Қазақстан Республикасында агро өндірістік кешенді дамытудың мемлекеттік құқықтық реттеу механизмі
Қысқартулар тізбесі
Кіріспе
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешен туралы занамаларының қалыптасуы мен дамуы
1.2 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық реттеудің қағидалары және олардың мәні
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРЫНЫ
2.1 Азық.түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының құқықтық мәселелері
2.2 Ауыл шаруашылғы мақстана арналған жер қатынастарынын дамытудың құқықтық жағдайы
2.3 Ауыл шаруашылығы өндірісін сумен қамтамасыз етудің тиімділік жүйесін құқықтық қалыптасыру
2.4 Ауылшаруашылық өнімін өндіруді ұйымдастыру. Өсімдік және мал шаруашылғынығының құқықтық жағдайы
2.5 Ветеринариялық қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз ету
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
3.1 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін қамтамасыз етуде мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын органдар
3.2 Ұлттық ауыл шаруашылық өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру және оның өнімдерін сатудың көлемін ұлғайту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешен туралы занамаларының қалыптасуы мен дамуы
1.2 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық реттеудің қағидалары және олардың мәні
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРЫНЫ
2.1 Азық.түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының құқықтық мәселелері
2.2 Ауыл шаруашылғы мақстана арналған жер қатынастарынын дамытудың құқықтық жағдайы
2.3 Ауыл шаруашылығы өндірісін сумен қамтамасыз етудің тиімділік жүйесін құқықтық қалыптасыру
2.4 Ауылшаруашылық өнімін өндіруді ұйымдастыру. Өсімдік және мал шаруашылғынығының құқықтық жағдайы
2.5 Ветеринариялық қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз ету
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
3.1 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін қамтамасыз етуде мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын органдар
3.2 Ұлттық ауыл шаруашылық өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру және оның өнімдерін сатудың көлемін ұлғайту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Дипломдық жұмысты зерттеудің өзектілігі. Агроөнеркәсіптік кешен ұлттық экономиканың ең басты бөлігі болып табылады, мұнда қоғамның тіршілігі үшін маңызды өнімдер өндірілетін және үлкен экономикалық әлеует шоғырланған. Оның шешуші шамада дамуы экономиканың барлық саласының жағдайын, мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі деңгейін және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды анықтайды.
Аграрлық сектор ішкі жалпы өнімнің 5,7 % және халықтың тұтыну қорының шамамен 70 % қалыптастырады және елдің азық-түлік қауіпсіздігі мен азық-түлік тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығын дамыту өндіріс құралдарын жеткізетін және ауыл шаруашылығы өнімдерін шикізат ретінде қолданатын басқа да салалардың дамуына жәрдемдеседі, сондай-ақ көліктік, сауда және басқа да қызметтер ұсынады.
Ауылдық жерлерде халықтың жалпы мөлшерінің 47% тұрады. Ауыл шаруашылығы саласында 2,38 млн адам жұмыспан қамтыған.
2000 - 2007 жылдардағы белгілі тұрақтылық пен ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінің көлемін арттыру ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі көлемін ұлғайтуға және халықтың жан басына шаққандағы негізгі тамақ өнімдерін тұтыну деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.
Алайда, қазіргі кезде салада қалыптасқан жағдай теріс құбылыстарды жеңуге мүмкіндік бермейді.
Ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісінің көлемі тамақтанудың оңтайлы нормасы бойынша тұтынушылық көлемін ет, балық, жеміс, жидек, жүзім, өсімдік майы және қант бойынша қамтамасыз ете алмайды.
Экономика салаларының ішінде жылдық орташа жалақының ең төмені ауыл шаруашылығында.
Ауыл шаруашылығының индустрияланбау қаупі сақталуды 80 %-дан жоғары техникалық құралдар тозуы салдарынан жедел жаңартуды қажет етеді. Машина-трактор парктерін жаңарту қарқыны төмен деңгейде: жыл сайынғы тракторларды жаңарту орташа 0,87%, астық жинау комбайндары 3,2% құрайды.
Қазақстандық тауар өндірушілердің өнімдері бәсекеге қабілетті емес және ішкі нарықтан ығыстырылады. Әсіресе, қант, өсімдік майы, жеміс-көкөніс консервілері, құс еті және сүтті қайта өңдеу өнімдері нарығында импорттық өнімнің үлесі басым.
Осылайша, осы шаралар кешенін әзірлеу мен қабылдау өзектілігі Бағдарлама паспортында келтірілген көлемдер мен қаржыландыру көздеріне сәйкес ауыл шаруашылығын дамытуды қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар қабылдау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Аграрлық сектор ішкі жалпы өнімнің 5,7 % және халықтың тұтыну қорының шамамен 70 % қалыптастырады және елдің азық-түлік қауіпсіздігі мен азық-түлік тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығын дамыту өндіріс құралдарын жеткізетін және ауыл шаруашылығы өнімдерін шикізат ретінде қолданатын басқа да салалардың дамуына жәрдемдеседі, сондай-ақ көліктік, сауда және басқа да қызметтер ұсынады.
Ауылдық жерлерде халықтың жалпы мөлшерінің 47% тұрады. Ауыл шаруашылығы саласында 2,38 млн адам жұмыспан қамтыған.
2000 - 2007 жылдардағы белгілі тұрақтылық пен ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінің көлемін арттыру ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі көлемін ұлғайтуға және халықтың жан басына шаққандағы негізгі тамақ өнімдерін тұтыну деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.
Алайда, қазіргі кезде салада қалыптасқан жағдай теріс құбылыстарды жеңуге мүмкіндік бермейді.
Ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісінің көлемі тамақтанудың оңтайлы нормасы бойынша тұтынушылық көлемін ет, балық, жеміс, жидек, жүзім, өсімдік майы және қант бойынша қамтамасыз ете алмайды.
Экономика салаларының ішінде жылдық орташа жалақының ең төмені ауыл шаруашылығында.
Ауыл шаруашылығының индустрияланбау қаупі сақталуды 80 %-дан жоғары техникалық құралдар тозуы салдарынан жедел жаңартуды қажет етеді. Машина-трактор парктерін жаңарту қарқыны төмен деңгейде: жыл сайынғы тракторларды жаңарту орташа 0,87%, астық жинау комбайндары 3,2% құрайды.
Қазақстандық тауар өндірушілердің өнімдері бәсекеге қабілетті емес және ішкі нарықтан ығыстырылады. Әсіресе, қант, өсімдік майы, жеміс-көкөніс консервілері, құс еті және сүтті қайта өңдеу өнімдері нарығында импорттық өнімнің үлесі басым.
Осылайша, осы шаралар кешенін әзірлеу мен қабылдау өзектілігі Бағдарлама паспортында келтірілген көлемдер мен қаржыландыру көздеріне сәйкес ауыл шаруашылығын дамытуды қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар қабылдау қажеттілігімен түсіндіріледі.
1. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін орнықты дамыту жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған шаралар кешенін бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 28 қарашадағы № 1106 Қаулысы / Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
1. Еркинбаева Л.К Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: Автореферат дисс. на соиск. уч.степени д.ю.н.: 12.00.08 – Алматы, 2008. –41с.
2. Ә.С. Стамқұлов, Г.Ә. Стамқұлова Қазақстан Республикасының жер құқығы. Жалпы бөлім. Оқу құралы – Алматы : Заң әдебиеті.2006-334б.
3. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан: Учебное пособие. Алматы.: Изд-во «Борки», 1997. - 295 с.
4. Жариков Ю.Г., Улюкаев В.Х. Земелное право. Учебник. Изд – Былина – 1997-400с.
5. Боголюбов С.А Земелное право. Учебник – Москва: Норма – ИНФРА. М.1999- 400с
6. С.Т. Күлтелеев, А.М. Жарасбаева Қазақстан Республикасының аграрлық құқығы. Жалпы бөлім. Жоғарға оқу орындарына арналған оқулық. – Алматы: «HAS». 2005 – 264 б.
Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы /Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
7. www.google.kz
8. Астық туралы 2001 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан Республикасының Заңы
9. Веденин Н.Н. Аграрное право. – М.: Юриспруденция, 2000. - 368 с.
10. Жетписбаев Б. Аграрное право Республики Казахстан. Алматы: Данекер, 2000. - 272 с.
11. Д.Қ. Жоламан Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық: «Нұр-пресс» - Алматы, 2005 – 296 б.
12. Ғ.С. Сапарғалиев, А.С. Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы (Оқу құралы). - Өнд., толықт. 3 бас – Алматы: Жеті жарғы. 1998.-254 б
Қазақстан Републикасның Нормативтік құқықтық актілер туралы 1998 жылғы 24 наурыз заңы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995 ж. (21.05.2007 ж. өзгерістер мен толықтырулармен )// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
14. Қазақстан Республикасы Үкiметi. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығын 2010 жылға дейiн дамытудың стратегиясы туралы және ауыл шаруашылығын 2010 жылға дейiн дамыту стратегиясын iске асыру жөнiндегi кеңейтiлген шаралардың жоспары туралы: 22 желтоқсан 1997 жылы N 1817 қаулысы (ҚР Үкіметінің 28.10.01 ж. N 1369 26.11.03 ж. N 1184 қаулысымен енгізілген өзгерістерімен ) // Юрист ақпараттық құқықтық жүйесі
15. М.Т. Оспанов, Р.Р. Аутов, Х. Ертазин Агробизнес теориясы мен тәжірбиесі. – Алматы «Білім» 1997 ж. -318 б.
16. Агробизнесті ұйымдастыру /Жалпы редакциясын басқарған С:Әбділдин: Оқулық. – Алматы ; Қазұлтаргу, 2001.-472 б.
17. Серова Е.В.Аграрная экономика. – М.: Тасис, 1999. - 478 с.
18. Абдильдина Л.И., Бельгибаев К.М. Экономика сельского хозяйства. – Алматы: Кайнар, 1996. - 608 с.
19. www.aikyn.kz
20. Қазақстан Республикасының "Жер туралы" 2001 жылғы 24 қаңтардағы N 152-ІІ Заңы / Параграф ақпараттық жүйесі. 2010 (заң қүші жойылды).
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану жөніндегі 2005-2008 жылдарға арналған бағдарлама туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 5 қаңтардағы № 3 Қаулысы // Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
21. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК. – Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 137 с.
22. Земельное право. Учебник под ред. Быстрова Г.Е., Гусева Р.К. – М., 2006. - 707с.
23. Аграрное право / Под ред. Быстрова Г.Е., Козыря М.И. – М.: Юристъ, 2000. - 534 с.
Қазақстан Республикасының Су Кодексі Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі N 481-ІІ Кодексі "Егемен Қазақстан" 2003 жылғы 23 шілде N 184-185; Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы, 2003 жыл., N 17, 141-құжат.// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
24. www.goverment.kz
25. Астық туралы 2001 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан Республикасының Заңы // Юрист ақпараттық құқытық жүйесі
Астық сертификаттау жөніндегі органды, астық (тұқым) сапасы жөніндегі зертханаларды (орталықтарды) тіркеудің ережесін және Астық (тұқым) сапасын сертификаттаудың ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2001 жылғы 19 наурыздағы N 64 бұйрығы // Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Өсімдіктерді қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 3 шілдедегі N 331 Заңы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Өсімдіктер карантині туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 11 ақпандағы N 344-I Заңы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
26. www.akorda.kz
27. «Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2006 - 2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 6 наурыздағы № 149 Қаулысы (2007.05.10. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) / Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
28. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi Агроөнеркәсiптiк кешендегi мемлекеттiк инспекция комитетiнiң кейбiр мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 2 наурыздағы N 164 Қаулысы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
29. «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» Қазақстан Республикасының өзгерiстері мен толықтырулары 14.12.2001 ж. N 269-ІІ Заңы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
30. «Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы» акционерлік қоғамын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған жоспарын бекіту туралы » Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 қаңтардағы № 41 Қаулысы. // Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
31. Ветеринария туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 10 шілдедегі N 339 Заңы / Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Ветеринария саласындағы қызметті лицензиялау ережесін және оған қойылатын біліктілік талаптарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 маусымдағы N 545 Қаулысы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Қазақстан Республикасының аумағын карантиндiк объектiлерден қорғау жөнiндегi ереженi бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 1 тамыздағы N 773 Қаулысы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
32. www.rambler.ru
33. Аграрная политика. Учебники и учеб. пособия для сту¬дентов высш. учеб. заведений / Под ред. А. П. Зинченко. - М.: КолосС, 2004. - 304 с.
34. Абдраимов Б.Ж. Зарубежный опыт аграрно-правовой реформы в контексте обсуждаемого законопроекта // Проект земельного кодекса: оценки и выводы. Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – C. 17-26
35. Жеңiл және тамақ өнеркәсiбi салаларында импорт алмастырудың 2001-2003 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 ж. 20 тамыздағы N 1088 қаулысы (ҚР Үкіметінің 02.06.02 ж. N 705 қаулысымен енгізілген өзгерістерімен).// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
36. Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейге жеткізудің 2008-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы № 1332 Қаулысы // Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Шаруа (фермер) қожалығы туралы Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 31 наурыздағы N 214 Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1998 ж., N 2-3// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
37. Павлова Э.И. Тенденции развития аграрного права Франции // Правоведение. - 1983. - № 1. - C. 82 - 86.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 28 қарашадағы № 1106 Қаулысы / Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
1. Еркинбаева Л.К Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: Автореферат дисс. на соиск. уч.степени д.ю.н.: 12.00.08 – Алматы, 2008. –41с.
2. Ә.С. Стамқұлов, Г.Ә. Стамқұлова Қазақстан Республикасының жер құқығы. Жалпы бөлім. Оқу құралы – Алматы : Заң әдебиеті.2006-334б.
3. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан: Учебное пособие. Алматы.: Изд-во «Борки», 1997. - 295 с.
4. Жариков Ю.Г., Улюкаев В.Х. Земелное право. Учебник. Изд – Былина – 1997-400с.
5. Боголюбов С.А Земелное право. Учебник – Москва: Норма – ИНФРА. М.1999- 400с
6. С.Т. Күлтелеев, А.М. Жарасбаева Қазақстан Республикасының аграрлық құқығы. Жалпы бөлім. Жоғарға оқу орындарына арналған оқулық. – Алматы: «HAS». 2005 – 264 б.
Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы /Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
7. www.google.kz
8. Астық туралы 2001 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан Республикасының Заңы
9. Веденин Н.Н. Аграрное право. – М.: Юриспруденция, 2000. - 368 с.
10. Жетписбаев Б. Аграрное право Республики Казахстан. Алматы: Данекер, 2000. - 272 с.
11. Д.Қ. Жоламан Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық: «Нұр-пресс» - Алматы, 2005 – 296 б.
12. Ғ.С. Сапарғалиев, А.С. Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы (Оқу құралы). - Өнд., толықт. 3 бас – Алматы: Жеті жарғы. 1998.-254 б
Қазақстан Републикасның Нормативтік құқықтық актілер туралы 1998 жылғы 24 наурыз заңы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995 ж. (21.05.2007 ж. өзгерістер мен толықтырулармен )// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
14. Қазақстан Республикасы Үкiметi. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығын 2010 жылға дейiн дамытудың стратегиясы туралы және ауыл шаруашылығын 2010 жылға дейiн дамыту стратегиясын iске асыру жөнiндегi кеңейтiлген шаралардың жоспары туралы: 22 желтоқсан 1997 жылы N 1817 қаулысы (ҚР Үкіметінің 28.10.01 ж. N 1369 26.11.03 ж. N 1184 қаулысымен енгізілген өзгерістерімен ) // Юрист ақпараттық құқықтық жүйесі
15. М.Т. Оспанов, Р.Р. Аутов, Х. Ертазин Агробизнес теориясы мен тәжірбиесі. – Алматы «Білім» 1997 ж. -318 б.
