сонда аю:
Бәрін де ала қойдың қырсаң тақсыр
Тұқымын не бар құртып жоймайтұғын?
деп бірден алауыздық ойын жеткізеді. Оны арыстан құптай қоймайды. Сонда
саясатқа бай қу түлкі қойларды қасқырға бақтыруды ұсынады. Арыстан бұл
ақылды қабыл алады. Ақыры қасқыр баққан қойдан ала түгіл ағы да аз қалады.
Қойлардың таусылғанын көрген жандар оны арыстаннан емес, қасқырдан көреді.
Мысал аяғында:
Бұл сөзге дегенім жоқ жылар күлер,
Адам аз алдын болжап, анық білер.
Көкжалдар қойшы болса, кім біледі,
Береке ала қойға кірсе кірер,
деп Ахмет түйінді ойды оқырманның өзіне тастайды.
Осындай саяси мәні бар мысалдардың бірі Қасқыр мен қозы. Бұлаққа
су ішуге келген қохына қасқыр ұстап алып, кіналап, сол кінәсі үшін жеп
қоймақ болады. Қозы өзінің кінәсыздығын қанша дәлелдесе де, болмай, қасқыр
оны көтеріп ала жөнеледі. Ахметтің өзіндік өрнегі мысалдың басталуы мен
аяқталуындағы өзгешеліктер және қасқыр мен қозы диалогындағы қазақы сөз
саптауынан байқалады. Ахмет былай бастайды:
Бұлаққа су ішуге келді қозы,
Жанында серігі жоқ жалғыз өзі.
Бөрі жоқ десең шығар бөрік астынан
Пәле мен қаза алыс па келсе кезі.
Шумақтағы Бөрі жоқ десең, бөрік астынан шығады деген тармақ ерекше
өң беріп, мысалдың таза ұлттық қасиетін танытады. Қрыловта оқиғаның қалай
аяқталары басынан белгілі болса, Ахмет оқиға дамуына өзіндік әдіс қолданып,
мысал кілтін соңына дейін сақтайды. Қасқырдың қойған кінасынан қозы
ақталып шыққанмен, қасқыр тағы бір бұлтарыс кінә тағады.
Алыпсың жаман әдіс қарсыласып,
Сенімен тұрам ба мен мылжыңдасып.
Айтайын, білгің келсе, қозым, саған,
Кінаң сол жегім кеп тұр, қарным ашып.
Ахмет мысалынан күштінің озбырлығын бірден тануға болады. Бұдан сол
кездегі патшалық Ресей қазақ даласына әкелген үстемдіктің әділетсіздігі
көрінеді. Отаршылдық құрсауындағы халықтың басты кінасы қозы тағдырына
ұқсас. Мысалдың негізгі түйіні халықты ояту, ой салу.
Отаршыл әкімдердің момын халыққа істеген қулық- зорлық әрекетін
Аңдарға келген індет деген көлемді мысалында суреттейді. Аң патшасы
арыстан бар аңдарды жинап алып: Күнәміз көп болған соң, құдай бізге індет
жіберді. Менің де күнәм жетерлік, талай қойды қойшысымен жеп едім. Кімнің
күнәсі көп болса, жұрт үшін құрбандыққа жанын қисын дейді. Сонда жағымпаз
түлкі: Кім оны кінә дейді, оны кінә десек, біз аштан өлеміз ғой, адамды
жесеңіз де кінә емес, қайта сауап, дейді. Бұны жолбарыс, қасқыр, аю бәрі
қолдайды. Әркім өз сырын айтады. Өгіз тұрып: Бұдан бес жыл бұрынғы аштықта
біреудің шөбін рұқсатсыз үзіп жеп едім дейді. Іле шала аю, қасқыр:
Япырмай, бұл не деген күнә тақсыр!
Шуылдап қоя берді аю, қасқыр:
Былғады бір өзі емес, бәрімізді,
Біреудің шөбін ұрлап қара басқыр!
Соншама не көрді екен құдай ұрған?
Обал жоқ бұл көрімге жұртты қырған.
Өзгелер мұнан ғибрат алмас үшін,
Жоялық жылдам көзін етіп құрбан,
деп өгізді алып ұрып, құрбандыққа шалады, күнәдан тазарсын деп отқа салады.