16. Агробизнесті ұйымдастыру /Жалпы редакциясын басқарған С:Әбділдин: Оқулық. – Алматы ; Қазұлтаргу, 2001.-472 б.
17. Серова Е.В.Аграрная экономика. – М.: Тасис, 1999. - 478 с.
18. Абдильдина Л.И., Бельгибаев К.М. Экономика сельского хозяйства. – Алматы: Кайнар, 1996. - 608 с.
19. www.aikyn.kz
20. Қазақстан Республикасының "Жер туралы" 2001 жылғы 24 қаңтардағы N 152-ІІ Заңы / Параграф ақпараттық жүйесі. 2010 (заң қүші жойылды).
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану жөніндегі 2005-2008 жылдарға арналған бағдарлама туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 5 қаңтардағы № 3 Қаулысы // Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
21. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК. – Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 137 с.
22. Земельное право. Учебник под ред. Быстрова Г.Е., Гусева Р.К. – М., 2006. - 707с.
23. Аграрное право / Под ред. Быстрова Г.Е., Козыря М.И. – М.: Юристъ, 2000. - 534 с.
Қазақстан Республикасының Су Кодексі Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі N 481-ІІ Кодексі "Егемен Қазақстан" 2003 жылғы 23 шілде N 184-185; Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы, 2003 жыл., N 17, 141-құжат.// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
24. www.goverment.kz
25. Астық туралы 2001 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан Республикасының Заңы // Юрист ақпараттық құқытық жүйесі
Астық сертификаттау жөніндегі органды, астық (тұқым) сапасы жөніндегі зертханаларды (орталықтарды) тіркеудің ережесін және Астық (тұқым) сапасын сертификаттаудың ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2001 жылғы 19 наурыздағы N 64 бұйрығы // Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Өсімдіктерді қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 3 шілдедегі N 331 Заңы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Өсімдіктер карантині туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 11 ақпандағы N 344-I Заңы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
26. www.akorda.kz
27. «Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2006 - 2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 6 наурыздағы № 149 Қаулысы (2007.05.10. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) / Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
28. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi Агроөнеркәсiптiк кешендегi мемлекеттiк инспекция комитетiнiң кейбiр мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 2 наурыздағы N 164 Қаулысы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
29. «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» Қазақстан Республикасының өзгерiстері мен толықтырулары 14.12.2001 ж. N 269-ІІ Заңы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
30. «Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы» акционерлік қоғамын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған жоспарын бекіту туралы » Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 13 қаңтардағы № 41 Қаулысы. // Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
31. Ветеринария туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 10 шілдедегі N 339 Заңы / Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Ветеринария саласындағы қызметті лицензиялау ережесін және оған қойылатын біліктілік талаптарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 маусымдағы N 545 Қаулысы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Қазақстан Республикасының аумағын карантиндiк объектiлерден қорғау жөнiндегi ереженi бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 1 тамыздағы N 773 Қаулысы// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
32. www.rambler.ru
33. Аграрная политика. Учебники и учеб. пособия для сту¬дентов высш. учеб. заведений / Под ред. А. П. Зинченко. - М.: КолосС, 2004. - 304 с.
34. Абдраимов Б.Ж. Зарубежный опыт аграрно-правовой реформы в контексте обсуждаемого законопроекта // Проект земельного кодекса: оценки и выводы. Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – C. 17-26
35. Жеңiл және тамақ өнеркәсiбi салаларында импорт алмастырудың 2001-2003 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 ж. 20 тамыздағы N 1088 қаулысы (ҚР Үкіметінің 02.06.02 ж. N 705 қаулысымен енгізілген өзгерістерімен).// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
36. Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейге жеткізудің 2008-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 желтоқсандағы № 1332 Қаулысы // Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
Шаруа (фермер) қожалығы туралы Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жылғы 31 наурыздағы N 214 Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1998 ж., N 2-3// Параграф ақпараттық жүйесі. 2010
37. Павлова Э.И. Тенденции развития аграрного права Франции // Правоведение. - 1983. - № 1. - C. 82 - 86.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАБИҒИ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстан Республикасында агро өндірістік кешенді дамытудың мемлекеттік
құқықтық реттеу механизмі
Орындаған:
3 курс кк сырттай
оқу бөлімінің студенті
Ғылыми жетекшісі:
з.ғ.д., профессор
Норма бақылушы
оқытушы
Жұмыс қорғауға жіберілді
______________2010 ж.
Кафедра меңгерушісі з.ғ.д., доцент
__________________Л.Қ. Еркінбаева
Алматы, 2010
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР - Қазақстан Республикасы
АК - Азаматтық кодекс
АҚ - Акционерлік қоғам
Ш(Ф)Қ - Шаруа (фермер)қожалығы
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достығы
АӨК - Агроөндірістік кешен
ҚР ЖК - Жер кодексі
РФ - Ресей Федерациясы
ЖҚШ - Жеке қосалқы шаруашылық
АІЖК - Азаматтық іс жүргізу кодексі
СК - Салық кодексі
ХСҚЕ - Халықаралық стандарттық қаржылық есеп
БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
ӨК - өндірістік кооператив
ЖШС - жауапкершілігі шектелген серіктістік
ТС - толық серіктестік
ҚЖС - қосымша жауапкершілігі бар серіктестік
ЕК - еңбек кодексі
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар тізбесі 2
Кіріспе 4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚАМТАМАСЫЗ 7
ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешен туралы занамаларының 7
қалыптасуы мен дамуы
1.2 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық реттеудің қағидалары 12
және олардың мәні
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ
ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРЫНЫ 17
Азық-түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының 17
2.1 құқықтық мәселелері
2.2 Ауыл шаруашылғы мақстана арналған жер қатынастарынын дамытудың 21
құқықтық жағдайы
2.3 Ауыл шаруашылығы өндірісін сумен қамтамасыз етудің тиімділік 23
жүйесін құқықтық қалыптасыру
2.4 Ауылшаруашылық өнімін өндіруді ұйымдастыру. Өсімдік және мал 26
шаруашылғынығының құқықтық жағдайы
2.5 Ветеринариялық қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз ету 41
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ 46
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
3.1 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін қамтамасыз етуде мемлекеттік 46
реттеуді жүзеге асыратын органдар
3.2 Ұлттық ауыл шаруашылық өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін 49
арттыру және оның өнімдерін сатудың көлемін ұлғайту
Қорытынды 53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысты зерттеудің өзектілігі. Агроөнеркәсіптік кешен ұлттық
экономиканың ең басты бөлігі болып табылады, мұнда қоғамның тіршілігі үшін
маңызды өнімдер өндірілетін және үлкен экономикалық әлеует шоғырланған.
Оның шешуші шамада дамуы экономиканың барлық саласының жағдайын,
мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі деңгейін және қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайды анықтайды.
Аграрлық сектор ішкі жалпы өнімнің 5,7 % және халықтың тұтыну қорының
шамамен 70 % қалыптастырады және елдің азық-түлік қауіпсіздігі мен азық-
түлік тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығын дамыту өндіріс құралдарын жеткізетін және ауыл
шаруашылығы өнімдерін шикізат ретінде қолданатын басқа да салалардың
дамуына жәрдемдеседі, сондай-ақ көліктік, сауда және басқа да қызметтер
ұсынады.
Ауылдық жерлерде халықтың жалпы мөлшерінің 47% тұрады. Ауыл шаруашылығы
саласында 2,38 млн адам жұмыспан қамтыған.
2000 - 2007 жылдардағы белгілі тұрақтылық пен ауыл шаруашылығы өнімдері
өндірісінің көлемін арттыру ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі көлемін
ұлғайтуға және халықтың жан басына шаққандағы негізгі тамақ өнімдерін
тұтыну деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.
Алайда, қазіргі кезде салада қалыптасқан жағдай теріс құбылыстарды
жеңуге мүмкіндік бермейді.
Ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісінің көлемі тамақтанудың
оңтайлы нормасы бойынша тұтынушылық көлемін ет, балық, жеміс, жидек, жүзім,
өсімдік майы және қант бойынша қамтамасыз ете алмайды.
Экономика салаларының ішінде жылдық орташа жалақының ең төмені ауыл
шаруашылығында.
Ауыл шаруашылығының индустрияланбау қаупі сақталуды 80 %-дан жоғары
техникалық құралдар тозуы салдарынан жедел жаңартуды қажет етеді. Машина-
трактор парктерін жаңарту қарқыны төмен деңгейде: жыл сайынғы тракторларды
жаңарту орташа 0,87%, астық жинау комбайндары 3,2% құрайды.
Қазақстандық тауар өндірушілердің өнімдері бәсекеге қабілетті емес және
ішкі нарықтан ығыстырылады. Әсіресе, қант, өсімдік майы, жеміс-көкөніс
консервілері, құс еті және сүтті қайта өңдеу өнімдері нарығында импорттық
өнімнің үлесі басым.
Осылайша, осы шаралар кешенін әзірлеу мен қабылдау өзектілігі Бағдарлама
паспортында келтірілген көлемдер мен қаржыландыру көздеріне сәйкес ауыл
шаруашылығын дамытуды қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар қабылдау
қажеттілігімен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін орнықты дамытудың
2009 - 2011 жылдарға арналған шаралар кешені Қазақстанның 2030 жылға
дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 6 сәуірдегі № 310
Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2005 - 2007 жылдардағы Қазақстан
халқына жыл сайынғы жолдауларын іске асыру жөніндегі негізгі бағыттардың
(іс-шаралардың) жалпыұлттық жоспарының 62-тармағына, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 20 сәуірдегі № 319 қаулысымен бекітілген
Мемлекет басшысының 2005 - 2007 жылдардағы Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауларын іске асыру жөніндегі негізгі бағыттардың (іс-шаралардың)
жалпыұлттық жоспарын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 - 2009
жылдарға арналған бағдарламасын орындау жөніндегі іс-шаралар жоспарының 253-
тармағына сәйкес әзірленген.
Шаралар кешені АӨК-ні дамытудның негізгі бағыттарын, мақсаттары мен
міндеттерін, шикізат пен азық-түлік өндірісін, қаржылық қамтамасыз ету және
көзделген шараларды іске асыру тетіктерін, оның нәтижелілік көрсеткішін
анықтайды [1]. Ауыл шаруашылығындағы маңызды секторын, соның ішінде азық-
түлікті шет елдерге экспорттауға күшейту қажет. Астық каналының экспортын
Каспий және Кара теңіз арқылы және Қытайға бағытын ұлғайту қажет.
Бұдан кейінгі экономикалық қайта құрулар қисыны аграрлық бизнестің
ұтымды құрылымын қалыптастырумен, агротехноглогиялардың деңгейін көтеру
мен, ауыл шаруашылығы өндірісінің маркетингтік стратегиясына, ішкі
рыноктоғы импорт алмасуға, жақын және алыс шетелдерге экспортты
жандандыруға көшумен байлынысты агарарлық саладағы өсудің жаңа сапасына
өтуді талап етеді [2].
Қазақстаның ДСҰ-на қосылуымен байланысты артықшылықтыр мен шығындардың
жалпы теңгерімін бағалау үлкен жағдай болып отыр. Басыт міндет –
халақаралық саудада құқықтарды шектеуді болдырмау және бқл ретте азық-тілік
қауіпсіздік пен елдің аграрлық секторын тиімді дамыту мүмкіндігін сақтай
отырып, тауарылар мен қызметтер көрсетудің әлемдік рынокқа қол жетімділігін
нақты жақсартуды қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін
қалыптастыру, ауыл шаруашылғы өнімдерін өндіру, тамақ өнімдерінің
кауіпсіздігін камтамасыз ету және бәсекеге қабілетті өнім өндіру
негізінде Қазақстанның аграрлық заңнамаларын дамыту.
Осы мақсатқа жету негізінде мынандай міндеттер қойылды:
1. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешен қызметін
қамтамасыз етудің құқықтық негіздерін зерттеу, жалпы ұғымын ашу;
2. Агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық қамтамасыз етудегі ауыл
шаруашылығының жекелеген салаларын ашу;
3. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешен қызметін
құқықтық қамтамасыз етеуде мемлекеттің орны мен маңыздылығын
анықтау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Қазақстан Республикасының азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету дипломдық жұмысын жазу барысында алдына
қойылған міндеттерге жету үшін жалпы диалектикалық, танымдық, логикалық,
салыстырмалы, жүйелік және басқа да әдістер қолдандым.
Зерттеу тақырыбының объектісі. Агроөнеркәсіптік кешен қызметін
қамтамасыз ету саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні болып. Қазақстан Республикасыда
агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық қамтамасыз ету саласындағы
қатынастарды құқықтық реттеу тетігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасын Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Жер кодексі, Қазақстан
Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды
дамытуды мемлекеттік реттеу туралы және өзге де ауыл шаруашылығы
мәселеріне арналған заңнамалар құрайды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешен туралы занамаларының қалыптасу
мен дамуы.
2007 жылдың қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі көлемі
бір трлн. теңгеден асып түсті және 1121,8 млрд. теңгені құрады, ал
өндірістің өсуі 8%-ды астамын құрады.
Ауыл шаруашылығында 11-12 %-ға еңбек өнімділігінің жыл сайынғы өсуінің
оң үрдісі байқалады және қазіргі кезде жалпы өнім өндірісі саладағы 1 жұмыс
басты адамға 3800 АҚШ долларын астамын құрайды.
2007 жылы ауылдық жерлерде жұмыссыздық деңгейі 6,2 % деңгейінде
қалыптасты.
Жыл сайын ауылшаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар ұлғая
түсуде. Егер 2002 жылы инвестициялар 17,3 млрд. теңгені құраса, 2007 жылы -
55,9 млрд. теңге немесе 3,2 есе артты.
2007 жылы ауыл шаруашылығы дақылдары себілген егістік алқаптарының 80%-
нан астамын астық дақылдарының жалпы егістігі құрады. 2005 жылмен
салыстырғанда бидай егістігінің алқабы 245,8 мың га (1,9 %), қарақұмық -
60,5 мың га (1,7 есе), жемдік дақылдар (арпа мен сұлы) - 322,4 мың га
(18,8%), рапс - 129,1 мың га (4,1 есе), соя - 12,6 мың га (25,4 %) өсті.
Көкөніс дақылдарының егіс алқабы осы кезең ішінде 5,6 мың га (5,1 %),
жеміс дақылдары - 18,5 мың га (34,5 %) қысқартылды, ал жүзім екпелері 2005
және 2006 жылдар деңгейінде сақталды.
Көкөніс дақылдарының өндірісі 2007 жылы 2005 жылғы 2 168,8 мың тоннаға
қарсы 2 196,4 мың тоннаны, майлы дақылдар - 459,4 мың тонна, оның ішінде
рапс - 118,3 мың тонна, бұл 2005 жылғы тиісті деңгейден 4,5 % және 3,6 есе
жоғары, жеміс дақылдары - 162 мың тонна, жүзім - 43,2 мың тонна құрады, бұл
2005 жылғы тиісті деңгейден 33,5 % және 17,2 % төмен.
Фитосанитариялық жағдайды тұрақты бақылау жүзеге асырылуда. Алайда,
бөлінетін қаржы қаражатының жетіспеушілігі аса қауіпті зиянды организмдерге
және карантинді объектілерге қарсы толық көлемде фитосанитариялық іс-
шараларды орындауға мүмкіндік бермейді.