Автор Адамның шөбі түгіл, өзін жеген тісті мен тырнақтылар аман қалады,
Айтуға түсін ашып қаймағамын, біреуге кетті мен деп тілім тиіп деп
аяқтайдлы.
Тауыса алман дүние кебін айтып, санап,
Хакім аз іс ететін ғаділ қарап.
Залымдар айран ішіп аман кетіп,
Момындар тұтылып жүр шелек жалап.
Мысал Айран ішкен құтылады, шелек жалаған тұтылады деген халық
мақалын еске салады. Ахмет мысалдарында ұлттық мақалдар мазмұнына қарай
талғампаздықпен қолданады. Мәселен, Әлін білмеген әлек, Бастан құлақ
садақа, Халық айтса, қалып айтпайды,, Жақсылықты басыңа қыл, басыңнан
асса, досыңа қыл, Не ексең, соны орарсың т.б.
Ахмет мысалдары қазақ халқын бірлікке, ынтымаққа уағыздайды. Аққу,
шортан һәм шаян мысалы арқылы алған жүкті үш жаққа тартқан алауыздықты
шенесе, Малшы мен масада жылан шағайын деп келе жатқанда, шағып оятқан
масаның достығын түсінбеген малшыны кінәлайды. Ақын өзін ұйқыдағы халқына
достығын ұсынған масаға теңейді.
Мысалы қазақ малшы ұйықтап жатқан,
Жыланды пәле дедік аңдып баққан.
Пәленің түрін көрген мен Сары маса
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан.
Ойлаймын осы сөз де жетеді деп,
Қатты айтсам, сөзім батып кетеді деп,
Ұйқысы ашылмаған жұрт өзімді
Қорқамын сары масадай етеді деп.
Ақын осы ойын толықтырып жазған аз өлеңдерінің жинағын кейін Маса
қойды.
А. Байтұрсынов 1910 жылы Орынборға жер аударылып келгеннен кейін
ағартушылық іске, ел ішіне ғылым тарату жұмысына ден қоя шұғылданады. Оның
қазақ елінің жоғын жоқтап, санасына сәуле құюға байланысты еңбектері елге
тарай бастайды. Ол газет шығару мәселесін қозғайды. Бұл іске оқыған жастар
белсене кірісіп, елден қаржы жиналады. Ол газет Қазақ деп аталады да,
редакторлық міндет А. Байтұрсыновқа тапсырылады. 1913 жылдың 2 ақпанынан
шыға бастайды. Ахмет елге жеткізсем, ұқтырсам деген көкейіндегі көп
мәселелерді енді газет арқылы жеткізуге мүмкіндік алады. Газет халықтың
көзі, құлағы, һәм тілі деген мағыналы, мәнерлі анықтаманы сол кезде А.
Байтұрсынов Қазақ газетінің оқырманына арнап жазыпты.
А. Байтұрсынов Қазақ газеті бетінде ағарту, оқулықтар жасау,
әліппе, емле, грамматика, жер игеру, кәсіп істеу, қоғамдық күрес, мәдениет,
әдебиет мәселелерін тереңнен қозғап, кезіндегі қоғамдық, әлеуметтік пікірге
ұйытқы болады. Сондай мақалалардың бірі 1913 жылы Абай туралы жазған
Қазақтың бас ақыны атты еңбегі. Бұнда Абайдың тарихи рөлі, рухани
болмысымыздағы орны, шығармаларының көркемдік, эстетикалық сипаттары терең
талданып, алғаш рет қазақ оқырмандарына таныстырылады.
А. Байтұрсынов өз мақалаларында халықты ағарту, білім тарату ісіне
айрықша көңіл бөледі. Оқу жайы деген мақаласында Қостанай уезіндегі
сауаттылық мәселесін қозғай отырып, әрбір жүз кісіден алты еркек қазақша,
әрбір мың кісіден алты еркек орысша, әрбір үш жүз әйелден бір әйел қазақша,
ал төрт мың әйелден бір әйел орысша хат таниды деген маңызды дерек
келтіреді.
Ахмет 1914 жылы Бастауыш мектеп атты көлемді мақала жариялайды.