Мал шаруашылығы саласында шаруашылықтың барлық санаттарында мал және құс
санының өсімі 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 3-5 %-ды, ал мал
шаруашылығы өнімінің өндірісі 3-7 %-ды құрады. Мал шаруашылығында
жүргізілетін асылдандыру - селекция жұмысы саланың дамуына белгілі бір
әсерін тигізеді.
Алайда, саланың дамуын ұстап отырған бірқатар факторлар бар. Ауыл
шаруашылығы малдарының барлық мал басының шамамен 80 %-ы жеке меншікте.
Асыл тұқымды мал басының үлес салмағы төмен болып қалуда және тек 3-8 %
құрайды. Жетекші ет экспорттаушылары мен мал шаруашылығының даму деңгейін
салыстыру оларда негізгі өндірісі ірі тауар фермаларында шоғырланғандығын
көрсетті, бұл жоғары өнімділікті сақтауды және мал шаруашылығы өнімі
өндірісінің көлемін арттыруды қамтамасыз етеді.
Ветеринария саласында республикада эпизоотиялық салауаттылықты және мал
шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша мақсатты
жұмыстар жүргізілді.
Алайда, ветеринариялық салауаттылық жергілікті атқарушы органдардың мал
қорымдарын мен мал сою пункттерінің құрылысын жүргізуді әлсіз
ұйымдастыруынан, малдардың аса қауіпті ауруларына қарсы эпизоотияға қарсы
іс-шараларды жүргізуге республикалық бюджеттен бөлінген қаржының
жеткіліксіздігінен бұзылуда.
АӨК-нің қайта өңдеу кешенінің қазіргі жағдайын тұрақты және өндірістің
өсуіне маңызды әлеуеті бар деп бағалауға болады. Ауыл шаруашылығы өнімін
қайта өңдеу және тамақ өнімдері өндірісінің көлемі жыл сайын ұлғаюда.
2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда қайта өңделген ауыл шаруашылығы
шикізатының үлесі оның өндірісінің жалпы көлемінен артты: сүт - 29%-ға
дейін, астық - 37%-ға дейін, майлы - 98%-ға дейін, ет - 24%-ға дейін.
Алдыңғы жылмен салыстырғанда қайта өңдеу кәсіпорындары өндірген өнім көлемі
7,3%-ға ұлғайды.
Шығарылған өнім сапасы жақсартылуда, кәсіпорындардың халықаралық
стандарттарға өтуі жүзеге асырылуда. Халықаралық ИСО және ХАССП
стандарттарына негізделген сапа менеджменті жүйесін (бұдан әрі - СМЖ) 184
кәсіпорын салалары енгізді, 89 кәсіпорын СМЖ-ны енгізуге өндірісті әзірлеу
және дайындау сатысында тұр.
Осы уақытта қайта өңдеу өнеркәсібінің даму қарқынын бірқатар шешілмеген
мәселелер артқа тартуда. Бұл өнеркәсіптік қайта өңдеудің төмен деңгейі және
қайта өңдеу кәсіпорындары қуатының толыққанды еместігі, тамақ өнімдері
бәсекеге қабілетті деңгейінің жеткіліксіз болуы; кейбір тамақ өнімдерінің
импорттық үлесі жоғары, мал шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу
кәсіпорындарында ХАССП принциптерін енгізу бойынша жұмыстардың жеткіліксіз
болуы, азық-түлік сапасының халықаралық стандарттың негізгі талаптарына
сәйкес келмеуі, ауыл шаруашылығы дақылдарының негізгі түрлері өндірісінің
маусымдық сипаты.
Экспорт көлемінің орнықты өсу үрдісі жалғасуда. Сонымен, 2007 жылы ауыл
шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік тауарлары жалпы сомасы 2,3 млрд. АҚШ
доллары шамасында экспортталды. Ең ірі экспорттық позицияда астық және оның
қайта өңдеу өнімдері болып қалуы жалғасуда. 2007 жылы экспортқа 6,9 млн.
тонна астық және 1,5 млн. тонна шамасында ұн жөнелтілді, бұл 2006 жылдың
деңгейінен тиісінше 49,2%-ға және 29,5%-ға артық.
Саланың серпінді дамуына мемлекеттік қолдау көрсетудің тиімділігі ықпал
етті.
Өткен жылы агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау көлемі маңызды
түрде артты және 77,9 млрд. теңгені құрады, бұл 2002 жылдан 2,8 есе жоғары.
2008 жылы ауыл шаруашылығын қолдауға бөлінді 134,4 млрд. теңге, оның ішінде
субсидиялар - 40,3 млрд. теңге, кредиттер - 52,6 млрд. теңге.
2005-2007 жылдары мемлекет агроөнеркәсіптік кешен саласындағы ғылыми
зерттеулерді қаржыландыруды ұлғайтты. Қолданбалы ғылыми зерттеулер
әзірлемелерін қаржыландыруға республикалық бюджеттен 6 787,6 млн. теңге
бөлінді, оның ішінде: 2005 жылы - 1 151,0 млн. теңге, 2006 жылы - 1 460,8
млн. теңге, 2007 жылы - 2 300,0 млн. теңге.
Осы мерзімде ғылыми зерттеулер жүргізуге арналған құралдар мен жабдықтар
сатып алуды субсидиялауға 1 872,4 млн. теңге бөлінді. 2008 жылы аграрлық
ғылымды дамытуға республикалық бюджеттен 2 705,0 млн. теңге бөлінді, бұл
2007 жылдың деңгейінен 1,7%-ға артық.
Аграрлық сектордың жедел ғылыми-технологиялық дамуын қамтамасыз ету
мақсатында 2007 жылы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің
25 ғылыми-зерттеу ұйымын қайта құру жолымен ҚазАгроИнновация (бұдан әрі -
КАИ) акционерлік қоғамы (бұдан әрі - АҚ) құрылды, оның негізгі миссиясы
жаңа агротехнологияларды коммерциялық қолданысқа құру және енгізу,
перспективалық шетелдік агротехнологияларды трансферттеу, әлемдік
деңгейдегі ғылыми техникалық қызметтер көрсету болып табылады.
АӨК-ні дамытудың 2003 - 2005 жылдарға арналған Мемлекеттік аграрлық азық-
түлік бағдарламасын, Қазақстан Республикасы АӨК орнықты дамыту бойынша 2006
- 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы мен іс-шараларды орындау нәтижесі
ауыл шаруашылығы өндірісінің ары қарай дамуы үшін іргетас болып табылады.
Аграрлық саланы аса жоғары даму деңгейіне шығаруға мүмкіндік беретін
бағдарламалық құжатты әзірлеу үшін нақты мүмкіндік туып тұр [3].
КСРО құрамы кезеңіндегі тарихында азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты
көптеген өзгерістер болды. КСРО-ға еген кезден бастап жер, су, орман, тау
және басқа құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді. Революциядан
кейінгі алғашқы жылдарда патшалық рекрияциялық аграрлық саясаттың саладары
байқалатын. Қазақстандағы Ресей империясының отарлау саясатының
Қазақстандағы Ресей империясының отарлау нәтижесінде Қазақстандағы 28,2 млн
ондық жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондағы халықтың пайдалануынан алынды
[4].
Шаруашылықтың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың басқа
да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана жүзеге
асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы Ауылшаруашылығын
социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша шаралар туралы
қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі ұжымдастырға кедергі
жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың мүлкін тәркілеп,
қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап жіберу құқығы
берілді.
Ауыл шаруашылғын жаппай ұжымдастыру (1929-1935ж.ж) кезінде ауыл
шаруашылық кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшенді
және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру
белгілері көрініс тапты [5].
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде
жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты
халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде
тұрғылықты халықтың екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді.
Ұжымдастыру салдары азық-түлік қауіпсіздігіне кері ықпалын тигізгені айдан
анық көрініс тапты. БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-қыркүйекте
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы қаулы
қабылдады.
Ауыл ашруашылыңы кезенңінде кеңес заманының жеңіуіне байланысты (1935-
1956), осы кезеңде колхоздар шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны болды,
козхохдың үлгілі жарғысы ретінде базалық шығарылған заңдары болды. Ұлы Отан
соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылғына әскер мен халықты азық-
түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада мал
шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші жетіспеді,
шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы байқалды.
Республика жайылымдық мал шаруашылғын дамытуға бет бұрды. Жалпы соғыс
жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайлымдық мал шаруашылығының
қажетіктері үшін жайлымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді [4].
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда тың және бос
жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада
тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар
және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-ауқаты нашарлау кеншарлар
құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары жаңа кеншарлар ұжымдастырылды.
Ауыл шаруашылығы заңдарының социалистік даму кезеңдерінің бірі болды
(1956-1985). Бұл кезең ауылшаруашылық кәсіпорындарды реформалау тұтастай
мемлекетке өткізілді, жарым-жартысын жоя отырып, ал бұдан былай колхоздарды
қайта құра отырып; өндірістің барлық меншік құралдары толық мемлекеттік
болып танылатын бірінші орныды совхоздар құру болды.
Ауыл шаруашылығы дамып, ауыл шаруашылық өндірісінің аталған
ерекшеліктері аграрлық құқықтың да ерекшеліктерін көрсетеді, ла бұл олардың
байланысын және ұқсастығын білдіреді. Осындай саланы бөліп шығару керектігі
туралы сұрақтар ғылымда туындаған 70 жылдардың басында туындаған. Осы
кезеңде азық-түлік мәселесі малға қойып әр түрлі бағдарламалар дайындалған
және ғылыми еңбектер шығарылған. Аграрлық құқықтық бір саласы ретінде
танылған азық-түлік қауіпсіздігі негізгі проблема ретінде алға қойылып
отрыған. Заң әдебиеттерінде бұл мәселелер бойынша даулар туындаған. Ол
уақытта колхаздық құқық ауыл шаруашылығы саласындағы барлық қатынастарды
қамти алмайтын, өйткені совхоздардың – мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындардың саны тез арада өсіп кетті. Экономиканың дамуының жаға
жолдарын іздеу, азық-түлік мәселелерін шешу агроөнеркәсіптік кәсіпорындар
мен ұйымдардың пайда болуына әкелді [6].
Ауылшаруашылығы заңдарының кайта даму кезеңі (1985-1990),
ауылшаруашылығы тауар өндірушілердің құқығын және жағдайын жоғарлату.
сондай-ақ ауылшаруашылық кооперативтері мен шағын кәсіпкерлердің кең
ауқымды байланыс құруына дамыту болды. Соған сәйкес Шаруа шаруашылығы
туралы заң 21 мамыр 1990 жылы қабылданды. Бұл заңда ауылшаруашылық тауар
өніруші субъектілернің құқықтық жағдайын анықтау, шаруашылқтың ұжымдық-
құқықтық нысаны қарастырылған.
1991 жылы Қазақстан Республикасы КСРО-дан бөлініп шығып өз егемендігін
алды. Осы кезеңнен бастап мемлекет нарық заманына көшті, сондай-ақ ауыл
шаруашылығын өндірісі де жаңа бағыт алып, азық-түлік қауіпсіздігі жаңаша
жолмен жүргізіле бастады. Аграрлық заңнама дами бастады және бірнеше
кезеңдерден өтті [7].
1-кезең
1) Ауылды (селоны) және агроөнеркәсіптік кешенді басым дамыту туралы
заңы 13 ақпан 1991 жылы қабылданды
2) Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындардың мүлігін жекешелендіру
туралы заңы 14 қаңтар 1991 жылы қабылданды
2-кезең
1) Қазақстан Республикасның жаңа Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы
қабылдады.
2) Жер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 22 желтоқсан
1995 жылғы жаңа жарлығы қабылданды
3) Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңы 1998 жылы 31 наурызда
қабылданды
4) Селекция жетістіктері туралы заң 1999 жылы 13 шілдеде
5) Астық туралы заңы 2001жылы 19 қаңтарда қабылданды
6) Өсімдікті қорғау туралы заңы 2002 жылы 1 шілдеде қабылданды т.б
көптеген заңдар қбылданды.
3-кезең
1) Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдардағы арналған Мемлекеттік
аграрлық азық-түлік бағдарламасы қабылданды
2) Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты
дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі
2006 - 2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын
бекіту туралы қаралды.
Қабылдаған міндеттемелердің орындалуын және көзделген мақсаттарға қол
жеткізуін қамтамасыз ету азық-түлік немесе қысқаша айтсақ, ас – әр адамның
да тіршілігіне, өсіп-өнуіне және ағзаны қалыпта ұстауына аса қажетті өнім,
техника тілімен өрнектесек, жанармай, – дейді.
Жаңа жиырма бірінші ғасыр өткен дәуірмен салыстырғанда, азық-түлік
мәселесін алдыңғы шепке шығарды. Бұрын құлаққа естіле бермейтін азық-түлік
қауіпсіздігі атты тың ұғым-түсінік пайда болды шүкір, біздің елімізде азық-
түлік қауіпсіздігі жөнінен өзге өңірлерден көш ілгері. Ең бастысы - нанымыз
бар. Бау-бақша өнімдерінен құралақан емеспіз.
Жалпы, азық-түлік мәселесін тәптіштеп айтуымыз да бекер емес. Азық-
түліктің жетіспеуінен тарихтан мәлім, талай күріш, нан, тұз бүліктері
болған. Осыдан санаулы айлар бұрын Мысыр, Ауғанстан, Боливия сияқты елдерде
болып өткен халық толқулары – кейде азық-түліктің саясат ұранына айналып
кететіндігінің бір айғағы [7].
Биолог-ғалымдардың айтуынша, азық-түлік тегіне қарай: жануар тектес
және өсімдік тектес, табиғи және жасанды болып бөлінеді. Мәселен, мал, құс,
балық, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа жануар тектеске жатса, қалған дәм-
тағам бүкіл наннан бастап саңырауқұлаққа дейінгі өсімдіктен алынған азық-
түлік болып табылады. Табиғаты – атынан көрініп тұрғанындай, бірден
тұтынуға немесе өңдеуден кейін пайдаланылатын азық-түлік түрлері. Жасандысы
– қолдан өсірілген (мәселен, окорочка) және түрі өзгертілген
(модификациялық), генетикалық-мутациялық (тағам құрамына протеиндар
қосылатын) тағам түрлері, олардың көбіне Батыстан әкелінген өнімдер екенін
айту қажет. Бұрын аталмыш тамақ түрлері бізде мүлдем болмаған. Тек нарық
күшіне енген соң барып, еліміздің сөрелеріне сұғына кіріп, қазір базарлар
мен дүкендерді, қала берді, дүңгіршектерді толығымен жайлап алды.
1.2 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық реттеудің қағидалары және
олардың мәні
Саясатты жасаудағы кез – келген тұжырымдаманың өзгерісі жаңа негізгі
түсініктемелерді қажет етеді. Нарықтық аграрлық саласындағы өзгерістерге
құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және басқа да аграрлық секторды дамытуға
қажетті негіз болып табылады.
Құқық принципі әдетте идеяларға басшы аспект ретінде танылады. Ол
кез - келген саладағы нормалардың түнегізін, негізгі қасиеттерін, жүйеге
қатысты шекті құқықтардың айқындығын сипаттайды.
Н.Б. Мұхитдинов ойы бойынша, құқық принципі – шынайылық
қалыптасуының негізі, дамуы мен қызметі, осынық қалыптасуының негізі, дамуы
мен қызметі, осының барлығы жалпы бұқаралық қарым қатынастардың дамушы
факторы ретінде танылады [5].
Басқа авторлар түпнегіз түсінігін былай ашып айтады, принцип
дегеніміз – құқықтық реттеудің негізгі бастамасы, негізгі идеясы.