Мұнда автор қазақтың бастауыш мектептері қандай болуы керектігі жайында
мәселе қозғайды. Бастауыш мектеп бес жыл болсын. Алғашқы үш жылда балалар
ана тілінде , кейінгі екі жылда орысша оқысын, бірақ бастауыш мектеп
миссионерлік саясаттан ада болсын деген ұсыныстар айтылады. Сол кездегі
ауыл мектептерінің жағдайы төмен екенін, оларда бағдарлама, оқу
құралдарының жоқтығын, мұғалімдердің жетіспейтіндігін жазады. Білімнің
бас құралы кітап дей келіп, балаларға арнап оқу құралдарын жазу, мұғалім
даярлау ісіне көңіл аударады.
Қазан төңкерісіне дейін шыққан ұлттық газеттердің ішіндегі ең көп
жасағаны осы Қазақ газеті болды. Патша чиновниктері осы Қазақ
газетінің әр сөзін бақылап отырған. Газетте Бұл заманның соғысы, Жәрдем
комитеті деген мақалалар жариялағаны және 1914 жылғы Қырғыз өлкесін
басқару жөніндегі ереже жобасын сынағаны үшін Орынбордың губернаторы
Сухомолинов А. Байтұрсыновқа мың жарым сом айып салады. Оны төлей алмағаны
үшін абақтыдан Ахметті газет оқырмандары қаржы жинап, босатып алады.
Төңкеріске дейін тергеуден, тексеруден, тінту мен айып салудан көз ашқан
жоқ. Патша үкіметі ауыздықтай алмаған ұлттық газеті, Алаш орда
қозғалысының тілі болмағандықтан, Кеңес үкіметі 1918 жылдың қазанында
жауып тастайды. Қазақ халқы төңкеріске дейін өзінің санасын да, әлеуметтік
өмірге деген саяси көзқарасын да осы газет арқылы қалыптастырады. М.
Әуезов: Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп,
өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын
желіндей ширықтырған, етек – жеңін жиғызған Қазақ газеті болатын. Ол
газеттің жаны кім еді? Ішіндегі қажымайтын қайрат, кемімейтін екпіні кімнің
екпіні еді? Ол екпін ұйықтаған қазақты айғайлап оятуға заман ерік бермеген
соң, маса болып қалай ызыңдап оятамын деп ұзақ бейнетті мойнына міндет
қылып алған Ахаңның екпіні болатын..., - деп жазды.

1.2 А. Байтұрсынов – әдебиет зерттеушісі
А. Байтұрсынов – қазақтың тілі мен әдебиетін зерттеген үлкен ғалым.
1929 жылы 1 мамырда өз қолымен орыс тілінде жазған өмірбаянында: 1901
жылдан бастап, бала оқытқан кездерден бос уақыттарымда, өз бетіммен
білімімді толықтырдым, әдебиетпен шұғылдандым. Ал Орынборға келгеннен
кейін, ең алдымен қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен грамматикалық
құрылысын зерттеуге кірістім. Одан кейін қазақ алфавитін және емлесін
ретке салып, жеңілдету жолында, қажетсіз сөздерден арылтуға, синтаксистік
құрылысын өзге тілдердің әсерінен тазартуға әрекеттендім. Төртіншіден,
қазақ прозасын (яғни іс қағаздар тілін публицистика мен ғылыми тілін)
жасанды кітаби сипаттан арылтып, халықтың сөйлеу тәжірибесіне икемдеу үшін,
ғылыми терминдерді жасауға кірістім және стильдік өңдеу үлгілерін
көрсетумен шұғылдандым, - деп жазады. Бұл сөздер Ахметтің ғылыми жұмыспен
қашан, қалай, қандай мақсатпен шұғылданғанын көрсетеді.
А. Байтұрсынов елдің санасын көтеруден бұрын сауатын ашу қажет
екеніне мектепте мұғалім болып жүріп әбден көзін жеткізді. Қазақ тілінің
дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы пікірін ол 1912 жылдан
бастап, Айқап журналында, 1913 жылы Қазақ газетінде білдіреді. Қазақ
тілі дыбыстарына қажеті жоқ араб таңбаларын әліпбиден алып тастауды,
сөздің жіңішкелігін білдіретін дәйекше деген белгі енгізуді, қазақ
тіліндегі төл дыбыстардың әрқайсысына жеке таңба белгілеуді ұсынады. 1912
жылдан бастап ол ұсынған жаңа емле мұсылман медреселері мен орыс – қазақ
мектептерінде қолданыла бастайды. Сол арқылы Ахмет жаппай сауаттандыру
ісіне үлкен үлес қосады. Оның бұл тәжірибесін көрші халықтар - өзбектер
мен татарлар да өз жазуларында қолданады.
А. Байтұрсынов ең әуелі қазақ балаларына ана тілінде сауат ашатын
әліппе жазады. Ол әліппе Оқу құралы деген атпен алғаш рет 1912 жылы
Орынборда басылады. Бұл Оқу құралы 1912 – 25 жылдар арасында жеті рет
қайта басылып, ұзақ пайдаланылады.
1926 жылы ол әліппенің жаңа түрін жасады. Бұл осы күнгідей
суреттермен жабдықталған оқулықтар үлгісі еді. Кейін мектеп оқушылары ғана
емес, ересектер сауатын ашуға арналған Әліп – би де жазады (1924-1926).
Енді Ахмет мектепте қазақ тілін пән ретінде оқытатын оқулық жазуға
кіріседі. Оны Тіл – құрал деп атап, үш кітап етіп жазды. Ол кітаптары
1914 – 1916 жылдары басылып шықты, 1928 жылдарға дейін өңделіп, 6-7 рет
қайта басылды. Тіл – құрал оқулығы қазақ тілінің фонетикалық және
грамматикалық құрамын талдап, жүйелеген ғылыми жұмыстың басы болды.
Тілші ғалымның тағы бір еңбегі Тіл жұмсар деген атпен екі кітап
болып, 1928 жылы Қызылорда қаласында басылды.
А. Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістемесінің де іргетасын қалаушы
болып саналады. Жазу таңбаларын түсіретін өзінің 14 жылдық ұстаздық
тәжірибесі негізінде жазылған Баяншы деген кітапшасы 1912 жылы жарық
көрді, кейін толықтырылып 1920 жылы Қазан қаласында басылды.
А. Байтұрсынов 1927 – 28 жылдары Жаңа мектеп журналына оқыту
әдістемесін сөз ететін бірнеше мақалаларын жариялады. Ол қазақ тілінің
табиғатын, құрылымдық жүйе – заңдылықтарын зерттеуде орыс тілі ғылымының
тәжірибелерін басшылыққа алды. Қазіргі мектеп грамматикаларындағы тілдік
терминдерді жасады.
А. Байтұрсынов қазақ тілінің ғана емес, әдебиеттану ғылымының да
негізін салушы. Ол халқымыздың бай ауыз әдебиеті, ертегі – аңыздарын,
эпостық жырларын, шешендік сөздерін, мақал – мәтелдерін, жоқтау өлеңдерін
жинап, бірсыпырасын басып шығарады. Бұл жұмыспен 1895 жылдан бастап
шұғылданды. Бұған Тургайская газетінің беттерінде бастырған Киргизские
приметы и пословицы деген мақаласы куә.
Ахмет 1923 жылы қазақтың эпостық жырларының бірі Ер Сайынды, 1926
жылы қазақ халқының жоқтау өлеңдерін (23 жоқтау) бастырды.
Әдебиеттің әр түрлі жанрлық нұсқаларын жинап, зерттеп, бастыра
келе, А. Байтұрсынов енді оның тарихына үңіліп, теориясын жасауға
кіріседі. Қазақ халық ауыз әдебиетінің бай нұсқаларын 18-ғасырдағы ақын –
жыраулардан бастап, Ыбырай, Абайдан бергі жазба әдебиеттің үлгілерін
зерттейді. Соның нәтижесінде 1926 жылы Әдебиет танытқыш деген еңбегін
жариялайды. Бұл еңбек үлкен теоретик ғалым ретінде танытты. Әдебиет
танытқыш бірнеше жылдар бойына әдебиет теориясының оқу құралы ретінде
қолданылады. Бұл еңбек негізінде әдебиетіміздің ғылыми негізі, басты әдеби
терминдері қалыптасты.