Принциптің негізі қасиеті ол қатынастарды сипаттап қана қоймай,
қоғамның даму тенденциясын да анықтайды, сондықтан оның программалық
сұранысы, мәселенің негізгі ойын шарпып өтеді.
Н.А. Гущинның ойынша, құқықтық институт пен салаларының
қалыптасуының негізі ретінде принциптерді жалпылама болуы жаады, ал әртүрлі
юристік нормалар жиынтығы ретінде танылады. Бұл нормалардың барлығы жүйе
құраушы факторға жатады. Құқық принципі жеке тұлға мен мемлекет арасындағы
жүйенің қүрылысын сипаттайды, ол басқарушы орталық ретінде танылады. Бұл
құқықтық нормалардың тиәіді әрекеттерінің ең негізгі қажетті шарттары [9].
Құқық саласының құрылысының қалыптасуы аграрлық құқықтық
қатынастардың анықтаушы факторы бола алатынын жоғарыда айтқан болатынбыз.
Көптеген ғылыми жұмыс жасалып, жүргізілген зерттеулер нәтижесінің көптігіне
қарамастан, құқықтық принцип мәселесі өзінің өзектілігін жоғалта қойған
жоқ. Заңнамаларды жаңарту құқық жүйесінің қайта қалыптасуына қатысты
құқықтық принциптің мәні әлі болса жоғары.
Иелік етідің әлеуметтік формасы ауылшаруашылық құқықтың мынадай
принциптеріне сүйенген болатын: табиғи ресурстар мен жерге деген
монополиялық иемдену әкімшілік – топтың орталықтан басқару формасы, яғни
дәлірек айтқанда кеңес үкіметінің саясатына сәйкес келеді.
Саясат нарықтық қатынасқа ауыса бастаған кезде әлеуметтік
экономикада белгісіз жолдар салумен қатар идеялогиялық басшылық әрекетін де
алып келеді. Сондықтан да жаңа республиканың қалыптасуы ғылым алдында
белгісіз макқсаттар мен мәселелерді қойды, нақтырақ айтқанда бұл түбегейлі
өзгеріс пен қалыптасқан экономикалық позициялар мен идеялогияны реттеуді
қарастыру, әлеуметтік экономиканы реттеу үшін дамыған нарықтық бәсекеге
қабілетті елдерден үйрену. Осы мәселемен заңгер ғалымдар да түйісті. Дәл
осы ғалымдарға сапалы әрі нақты реттеу механизмін жасау бүкіл бұқара
халыққса теңдей және қоғам тіршілігінде қарама - қайшылық тудырмайтындай
қарым - қатынасты реттеу механизмін жасау жүктеледі. Қарастырып отырған
салада С.Б. Байсалов, А.Е. Еренов, Н.Б. Мухитдинов, А.С. Стамкулов сынды
ғалымдар прогрессивті аграрлык заң тұсында Шаруа шаруашылық туралы,
ауылды, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді басымды дамыту туралы,
КазКС-нің жер кодексі туралы сияқты заңдардың жобаларын жазған болатын.
Аграрлық қарым қатынастардың қағидаларының мәні неде?
Зангерлердің пікірі бойынша бұл аграрлық басымдылықтардың саясаты
құқықтық нақтылық пен негізгі идеялар жүктелген аграрлық қарым
қатынас құқығын реттейтін артықшылықтар болып табылады.
Г.Е. Быстрованың пікірінше, бұл құқық нормасымен сипатталатын,
аграрлық қарым қатынастарды реттейтін, нормативтік артықшылық идеясы,
құқық саласында оның мазмұнын ашып беретін, бүтінділікті білдіретін,
құқықтық реттеудің әдістері мен тәсілдерін кешенді түрде біріктіруші
аграрлық құқық саласы ретінде танылады [15].
Н.Н. Веденин, С.Т. Культеев аграрлық құқықтың принципті
аграрлық қарым қатынастың құқықтық реттеудегі мінездемесі мен
бағытының анықтаушы, басқарушы идеясы ретінде танылады. Бұлар
өзгермейді, мәлемет ретінде бекітіледі. Негізгі бағыттар мен
мәселелердің өзгеруі нәтижесінде агроөндірістік кешеннің осы немесе
өзге де тарихи дәуірде құқықтық реттеу принциптері де өзгереді.
М.И. Козырь пікірінше, аграрлық құқықтың негізгі принциптері
(аграрлық қарым қатынастаардың заңды түрде дамуы, шаруашылықтың
бірігуі, фермерлік, жеке шаруашылық жүйесіндегі нарықтық қатынастар,
аграрлық заңдылықтар) түріне мынаны жатқызуға болды:
• Аграрлық қарым қаныстардағы қатысушылардың теңдігі;
• Еңбек және шаруашылық іскерлігіндегі бағыт пен формалды
шаруашылықтың ерікті түрде таңдауы;
• Ауылшаруашылық өнімдерін сақтау мен бақылаудың түрлі
формаларының қалыптасуы;
• Аграрлық кәсіпкерліктің тұрақты дамуы;
• Ауылшаруашылық өндірісінде жер және өзге де табиғи
ресурстардың пайдаланудағы ерекше әлеуметтік экономикалық
маңыздылық пен тұрақтылықтың болуы;
• Аграрлық қарым қатынастарды реттеудегі құқықтардың
толыққандығы, аграрлық заңдылықтардың жаңаруының үздіксіздігі,
ауылшаруашылық өндірісінде барлық қатысушылардың арасындағы
заңдылықтардың кепілдігі;
• Ауылшаруашылық тауар өндірісіндегі жауапкершілік пен
өзінділік;
• Ауылшаруашылық іскерлігі мен еңбектің нәтижесі бойынша
материалдық қызығушылығы;
• Ауылшаруашылық іскерлікті реттеудің мемлекеттік негізі;
• Агроөндірістік кешеннің жүйесінің басқарудың
демократизациясы;
• Аграрлық қарым қатынасқа қатысушылардың шынайы және кепілді
түрде құқықтарының бар болуы.
С.А.Боголюбов ұжымының авторларының пікірінше, аграрлық құқық
бүкіл ресейлік құқыққа сәйкес түрде жасалады дейді. Оларға:
• Аграрлық қатынастарға қатысушылардың іскерлікпен қамтылуының
заңдылығы;
• Агроөндірістік кешеннің мемлекет бекіткен негізгі дамудағы
басымдылық;
• Өндірілген өнімнің сапасы мен экологиялық сақтығына кепілдік
беру;
• Аграрлық кәсіпкерлік жүргізудің еркін формасы;
• Келісімнің еркіндігі;
• Аграрлық қарым қатынасты бұзған сәттегі соттың шешімні бойынша
қорғау.
Дегенмен, аграрлық құқыққа тән ерекше қасиет аграрлық өнімнің
есеп принципі [19].
Н.Н. Веденин жоғарыда аталып өткен мақсаттарды ескере отырып,
негізгі аграрлық қарым қатынасты құқықтық реттеуде мына принциптер
басты рөл атқарады деп есептейді:
• Аграрлық өндірістегі іскерлік пен еріктілік (таңдау формасы);
• Өзіндік қажеттіліктерді қанағаттандыру;
• Агроөндірістік кешендегі субьекттердің теңдігі және қамқорлығы;
• АПК мемлекеттік қамқорлығы.
Осы айтылған сараптамаларға казакстандық авторлар да толығымен
қосылады.
М.К. Жусупбекова мемлекеттік аграрлық секторды реттеудегі
сараптамалар бойынша мынадай принциптерді ажыратып көрсетеді: аграрлық
протекционализм, мақсатты программалардың орындалуы мен бақылауын
реттеу, ауылшаруашылық өнімінің дамуының басымдылығы, экономикалық
әдіспен мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру [20].
Аграрлық жүйені аграрлық қарым қатынас принципі ретінде ұсыну
үшін, ең алдымен, аграрлық құқық пәні мен шығу керек.
Аграрлық қатынастың реттеуінің негізгі принципіне құқық саласына
қатысты барлық қасиеттер тән. Сонымен қоса аграрлық өндірісте жеке,
өзіндік принциптің жаңаша ойлап табуын қажет етеді.
Жердің өзі аграрлық шаруашылықтың ажырамас бөлігі болып табылады,
осы тұста жер құқығының принципі негізгі және талап етуші аграрлық қатынас
ретінде танылады.
Аграрлық құқыққа, біздің ойымызша ерекше жер мәселесінің артықшылығы
аграрлық шаруашылықта, оны саналы түрде пайдалану және қорғау.
Азаматтық құқықтың нормативті түрде бекітілуі иелік етудің
формалаының теңдігі, келісімнің еркіндігі кімнің болса да араласуына жол
бермау, азаматтық құқықтың жүзеге асуы, бұзылған құқықтардың қалпына келуі,
сот арқылы қорғау негізінде аграрлық қарым қатынасты реттеу мәселесі жатыр.
Осы заңдылықта аграрлық қарым қатынастың нақты регламенті
белгіленген.
Көптеген аграрлық заңдар тиісінше бекітілмеген. Осы тұста Астық
туралы 19 қаңтар 2001ж, Мақта өндірісінің дамыту саласы туралы 21 маусым
2007ж, Омарта шаруашылығы туралы 12 наурыз 2002 ж, Өсімдіктерді қорғау
туралы 3 шілде 2002 ж шыққан заңдар туралы сөз қозғалды.
Аграрлық қарым қатынастарды реттеу туралы мемлекеттің қызығушылығын
тудырғаны ҚР агроөнеркәсіптік кешеннің және ауылшаруашылық территориясының
дамуының мемлекеттік реттеу туралы Заңының бекітілгендігі.
Аталған қағидалар аграрлық құқықтық қатынастардың қағидалар жүйесін
дамытудың негізі болып табылады. Біздің ойымызша, ұсынылып отырған
принциптердің ішінен осы салаға қажетті, аграрлық өндірісті сипаттай алатын
принциптерді қолданған жөн.
Бұларға мемлекет жүзеге асыратын іс шаралар принципін; мемлекеттік
қолдаудың принципі; ішкі нарықты тиімсіз бәсекелестерден қорғау принципі;
мемлекеттік басқарушыларың арасындағы деңгейі бойынша айырмашылық принципі;
іскерліктер, серіктестіктер, ұйымдастырулармен байланыс жасау принципі;
мемлекеттік реттеудің тиімділігі туралы принципі; агроөндірістік кешеннің
субъектілерінің қарым қатынас принципі жатады.
Ғалымдардың аграрлық құқықтық қатынастардың принцип бойынша
зерттелуі, нақтылы іске асырып отырған ҚР заңнамаларына сараптама жасау
тиімді принциптерді жасап шығаруға мүмкіндік береді. Осы тұста жүйе құқығын
түсіндіре алатын барлық принциптер қарастырылды. Оларға демократизм,
заңдылық, гуманизм,ғылыми міндеттемелер жатады. Бұлардың барлығы салалық
принциптер. Әрбір салалық құқық жекелеген аграрлық құқықтық қатынасқа сай
атқаратын қызметі бар. Спецификалық принциптер аграрлық құқықтық қатынас
сипатына ие.
Біздің ойымызша заңнамаларда келесі қағидалар орын тапқан: азық
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету; селолық территориялар мен
агроөндірістік кешендердің дамуының артықшылығы; ауылшаруашылық
іскерлігінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету; аграрлық өндірістің
дамуын тұрақтандыру; табиғи ресурстар мен жерді пайдалануда экологияға еш
зардабын тигізбеу; халықаралық құқық пен ҚР заңнамаларының сәйкессіздгімен
бірегейлігін қамтамасыз ету; ғаламдық мәселелер мен ұлттық мәселелерді
шешудегі халқаралық аграрлық ұйымдардың бірігуі.
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ
ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРЫНЫ
2.1 Азық-түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының
құқықтық мәселелері.
Азық-түлік жағдайы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам
баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын
нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таңқаларлық әр
түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе
өнертапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп
қойды.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылғы өнімдерін өндіру үшін
бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал ауыл
шаруашылғы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа
жуық гектар дер құрайды. Өз кезінде Р.Р. Оспанов айтып кеткендей, егер
планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір
сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын
қоректеуге қауқары жетеді [18].
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек.
Жаппай қарулануды тоқтату көптеген елдердің экономикалық және техникалық
артта қалуын жою, агарлық экономиканы реформалау және басқа жаңғыртуларды
жүргізу мәселені шешуде ерекше рол атқарды.
Біртұтас әміршіл мемлекет ретінде КРСО-ның өмір сүруін тоқтатуды,
бұрынғы республикалардың орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы
осы елдердің тұрғындары азық-түлікпен қамтамасыз ету жағдайын күн тәртібіне
түсіре алмайды. Алайда, бұл жерде әлеуметтік және саяси жаңғыртылуларды
жзеге асыру қажеттіліктері тұр.
Барлық қажеттіліктерді, оның ішінде қоғамның барлық мүшелерін азық-
түлікпен материалдық жағынан барынша толық қанағаттандыру туралы ұран
көтерген өндірістің социалистік тәсілі іс жүзінде бұл міндеттерді орындауға
қабілетсіз болып шықты. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде белгіді бір
табысқа жеткеніне қарамастан шын мәнінде жоспарлы экономика кез келген
өсірушіге, оның ішінде азық-түлік өндірушіге өндіріс құралдарын алыста
қалып, өз шығарған өнімнің қожайыны бола алмайтындай өндірістік
қатынастарды танудан әрі аса алмады. Нәтижесінде ауыл шаруашылығында
бөлінген үлкен күрделі қаржы, өндірістегі өндіріс құралдарының айқын
басымдылығы және жер шаруашылғы, мал шаруашылығы, механизациядағы,
агрохимиялық жабдықтаудағы орасан ғылыми-техникалық өркениет және басқа
жетістіктер уәде етілген тамақ өнімдері мен өнеркәсіп үшін шикізаттың
молшылығын жасауға мәнді әсер ете алмады [18].
Азық-түлік проблемасын шешуді тежеудің негізгі себебі. Тіпті де
материалдық ресурстардың тапшылығы немесе ауыл еңбеккерлерінің жалқаулығы
емес әлеуметтік-саяси және экономикалық жүйенің ажырамас бөлігі болып
саналатын басқарудың әміршіл-әкімшіл әдісі екенін ақыр-аяғында түсінгеннен
кейін барып, кейіннен өз кезегінде саяси жүйенің ауысуына әкелегн
экономикадағы нарықтық қатынастарға күрт қадам жасалынды.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық тегергішті игеру
жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған
сайын қиындай берсе, ал халық қарыны тойып тамақ ішпей, қайыршылғын
қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялтады деген бағдарламаның өзі
қолдау таппай құрдымға кетеді.
Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту әлеуметтік абыржуды
тоқтатуға немесе барынша байыпты арнаға түсіруге мүмкіндік беріп, этносқа
проблемаларды шешуге толқуларды басып мұнай, газ, және басқа орыны толмас
табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып, инфлияцияны ауыздықтап
қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
Ауыл шаруашылық өндірісі басшылықтың білікті болғанына,
жұмысшылардың белсенді күш-жігеріне қарамастан көптеген факторлардың
әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халді басынан кешіреді. Мысалы, әзірге
адамның бақылауын аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде ауа райының
жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз құбылыстар
жұмысшылардың барлық ұтылысына айтарлықтай зиян әкелі немесе тіпті жоққа
шығарып тынады [19].
Өндірістің ерекше саласы ретінде ауыл шаруашылғының ерекше белгісі
онда өндірілген (тұқым, жем, малдың төлі, органикалық тыңайтқыш және
басқалар) одан әрі өнімді көбейту үшін қолданылатындығы болып табылады.
Биологиялық факторлар мен тірі организмдерді пайдалануға негізделген ауыл
шаруашылғында бұл жағдай оның өндіріс техникалық да ерекшелігін білдіреді.
Табиғи-биологиялық фактор өндірістің тиімділігін анықтауда ең басты факторы
болып саналады. Мал мен өсімдіктер дамуының табиғи заңдылықтарын сақтамау
басқа өндірістік экономикалық ресурстардың тиімділігін төмендетуіне әкеліп
соқтыратын болатын техника, еңбек ұйымдастыру жүйесі аталмыш факторға қарай
ыңғайланады.
Ауыл шаруашылығынның маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері
болып табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің тура келмеуін
туындырып, жыл бойы жұмысшы күші мен материалдық техникалық ресурстардың
тепе-тең пайдалануға қолбайлау жасап, табыстың түсуінде ала-құла қылады.
Табыстың түсуінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдік өң
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруашылық өндірістік несиелік ресурстар алуға итермелейді.
Ауыл шаруашылық жұмыстарының қарбалас кезеңдеріне шуруа уақытпен
санаспай, демалыссыз, демалыс пен мерекелік күндерсіз ауа райының қолайлы
сәттерін қалт жібермей, қымбат уақытты тиімді пайдалану үшін жан-тәнін
салып жұмыс істейді. Оның есесіне кейбір кезеңдерде, әсіресе қысқы уақытта
шаруа адамы апталап, тіпті айлап бос болады.
Аграрлық өндірістің жоғарыда айтылған ерекшеліктері, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысты, ауа райы мен жер бедері жағдайының әр түрлілігі,
шаруа еңбегінің ерекше мәнде болуы өз бойында іскер қожайын, басқарушы
менеджер және жқұмысшы орындаушы сияқты үш қасиетті жинақталған ерекше
жұмысшының жұмыс істеуін талап етеді. Агробизнес дамыған елдердің фермерлік
шаруашылғындағы тұрақтылық пен тиімдімділік бәл соларға арқа сүйейді.
Шаруашылық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шаруашылық бірлігі болып
табылады. Отбасы өндірістік ұжым ретінде өз бойына өндірістік қызметтің
іскерлік, басқару және орындаушылқ міндеттерін тамаша жинақтай білді.
Бүгінде еліміздегі басты бағыттың бірі де бірегейі – отандық өнім
сапасын арттырып, елді азық-түлікпен қамтамасыз ету болып отыр. Аграрлық
бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру, отандық өнімнің бәсекеге
қабілеттігін арттыру және сыртқы рынокта сату көлемін ұлғайту, азық-түлік
импортының деңгейін төмендетуде ауқымды жұмыстар жасалып жатыр. Егін және
мал шаруашылығын дамыту мен одан алынатын өнімдерді өңдеу мәселесіне жан-
жақты назар аударылған.
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы – ауыл
шаруашылығы болып табылады. Оның маңыздылығы – ең алдымен халықты азық-
түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал өңдеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл
шаруашылық шикізатымен. Ауыл шаруашылығының еліміздің экономикалық,
әлеуметтік өмірінде айрықша орын алатын баршымызға белгілі. Ауыл
шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп
болғандықтан, әлем нарығында бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп
секторын дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының
жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы ауыл аймақтарымен тығыз байланыста.
Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы
еліміздіқ қоғамдық – саяси тұрақтылығының да шешуші факторы болып
есептеледі. Республика халқының 44 пайызы бүгінде ауылдық жерлерде тұрады.
2003-2005 жылдары Елбасының шешімімен Ауыл жылдары деп жарияланған еді.
Осыған сәйкес, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдаудың үш жылдық
бағдарламасы қабылданғаны белгілі. Ауыл шаруашылығы ұлттық экономикамыздың
негізін құрайды. Ауылдың әлеуметтік жағдайын, тұрғындардың тұрмысын түзеу
үшін қатарынан үш жылды ауылға арнау елімізге үлкен өзгерістер әкелді.
Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана, ауыл шаруашылығын дамытудан әлдеқайда
үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар
кешенінің дамуы болып табылады. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру
ауылдағы саяси, әлеуметтік әрі әкономикалық байланыстарды қалпына
келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады. Ауыл
дегеніміз – сайып келгенде, халықтың тұрмыс салты, мәдениетіміздің,
дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары [20].
Осынау саяси-моральдык және әлеуметтік факторлардың өзі-ақ бізден ауылға
барынша байсалды қарауымызды талап етеді. Тәуелсіз Қазақстан тұсындағы жаңа
концептуальдық-ғылыми көзқараспен талдап, алғаш рет тарих ғылымына бұл
мәселеге жаңа ғылыми тұжырым жасау міндетін туғызды. Бірақ осыған
қарамастан, бұл мәселе бойынша қазақстандық зерттеушілер арасында тарихшы
ғалымдар да біраз жұмыстар тыңдырды [21].
Сондай-ақ, “Ауыл” бағдарламасын жүзеге асыру негізінде саланы
әртараптандыруға қатысты ауқымды шаралар қолға алынып, азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды
тамақ өнімдерін өндіру өз жүйесін тауып отыр.
Әлемдік азық-түлік нарығында қалыптасқан жағдайды ескерсек, азық-
түлікпен қамтамасыз ету мәселесі былтырғы жылы барлық елдің экономикалық
және әлеуметтік өмірінің негізгі мәселесінің біріне айналды.
Саланың даму қарқынының баяулауына жол бермеу, инфляциялық
үдерістерді ырықтандыру, ішкі рынокты ашық-түлік тауарларымен толтыру және
осының негізінде халықтың тұрмысын қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан
Республикасының Үкіметі бірқатар жүйелі және кешенді шаралар қабылдап отыр,
осының арқасында қазіргі уақытта елдің азық-түлік рыногындағы ахуалдың
тұрақтанып отырған жайы бар.
Алдағы кезеңде өсiмдік шаруашылығы саласында ғылыми негiзделген
агротехнологияға және егіншіліктің агроландшафттық жүйесіне көшудi
қамтамасыз ету қажет.
Егіншілiктi ынталандыру жөнiндегі бағдарламалар кеңейтілетін болады.
Алдағы жер жағдайын бақылауды нығайту шараларына байланысты агрохимиялық
қызметтiң ғылыми-әдiстемелiк орталығын нығайту қажет.
Мал шаруашылығында орташа және iрi тауар өндiрiсін дамытуға және осы
саланы өнеркәсiптiк негiзде жүргiзуге, селекциялық-асыл тұқымдандыру
жұмыстарын жақсарту және жоғары өнiмдi тұқымдар ұрығымен жасанды
ұрықтандырумен толық қамту жолымен табынның тұқымдық құрамын жақсартуға
жағдайлар жасалады.
Өсiмдiктердi қорғау және олардың карантинi саласында фитосанитарлық
жағдайға қарай өсімдiктер ауруларына қарсы күреске және карантиндiк орданың
оқшауландырылуын және жойылуын бақылауды нығайтуға назар аударылатын
болады.
2003 жылдан бастап су мелиорациясында мемлекет меншігіндегi
шаруашылық аралық арналар мен су-мелиорациялық үй-жайлардың апаттық
учаскелерін қалпына келтiру жөнiндегi бюджеттік бағдарлама, сондай-ақ ауыл
шаруашылығының су пайдаланушыларына белгiленген тарифтердің 40%-ына дейiнгі
мөлшерiнде суаруға арналған су беру жөнiндегi қызметтердің құнын
қаржыландыру жөнiндегi бюджеттік бағдарлама iске асырылады, ол 2005-2007
жылдары жалғасатын болады.
Астық өндiрiсін мемлекеттiк peттеу шараларын күшейту үшін
егiншiлердi көктемгi аванс беру және астықты тiкелей сатып алу жолымен
қаржыландыру схемасын iске асыру жалғасады. Ауыл шаруашылығы тауар
өндiрушiлерінің кредит-ақша ресурстарына неғұрлым кеңiнен қол жеткiзуi
мақсатында астық қолхаттарын рынок айналымына одан әрi тарту және ауылдық
кредиттiк серiктестiктердi (АКС) дамыту жөнiндегi жұмыстар жалғасады.
Агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы тұрақтанды, Ауыл шаруашылығы
өнімдерін және оның қайта өңделген өнімдерін өндірудің өсуі байқалады, азық-
түліктің импорты төмендеуде, құрал-жабдықтармен және ауыл шаруашылығы
техникаларымен жарақтандыру артуда, ауыл халқының қуаттылығы жақсарды.
Солай бола тұра бұл жерде шешілмеген мәселе аз емес. Елдің ауыл шаруашылық
өндірісі әлі де ұсақ тауарлы және соның нәтижесінде техникалық артта қалып
отыр. Сала өндірістің негізгі құрал-жабдықтарын жедел жаңартуды, және
бірінші кезекте техникалық паркті, қажет етеді. Өндірілген ауыл және балық
шаруашылығы өнімдерінің 80%-ға жуығы қайта өңдеусіз, шикізат түрінде
таралады, ал дайын өнімнің қайта өңдеу кәсіпорындарының техникалық артта
қалуы, олардың құрал-жабдықтарының моральдық және табиғи тозуы себепті
бәсекеқабілеттілігі төмен. Ауылдық жерлерде халықтың кәсіпкерлік
белсенділігі төмен, соның нәтижесінде ауылдағы халықтың жан басына
шаққандағы ішкі өнім қалаға қарағанда 5 есе төмен. Бір жағынан бұл
өндірістік инфрақұрылымның дамымауымен және қаржы ресурстарына қол
жетімсіздігімен де байланысты. Мұның барлығы еңбек өнімділігінің артуына,
ауыл және балық шаруашылығы өнімдерінің рентабелділігі мен сапасына
кедергі болуда, бұл бізге ішкі азық-түлік рыногының ашықтығы жағдайынан
жұмыс істеуге тура ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАБИҒИ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстан Республикасында агро өндірістік кешенді дамытудың мемлекеттік
құқықтық реттеу механизмі
Орындаған:
3 курс кк сырттай
оқу бөлімінің студенті
Ғылыми жетекшісі:
з.ғ.д., профессор
Норма бақылушы
оқытушы
Жұмыс қорғауға жіберілді
______________2010 ж.
Кафедра меңгерушісі з.ғ.д., доцент
__________________Л.Қ. Еркінбаева
Алматы, 2010
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР - Қазақстан Республикасы
АК - Азаматтық кодекс
АҚ - Акционерлік қоғам
Ш(Ф)Қ - Шаруа (фермер)қожалығы
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достығы
АӨК - Агроөндірістік кешен
ҚР ЖК - Жер кодексі
РФ - Ресей Федерациясы
ЖҚШ - Жеке қосалқы шаруашылық
АІЖК - Азаматтық іс жүргізу кодексі
СК - Салық кодексі
ХСҚЕ - Халықаралық стандарттық қаржылық есеп
БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
ӨК - өндірістік кооператив
ЖШС - жауапкершілігі шектелген серіктістік
ТС - толық серіктестік
ҚЖС - қосымша жауапкершілігі бар серіктестік
ЕК - еңбек кодексі
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар тізбесі 2
Кіріспе 4
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚАМТАМАСЫЗ 7
ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешен туралы занамаларының 7
қалыптасуы мен дамуы
1.2 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық реттеудің қағидалары 12
және олардың мәні
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ
ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРЫНЫ 17
Азық-түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының 17
2.1 құқықтық мәселелері
2.2 Ауыл шаруашылғы мақстана арналған жер қатынастарынын дамытудың 21
құқықтық жағдайы
2.3 Ауыл шаруашылығы өндірісін сумен қамтамасыз етудің тиімділік 23
жүйесін құқықтық қалыптасыру
2.4 Ауылшаруашылық өнімін өндіруді ұйымдастыру. Өсімдік және мал 26
шаруашылғынығының құқықтық жағдайы
2.5 Ветеринариялық қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз ету 41
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ 46
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
3.1 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін қамтамасыз етуде мемлекеттік 46
реттеуді жүзеге асыратын органдар
3.2 Ұлттық ауыл шаруашылық өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін 49
арттыру және оның өнімдерін сатудың көлемін ұлғайту
Қорытынды 53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысты зерттеудің өзектілігі. Агроөнеркәсіптік кешен ұлттық
экономиканың ең басты бөлігі болып табылады, мұнда қоғамның тіршілігі үшін
маңызды өнімдер өндірілетін және үлкен экономикалық әлеует шоғырланған.
Оның шешуші шамада дамуы экономиканың барлық саласының жағдайын,
мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі деңгейін және қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық жағдайды анықтайды.
Аграрлық сектор ішкі жалпы өнімнің 5,7 % және халықтың тұтыну қорының
шамамен 70 % қалыптастырады және елдің азық-түлік қауіпсіздігі мен азық-
түлік тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығын дамыту өндіріс құралдарын жеткізетін және ауыл
шаруашылығы өнімдерін шикізат ретінде қолданатын басқа да салалардың
дамуына жәрдемдеседі, сондай-ақ көліктік, сауда және басқа да қызметтер
ұсынады.
Ауылдық жерлерде халықтың жалпы мөлшерінің 47% тұрады. Ауыл шаруашылығы
саласында 2,38 млн адам жұмыспан қамтыған.
2000 - 2007 жылдардағы белгілі тұрақтылық пен ауыл шаруашылығы өнімдері
өндірісінің көлемін арттыру ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі көлемін
ұлғайтуға және халықтың жан басына шаққандағы негізгі тамақ өнімдерін
тұтыну деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.
Алайда, қазіргі кезде салада қалыптасқан жағдай теріс құбылыстарды
жеңуге мүмкіндік бермейді.
Ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік өндірісінің көлемі тамақтанудың
оңтайлы нормасы бойынша тұтынушылық көлемін ет, балық, жеміс, жидек, жүзім,
өсімдік майы және қант бойынша қамтамасыз ете алмайды.
Экономика салаларының ішінде жылдық орташа жалақының ең төмені ауыл
шаруашылығында.
Ауыл шаруашылығының индустрияланбау қаупі сақталуды 80 %-дан жоғары
техникалық құралдар тозуы салдарынан жедел жаңартуды қажет етеді. Машина-
трактор парктерін жаңарту қарқыны төмен деңгейде: жыл сайынғы тракторларды
жаңарту орташа 0,87%, астық жинау комбайндары 3,2% құрайды.
Қазақстандық тауар өндірушілердің өнімдері бәсекеге қабілетті емес және
ішкі нарықтан ығыстырылады. Әсіресе, қант, өсімдік майы, жеміс-көкөніс
консервілері, құс еті және сүтті қайта өңдеу өнімдері нарығында импорттық
өнімнің үлесі басым.
Осылайша, осы шаралар кешенін әзірлеу мен қабылдау өзектілігі Бағдарлама
паспортында келтірілген көлемдер мен қаржыландыру көздеріне сәйкес ауыл
шаруашылығын дамытуды қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар қабылдау
қажеттілігімен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін орнықты дамытудың
2009 - 2011 жылдарға арналған шаралар кешені Қазақстанның 2030 жылға
дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 6 сәуірдегі № 310
Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2005 - 2007 жылдардағы Қазақстан
халқына жыл сайынғы жолдауларын іске асыру жөніндегі негізгі бағыттардың
(іс-шаралардың) жалпыұлттық жоспарының 62-тармағына, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 20 сәуірдегі № 319 қаулысымен бекітілген
Мемлекет басшысының 2005 - 2007 жылдардағы Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауларын іске асыру жөніндегі негізгі бағыттардың (іс-шаралардың)
жалпыұлттық жоспарын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 - 2009
жылдарға арналған бағдарламасын орындау жөніндегі іс-шаралар жоспарының 253-
тармағына сәйкес әзірленген.