Әдебиетші – ғалым А. Байтұрсынов өнер түрлерін Көрнек өнері деп
атайды да, оны: Сәулет өнері (архитектура), сымбат өнері (скульптура),
кескін өнері (живопись), әуез өнері (музыка), сөз өнері (әдебиет) деп бес
түрге бөледі. Бұл терминдердің басым көпшілігінің қазақша баламасын ойлап
тапқан – Ахмет. Солармен бірге қазіргі әдебиеттануға сіңген кейіптеу,
бейнелеу, әсірелеу, шендестіру , дамыту, түйдектеу... сияқты атаулар да
сонікі. Қазақ әдебиетінің өзіне тән жанрлық түрлерін жіктеген Ахмет өлең
айшықтары, шумақ, тармақ түрлері, ұйқас түрлері сияқты өлеңтану теориясын
жасады. Арнау деген өлең түрін үш түрге бөлген ол сұрай арнау, зарлай
арнау, жарлай арнау деп, оларды мысалдар арқылы ашып береді.
Сөйтіп, А. Байтұрсыновтың Әдебиет танытқышы әдебиет теориясына
ұлттық сипат дарытқан сөз өнерінің басы – Әліпбиі (З. Қабдолов) болды.
А. Байтұрсынов – қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар дарынды ақын, өз
бетін танытқан мысалшы, қазақ тілінің әліппесі мен оқулықтарының авторы,
жаңашыл ағартушы. Араб графикасына негізделген қазақ жазуын жаңартушы. А.
Байтұрсынов шығармашылығы 20-ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму
тарихындағы биік белес болып қала бермек. Ол шын мәніндегі нағыз күреске –
демократтық поэзияның негізін қалап, азаттыққа ұмтылған азаматтық жыр
үлгісін жасады.

1.3 Әдебиет - сөз өнері
1989 жылы ғылыми айналысқа қайта оралған Әдебиет танытқыш ұлттық
әдебиеттану ғылымында өзінің лайықты бағасын алып үлгерді. Еңбектің
теориялық салмағын саралай келе академик З. Қабдолов Әдебиет танытқыштың
ең бір құнды жері деп, жекелеген әдеби-теориялық категориялардың
этимологиясын, олардың мән-мағыналық жүгін төл әдебиетіміздің өз ішінен
тапқандығын дөп баса айтады. Мәселен, ..әдебиеттің Аристотель белгілеген
негізгі үш тегін, яки жанрын (эпос, лирика, драма) грек тілінен түп-түгел
қазақ тіліне ауыстырып алады да (А. Байтұрсынов Дарынды сөз тарауында:
эпосты– әуез, лириканы – толғау, драманы – айтыс деп атайды – Ұ.Е.), әр
жанрдың түрлерін өзіміздің төл әдебиетімізден іздейді. Мысалы, лириканың
алғашқы үлгілерін қазақтың сонау тұрмыс- салт жырларынан іздеп табады.
Сонда, ең жеңілі жоқтау – эпитафияға, мақтау – одаға, даттау – сатираға
балама болып шыға келеді. Дәл осы ретпен әдебиеттің үшінші тегін
Аристотельше драма деп емес, Ақаңша айтыс-тартыс деп алады да, осы
жанрдың түрлерін, айталық, трагедияны – мерт, яки әлекті тартыс, драманы –
сергелдең, яки азапты тартыс, комедияны – арамтер, яки әурешілік деп
атайды. Академик З. Ахметов болса, Әдебиет танытқышта қазақ өлеңінің
ырғақтық құрылыс-жүйесін айқындайтын өлең сөздің бунақ, тармақ, шумақ сынды
категорияларының алғаш қалыптасқандығын атап айтады.
А. Байтұрсыновтың Әдебиет танытқышы - қазақ әдебиеттану ғылымының
үлкен көрсеткіші болуымен қатар, теориялық ой-жүйесіне мықтап түрен салған,
қазақтың парасатты толғамын, ойшылдығын эстетикалық таным-білігінің
молдығын танытқан кезеңдік туынды екендігі еңбектің жалпы гуманитарлық
ғылымдар жүйесіндегі бөлекше орнын білдірсе, автордың төңкерістер
дәуірінде өмір сүрсе де, әдебиет мәселелеріне саясатты, партия мақсаттарын,
араластырмай негізінен ғылыми өлшем, талғам арқылы, жеке бөлшектерге,
бұтақтарға, тармақтарға назар аударуы, қазіргі терминологиямен айтқанда,
структуралық поэтика тұрғысынан талдау жасап, қорытындылар шығаруы; үнемі
дәлдік пен деректің бірінші қатарға шығуы, әр категорияның өзінің
логикалық дамуы, қалыптасқан жүйесі бар түсінік ретінде айқындалуы , яғни,
әр тұжырымның ішкі заңдылықтары ашылып, парадигма ретінде дәлелденуі [4,
26.] – Әдебиет танытқыштың ғылыми тереңдігі мен зерттеушілік
стратегиясының ауқымдылығынан хабар білдірсе керек.