Шаралар кешені АӨК-ні дамытудның негізгі бағыттарын, мақсаттары мен
міндеттерін, шикізат пен азық-түлік өндірісін, қаржылық қамтамасыз ету және
көзделген шараларды іске асыру тетіктерін, оның нәтижелілік көрсеткішін
анықтайды [1]. Ауыл шаруашылығындағы маңызды секторын, соның ішінде азық-
түлікті шет елдерге экспорттауға күшейту қажет. Астық каналының экспортын
Каспий және Кара теңіз арқылы және Қытайға бағытын ұлғайту қажет.
Бұдан кейінгі экономикалық қайта құрулар қисыны аграрлық бизнестің
ұтымды құрылымын қалыптастырумен, агротехноглогиялардың деңгейін көтеру
мен, ауыл шаруашылығы өндірісінің маркетингтік стратегиясына, ішкі
рыноктоғы импорт алмасуға, жақын және алыс шетелдерге экспортты
жандандыруға көшумен байлынысты агарарлық саладағы өсудің жаңа сапасына
өтуді талап етеді [2].
Қазақстаның ДСҰ-на қосылуымен байланысты артықшылықтыр мен шығындардың
жалпы теңгерімін бағалау үлкен жағдай болып отыр. Басыт міндет –
халақаралық саудада құқықтарды шектеуді болдырмау және бқл ретте азық-тілік
қауіпсіздік пен елдің аграрлық секторын тиімді дамыту мүмкіндігін сақтай
отырып, тауарылар мен қызметтер көрсетудің әлемдік рынокқа қол жетімділігін
нақты жақсартуды қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін
қалыптастыру, ауыл шаруашылғы өнімдерін өндіру, тамақ өнімдерінің
кауіпсіздігін камтамасыз ету және бәсекеге қабілетті өнім өндіру
негізінде Қазақстанның аграрлық заңнамаларын дамыту.
Осы мақсатқа жету негізінде мынандай міндеттер қойылды:
1. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешен қызметін
қамтамасыз етудің құқықтық негіздерін зерттеу, жалпы ұғымын ашу;
2. Агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық қамтамасыз етудегі ауыл
шаруашылығының жекелеген салаларын ашу;
3. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешен қызметін
құқықтық қамтамасыз етеуде мемлекеттің орны мен маңыздылығын
анықтау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Қазақстан Республикасының азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету дипломдық жұмысын жазу барысында алдына
қойылған міндеттерге жету үшін жалпы диалектикалық, танымдық, логикалық,
салыстырмалы, жүйелік және басқа да әдістер қолдандым.
Зерттеу тақырыбының объектісі. Агроөнеркәсіптік кешен қызметін
қамтамасыз ету саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні болып. Қазақстан Республикасыда
агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық қамтамасыз ету саласындағы
қатынастарды құқықтық реттеу тетігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасын Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Жер кодексі, Қазақстан
Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды
дамытуды мемлекеттік реттеу туралы және өзге де ауыл шаруашылығы
мәселеріне арналған заңнамалар құрайды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешен туралы занамаларының қалыптасу
мен дамуы.
2007 жылдың қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі көлемі
бір трлн. теңгеден асып түсті және 1121,8 млрд. теңгені құрады, ал
өндірістің өсуі 8%-ды астамын құрады.
Ауыл шаруашылығында 11-12 %-ға еңбек өнімділігінің жыл сайынғы өсуінің
оң үрдісі байқалады және қазіргі кезде жалпы өнім өндірісі саладағы 1 жұмыс
басты адамға 3800 АҚШ долларын астамын құрайды.
2007 жылы ауылдық жерлерде жұмыссыздық деңгейі 6,2 % деңгейінде
қалыптасты.
Жыл сайын ауылшаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар ұлғая
түсуде. Егер 2002 жылы инвестициялар 17,3 млрд. теңгені құраса, 2007 жылы -
55,9 млрд. теңге немесе 3,2 есе артты.
2007 жылы ауыл шаруашылығы дақылдары себілген егістік алқаптарының 80%-
нан астамын астық дақылдарының жалпы егістігі құрады. 2005 жылмен
салыстырғанда бидай егістігінің алқабы 245,8 мың га (1,9 %), қарақұмық -
60,5 мың га (1,7 есе), жемдік дақылдар (арпа мен сұлы) - 322,4 мың га
(18,8%), рапс - 129,1 мың га (4,1 есе), соя - 12,6 мың га (25,4 %) өсті.
Көкөніс дақылдарының егіс алқабы осы кезең ішінде 5,6 мың га (5,1 %),
жеміс дақылдары - 18,5 мың га (34,5 %) қысқартылды, ал жүзім екпелері 2005
және 2006 жылдар деңгейінде сақталды.
Көкөніс дақылдарының өндірісі 2007 жылы 2005 жылғы 2 168,8 мың тоннаға
қарсы 2 196,4 мың тоннаны, майлы дақылдар - 459,4 мың тонна, оның ішінде
рапс - 118,3 мың тонна, бұл 2005 жылғы тиісті деңгейден 4,5 % және 3,6 есе
жоғары, жеміс дақылдары - 162 мың тонна, жүзім - 43,2 мың тонна құрады, бұл
2005 жылғы тиісті деңгейден 33,5 % және 17,2 % төмен.
Фитосанитариялық жағдайды тұрақты бақылау жүзеге асырылуда. Алайда,
бөлінетін қаржы қаражатының жетіспеушілігі аса қауіпті зиянды организмдерге
және карантинді объектілерге қарсы толық көлемде фитосанитариялық іс-
шараларды орындауға мүмкіндік бермейді.
Мал шаруашылығы саласында шаруашылықтың барлық санаттарында мал және құс
санының өсімі 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 3-5 %-ды, ал мал
шаруашылығы өнімінің өндірісі 3-7 %-ды құрады. Мал шаруашылығында
жүргізілетін асылдандыру - селекция жұмысы саланың дамуына белгілі бір
әсерін тигізеді.
Алайда, саланың дамуын ұстап отырған бірқатар факторлар бар. Ауыл
шаруашылығы малдарының барлық мал басының шамамен 80 %-ы жеке меншікте.
Асыл тұқымды мал басының үлес салмағы төмен болып қалуда және тек 3-8 %
құрайды. Жетекші ет экспорттаушылары мен мал шаруашылығының даму деңгейін
салыстыру оларда негізгі өндірісі ірі тауар фермаларында шоғырланғандығын
көрсетті, бұл жоғары өнімділікті сақтауды және мал шаруашылығы өнімі
өндірісінің көлемін арттыруды қамтамасыз етеді.
Ветеринария саласында республикада эпизоотиялық салауаттылықты және мал
шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша мақсатты
жұмыстар жүргізілді.
Алайда, ветеринариялық салауаттылық жергілікті атқарушы органдардың мал
қорымдарын мен мал сою пункттерінің құрылысын жүргізуді әлсіз
ұйымдастыруынан, малдардың аса қауіпті ауруларына қарсы эпизоотияға қарсы
іс-шараларды жүргізуге республикалық бюджеттен бөлінген қаржының
жеткіліксіздігінен бұзылуда.
АӨК-нің қайта өңдеу кешенінің қазіргі жағдайын тұрақты және өндірістің
өсуіне маңызды әлеуеті бар деп бағалауға болады. Ауыл шаруашылығы өнімін
қайта өңдеу және тамақ өнімдері өндірісінің көлемі жыл сайын ұлғаюда.
2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда қайта өңделген ауыл шаруашылығы
шикізатының үлесі оның өндірісінің жалпы көлемінен артты: сүт - 29%-ға
дейін, астық - 37%-ға дейін, майлы - 98%-ға дейін, ет - 24%-ға дейін.
Алдыңғы жылмен салыстырғанда қайта өңдеу кәсіпорындары өндірген өнім көлемі
7,3%-ға ұлғайды.
Шығарылған өнім сапасы жақсартылуда, кәсіпорындардың халықаралық
стандарттарға өтуі жүзеге асырылуда. Халықаралық ИСО және ХАССП
стандарттарына негізделген сапа менеджменті жүйесін (бұдан әрі - СМЖ) 184
кәсіпорын салалары енгізді, 89 кәсіпорын СМЖ-ны енгізуге өндірісті әзірлеу
және дайындау сатысында тұр.
Осы уақытта қайта өңдеу өнеркәсібінің даму қарқынын бірқатар шешілмеген
мәселелер артқа тартуда. Бұл өнеркәсіптік қайта өңдеудің төмен деңгейі және
қайта өңдеу кәсіпорындары қуатының толыққанды еместігі, тамақ өнімдері
бәсекеге қабілетті деңгейінің жеткіліксіз болуы; кейбір тамақ өнімдерінің
импорттық үлесі жоғары, мал шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу
кәсіпорындарында ХАССП принциптерін енгізу бойынша жұмыстардың жеткіліксіз
болуы, азық-түлік сапасының халықаралық стандарттың негізгі талаптарына
сәйкес келмеуі, ауыл шаруашылығы дақылдарының негізгі түрлері өндірісінің
маусымдық сипаты.
Экспорт көлемінің орнықты өсу үрдісі жалғасуда. Сонымен, 2007 жылы ауыл
шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік тауарлары жалпы сомасы 2,3 млрд. АҚШ
доллары шамасында экспортталды. Ең ірі экспорттық позицияда астық және оның
қайта өңдеу өнімдері болып қалуы жалғасуда. 2007 жылы экспортқа 6,9 млн.
тонна астық және 1,5 млн. тонна шамасында ұн жөнелтілді, бұл 2006 жылдың
деңгейінен тиісінше 49,2%-ға және 29,5%-ға артық.
Саланың серпінді дамуына мемлекеттік қолдау көрсетудің тиімділігі ықпал
етті.
Өткен жылы агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау көлемі маңызды
түрде артты және 77,9 млрд. теңгені құрады, бұл 2002 жылдан 2,8 есе жоғары.
2008 жылы ауыл шаруашылығын қолдауға бөлінді 134,4 млрд. теңге, оның ішінде
субсидиялар - 40,3 млрд. теңге, кредиттер - 52,6 млрд. теңге.
2005-2007 жылдары мемлекет агроөнеркәсіптік кешен саласындағы ғылыми
зерттеулерді қаржыландыруды ұлғайтты. Қолданбалы ғылыми зерттеулер
әзірлемелерін қаржыландыруға республикалық бюджеттен 6 787,6 млн. теңге
бөлінді, оның ішінде: 2005 жылы - 1 151,0 млн. теңге, 2006 жылы - 1 460,8
млн. теңге, 2007 жылы - 2 300,0 млн. теңге.
Осы мерзімде ғылыми зерттеулер жүргізуге арналған құралдар мен жабдықтар
сатып алуды субсидиялауға 1 872,4 млн. теңге бөлінді. 2008 жылы аграрлық
ғылымды дамытуға республикалық бюджеттен 2 705,0 млн. теңге бөлінді, бұл
2007 жылдың деңгейінен 1,7%-ға артық.
Аграрлық сектордың жедел ғылыми-технологиялық дамуын қамтамасыз ету
мақсатында 2007 жылы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің
25 ғылыми-зерттеу ұйымын қайта құру жолымен ҚазАгроИнновация (бұдан әрі -
КАИ) акционерлік қоғамы (бұдан әрі - АҚ) құрылды, оның негізгі миссиясы
жаңа агротехнологияларды коммерциялық қолданысқа құру және енгізу,
перспективалық шетелдік агротехнологияларды трансферттеу, әлемдік
деңгейдегі ғылыми техникалық қызметтер көрсету болып табылады.
АӨК-ні дамытудың 2003 - 2005 жылдарға арналған Мемлекеттік аграрлық азық-
түлік бағдарламасын, Қазақстан Республикасы АӨК орнықты дамыту бойынша 2006
- 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы мен іс-шараларды орындау нәтижесі
ауыл шаруашылығы өндірісінің ары қарай дамуы үшін іргетас болып табылады.
Аграрлық саланы аса жоғары даму деңгейіне шығаруға мүмкіндік беретін
бағдарламалық құжатты әзірлеу үшін нақты мүмкіндік туып тұр [3].
КСРО құрамы кезеңіндегі тарихында азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты
көптеген өзгерістер болды. КСРО-ға еген кезден бастап жер, су, орман, тау
және басқа құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді. Революциядан
кейінгі алғашқы жылдарда патшалық рекрияциялық аграрлық саясаттың саладары
байқалатын. Қазақстандағы Ресей империясының отарлау саясатының
Қазақстандағы Ресей империясының отарлау нәтижесінде Қазақстандағы 28,2 млн
ондық жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондағы халықтың пайдалануынан алынды
[4].
Шаруашылықтың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың басқа
да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана жүзеге
асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы Ауылшаруашылығын
социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша шаралар туралы
қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі ұжымдастырға кедергі
жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың мүлкін тәркілеп,
қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап жіберу құқығы
берілді.
Ауыл шаруашылғын жаппай ұжымдастыру (1929-1935ж.ж) кезінде ауыл
шаруашылық кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшенді
және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру
белгілері көрініс тапты [5].
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде
жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты
халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде
тұрғылықты халықтың екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді.
Ұжымдастыру салдары азық-түлік қауіпсіздігіне кері ықпалын тигізгені айдан
анық көрініс тапты. БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-қыркүйекте
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы қаулы
қабылдады.
Ауыл ашруашылыңы кезенңінде кеңес заманының жеңіуіне байланысты (1935-
1956), осы кезеңде колхоздар шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны болды,
козхохдың үлгілі жарғысы ретінде базалық шығарылған заңдары болды. Ұлы Отан
соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылғына әскер мен халықты азық-
түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада мал
шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші жетіспеді,
шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы байқалды.
Республика жайылымдық мал шаруашылғын дамытуға бет бұрды. Жалпы соғыс
жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайлымдық мал шаруашылығының
қажетіктері үшін жайлымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді [4].
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда тың және бос
жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада
тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар
және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-ауқаты нашарлау кеншарлар
құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары жаңа кеншарлар ұжымдастырылды.
Ауыл шаруашылығы заңдарының социалистік даму кезеңдерінің бірі болды
(1956-1985). Бұл кезең ауылшаруашылық кәсіпорындарды реформалау тұтастай
мемлекетке өткізілді, жарым-жартысын жоя отырып, ал бұдан былай колхоздарды
қайта құра отырып; өндірістің барлық меншік құралдары толық мемлекеттік
болып танылатын бірінші орныды совхоздар құру болды.
Ауыл шаруашылығы дамып, ауыл шаруашылық өндірісінің аталған
ерекшеліктері аграрлық құқықтың да ерекшеліктерін көрсетеді, ла бұл олардың
байланысын және ұқсастығын білдіреді. Осындай саланы бөліп шығару керектігі
туралы сұрақтар ғылымда туындаған 70 жылдардың басында туындаған. Осы
кезеңде азық-түлік мәселесі малға қойып әр түрлі бағдарламалар дайындалған
және ғылыми еңбектер шығарылған. Аграрлық құқықтық бір саласы ретінде
танылған азық-түлік қауіпсіздігі негізгі проблема ретінде алға қойылып
отрыған. Заң әдебиеттерінде бұл мәселелер бойынша даулар туындаған. Ол
уақытта колхаздық құқық ауыл шаруашылығы саласындағы барлық қатынастарды
қамти алмайтын, өйткені совхоздардың – мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындардың саны тез арада өсіп кетті. Экономиканың дамуының жаға
жолдарын іздеу, азық-түлік мәселелерін шешу агроөнеркәсіптік кәсіпорындар
мен ұйымдардың пайда болуына әкелді [6].