Еңбектің құндылығына жан-жақты тоқтала келе әдебиет сыншысы Т. Кәкішев:
Мұндай еңбек бізде бұған дейін де, бұдан кейін де қайталанған жоқ. Ол –
әдебиет теориясы мен әдебиеттану ғылымының міндет-парызын қатар атқарып,
біздің алдыңғы ағаларымыздың эстетикалық сауатын ашуға мұрындық болған
жүйелі оқулық. Ондағы анықтамалар мен терминдердің өзі күні бүгінге шейін
біздің ғылыми арсеналымыздан орын алатын құнды қағидалар мен атаулар.
Көркемдік әлеміндегі сөз өнерінің сай-саласын ұғындыратын Әдебиет
танытқыш – қазақ әдебиеттану ғылымының негізін қалаған өміршең қондырғы-
фундамент деп жазады.
Біз де зерттеу барысында жоғарыда келтірілген құнды пікірлерді ұдайы
басшылыққа алып отырғанымызды айта кеткен жөн. Десек те, көп жағдайларда
А.Байтұрсынұлына қандай әдеби-эстетикалық теориялардың тірек болғанын дөп
басып айту қиынға соғады. Себебі, еңбекте сілтемелер берілмеген, солай
бола тұра басы бүтін бір сұлу ән секілді терез синтезге құрылған. Алайда,
мына пікірді де ескерген жөн сияқты. Академик Р.Нұрғалидің пайымдауынша,
Әдебиет танытқыштағы өнерді сәулет, сымбат, кескін, әуез, сөз өнері деп
бөлуі мен оларға берілген анықтамалар Байтұрсынұлының Лессингтің әйгілі
Лаокоон трактатымен терең таныс болғанын білдіреді. Әңгіме әдеби
жанрлардың баяны жайлы болғанда, ішкі ғалам (субъективный мир) және тиіс
ғалам (объективный мир) ұғымдарының қолданылуы ғалымның Аристотель, Гегел,
беріректегі Белинский мен Веселовский пайымдарымен де таныстығынан хабар
береді [6, 51]. Бұл әрине, кітаптың түпкі желісіне яки генезисіне қатысты
мәселе. Зерттеу аясында қандай да бір ұғымның тарихына қатысты сөз болғанда
бұл мәселелер орнымен жұмыс мәтінінде көрініс тапты. Және де бізді
Әдебиет танытқыштың бүгінгі теориялық тұжырымдарға қатыстылығы
қызықтырды. Көп жағдайда Әдебиет танытқыштағы жекелеген теориялық
категорияларға қатысты тұжырымдардың өміршеңдігі айқын екені сөзсіз.
Әдебиет танытқыштың құрылымдық ерекшелігі – тараулардың, жекелеген
тұжырымдардың реті бір-бірінен туындап отыратын қисындылығында. Мәтіндегі
теориялық әдіске негізделген баяндау тәсілінің бірден-бір ерекшелігі –
нәрсенің анықтамасын айтудан бұрын оның қасиетін айтатынында. Яғни, кез-
келген категорияны түсіндіру барысында біз үйреншікті дедуктивті әдіспен
емес, көбіне сол дедукцияның өзіне негіз болып келетін жолды ұстанып,
нәрсенің анықтамасынан қасиетіне қарай емес, керісінше, нәрсенің қасиетінен
анықтамасына қарай баяндалады. Және оны пәлсәпалық һәм филологиялық ұғым-
түсініктердің ішінде – қарапайым түсінікті тілмен дәл әрі шумақтап
(обобщение) беріледі. Еңбектегі роман, повесть, әңгімеге байланысты
тұжырымдар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.