Ауылшаруашылығы заңдарының кайта даму кезеңі (1985-1990),
ауылшаруашылығы тауар өндірушілердің құқығын және жағдайын жоғарлату.
сондай-ақ ауылшаруашылық кооперативтері мен шағын кәсіпкерлердің кең
ауқымды байланыс құруына дамыту болды. Соған сәйкес Шаруа шаруашылығы
туралы заң 21 мамыр 1990 жылы қабылданды. Бұл заңда ауылшаруашылық тауар
өніруші субъектілернің құқықтық жағдайын анықтау, шаруашылқтың ұжымдық-
құқықтық нысаны қарастырылған.
1991 жылы Қазақстан Республикасы КСРО-дан бөлініп шығып өз егемендігін
алды. Осы кезеңнен бастап мемлекет нарық заманына көшті, сондай-ақ ауыл
шаруашылығын өндірісі де жаңа бағыт алып, азық-түлік қауіпсіздігі жаңаша
жолмен жүргізіле бастады. Аграрлық заңнама дами бастады және бірнеше
кезеңдерден өтті [7].
1-кезең
1) Ауылды (селоны) және агроөнеркәсіптік кешенді басым дамыту туралы
заңы 13 ақпан 1991 жылы қабылданды
2) Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындардың мүлігін жекешелендіру
туралы заңы 14 қаңтар 1991 жылы қабылданды
2-кезең
1) Қазақстан Республикасның жаңа Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы
қабылдады.
2) Жер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 22 желтоқсан
1995 жылғы жаңа жарлығы қабылданды
3) Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңы 1998 жылы 31 наурызда
қабылданды
4) Селекция жетістіктері туралы заң 1999 жылы 13 шілдеде
5) Астық туралы заңы 2001жылы 19 қаңтарда қабылданды
6) Өсімдікті қорғау туралы заңы 2002 жылы 1 шілдеде қабылданды т.б
көптеген заңдар қбылданды.
3-кезең
1) Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдардағы арналған Мемлекеттік
аграрлық азық-түлік бағдарламасы қабылданды
2) Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты
дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі
2006 - 2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын
бекіту туралы қаралды.
Қабылдаған міндеттемелердің орындалуын және көзделген мақсаттарға қол
жеткізуін қамтамасыз ету азық-түлік немесе қысқаша айтсақ, ас – әр адамның
да тіршілігіне, өсіп-өнуіне және ағзаны қалыпта ұстауына аса қажетті өнім,
техника тілімен өрнектесек, жанармай, – дейді.
Жаңа жиырма бірінші ғасыр өткен дәуірмен салыстырғанда, азық-түлік
мәселесін алдыңғы шепке шығарды. Бұрын құлаққа естіле бермейтін азық-түлік
қауіпсіздігі атты тың ұғым-түсінік пайда болды шүкір, біздің елімізде азық-
түлік қауіпсіздігі жөнінен өзге өңірлерден көш ілгері. Ең бастысы - нанымыз
бар. Бау-бақша өнімдерінен құралақан емеспіз.
Жалпы, азық-түлік мәселесін тәптіштеп айтуымыз да бекер емес. Азық-
түліктің жетіспеуінен тарихтан мәлім, талай күріш, нан, тұз бүліктері
болған. Осыдан санаулы айлар бұрын Мысыр, Ауғанстан, Боливия сияқты елдерде
болып өткен халық толқулары – кейде азық-түліктің саясат ұранына айналып
кететіндігінің бір айғағы [7].
Биолог-ғалымдардың айтуынша, азық-түлік тегіне қарай: жануар тектес
және өсімдік тектес, табиғи және жасанды болып бөлінеді. Мәселен, мал, құс,
балық, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа жануар тектеске жатса, қалған дәм-
тағам бүкіл наннан бастап саңырауқұлаққа дейінгі өсімдіктен алынған азық-
түлік болып табылады. Табиғаты – атынан көрініп тұрғанындай, бірден
тұтынуға немесе өңдеуден кейін пайдаланылатын азық-түлік түрлері. Жасандысы
– қолдан өсірілген (мәселен, окорочка) және түрі өзгертілген
(модификациялық), генетикалық-мутациялық (тағам құрамына протеиндар
қосылатын) тағам түрлері, олардың көбіне Батыстан әкелінген өнімдер екенін
айту қажет. Бұрын аталмыш тамақ түрлері бізде мүлдем болмаған. Тек нарық
күшіне енген соң барып, еліміздің сөрелеріне сұғына кіріп, қазір базарлар
мен дүкендерді, қала берді, дүңгіршектерді толығымен жайлап алды.
1.2 Агроөнеркәсіптік кешен қызметін құқықтық реттеудің қағидалары және
олардың мәні
Саясатты жасаудағы кез – келген тұжырымдаманың өзгерісі жаңа негізгі
түсініктемелерді қажет етеді. Нарықтық аграрлық саласындағы өзгерістерге
құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және басқа да аграрлық секторды дамытуға
қажетті негіз болып табылады.
Құқық принципі әдетте идеяларға басшы аспект ретінде танылады. Ол
кез - келген саладағы нормалардың түнегізін, негізгі қасиеттерін, жүйеге
қатысты шекті құқықтардың айқындығын сипаттайды.
Н.Б. Мұхитдинов ойы бойынша, құқық принципі – шынайылық
қалыптасуының негізі, дамуы мен қызметі, осынық қалыптасуының негізі, дамуы
мен қызметі, осының барлығы жалпы бұқаралық қарым қатынастардың дамушы
факторы ретінде танылады [5].
Басқа авторлар түпнегіз түсінігін былай ашып айтады, принцип
дегеніміз – құқықтық реттеудің негізгі бастамасы, негізгі идеясы.
Принциптің негізі қасиеті ол қатынастарды сипаттап қана қоймай,
қоғамның даму тенденциясын да анықтайды, сондықтан оның программалық
сұранысы, мәселенің негізгі ойын шарпып өтеді.
Н.А. Гущинның ойынша, құқықтық институт пен салаларының
қалыптасуының негізі ретінде принциптерді жалпылама болуы жаады, ал әртүрлі
юристік нормалар жиынтығы ретінде танылады. Бұл нормалардың барлығы жүйе
құраушы факторға жатады. Құқық принципі жеке тұлға мен мемлекет арасындағы
жүйенің қүрылысын сипаттайды, ол басқарушы орталық ретінде танылады. Бұл
құқықтық нормалардың тиәіді әрекеттерінің ең негізгі қажетті шарттары [9].
Құқық саласының құрылысының қалыптасуы аграрлық құқықтық
қатынастардың анықтаушы факторы бола алатынын жоғарыда айтқан болатынбыз.
Көптеген ғылыми жұмыс жасалып, жүргізілген зерттеулер нәтижесінің көптігіне
қарамастан, құқықтық принцип мәселесі өзінің өзектілігін жоғалта қойған
жоқ. Заңнамаларды жаңарту құқық жүйесінің қайта қалыптасуына қатысты
құқықтық принциптің мәні әлі болса жоғары.
Иелік етідің әлеуметтік формасы ауылшаруашылық құқықтың мынадай
принциптеріне сүйенген болатын: табиғи ресурстар мен жерге деген
монополиялық иемдену әкімшілік – топтың орталықтан басқару формасы, яғни
дәлірек айтқанда кеңес үкіметінің саясатына сәйкес келеді.
Саясат нарықтық қатынасқа ауыса бастаған кезде әлеуметтік
экономикада белгісіз жолдар салумен қатар идеялогиялық басшылық әрекетін де
алып келеді. Сондықтан да жаңа республиканың қалыптасуы ғылым алдында
белгісіз макқсаттар мен мәселелерді қойды, нақтырақ айтқанда бұл түбегейлі
өзгеріс пен қалыптасқан экономикалық позициялар мен идеялогияны реттеуді
қарастыру, әлеуметтік экономиканы реттеу үшін дамыған нарықтық бәсекеге
қабілетті елдерден үйрену. Осы мәселемен заңгер ғалымдар да түйісті. Дәл
осы ғалымдарға сапалы әрі нақты реттеу механизмін жасау бүкіл бұқара
халыққса теңдей және қоғам тіршілігінде қарама - қайшылық тудырмайтындай
қарым - қатынасты реттеу механизмін жасау жүктеледі. Қарастырып отырған
салада С.Б. Байсалов, А.Е. Еренов, Н.Б. Мухитдинов, А.С. Стамкулов сынды
ғалымдар прогрессивті аграрлык заң тұсында Шаруа шаруашылық туралы,
ауылды, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді басымды дамыту туралы,
КазКС-нің жер кодексі туралы сияқты заңдардың жобаларын жазған болатын.
Аграрлық қарым қатынастардың қағидаларының мәні неде?
Зангерлердің пікірі бойынша бұл аграрлық басымдылықтардың саясаты
құқықтық нақтылық пен негізгі идеялар жүктелген аграрлық қарым
қатынас құқығын реттейтін артықшылықтар болып табылады.
Г.Е. Быстрованың пікірінше, бұл құқық нормасымен сипатталатын,
аграрлық қарым қатынастарды реттейтін, нормативтік артықшылық идеясы,
құқық саласында оның мазмұнын ашып беретін, бүтінділікті білдіретін,
құқықтық реттеудің әдістері мен тәсілдерін кешенді түрде біріктіруші
аграрлық құқық саласы ретінде танылады [15].
Н.Н. Веденин, С.Т. Культеев аграрлық құқықтың принципті
аграрлық қарым қатынастың құқықтық реттеудегі мінездемесі мен
бағытының анықтаушы, басқарушы идеясы ретінде танылады. Бұлар
өзгермейді, мәлемет ретінде бекітіледі. Негізгі бағыттар мен
мәселелердің өзгеруі нәтижесінде агроөндірістік кешеннің осы немесе
өзге де тарихи дәуірде құқықтық реттеу принциптері де өзгереді.
М.И. Козырь пікірінше, аграрлық құқықтың негізгі принциптері
(аграрлық қарым қатынастаардың заңды түрде дамуы, шаруашылықтың
бірігуі, фермерлік, жеке шаруашылық жүйесіндегі нарықтық қатынастар,
аграрлық заңдылықтар) түріне мынаны жатқызуға болды:
• Аграрлық қарым қаныстардағы қатысушылардың теңдігі;
• Еңбек және шаруашылық іскерлігіндегі бағыт пен формалды
шаруашылықтың ерікті түрде таңдауы;
• Ауылшаруашылық өнімдерін сақтау мен бақылаудың түрлі
формаларының қалыптасуы;
• Аграрлық кәсіпкерліктің тұрақты дамуы;
• Ауылшаруашылық өндірісінде жер және өзге де табиғи
ресурстардың пайдаланудағы ерекше әлеуметтік экономикалық
маңыздылық пен тұрақтылықтың болуы;
• Аграрлық қарым қатынастарды реттеудегі құқықтардың
толыққандығы, аграрлық заңдылықтардың жаңаруының үздіксіздігі,
ауылшаруашылық өндірісінде барлық қатысушылардың арасындағы
заңдылықтардың кепілдігі;
• Ауылшаруашылық тауар өндірісіндегі жауапкершілік пен
өзінділік;
• Ауылшаруашылық іскерлігі мен еңбектің нәтижесі бойынша
материалдық қызығушылығы;
• Ауылшаруашылық іскерлікті реттеудің мемлекеттік негізі;
• Агроөндірістік кешеннің жүйесінің басқарудың
демократизациясы;
• Аграрлық қарым қатынасқа қатысушылардың шынайы және кепілді
түрде құқықтарының бар болуы.
С.А.Боголюбов ұжымының авторларының пікірінше, аграрлық құқық
бүкіл ресейлік құқыққа сәйкес түрде жасалады дейді. Оларға:
• Аграрлық қатынастарға қатысушылардың іскерлікпен қамтылуының
заңдылығы;
• Агроөндірістік кешеннің мемлекет бекіткен негізгі дамудағы
басымдылық;
• Өндірілген өнімнің сапасы мен экологиялық сақтығына кепілдік
беру;
• Аграрлық кәсіпкерлік жүргізудің еркін формасы;
• Келісімнің еркіндігі;
• Аграрлық қарым қатынасты бұзған сәттегі соттың шешімні бойынша
қорғау.
Дегенмен, аграрлық құқыққа тән ерекше қасиет аграрлық өнімнің
есеп принципі [19].
Н.Н. Веденин жоғарыда аталып өткен мақсаттарды ескере отырып,
негізгі аграрлық қарым қатынасты құқықтық реттеуде мына принциптер
басты рөл атқарады деп есептейді:
• Аграрлық өндірістегі іскерлік пен еріктілік (таңдау формасы);
• Өзіндік қажеттіліктерді қанағаттандыру;
• Агроөндірістік кешендегі субьекттердің теңдігі және қамқорлығы;
• АПК мемлекеттік қамқорлығы.
Осы айтылған сараптамаларға казакстандық авторлар да толығымен
қосылады.
М.К. Жусупбекова мемлекеттік аграрлық секторды реттеудегі
сараптамалар бойынша мынадай принциптерді ажыратып көрсетеді: аграрлық
протекционализм, мақсатты программалардың орындалуы мен бақылауын
реттеу, ауылшаруашылық өнімінің дамуының басымдылығы, экономикалық
әдіспен мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру [20].
Аграрлық жүйені аграрлық қарым қатынас принципі ретінде ұсыну
үшін, ең алдымен, аграрлық құқық пәні мен шығу керек.
Аграрлық қатынастың реттеуінің негізгі принципіне құқық саласына
қатысты барлық қасиеттер тән. Сонымен қоса аграрлық өндірісте жеке,
өзіндік принциптің жаңаша ойлап табуын қажет етеді.
Жердің өзі аграрлық шаруашылықтың ажырамас бөлігі болып табылады,
осы тұста жер құқығының принципі негізгі және талап етуші аграрлық қатынас
ретінде танылады.
Аграрлық құқыққа, біздің ойымызша ерекше жер мәселесінің артықшылығы
аграрлық шаруашылықта, оны саналы түрде пайдалану және қорғау.
Азаматтық құқықтың нормативті түрде бекітілуі иелік етудің
формалаының теңдігі, келісімнің еркіндігі кімнің болса да араласуына жол
бермау, азаматтық құқықтың жүзеге асуы, бұзылған құқықтардың қалпына келуі,
сот арқылы қорғау негізінде аграрлық қарым қатынасты реттеу мәселесі жатыр.
Осы заңдылықта аграрлық қарым қатынастың нақты регламенті
белгіленген.
Көптеген аграрлық заңдар тиісінше бекітілмеген. Осы тұста Астық
туралы 19 қаңтар 2001ж, Мақта өндірісінің дамыту саласы туралы 21 маусым
2007ж, Омарта шаруашылығы туралы 12 наурыз 2002 ж, Өсімдіктерді қорғау
туралы 3 шілде 2002 ж шыққан заңдар туралы сөз қозғалды.
Аграрлық қарым қатынастарды реттеу туралы мемлекеттің қызығушылығын
тудырғаны ҚР агроөнеркәсіптік кешеннің және ауылшаруашылық территориясының
дамуының мемлекеттік реттеу туралы Заңының бекітілгендігі.
Аталған қағидалар аграрлық құқықтық қатынастардың қағидалар жүйесін
дамытудың негізі болып табылады. Біздің ойымызша, ұсынылып отырған
принциптердің ішінен осы салаға қажетті, аграрлық өндірісті сипаттай алатын
принциптерді қолданған жөн.
Бұларға мемлекет жүзеге асыратын іс шаралар принципін; мемлекеттік
қолдаудың принципі; ішкі нарықты тиімсіз бәсекелестерден қорғау принципі;
мемлекеттік басқарушыларың арасындағы деңгейі бойынша айырмашылық принципі;
іскерліктер, серіктестіктер, ұйымдастырулармен байланыс жасау принципі;
мемлекеттік реттеудің тиімділігі туралы принципі; агроөндірістік кешеннің
субъектілерінің қарым қатынас принципі жатады.
Ғалымдардың аграрлық құқықтық қатынастардың принцип бойынша
зерттелуі, нақтылы іске асырып отырған ҚР заңнамаларына сараптама жасау
тиімді принциптерді жасап шығаруға мүмкіндік береді. Осы тұста жүйе құқығын
түсіндіре алатын барлық принциптер қарастырылды. Оларға демократизм,
заңдылық, гуманизм,ғылыми міндеттемелер жатады. Бұлардың барлығы салалық
принциптер. Әрбір салалық құқық жекелеген аграрлық құқықтық қатынасқа сай
атқаратын қызметі бар. Спецификалық принциптер аграрлық құқықтық қатынас
сипатына ие.
Біздің ойымызша заңнамаларда келесі қағидалар орын тапқан: азық
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету; селолық территориялар мен
агроөндірістік кешендердің дамуының артықшылығы; ауылшаруашылық
іскерлігінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету; аграрлық өндірістің
дамуын тұрақтандыру; табиғи ресурстар мен жерді пайдалануда экологияға еш
зардабын тигізбеу; халықаралық құқық пен ҚР заңнамаларының сәйкессіздгімен
бірегейлігін қамтамасыз ету; ғаламдық мәселелер мен ұлттық мәселелерді
шешудегі халқаралық аграрлық ұйымдардың бірігуі.
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ
ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРЫНЫ
2.1 Азық-түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының
құқықтық мәселелері.
Азық-түлік жағдайы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам
баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын
нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таңқаларлық әр
түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе
өнертапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп
қойды.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылғы өнімдерін өндіру үшін
бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал ауыл
шаруашылғы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа
жуық гектар дер құрайды. Өз кезінде Р.Р. Оспанов айтып кеткендей, егер
планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір
сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын
қоректеуге қауқары жетеді [18].
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек.
Жаппай қарулануды тоқтату көптеген елдердің экономикалық және техникалық
артта қалуын жою, агарлық экономиканы реформалау және басқа жаңғыртуларды
жүргізу мәселені шешуде ерекше рол атқарды.
Біртұтас әміршіл мемлекет ретінде КРСО-ның өмір сүруін тоқтатуды,
бұрынғы республикалардың орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы
осы елдердің тұрғындары азық-түлікпен қамтамасыз ету жағдайын күн тәртібіне
түсіре алмайды. Алайда, бұл жерде әлеуметтік және саяси жаңғыртылуларды
жзеге асыру қажеттіліктері тұр.
Барлық қажеттіліктерді, оның ішінде қоғамның барлық мүшелерін азық-
түлікпен материалдық жағынан барынша толық қанағаттандыру туралы ұран
көтерген өндірістің социалистік тәсілі іс жүзінде бұл міндеттерді орындауға
қабілетсіз болып шықты. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде белгіді бір
табысқа жеткеніне қарамастан шын мәнінде жоспарлы экономика кез келген
өсірушіге, оның ішінде азық-түлік өндірушіге өндіріс құралдарын алыста
қалып, өз шығарған өнімнің қожайыны бола алмайтындай өндірістік
қатынастарды танудан әрі аса алмады. Нәтижесінде ауыл шаруашылығында
бөлінген үлкен күрделі қаржы, өндірістегі өндіріс құралдарының айқын
басымдылығы және жер шаруашылғы, мал шаруашылығы, механизациядағы,
агрохимиялық жабдықтаудағы орасан ғылыми-техникалық өркениет және басқа
жетістіктер уәде етілген тамақ өнімдері мен өнеркәсіп үшін шикізаттың
молшылығын жасауға мәнді әсер ете алмады [18].
Азық-түлік проблемасын шешуді тежеудің негізгі себебі. Тіпті де
материалдық ресурстардың тапшылығы немесе ауыл еңбеккерлерінің жалқаулығы
емес әлеуметтік-саяси және экономикалық жүйенің ажырамас бөлігі болып
саналатын басқарудың әміршіл-әкімшіл әдісі екенін ақыр-аяғында түсінгеннен
кейін барып, кейіннен өз кезегінде саяси жүйенің ауысуына әкелегн
экономикадағы нарықтық қатынастарға күрт қадам жасалынды.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық тегергішті игеру
жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған
сайын қиындай берсе, ал халық қарыны тойып тамақ ішпей, қайыршылғын
қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялтады деген бағдарламаның өзі
қолдау таппай құрдымға кетеді.
Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту әлеуметтік абыржуды
тоқтатуға немесе барынша байыпты арнаға түсіруге мүмкіндік беріп, этносқа
проблемаларды шешуге толқуларды басып мұнай, газ, және басқа орыны толмас
табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып, инфлияцияны ауыздықтап
қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
Ауыл шаруашылық өндірісі басшылықтың білікті болғанына,
жұмысшылардың белсенді күш-жігеріне қарамастан көптеген факторлардың
әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халді басынан кешіреді. Мысалы, әзірге
адамның бақылауын аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде ауа райының
жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз құбылыстар
жұмысшылардың барлық ұтылысына айтарлықтай зиян әкелі немесе тіпті жоққа
шығарып тынады [19].
Өндірістің ерекше саласы ретінде ауыл шаруашылғының ерекше белгісі
онда өндірілген (тұқым, жем, малдың төлі, органикалық тыңайтқыш және
басқалар) одан әрі өнімді көбейту үшін қолданылатындығы болып табылады.
Биологиялық факторлар мен тірі организмдерді пайдалануға негізделген ауыл
шаруашылғында бұл жағдай оның өндіріс техникалық да ерекшелігін білдіреді.
Табиғи-биологиялық фактор өндірістің тиімділігін анықтауда ең басты факторы
болып саналады. Мал мен өсімдіктер дамуының табиғи заңдылықтарын сақтамау
басқа өндірістік экономикалық ресурстардың тиімділігін төмендетуіне әкеліп
соқтыратын болатын техника, еңбек ұйымдастыру жүйесі аталмыш факторға қарай
ыңғайланады.
Ауыл шаруашылығынның маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері
болып табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің тура келмеуін
туындырып, жыл бойы жұмысшы күші мен материалдық техникалық ресурстардың
тепе-тең пайдалануға қолбайлау жасап, табыстың түсуінде ала-құла қылады.
Табыстың түсуінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдік өң
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруашылық өндірістік несиелік ресурстар алуға итермелейді.
Ауыл шаруашылық жұмыстарының қарбалас кезеңдеріне шуруа уақытпен
санаспай, демалыссыз, демалыс пен мерекелік күндерсіз ауа райының қолайлы
сәттерін қалт жібермей, қымбат уақытты тиімді пайдалану үшін жан-тәнін
салып жұмыс істейді. Оның есесіне кейбір кезеңдерде, әсіресе қысқы уақытта
шаруа адамы апталап, тіпті айлап бос болады.
Аграрлық өндірістің жоғарыда айтылған ерекшеліктері, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысты, ауа райы мен жер бедері жағдайының әр түрлілігі,
шаруа еңбегінің ерекше мәнде болуы өз бойында іскер қожайын, басқарушы
менеджер және жқұмысшы орындаушы сияқты үш қасиетті жинақталған ерекше
жұмысшының жұмыс істеуін талап етеді. Агробизнес дамыған елдердің фермерлік
шаруашылғындағы тұрақтылық пен тиімдімділік бәл соларға арқа сүйейді.
Шаруашылық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шаруашылық бірлігі болып
табылады. Отбасы өндірістік ұжым ретінде өз бойына өндірістік қызметтің
іскерлік, басқару және орындаушылқ міндеттерін тамаша жинақтай білді.
Бүгінде еліміздегі басты бағыттың бірі де бірегейі – отандық өнім
сапасын арттырып, елді азық-түлікпен қамтамасыз ету болып отыр. Аграрлық
бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру, отандық өнімнің бәсекеге
қабілеттігін арттыру және сыртқы рынокта сату көлемін ұлғайту, азық-түлік
импортының деңгейін төмендетуде ауқымды жұмыстар жасалып жатыр. Егін және
мал шаруашылығын дамыту мен одан алынатын өнімдерді өңдеу мәселесіне жан-
жақты назар аударылған.
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы – ауыл
шаруашылығы болып табылады. Оның маңыздылығы – ең алдымен халықты азық-
түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал өңдеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл
шаруашылық шикізатымен. Ауыл шаруашылығының еліміздің экономикалық,
әлеуметтік өмірінде айрықша орын алатын баршымызға белгілі. Ауыл
шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп
болғандықтан, әлем нарығында бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп
секторын дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының
жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы ауыл аймақтарымен тығыз байланыста.
Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы
еліміздіқ қоғамдық – саяси тұрақтылығының да шешуші факторы болып
есептеледі. Республика халқының 44 пайызы бүгінде ауылдық жерлерде тұрады.
2003-2005 жылдары Елбасының шешімімен Ауыл жылдары деп жарияланған еді.
Осыған сәйкес, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдаудың үш жылдық
бағдарламасы қабылданғаны белгілі. Ауыл шаруашылығы ұлттық экономикамыздың
негізін құрайды. Ауылдың әлеуметтік жағдайын, тұрғындардың тұрмысын түзеу
үшін қатарынан үш жылды ауылға арнау елімізге үлкен өзгерістер әкелді.
Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана, ауыл шаруашылығын дамытудан әлдеқайда
үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар
кешенінің дамуы болып табылады. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру
ауылдағы саяси, әлеуметтік әрі әкономикалық байланыстарды қалпына
келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады. Ауыл
дегеніміз – сайып келгенде, халықтың тұрмыс салты, мәдениетіміздің,
дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары [20].
Осынау саяси-моральдык және әлеуметтік факторлардың өзі-ақ бізден ауылға
барынша байсалды қарауымызды талап етеді. Тәуелсіз Қазақстан тұсындағы жаңа
концептуальдық-ғылыми көзқараспен талдап, алғаш рет тарих ғылымына бұл
мәселеге жаңа ғылыми тұжырым жасау міндетін туғызды. Бірақ осыған
қарамастан, бұл мәселе бойынша қазақстандық зерттеушілер арасында тарихшы
ғалымдар да біраз жұмыстар тыңдырды [21].
Сондай-ақ, “Ауыл” бағдарламасын жүзеге асыру негізінде саланы
әртараптандыруға қатысты ауқымды шаралар қолға алынып, азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды
тамақ өнімдерін өндіру өз жүйесін тауып отыр.
Әлемдік азық-түлік нарығында қалыптасқан жағдайды ескерсек, азық-
түлікпен қамтамасыз ету мәселесі былтырғы жылы барлық елдің экономикалық
және әлеуметтік өмірінің негізгі мәселесінің біріне айналды.
Саланың даму қарқынының баяулауына жол бермеу, инфляциялық
үдерістерді ырықтандыру, ішкі рынокты ашық-түлік тауарларымен толтыру және
осының негізінде халықтың тұрмысын қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан
Республикасының Үкіметі бірқатар жүйелі және кешенді шаралар қабылдап отыр,
осының арқасында қазіргі уақытта елдің азық-түлік рыногындағы ахуалдың
тұрақтанып отырған жайы бар.
Алдағы кезеңде өсiмдік шаруашылығы саласында ғылыми негiзделген
агротехнологияға және егіншіліктің агроландшафттық жүйесіне көшудi
қамтамасыз ету қажет.
Егіншілiктi ынталандыру жөнiндегі бағдарламалар кеңейтілетін болады.
Алдағы жер жағдайын бақылауды нығайту шараларына байланысты агрохимиялық
қызметтiң ғылыми-әдiстемелiк орталығын нығайту қажет.
Мал шаруашылығында орташа және iрi тауар өндiрiсін дамытуға және осы
саланы өнеркәсiптiк негiзде жүргiзуге, селекциялық-асыл тұқымдандыру
жұмыстарын жақсарту және жоғары өнiмдi тұқымдар ұрығымен жасанды
ұрықтандырумен толық қамту жолымен табынның тұқымдық құрамын жақсартуға
жағдайлар жасалады.
Өсiмдiктердi қорғау және олардың карантинi саласында фитосанитарлық
жағдайға қарай өсімдiктер ауруларына қарсы күреске және карантиндiк орданың
оқшауландырылуын және жойылуын бақылауды нығайтуға назар аударылатын
болады.
2003 жылдан бастап су мелиорациясында мемлекет меншігіндегi
шаруашылық аралық арналар мен су-мелиорациялық үй-жайлардың апаттық
учаскелерін қалпына келтiру жөнiндегi бюджеттік бағдарлама, сондай-ақ ауыл
шаруашылығының су пайдаланушыларына белгiленген тарифтердің 40%-ына дейiнгі
мөлшерiнде суаруға арналған су беру жөнiндегi қызметтердің құнын
қаржыландыру жөнiндегi бюджеттік бағдарлама iске асырылады, ол 2005-2007
жылдары жалғасатын болады.
Астық өндiрiсін мемлекеттiк peттеу шараларын күшейту үшін
егiншiлердi көктемгi аванс беру және астықты тiкелей сатып алу жолымен
қаржыландыру схемасын iске асыру жалғасады. Ауыл шаруашылығы тауар
өндiрушiлерінің кредит-ақша ресурстарына неғұрлым кеңiнен қол жеткiзуi
мақсатында астық қолхаттарын рынок айналымына одан әрi тарту және ауылдық
кредиттiк серiктестiктердi (АКС) дамыту жөнiндегi жұмыстар жалғасады.
Агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы тұрақтанды, Ауыл шаруашылығы
өнімдерін және оның қайта өңделген өнімдерін өндірудің өсуі байқалады, азық-
түліктің импорты төмендеуде, құрал-жабдықтармен және ауыл шаруашылығы
техникаларымен жарақтандыру артуда, ауыл халқының қуаттылығы жақсарды.
Солай бола тұра бұл жерде шешілмеген мәселе аз емес. Елдің ауыл шаруашылық
өндірісі әлі де ұсақ тауарлы және соның нәтижесінде техникалық артта қалып
отыр. Сала өндірістің негізгі құрал-жабдықтарын жедел жаңартуды, және
бірінші кезекте техникалық паркті, қажет етеді. Өндірілген ауыл және балық
шаруашылығы өнімдерінің 80%-ға жуығы қайта өңдеусіз, шикізат түрінде
таралады, ал дайын өнімнің қайта өңдеу кәсіпорындарының техникалық артта
қалуы, олардың құрал-жабдықтарының моральдық және табиғи тозуы себепті
бәсекеқабілеттілігі төмен. Ауылдық жерлерде халықтың кәсіпкерлік
белсенділігі төмен, соның нәтижесінде ауылдағы халықтың жан басына
шаққандағы ішкі өнім қалаға қарағанда 5 есе төмен. Бір жағынан бұл
өндірістік инфрақұрылымның дамымауымен және қаржы ресурстарына қол
жетімсіздігімен де байланысты. Мұның барлығы еңбек өнімділігінің артуына,
ауыл және балық шаруашылығы өнімдерінің рентабелділігі мен сапасына
кедергі болуда, бұл бізге ішкі азық-түлік рыногының ашықтығы жағдайынан
жұмыс істеуге тура ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz