Қазақ тілінің ерекшелігі
1 Қазақ тілінің ерекшелігі.
2 Дыбыстардың саралануы.
3 Буын түрлері.
4 Үндестік заңы.
5 Көптік жалғауы.
2 Дыбыстардың саралануы.
3 Буын түрлері.
4 Үндестік заңы.
5 Көптік жалғауы.
Қазақ тілі грамматикасының өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, түркі тілдерінің ішінде қазақ тілі агглютинативті (жалғалмалы) тілдер тобына жатады. Сөзжасам түбірдің өзгеруі арқылы емес, түбірге аффикстердің (жалғау, жұрнақ) жалғануы арқылы жүзеге асады, ал түбір өзгеріссіз қала береді. Мысалы: бала, бала-ға, бала-лар-ымыз-дың.
Қазақ тіліндегі барлық аффикстердің фонетикалық варианттары бар, олар сөзге сингармонизм және ассимиляция заңдылығына бағына отырып жалғанады. Мысалы, көптік жалғауының 6 фонетикалық варианты бар:
-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.
Қазақ тілінде ІІІ жақта қолданылатын жіктік жалғауы бар, ол сөйлемді аяқтап тұратын баяндауыш қызметіндегі сөздердің барлығына дерлік жалғанады. Мысалы: Мен отыр-мын. Сіз мұғалім-сіз. Біз төртеуміз.
Қазақ тілінде тәуелділік мағынасын беретін тәуелдік жалғауы бар, ол әрқашан ілік септігіндегі сөзбен байланысады: әке-нің сөзі, ана-ның махаббаты.
Қазақ тілінде екпін әрқашан сөздің соңғы буынына түседі. Мысалы: бала, балаға, балалар, балаларға, балаларымызға. Қазақ тілінде байырғы сөздермен қатар орыс, араб, парсы, монғол және т.б. тілдерден ауысқан кірме сөздер де көп кездеседі.
Қазақ тіліндегі барлық аффикстердің фонетикалық варианттары бар, олар сөзге сингармонизм және ассимиляция заңдылығына бағына отырып жалғанады. Мысалы, көптік жалғауының 6 фонетикалық варианты бар:
-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.
Қазақ тілінде ІІІ жақта қолданылатын жіктік жалғауы бар, ол сөйлемді аяқтап тұратын баяндауыш қызметіндегі сөздердің барлығына дерлік жалғанады. Мысалы: Мен отыр-мын. Сіз мұғалім-сіз. Біз төртеуміз.
Қазақ тілінде тәуелділік мағынасын беретін тәуелдік жалғауы бар, ол әрқашан ілік септігіндегі сөзбен байланысады: әке-нің сөзі, ана-ның махаббаты.
Қазақ тілінде екпін әрқашан сөздің соңғы буынына түседі. Мысалы: бала, балаға, балалар, балаларға, балаларымызға. Қазақ тілінде байырғы сөздермен қатар орыс, араб, парсы, монғол және т.б. тілдерден ауысқан кірме сөздер де көп кездеседі.
1-тақырып
Грамматика: Қазақ тілінің ерекшелігі. Дыбыстардың саралануы. Буын түрлері.
Үндестік заңы. Көптік жалғауы.
Лексика: Өзім туралы. Танысу. Амандасу.
Сабақтың мақсаты: Лексика-грамматикалық тақырыптарды пайдалана отырып, өз
ойларын анық жеткізе білуге, сауатты жазуға дағдыландыру, сөздік қорын
молайту.
Қазақ тілінің ерекшелігі
Қазақ тілі грамматикасының өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, түркі
тілдерінің ішінде қазақ тілі агглютинативті (жалғалмалы) тілдер тобына
жатады. Сөзжасам түбірдің өзгеруі арқылы емес, түбірге аффикстердің
(жалғау, жұрнақ) жалғануы арқылы жүзеге асады, ал түбір өзгеріссіз қала
береді. Мысалы: бала, бала-ға, бала-лар-ымыз-дың.
Қазақ тіліндегі барлық аффикстердің фонетикалық варианттары бар, олар
сөзге сингармонизм және ассимиляция заңдылығына бағына отырып жалғанады.
Мысалы, көптік жалғауының 6 фонетикалық варианты бар:
-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.
Қазақ тілінде ІІІ жақта қолданылатын жіктік жалғауы бар, ол сөйлемді
аяқтап тұратын баяндауыш қызметіндегі сөздердің барлығына дерлік жалғанады.
Мысалы: Мен отыр-мын. Сіз мұғалім-сіз. Біз төртеуміз.
Қазақ тілінде тәуелділік мағынасын беретін тәуелдік жалғауы бар, ол
әрқашан ілік септігіндегі сөзбен байланысады: әке-нің сөзі, ана-ның
махаббаты.
Қазақ тілінде екпін әрқашан сөздің соңғы буынына түседі. Мысалы: бала,
балаға, балалар, балаларға, балаларымызға. Қазақ тілінде байырғы
сөздермен қатар орыс, араб, парсы, монғол және т.б. тілдерден ауысқан кірме
сөздер де көп кездеседі.
Фонетика
Фонетика – тілдің дыбыстық жүйесін зерттейтін ғылым саласы.
Әліпби (алфавит) – әріптердің рет-ретімен жүйелі тізілген жиынтығы.
Қазақ алфавиті 42 әріптен тұрады: а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ё, ж, з, и,
й, к, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь,
э, ю, я. Оның ішінде тоғызы тек қазақ тіліне тән ерекше дыбыстар: ә, ө, ұ,
ү, і, қ, ғ, ң, һ.
Қазақ тілінде дыбыс саны – 37 (дыбыс бола айтылмайтындар: я (й+а), ю
(й+у), ё (й+о) қосарлы дыбыстары және ь – жіңішкелік, ъ – жуандық
белгілері).
Қазақ тілінде жуандық және жіңішкелік белгілері, сондай-ақ э, ё, в, ф,
ц, ч дыбыстары мен әріптері орыс тілі арқылы енген кірме сөздерде ғана
кездеседі.
Дыбыстардың саралануы
Дауысты дыбыстар жуан дауыстылар а, о, ұ, ы, ( у, и).
(гласные звуки)
жіңішке дауыстылар ә, ө, ү, і, е, (е, э, ю, я) (
у, и).
Дауыссыз дыбыстар қатаң дауыссыздар п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, ц, ч,
(согласные звуки) х, һ
ұяң дауыссыздар б, в, г, ғ, д, ж, з
үнді дауыссыздар р, л, м, н, ң, й, у
Буын – айтылғанда үзіліп-үзіліп шығатын, құрамында дауысты дыбысы бар
сөздің бөлшегі. Сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Дауысты
дыбыстардың жуан, жіңішкелігіне қарай буындар жуан және жіңішке болып
бөлінеді.
Ішіндегі дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың алмасып отыруына
байланысты буын ашық, тұйық, бітеу болып үшке бөлінеді.
Ашық буын – бір дауысты дыбыстан тұратын немесе дауысты дыбысқа біткен
буын: е-ді, о-ны, а-ға, да-ла.
Тұйық буын – дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталатын
буын: ол, ой-ын, ау-ыл-ым.
Бітеу буын – ортасында дауысты дыбыс тұрып, екі жағы дауыссыз дыбыстан
құралған буын: біз, қант, көл-шік, жас-тар-дың.
Үндестік заңы
Қазақ тілінде буындар мен дыбыстар арасындағы өзара үйлесімділікті
үндестік заңы (закон сингармонизма) деп атайды. Үндестік заңы буын
үндестігі (гармония слогов) және дыбыс үндестігі (гармония звуков) болып
екіге бөлінеді.
Буын үндестігі – сөздегі, сөз бен қосымшалардағы дауыстылардың не
бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып үндесуі. Үндестік заңына сай қазақ
тілінің байырғы сөздері не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болады.
Кейбір басқа тілдерден қазақ тіліне енген біріккен сөздер мен қос сөздерде
жуан, жіңішке дауысты дыбыстар араласып келеді: шекара, кітап, математика,
баспасөз, аман-есен. Буын үндестігі бойынша қосымша сөздің соңғы буынындағы
дауыстыларға үндесе жалғанады. Мысалы: кітап-ты, қазір-гі, дала-дан,
баспасөз-ден.
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:
-мен, -бен, -пен көмектес септік жалғаулары сөздің соңғы буыны жуан болса
да, жіңішке болса да, осы күйінде жалғанады: қаламмен жаздым; Әсетпен бірге
келді;
-нікі, -дікі, -тікі дейтін меншіктілік ұғымды білдіретін қосымшалар буын
үндестігіне бағынбайды: Асан-дікі, бала-нікі, Марат-тікі;
-паз, -қор, -қой, -ғой, -кер, -кеш, -хана, -ист, -изм жұрнақтары буын
талғамайды, сол күйінде жазылады: әсем-паз, әзіл-қой, еңбек-қор, ақыл-гөй;
-х әрпіне біткен сөздерге қосымшалар әрқашан жуан түрде жалғанады: тарих-
тың, цех-тан;
- рк, нк, кс, кт дыбыстарының тіркесіне біткен орыс тілінен енген сөздерге
қосымшалар жіңішке түрде жалғанады: парк-тен, танкі-ні, пункт-ке, т.б.;
- ль әріптерінің тіркесіне біткен орыс тілінен енген сөздерге қосымшалар
жіңішке түрде жалғанады: циркульді, циркулінің, рульді, рулі;
- кейбір басқа тілден енген сөздердің түбірінде (мысалы: шекара, баспасөз,
аман-есен, асты-үсті, асығыс-үсігіс т.б.) буын үндестігі сақталмайды.
Дыбыс үндестігі – сөз бен қосымшаның аралығында дауыссыз дыбыстардың
бірін-бірі өзіне ұқсата әсер етуі.
Ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция) – сөз бен қосымша
арасындағы соңғы дыбыстың алғашқы дыбысты өзіне ұқсата әсер етуі:
а) сөздің соңғы дыбысы үнді не ұяң дауыссыздар болса, оған жалғанатын,
дауыссыздан басталатын қосымша үнді немесе ұяң дыбыстардан басталады.
Мысалы: аң-дар, аң-ға, аң-нан.
ә) сөздің соңғы дыбысы қатаң дыбысқа аяқталса, оған жалғанатын, дауыссыздан
басталатын қосымша қатаңнан басталады. Мысалы: кітап-тар, азамат-тық.
Кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция) сөздің соңғы дыбысы қатаң п, к,
қ болғанда, оған жалғанатын дауыстыдан басталатын қосымша п дыбысын б не у;
к, қ дыбыстарын г, ғ дыбыстарына айналдырады. Мысалы: күрек – күрегі, тап –
табады, жап – жауып.
Көптік жалғауы – көптік мағына беретін қосымша. Оның 6 фонетикалық
варианты бар: -лар-лер, -дар-дер, -тар-тер. Үндестік заңына сай жуан
дауыстысы бар сөздерге құрамында жуан дауыстысы бар қосымшалар (-лар, -дар,
-тар) жалғанады да, соңғы буыны жіңішке дауыстыдан тұратын сөздерге жіңішке
варианттар (-лер, -дер, -тер) жалғанады.
Сөздің соңғы дыбысы Фонетикалық Мысалдар
варианттар
дауысты немесе р, й, у -лар, -лер балалар, үйлер,
дыбыстарынан кейін таулар, інілер
ұяң з, ж және үнді м, л, н, -дар, -дер қыздар, адамдар,
ң дыбыстарынан кейін сендер, гүлдер
қатаң дауыссыздар мен б, в, -тар, -тер құстар, мектептер,
г, д дыбыстарынан кейін клубтар, технологтар
Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі тұрақты болып келеді.
Бастауыш сөйлемнің бас жағында келеді де, ал баяндауыш соңғы жағында
болады. Толықтауыш баяндауыштың не өзін толықтайтын сөздің алдында тұрады.
Анықтауыш анықталушы мүшенің алдында келеді. Пысықтауыш көбінесе
пысықталушы сөздің тікелей алдында тұрады, бірақ кейде олар бір-бірінен
қашықтықта да бола береді. Мысалы: Бүгін біз қызық кино көрдік.
Шылау немесе көмекші сөздер өздері байланыста тұратын сөзден кейін
келеді: Оқу үшін келдім. Сабақтан кейін кездесейік.
Сұрау мағынасын беретін сұраулық шылаулар мен сұрау есімдіктері
баяндауыш жоқ болған кезде сөйлемнің соңында тұрады: Мынау не? Бірінші
дәрісхана қайда?
Сөйлемде баяндауыш бар болса, сұраулық шылаулар мен сұрау есімдіктері
баяндауыштың алдында тұрады: Қарлығаш қайда отыр?
Сөйлемдегі сөздер көбінесе осы тәртіпті сақтайды, ал өлең жолдарында
ұйқас сақтау мақсатымен бұл тәртіпке бағынбайды.
1-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойып жазыңыз.
І. А-Ә: с...уле, қ...улы, б...ліш, ...сем, қ...зір, д...лел, з...улім,
ж...йлау, т...ңдау, ғ...лам, ж...рдем, С...бира, м...селе, н...зік,
қ...сық.
ІІ. О-Ө: б...бек, Ботаг...з, д...рекі, ...лке, ж...рық, к...леңке, ...зық,
...сек, қ...рық, т...рсық, т...стік, с...ғыс, с...гіс, р...лі, ...ңір.
ІІІ. Ұ-Ү: б...гін, ...зын, т...лкі, ж...мыс, к...згі, т...здық, з...лым,
м...здақ, к...лгін, с...лгі, м...рын, қ...тты, ...сақ, б...зау, г...ріл.
ІV. Ы-І: сег...з, сағ...з, күм...с, қоң...з, дәл...з, доң...з, жаз..қ,
жүз...к, б...лез...к, бөр...к, мәңг..., мой...л, нар...қ, пар...з, рәс...м.
2-тапсырма. Берілген сөздерді буынға бөліп, олардың түрін ажыратыңыз,
фонетикалық талдау жасаңыз.
Оқу, істейді, қызмет, меңгеру, ою, әсемпаз, буын, киін, таулар.
Үлгі: саудагер.
Сау-да-гер – 3 буын, 1- бітеу, жуан; 2 - ашық, жуан; 3 - бітеу, жіңішке.
с – дауыссыз, қатаң
а – дауысты, жуан
у – дауыссыз, жуан
д – дауыссыз, ұяң
г – дауыссыз, ұяң
е – дауысты, жіңішке
р – дауыссыз, үнді
8 әріп, 8 дыбыс
3-тапсырма. Берілген сөздерді аударып, тиісті көптік жалғауын жалғаңыз:
вид, заповедник, ягода, женщина, остров, овраг, выпускник, пустыня,
квартира, налог, долг, враг, пятно, политик, украшение, монета, след.
4-тапсырма. Берілген сөздерге көптік жалғауын жалғап, сөз тіркесін
құраңыз: адам, кісі, бала, қыз, мектеп, жұмыс, көз, сөз, өмір, бөлме.
5-тапсырма. Төмендегі сөздерді қазақ тіліне аударыңыз, сөйлем құраңыз:
дома, цветы, друзья, слова, отцы, матери, дети, книги.
6-тапсырма. Кейінді ықпалдың көмегімен жалғауларды қосып жазыңыз:
жүрек+ім, тарақ+ы, қайық+ы, көлік+ің, күрек+і, жап+ады, шық+у, есік+і,
шелек+і, доп+ым, соқ+у.
7-тапсырма. Берілген сөздерден сөйлемдер құраңыз.
Біздің, келе, туралы, ме, білгіңіз, отбасымыз? Отбасымыз, тұрады,
біздің, орталығында, облыс. Шетінде, үйіміз, орналасқан, қаланың. Мен,
құрметті, атам, шыққан, демалысқа, әжем. Жұмыс, шетелде, әке-шешем,
істейді. Үлкен, орталықта, да, етеді, ағам, ғылыми, кіші, қызмет, да, ағам.
Ағылшын, меңгеру, мен, үшін, жүрмін, оларға, тілін, көмектесіп. Қарындасым,
оқиды, және, мектепте, інім. Құрған, әпкем, тұрмыс. Үлкен, ол, қабатты,
екі, тұрады, үйде. Курс, үшінші, студентімін, унивеситеттің, өзім. Біздің,
не, туралы, келеді, тағы, білгіңіз, отбасымыз? Туысқандарыңыз, пе, сіздің,
көп, ал? Біздің, келгіңіз, үйге, ме, келмей, қонаққа?
8-тапсырма. Мәтінді оқып, тапсырмаларын орындаңыз.
Танысу
Мен Әлішермін, фамилиям Нұғман. Мен жиырма екідемін. Әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университетінің қазақ филология факультетінің соңғы курсының
студентімін.
Біздің қаламызда Қазақ тілі орталығы бар. Мен Қазақ тілі орталығының
президентімін. Орталықтың мүшелеріне қазақ тілін меңгеру үшін көмектесіп
жүрмін. Орталықтың мүшелері – әр түрлі мемлекеттердің азаматтары.
Менің әке-шешем бар. Біздің отбасымыз өте үлкен: атам, әжем, әкем,
шешем, екі ағам, әпкем, інім, қарындасым және мен. Ағаларымнан басқасы
Алматыдамыз. Атам және әжем – егде адамдар, олар – зейнеткерлер. Әкем
инженер болып жұмыс істейді. Шешем – мұғалім. Екі ағам – қызметкерлер. Олар
Астанада министрлікте жұмыс істейді. Әпкем тұрмыста. Інім мектепте оқиды.
Қарындасым кішкентай, балабақшада.
Біздің үйіміз Алматыда, қаланың шетінде. Біздің үйіміз – үлкен екі
қабатты үй. Отбасымыз тату және ұйымшыл.
*
- Мәтіннен көптік жалғаулы сөздерді теріп жазып, үндестік заңына бағынбай
тұрғандарын табыңыз.
- Мәтін бойынша сұраулы сөйлем құрастырыңыз.
- Мәтінді қолдана отырып, өзіңізді таныстырыңыз.
**
- Мәтінді оқып, өз отбасыңыз жөнінде әңгімелеңіз.
- Туыстық атауын білдіретін 10 сөзге көптік жалғауын жалғап, буын түрлерін
анықтаңыз.
- Мәтін бойынша cұхбат құрастырыңыз.
***
- Мәтіннің мазмұнын толықтыра отырып, өз отбасыңыз туралы айтып беріңіз.
- Өз отбасыңызды сипаттайтын 5 сөз тауып, оларға фонетикалық талдау
жасаңыз.
- Төмендегі мақал-мәтелдер мен нақыл сөздердің қайсысы Отбасы тақырыбына
қатысты екенін анықтаңыз. Оларды жаттап алыңыз.
1. Әр елдің салты басқа. 2. Сабыр түбі – сары алтын. 3. Бала, баланың
ісі шала. 4. Алты жасар бала атқа мінсе, алпыстағы шал алдынан шығар. 5.
Бала – адамның бауыр еті. 6. Жақсы сөз – жарым ырыс. 7. Жақсы – ісімен
жақсы. 8. Бейнет түбі – зейнет. 9. Жері байдың – елі бай. 10. Қыз өссе –
елдің көркі, гүл өссе – жердің көркі. 11. Абысын тату болса, ас көп. 12.
Жаңбырменен жер көгерер, батаменен ел көгерер.
Есте сақтаңыз!
Қазақ халқында өзінен жасы үлкен адамға және таныс емес кісілерге сіз деп
сөйлейді.
Жасы үлкендерге әңгімені сыйластықты білдіретін аға, ағай, ата, атай, апай
сияқты сөздермен бастайды.
Жасы кішілерге айналайын, қарағым, қызым, інішек, шырағым, балам, балақай
т.б. сөздермен бастайды.
Ресми қарым-қатынаста ханым, мырза, құрметтім, қымбаттым деген сияқты
сөздер қолданылады.Жақсы сөз – жарым ырыс дейді қазақ халқы. Сондықтан
бір-біріне жақсы тілек айтуға үлкен мән береді.
Өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары
1. Қай сөз үндестік заңына бағынбай тұр:
А) жазушы
В) студенттер
С) сазгер
Д) балабақшада
Е) аспаз
2. Үнді дауыссыз дыбыстан құрылған сөздерді табыңыз:
А) сөздік, дәптер
В) бес, тоғыз
С) әдемі, момын
Д) жылдам, тез
Е) рең, мен
3. Тұйық буыннан тұратын сөздерді табыңыз:
А) адам, ауыл
В) ойын, әйел
С) бала, кітап
Д) әсем, өлең
Е) өрік, мейіз
4. Дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың алмасып отыруына байланысты
буын неше түрге бөлінеді?
А) 6
В) 5
С) 4
Д) 3
Е) 2
5. Көптік жалғаулы сөзді табыңыз:
А) жануар
В) жанар
С) жазар
Д) жаулар
Е) жабар
СОӨЖ №1
Тақырып: Сәлем – сөздің атасы.
Мақсаты: білім алушылардың лекика-грамматикалық және фонетикалық білім,
білік, дағдыларын дамыта отырып, лингвомәдени құзыреттілігін қалыптастыру.
1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіз.
Сәлем – сөздің атасы
Сәлем – әдептіліктің белгісі. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем беру, сәлем
қылу түрлері бар. Сәлемдесу – кездескен адамдардың бір-бірінің амандығын
біліп, қуанышқа бөленуі, бір-біріне аман-саулық тілеп, ниеттестігін
білдіруі. Әрбір адам қайырлы таң, қайырлы күн, қайырлы кеш, кеш
жарық деген сөздерді амандасуға қосып, тәуліктің үш мезгілінде де бір-
бірімен ақжарқын амандасуға тиіс.
Амандасқан адам қазақ салтында оң алақанын жүрегінің үстіне қойып,
басын изейді. Не қол алысып амандасады.
Сәлемдесу түрлері мыналар:
– Сәлемсіз бе?
– Сәлем!
– Аман-саусыз ба?
– Аман-есенсіз бе?
– Есенсіз бе?
– Амансыз ба?
– Үй-ішіңіз аман ба?
– Бала-шағаңыз, мал-жаныңыз аман ба?
Араб тілінен енген:
– Ассалаумағалайкум!
– Уағалайкум ассалам!
Яғни:
– Сізге амандық тілеймін!
– Сізге де амандық тілеймін! – деген сияқты амандасу түрлері көп кездеседі.
2. Белгіленген сөздердің мағынасын түсіндірме сөздіктен анықтап, оларға
фонетикалық талдау жасаңыз.
3. Тақырып бойынша өзара сұхбат құрыңыз.
4. Төмендегі туыстық қарым-қатынасты білдіретін сөздердің мәнін біліп алып,
есте сақтаңыз.
Ата – әкенің әкесі. Атаны жасы кішілер құрметпен ақсақал, қария деп
атайды, шал деуге болмайды, ол сыйламағандық болып есептеледі.
Әже – әкенің шешесі. Ұлы мен келіні әжесінің айтқанын екі етпеуі тиіс.
Әже де немерелерін ерекше жақсы көреді.
Әке-шеше, ата-ана – дүниеге ұрпақ алып келген ерлі-зайыпты адамдар. Ұл
мен қыз үшін бұлардан асқан адам жоқ. Сондықтан, олар ата-анаға өмір бойы
қарыздар. Отбасындағы әке отағасы делінеді. Келін күйеуінің шешесін
(анасын) ене дейді, ал басқалар ошақ иесі деп атайды.
Бала – ата-анадан туған ұрпақтар, яғни олар ұл, қыз деп аталады.
Ұл – шаңырақ иесі, ұрпақ жалғастырушы. Ұл туғанда бұрын ат ұстар деп
хабарлаған.
Қыз – басқа елдің болашақ келіні, болашақ ана. Сондықтан қыз – қонақ,
қыз – өріс деп туған-туыстары аялап, мәпелеп өсірген. Үлкендер оны
қызымыз деп үнемі төрге отырғызып, жолы үлкен деп есептеген.
Тұңғыш, ортаншы, кенже бала. Ата-ана бірінші туған баласын тұңғышым,
одан кейін туған баласын (немесе балаларын) ортаншым, ең соңғы туған
баласын кенжем деп атаған. Алғашқы балаларын үйлендіріп, енші беріп жеке
отауға шығарған да, соңғы кенжесін өз қолында қалдырған. Ол әке-шешесін
бағып, олардың мұрасына ие болып қалған.
Немере – ұлдың баласы. Немере ата-әже үшін өте ыстық болады. Олар бірінші
немересін көбінесе бауырына салып, өсіреді.
Шөбере – немеренің баласы. Оның ата-ана үшін орны ерекше. Егер шөберенің
қолынан (алақанынан) су ішсе, о дүниеде жеңілдік болады деседі. Шөберенің
баласы шөпшек, шөпшектің баласы немене, немененің баласы туажат,
туажаттың баласы мүлдежат делінеді.
Аға, апа, қарындас, сіңлі – бір әке-шешеден туған немесе туыстың ұл
балалары үлкен болса – аға, кіші болса іні, үлкен қыз апа, әпке,
кіші болса, қарындас, қыздар үшін сіңлі болады.
Жеңге – ағаның әйелі. Ол жасы үлкендер үшін – келін, жасы кішілер үшін
– жеңге, жеңеше. Жеңгелері қайындарын, қайын сіңлілерін мырза жігіт,
ерке бала, сырғалым, шашбаулым, бойжеткен, күлім көз деп
құрметпен атаған.
Қайын іні, қайын сіңлі – жеңгелері үшін күйеуінің інісі – қайын іні,
қарындасы – қайын сіңлі болады. Оларды жеңгелері үнемі еркелетіп жүреді.
Ағайын – бірге туған туыстар бір сөзбен ағайындар делінеді.
Келін – інінің, баланың әйелі, жасы үлкендерге келін болып есептеледі.
Келін күйеуінен үлкендердің бәріне де иіліп сәлем беруі керек.
Қалыңдық – күйеуге атастырған, бірақ өз үйінде отырған бойжеткен.
Абысын – ағайынды жігіттердің әйелдері.
Бөле – апалы-сіңлілі қыздардың балалары бір-біріне бөле болады.
Бажа – апалы-сіңлілі қыздардың күйеулері бір-біріне бажа.
Қайын ата – әйелге күйеуінің әкесі, күйеуге әйелінің әкесі. Екі жақ та,
қайын атаны өз әкелеріндей сыйлап, құрмет көрсетуге тырысқан.
Қайын ене – әйелге күйеуінің шешесі, күйеуге әйелінің шешесі.
Нағашы – ананың төркіні, балаларына нағашы болады. Мұнда жиендері тек
туған нағашы ғана емес, оның туыстарын түгел нағашы дейді. Осымен
байланысты нағашы жұрттың әйелдері нағашы апа, нағашы жеңге, нағашы
қарындас, нағашы аға, нағашы іні деп аталады.
Құда – қыз алып, қыз беріскен ер адамдар бір-бірін құда деп атайды. Қыз
бен жігіттің өз әкелері бір-біріне бауыздау құда делінеді, ал құда түсуге
келген адамдардың басшысы бас құда делінеді. Халқымызда әлі тумаған
балаға құда түсу салты болған, оны бел құда, қарын құда, құрсақ құда
десе, кейде бесікте жатқан балаларға құда түсу салтында бесік құда деген
сөздер де бар. Кейде қызын берген үйдің қызын ұлына алып берсе, мұны қарсы
құда дейді.
Құдағи – құданың әйелі. Құдағи жол-жораны өзі басқарады. Құдалар басқа
адамдардан жоғары отырады.
Жиен – қыздан туған бала (лар). Жиен нағашыларына еркелеп, нені қаласа
да, алуға құқы бар. Ал нағашылары оның қолын қақпауға тиісті. Нағашы
жиендер кездескенде бір-бірімен әзілдесіп, ойнап-күле береді.
Құдаша – келіннің сіңілісі, жігіттің қарындасы, жас келіншектер қарсы
жақтарға құдаша делінеді. Құдалар ауылының жастары құдашалармен жарасымды
әзілдесіп, ойнап-күліп, сыйлас болуға тиісті.
Құда бала – жігіт немесе келіннің інілері. Олармен де екі жақтың құдалары
әзілдесіп отырады.
Күйеу – қыз алған жігіт. Ол қыз берген жақтың бәріне күйеу бала болып
есептеледі. Күйеу әйелінің апаларын қайын бикем деп, сіңілісін, інілерін
балдызым деп, көбінше балдыздарымен әзілдеседі. Қонақасы бергенде күйеу
мен келінге қойдың төсін ұсынады. Күйеу бас ұстамайды.
Жезде – әйелдің інілері мен сіңілілері оның күйеуін жезде деп
еркелетеді, әзілдейді. Олар өте тату болады. Балдызының әйелі де оны
жезде деу керек.
Балдыз – әйелдің інілері мен сіңілілері оның күйеуіне балдыз болады.
Құрдас – бір жылы туған адамдар. Құрдастар бір-бірімен қатты
қалжыңдасады. Тіпті құрдасы сол жерде жоқ болса да, сыртынан қалжың айтып
отырады.
Дос – екі адамның бір-бірінен сыр жасырмай, сыйлап, қиын сәтте қол ұшын
беріп, пікірі мен мақсаттары, арман-мүдделері бір жерден шығып жатса,
оларды дос дейді. Достықтың белгісі – қол беріп, төс тақасу.
Осылармен бірге халқымызда жасына қарай сәби, бала, балақай,
жеткіншек, жасөспірім, бойжеткен, бозбала, ер жеткен, жігіт,
орта жастағыларды еркек, әйел, үлкен адамдарды қария, кейуана,
шал, кемпір деп атайды.
5. Мәтінге сүйеніп өз туыстарыңыз туралы (олар сізге кім болып келетінін)
айтып беріңіз.
СӨЖ №1
1. Әр елдің амандасу рәсімі туралы ақпарат жинап, мәлімдеме дайындаңыз.
2.Қазақстанда тұратын халықтардың амандасу рәсімі бойынша салыстырмалы
кесте құрастырыңыз.
3. Бір елдің амандасу рәсімі туралы тұсаукесер жасаңыз.
4.Отбасы туралы мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді жазып келіңіз. Оларды
жатқа айтып беріңіз.
5. Менің отбасым тақырыбына шығарма жазыңыз.
2-тақырып
Грамматика: Зат есім. Тәуелдік жалғауы, -нікі, -дікі, -тікі жұрнақтары
арқылы жасалатын тәуелдік форма.
Лексика: Білім – байлығымыз. Сабақтың мақсаты: Зат есімнің морфологиялық
ерекшеліктерін, тәуелдік жалғауларын қайталай отырып, студенттерді сауатты
жазуға, сөздік қорын молайтып, өз ойын анық жеткізуге баулу.
Зат есім
Зат есім – заттың, заттық ұғымның атын білдіретін сөз табы: кітап, адам,
маман, студент, гүл, құрал, мақта, мата, жіп, киім, т.б. Зат есім
мағынасына қарай жалқы және жалпы, деректі және дерексіз, құрамы мен
тұлғасына қарай дара және күрделі, негізгі және туынды болып бөлінеді.
Жалқы есімдер – жеке, дара заттың өзіндік атауы: Әйгерім, Алакөл, Алматы,
Алатау, Ақтабан шұбырынды, Ақтөс, Алматы ақшамы газеті, т.б.
Жалпы есімдер – бірыңғай көптеген заттардың жалпылама атауы: өзен, көл,
көше, кітап, тау, ағаш, бала, шолпы, сақина, алқа, былғары, т.б.
Деректі зат есім – көзге көрінетін, денеге сезілетін зат атаулары:
балық, қалам, мысық, жапырақ, үй, т.б.
Дерексіз зат есім – көзге көрінбейтін, денеге сезілмейтін, тек ой
арқылы түсінілетін зат атаулары: арман, бақыт, мінез, достық, адамгершілік,
т.б.
Дара зат есім – бір сөзден тұратын зат атауы: жер, көл, хат, аң, ыдыс,
т.б.
Күрделі зат есім – бірнеше сөзден біріккен, қосарланған, тіркескен,
қысқарған зат атаулары: қолғанат, қараторғай, ертұрман, ыдыс-аяқ, ата-ана,
ауылшаруашылық, күн тәртібі, ҚР, АТУ, т.б.
Негізгі зат есім – тек түбірден тұратын, жұрнақсыз зат есімдер: бас,
қол, тау, күн, ән, адам, бала, т.б.
Туынды зат есім – жұрнақ арқылы жасалған зат есімдер: білім (біл+ім),
дәрігер (дәрі+гер), оқушы (оқу+шы), жастық (жас+тық), т.б.
Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар:
-шы, -ші: оқу+шы, ән+ші, тігін+ші, тоқыма+шы;
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік: жеңіл+дік, дос+тық, жас+тық;
-шылық, -шілік: адамгершілік, тіршілік;
-лас, -лес, -дас, -дес: жол+дас, жер+лес, ат+тас, пікір+лес, әріп+тес;
-гер, -кер: зер+гер, дәрі+гер, зейнет+кер.
Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар:
-ма, -ме, -ба, -бе, -па,-пе: аялдама, терме, қоспа;
-ым, -ім, -м: білім, шағым, сезім, киім, күтім;
-іш, -ыш: өлшеуіш, төсеніш.
Зат есімнің категориялары (түрленуі)
Көптік категориясы: балалар, дәптерлер.
Тәуелдік категориясы: үйім, үйің, үйіңіз, үйі, үй сенікі, қала біздікі.
Септік категориясы: қала, қаланың, қалаға, қаланы, қалада, қаладан,
қаламен.
Зат есім баяндауыш қызметінде қолданылғанда жіктеледі:
І жақ: Мен студентпін, маманмын.
ІІ жақ: Сен студентсің, мамансың.
ІІ жақ: Сіз студентсіз, мамансыз.
ІІІ жақ: Ол студент, маман.
Заттың меншіктілігін білдіретін жалғауды тәуелдік жалғауы дейміз.
Тәуелдік жалғаудағы сөз ілік септігіндегі сөзбен байланысты болады. Мысалы:
менің досым – мой друг.
Жекеше түрі Көпше түрі
І. Мен я - менің мой І. Біз мы - біздің наш
ІІ. Сен ты - сенің твой ІІ. Сендер вы - сендердің ваш
Сіз Вы - сіздің Ваш Сіздер Вы - сіздердің Ваш
ІІІ. Ол он - оның его (ее) ІІІ. Олар они - олардың их
Тәуелдік жалғауы үш жақта, жекеше, көпше түрде қолданылады және
үндестік заңына бағына отырып жалғанады.
Түбір дауысты дыбысқа аяқталса
Жекеше түрі Көпше түрі
І. менің қала-м, әже-м І. біздің қала-мыз, әже-міз
ІІ. сенің қала-ң, әже-ң ІІ. сендердің қала-лар-ың, әже-лер-ің
сіздің қала-ңыз, әже-ңіз сіздердің қала-лар-ыңыз, әже-лер-іңіз
ІІІ. оның қала-сы, әже-сі ІІІ. олардың қала-лар-ы, әже-лер-і
Түбір дауыссыз дыбысқа аяқталса
Жекеше түрі Көпше түрі
І. менің дәптер-ім, дос-ым І. біздің дәптер-іміз, дос-ымыз
ІІ. сенің дәптер-ің, дос-ың ІІ. сендердің дәптер-лер-ің,
сіздің дәптер-іңіз, дос-ыңыз дос-тар-ың
ІІІ. оның дәптер-і, дос-ы сіздердің дәптер-лер-іңіз,
дос-тар-ыңыз
ІІІ. олардың дәптер-лер-і, дос-тар-ы
Тәуелдік жалғаудың синонимі бар. Ол: -нікі, -дікі, -тікі. Тәуелдік
мағынаны білдіретін жұрнақ меншікті заттың өзіне жалғанбай, оның иесіне
жалғанады. Тәуелді заттың аты оның иесін білдіретін сөзден бұрын тұрады.
Тәуелді затты атайтын сөзге ешбір қосымша қосылмайды. Мысалы, салыстырып
көріңіз: кітап баланікі – баланың кітабы, мөр әкемдікі – әкемнің мөрі. Бұл
жұрнақтың жуан варианты жоқ, жуан сөзге де, жіңішке сөзге де жіңішке түрде
жалғанады. Тәуелдік мағынаны білдіретін жұрнақтың жақтық мағынасы жоқ.
1-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауды қойып жазыңыз.
Менің әке... жақсы адам. Оның бес немере... бар. Олардың екеу... – қыз.
Біздің ата... – оқытушы. Сенің ата... қандай адам? Сіздің әке... кім?
Біздің мекеме... Абай даңғылында тұр. Сіздің бала... бар ма? Олардың қыз...
студент пе? Оның ат... кім? Сенің дәптер... менің кереует...де жатыр.
Сіздің дос... кім? Сендердің жолдас... керемет адам екен. Қабырғадағы
сіздің сурет... бе? Біздің есік... ашық.
2-тапсырма. Мағынасына қарай көп нүктенің орнына тиісті есімдіктерді
қойыңыз.
... ағасы аулада отыр. ... әкең дәрігер ме? ... тәрелкеңіз қайда? ...
кесеміз нешеу? ... асханамыз осында. ... қалаларыңыз өте әдемі екен. Мынау
... баламыз. ... атаң оқытушы ма? ... әжем ауылда. ... досы университетте
оқиды. ... жасың нешеде? ... балалары қайда? ... қарындашың нешеу? ...
көлігіміз мынау. ... жолдасың жақсы адам ба? ... есігіңізді жабайын.
3-тапсырма. Берілген сөз тіркестерін оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Менің дәптерім, оның қаламы, біздің мектебіміз, сенің қалаң, олардың
сабағы, сіздің ісіңіз, сендердің оқулығың, сіздердің университетіңіз,
біздің кітабымыз, менің қарындашым, оның қызы, сіздің сағатыңыз, сенің
қолың, олардың әні, біздің досымыз, олардың жолдасы.
4-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.
Мне надо учиться. Вам не надо быть здесь. Им надо выполнить задание.
Завтра тебе надо сдавать экзамен. Ей нужно выпить чаю. Вам нужно отдыхать
на Медео. Вам не надо танцевать. Тебе не надо включать телевизор. Вам надо
читать книги. Нам не надо гулять. Им надо встретиться.
5-тапсырма. Дара және күрделі зат есімдерді екі бағанға бөліп жазыңыз.
Жаңа оқулық, жеңіл өнеркәсіп, сары май, қызыл гүл, жеделхат, анықтама,
ата-ана, дәріхана, балалар бақшасы, үлкен бақша, қарақат, Қарағанды, ойбай,
Қара теңіз, көгілдір теңіз, Бетпақ дала, кең дала, АТУ, мемлекет, құрметті,
масқара, жауын-шашын, боран.
6-тапсырма. Негізгі зат есімдерден -шы, -ші, -гер, -кер, -ша, -ше,
-лық, -тық, -хана, -ын, -шек, -шық, -шік, -шылық, -гөй, -қан жұрнақтары
арқылы туынды зат есімдерін жасаңыз.
Дос, ән, шай, қайрат, ай, бөлім, іні, қап, сандық, от, бота, кітап,
ақыл, күй, қалам, адам, сауда, келін, төбе, балық.
7-тапсырма. Мәтінді оқып, тапсырмаларын орындаңыз.
Білім – байлығымыз
Білімді мыңды жығады, білекті бірді жығады дегендей, білімнің адам
өмірінде үлкен рөл атқаратыны бәрімізге белгілі. Ал білімнің қайнар бұлағы,
сенің рухани қазынаңның асыл қоры, өміріңнің қиын сәттерінде әрқашан
қасыңнан табылатын сенімді сырласың – кітап.
Кітап – асыл досымыз, ақылшымыз. Жақсы кітап – жақсы қоғам тәрізді. Кітап –
оқудың, үйренудің ең жақсы түрі, әлемдегі құпиялы ұлы ғажайыптардың бірі,
алтын қазына, ұлттық байлық.Кітап – кәріліктің жақсы досы, сонымен бірге
жастықтың да жетекшісі. Кітап адамзат ақыл-ойының інжу-маржанын бойына
жинайды да, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді. Мәдениетті адам болып тәрбиеленуге
екі құдіретті күш әсер етеді, олар – көркем өнер мен ғылым. Бұл екеуімен де
кітап бетінде дидарласасың. Өркениеттің жалпы көрінісінде әрбір халықтың
орны оның оқыған кітабының санымен анықталады.Білімге құмартып, кітапты
бүкіл жан-дүниеңмен сүйе біл. Ол сенің ең жақсы досың ғана емес, өміріңнің
соңына дейінгі сенімді серігің.
*
- Мәтіннен туынды зат есімдерді тауып, олардың жасалу жолын көрсетіңіз.
- Мәтіннен тәуелдік жалғаулы сөздерді тіркескен сөздерімен бірге теріп
жазыңыз.
- Мәтін бойынша екеуара сұхбат құрыңыз.
**
- Мәтіннен тәуелдік жалғаулы күрделі зат есімдерді тауып, оларды
тәуелдеңіз.
- Берілген сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз: асыл дос, жақсы қоғам, қайнар
бұлақ, рухани қазына, сенімді серік, сүйе білу, ұлттық байлық.
- Мәтінді қысқаша мазмұндаңыз.
***
- Мәтінге жоспар құрып, негізгі ойын айтыңыз.
- Тәуелдік жалғаудың барлық жағын, түрін қолдана отырып, өзіңізге ұнаған
кітап туралы қысқаша жазып беріңіз.
- Шағын мәтінді оқып, атын қойыңыз. Мазмұнын айтыңыз.
Пушкин өз заманында алдына жан салмаған білімді адам болған. Ол он бір
жасында әкесінің өте үлкен кітапханасын түк қалдырмай оқып шыққан және ол
кітаптың бәрі де тек француз тілінде жазылған. Басқаша айтсақ, Пушкинді
жаратқан құдай болса, оны ұлы адам қылған кітапхана.
Артық ғылым кітапта, ерінбей оқып көруге, - дейді ұлы Абай. Кітап –
білім бұлағы деген мақалдың маңызын түсінсеңіз, кітап құнының қандай
екенін байқау қиын болмаса керек. Бұл аз десеңіз, Пушкин соңғы демі бітер
шағында адаммен емес, том-том кітаптарымен қоштасыпты. Мұның бәрі – рухани
дүниенің ішіндегі кітаптың ерекше орнын көрсететін дәлел.
Өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары
1. Тәуелдік жалғауы дұрыс жалғанбаған сөзді табыңыз:
А) кітабі
В) баласы
С) халқың
Д) басым
Е) атаң
2. Туынды зат есімді табыңыз:
А) сөздік;
В) бесінші;
С) халық;
Д) жылдам;
Е) садақ.
3. Күрделі зат есімді табыңыз:
А) адамгершілік;
В) ойыншық;
С) балалық;
Д) мекен-жай;
Е) қаламгер.
4. Жалқы зат есімді табыңыз:
А) ауыл;
В) студент;
С) Алакөл;
Д) балабақша;
Е) аспаз.
5. Тәуелдік жалғаулы сөзді табыңыз.
А) халыққа
В) халқы
С) халықтар
Д) халықпен
Е) халықтарда
СОӨЖ №2
Тақырып: Кредитттік оқу жүйесі.
Мақсаты: білім алушылардың лекика-грамматикалық білім, білік, дағдыларын
дамыта отырып, лингвомәдени құзыреттілігін қалыптастыру.
Қазақстанның жоғары оқу жүйесі 1992 жылдан бастап төрт жыл білім беріп
– бакалавр және қосымша екі жыл оқытып – магистр дәрежесін алатын батыс
елдерінің үлгісін қабылдап, кредиттік оқыту жүйесіне көше бастады. Дегенмен
алғашқы кезеңде бұл оқу жүйесі Қазақстанда стихиялы түрде қалыптасты.
Сондықтан 2007 жылдың 22 қарашасында Білім және ғылым министрлігі № 566
бұйрығымен Оқу үрдісін оқытудың кредиттік технологиясы бойынша ұйымдастыру
ережелерін бекітті.
Кредиттік оқыту жүйесін енгізудің мақсаты – ҚР-ның білім беру жүйесін
әлемдік білім беру жүйесімен бірлестіру, халықаралық стандарттарға, замануи
талаптарға сай ұлттық білім беру жүйесін құру.
Кредиттік оқыту жүйесі – оқу үрдісін рәсімдеу және білім көлемін кредит
түрінде есепке алу аясында білім беру бағытын қалауы бойынша таңдау
негізінде өз бетімен білім алу деңгейін жетілдіруге, білімді шығармашылық
түрде меңгеруге бағытталған оқу жүйесі.
Кредиттік оқыту жүйесінің басты міндеттері – білім көлемін
сәйкестендіру, оқытудың даралануы үшін жағдай туғызу, білім алушылардың
өздік жұмыстарының тиімділігі мен ролін күшейту.
Кредиттік оқу жүйесінің ерекшеліктері:
- білім алушылар үшін оқу жоспары пәндерін таңдау кеңдігі;
- әр студенттің өз жеке оқу жоспарын жасауға қатысуы;
- сынақ бірліктері - кредиттер жүйесін жүргізу;
- оқу үрдісінің баспа және электронды түрдегі қажетті әдістемелік
материалдармен қамтамасыз етілуі;
- студенттердің оқу пәндерін меңгеруін бағалауда балдық-рейтингтік жүйенің
міндетті түрде қолданылуы.
Тапсырмаларды орындаңыз:
1) Сұрақтарға жауап беріңіз:
Кредиттік оқыту жүйесі деген не?
Кредиттік оқыту жүйесін енгізудің мақсаты қандай?
Кредиттік оқыту жүйесінің басты мақсаттары қандай?
Кредиттік оқыту жүйесінің артықшылығы неде?
2) Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.
3) Мәтін бойынша өзара сұқбат құрыңыз.
4) Өлеңді жаттап алыңыз:
...Әр адамда өз анасынан басқа
Жебеп жүрер, демеп жүрер арқада
Болу керек құдіретті төрт ана:
Туған жері – түп қазығы, айбыны,
Туған тілі – сатылмайтын байлығы,
Туған дәстүр, салт-санасы – тірегі,
Қадамына шуақ шашар үнемі.
Және туған тарихы, еске алуға қаншама
Ауыр әрі қасіретті болса да.
Қасиетті бұл төрт ана – тағдырыңның тынысы,
Төрт ана үшін болған күрес – күрестердің ұлысы. (М. Шаханов)
СӨЖ № 2
1. Қазақстанның алғашқы ЖОО-лары тақырыбына реферат жазыңыз.
2. Қазақстанда 20 ғасырдың 20-30 жылдары ашылған ЖОО-лардың біреуі туралы
тұсаукесер дайындаңыз.
3. Басқа мемлекеттердің оқу жүйесі жайлы ақпарат жинап, мәлімдеме жасаңыз.
4. Оқу-білім туралы мақал-мәтелдер жазып келіп, олардың мағынасын ашыңыз.
5. Білім – байлығымыз тақырыбына эссе жазыңыз
3-тақырып
Грамматика: Жіктік жалғауы.
Лексика: Ұлы іс отаншылдықтан туады.
Сабақтың мақсаты: Тілдік, грамматикалық материалдарды жаттығулар арқылы
меңгерту. Өз ойын қазақ тілінде сауатты жеткізуге, сөйлемдерді еркін
құрастыруға, қатесіз жазуға үйрету. Студенттердің еліне, жеріне, тіліне
деген сүйіспеншілік сезімін артыру.
Жіктік жалғауы – қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін жалғанатын
қосымша, ол сөз бен сөзді жақ жағынан қиыстырып тұрады. Жіктік жалғауы есім
сөзге де, етістікке де үндестік заңына бағына отырып жалғанады.
Жақ Жалғаулары Жекеше түрі
І. Мен -мын-мін, бала-мын, елші-мін
-бын-бін, ұстаз-бын, Гүлнәз-бін
-пын-пін қазақ-пын, кәріс-пін
ІІ. Сен -сың-сің ұстаз-сыз, қазақ-сың, елші-сің
-сыз-сіз ұстаз-сыз, қазақ-сыз, елші-сіз
Сіз
ІІІ. Ол жалғауы жоқ елші, ұстаз, қазақ
Жақ Жалғаулары Көпше түрі
І. Біз -мыз-міз елші-міз, балалар-мыз
-быз-біз ұстаз-быз, көршіңіз-біз
-пыз-піз қазақ-пыз, кәріс-піз
ІІ. Сендер -сыңдар-сіңдер ұстаз-сыңдар, қазақ-сыңдар, елші-сіңдер
Сіздер -сыздар-сіздер ұстаз-сыздар, қазақ-сыздар, елші-сіздер
ІІІ. Олар жалғауы жоқ елші, ұстаз, қазақ
1-тапсырма. Жіктік жалғауында тұрған сөздерді аударыңыз.
Мен дәрігермін, біріншімін, ақылдымын
Сен дәрігерсің, екіншісің, ақылдысың
Сіз дәрігерсіз, үшіншісіз, ақылдысыз
Ол дәрігер, төртінші, ақылды
Біз дәрігерміз, біріншіміз, ақылдымыз
Сендер дәрігерсіңдер, екіншісіңдер, ақылдысыңдар
Сіздер дәрігерсіздер, үшіншісіздер, ақылдысыздар
Олар дәрігерлер, төртінші, ақылды
2-тапсырма. Жатыр (лежит), тұр (стоит), жүр (ходит), отыр (сидит)
етістіктерін үлгіге қарап жіктеңіздер.
Жекеше түрі (единственное число)
І Мен жатырмын тұр... жүр... отыр...
ІІ Сен жатырсың тұр... жүр... отыр...
Сіз жатырсыз тұр... жүр... отыр...
ІІІ Ол жатыр тұр... жүр... отыр...
Көпше түрі (множественное число)
І Біз жатырмыз тұр... жүр... отыр...
ІІ Сендер жатырсыңдар тұр... жүр... отыр...
Сіздер жатырсыздар тұр... жүр... отыр...
ІІІ Олар жатыр тұр... жүр... отыр...
3-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
Вы (сендер) студенты. Вы хорошие. Вы (сіздер) инженеры. Вы на заводе.
Ты ученик. Ты в школе. Ты ленивый. Вы преподаватель. Вы в университете. Она
в доме. Она большая. Они врачи. Они известные. Они в городе. Они в городе
известные врачи.
4-тапсырма. Көп нүктенің орнына жіктік жалғауының тиістісін жалғап,
жекешесін бір бөлек, көпшесін бір бөлек көшіріп жазыңыз.
Мен Абзал... . Біз егіз... . Мен мұғалім... . Біз дәрігер... . Мен
жігіт... . Сен қазақ... . Мен жалғыз... . Біз осында... . Мен елуде... .
Біз үлкен ... Сендер жас... . Біз бай... . Сіз күшті... . Мен бірінші... .
Сен инженер... . Сіздер жақсы.. . Біз көп... . Мен студент... . Сен
қонақ... . Мен адам...
5-тапсырма. Сөйлемдерді аяқтаңыз.
Мен мұғаліммін, сен ... . Мен қазақпын, сен ... . Ол үлкен, сендер ...
. Біз отыздамыз, сендер ... . Сен қаладасың, ол ... . Мен Алматыданмын,
сендер ... . Бала сабақта, мен ... . Сендер үйдесіңдер, олар ... . Мен
дүкендемін, сен ... .
6-тапсырма. Төмендегі сұраулы сөйлемдерді не құптаңыз, не теріске
шығарыңыз.
Сіз студентсіз бе? Сіз ауылдасыз ба? Сіз отбасыңыздң үлкенісіз бе,
кішісісіз бе? Сіз қазақсыз ба? Сіз жиырмадасыз ба? Сіз бүгін үйдесіз бе?
Сіз Қазақстандасыз ба? Сіз үйленгенсіз бе (тұрмыстасыз ба)? Сіздің
жолдасыңыз студент пе? Ол ауылдан ба? Ол үлкен бе, кіші ме? Ол қазақ па? Ол
жиырмада ма? Ол бүгін үйде ме? Ол қазақстандық ма? Ол үйленген бе (тұрмыста
ма)?
7-тапсырма. Қағазға өзіңіз туралы ақпарат жазыңыз. Қағазды бүктеп
жолдасыңызға беріңіз. Жолдасыңыз да соны жасасын. Жолдасыңыз туралы айтып
беріңіз. Жолдасыңыз сіз туралы айтсын.
8-тапсырма. Мәтінді оқып, тарсырмаларын орындаңыз.
Ұлы іс отаншылдықтан туады
Ұлы іс Отанға деген сүйіспеншіліктен, халыққа деген құрметтен, осы
екеуі үшін аяусыз еткен еңбек пен ерліктен туады.
Жастарыңыз отаншыл болсын. Отаншылдық – әр адамға керекті ең ұлы
қасиет. Ал отаншылдық өз үйіңнен басталады. Кімде-кім ата-анасын ардақтаса,
бірге туған бауырларымен тату болса, өзінің өскен ауыл, қаласын, туған
ұлтын сыйлап, қадірлесе, сол адам отаншыл болады. Өйткені әке-шешесін
ардақтамаған, өзгенің ата-анасын құрметтемейді. Өз ауылының тасын
сыйламаған, өзге ауылдың тауын қадірлемейді. Өз ұлтын жақсы көрмеген, өзге
ұлттарды ұнатпайды. Мұны ұлтшылдықпен шатастырмау керек, бұл екеуі аспан
мен жердей.
Намыс – азаматтың алтын туы. Әке-шешесін сыйлаған балада ғана намыс
болады. Ер жігіттің елі – ата-анасы, Отаны – өз үйі.
Елді, жерді, Отанды сүйетіндігіңді сөзбен емес, іспен дәлелде. Ата-
анасын сыйлаған шәкірт, студент сабағын да жақсы оқиды, тәртібін де дұрыс
ұстайды, шаруақор, адал, әділ болып өседі. Іспен дәлелдеу деген – осы.
Отаншылдық осыдан басталады.
(Б.Момышұлы.)
*
- Жаңа сөздер және сөз тіркестерімен танысып, оларды есте сақтаңыз.
- Отаншыл, азамат, әділ сөздерін жіктеңіз, олармен сөйлем құрыңыз.
- Мәтін бойынша сұраулы сөйлемдер құрастырыңыз.
- Өзара қарапайым сұхбат құрыңыз.
**
- Мәтінге жоспар құрып, негізгі ойын жазыңыз.
- Мәтіннен адамды сипаттайтын сөздерді тауып, оларды қолдана отырып өзіңіз
туралы жазыңыз (Мысалы: Мен адалмын...). Сөздерді есте сақтаңыз.
- Мәтінді қысқаша мазмұндаңыз.
***
- Мәтінді оқып, мазмұнын толықтырыңыз, мазмұндаңыз.
- Мәтіннен отаншыл адамға тән қасиеттерді теріп жазып, оларды жіктеңіз, 10
сөйлем құраңыз.
- Мен – нағыз отаншылмын деген тақырыпқа шағын шығарма жазыңыз.
Өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары
1. Жіктік жалғаулы сөзді табыңыз.
А) барамын
В) мейірімді
С) сағаттың
Д) жинау
Е) бақыттан
2. Жіктік жалғауы жалғанбайтын сөзді белгілеңіз.
А) студент
В) екінші
С) ақылды
Д) алақай
Е) келер
3. Жіктік жалғауының 3-жағында тұрған сөзді табыңыз.
А) дойбы ойнаймыз
В) тақырыпты жазыңдар
С) үстелде жатыр
Д) қонақтарды қабылда
Е) қыз ұзату
4. Жіктік жалғауының 2-жағында тұрған сөзді табыңыз
А) келерміз
В) келмекші
С) келетін
Д) келген
Е) келерсіз
5. Дұрыс жіктелген сөзді табыңыз
А) баласын
В) қалалық
С) дәрігермін
Д) қатарбын
Е) бақшабыз
СОӨЖ №3
Тақырып: Менің елімнің рәміздері.
Мақсаты: қабылданған тілдік ақпарат туралы өз көзқарасы мен пікірін айта
алу, қолдау, ризашылық, наразылық білдіре алу, қайта сұрау, ұсыныс жасау,
анықтау, шешім қабылдау сияқты және басқа да тілдік қатысымның
компоненттерін жүзеге асыра отырып, білім алушылардың тілдік құзыреттілігін
қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік туы
Мемлекеттік рәміздердің болмысын, мағынасын жақсы білу бәріміздің, әсіресе
жас ұрпақтың – парызы.Мемлекеттік туымыздың түсі – ашық аспан түстес зеңгір
көк. Зеңгір көк түс – аспанның, ауа мен құрлықтың, сонымен қатар
адалдықтың, тазалықтың белгісі. Мемлекеттік туымыз тек бір ғана түсті –
көк. Ол мемлекеттік тұтастық идеясын білдіреді. Тудағы алтын түстес күн
бейнесі – байлық пен берекенің белгісі. Ал қыран бейнесі – еркіндік
белгісі. Ұлттық өрнек қазақ халқының мәдениетін, поэтикалық және көркем
танымын, өнерін білдіреді.
Қазақстан Республикасының елтаңбасы
Біздің елтаңбамыз – шеңбер ішінде. Шеңбер мағынасы – тіршілік, шексіз
өмір дегенді білдіреді. Елтаңбадағы ең негізгі белгі – шаңырақ. Шаңырақ –
үй, Отан деген ұғымды білдіреді. Қазақ халқында Отан от басынан басталады
деген мақал бар. Шаңырақ – әлемдік геральдика тарихында тұңғыш рет
пайдаланылып отырған бейне. Шаңырағы бар елтаңба тарихта болған емес.
Елтаңба композициясында ай мүйізді алтын қанатты пырақ бар. Ұлттық
өрнек қазақ халқының тұрмысымен байланысты, ал ат, жылқы, тұлпар – қазақ
тұрмысының негізі.
Елтаңбадағы ең басты белгінің бірі – бес бұрышты жұлдыз бен елдің аты.
Елтаңбаның негізгі бояуы алтын түстес.
Тапсырмаларды орындаңыз:
1) Мәтіндерді оқып, мазмұндаңыз.
2) Тест тапсырмаларын орындаңыз:
1) Қазақ елінің рәміздеріне ... жатады.
а) байрақ, жалау, жалауша
ә) таңба, белгі, мөр
б) ту, елтаңба, әнұран
2) Қазақ елі туының түсі ...
а) қызыл
ә) жасыл
б) көк
3) Зеңгір көк ... белгісі.
а) адалдықтың, тазалықтың, аспанның
ә) қуаныштың, жеңістің
б) жамандықтың, бейбітшіліктің
4) Күн бейнесі ... белгісі.
а) татулықтың, бірліктің
ә) байлық пен берекенің
б) достық пен жолдастықтың
5) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Грамматика: Қазақ тілінің ерекшелігі. Дыбыстардың саралануы. Буын түрлері.
Үндестік заңы. Көптік жалғауы.
Лексика: Өзім туралы. Танысу. Амандасу.
Сабақтың мақсаты: Лексика-грамматикалық тақырыптарды пайдалана отырып, өз
ойларын анық жеткізе білуге, сауатты жазуға дағдыландыру, сөздік қорын
молайту.
Қазақ тілінің ерекшелігі
Қазақ тілі грамматикасының өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, түркі
тілдерінің ішінде қазақ тілі агглютинативті (жалғалмалы) тілдер тобына
жатады. Сөзжасам түбірдің өзгеруі арқылы емес, түбірге аффикстердің
(жалғау, жұрнақ) жалғануы арқылы жүзеге асады, ал түбір өзгеріссіз қала
береді. Мысалы: бала, бала-ға, бала-лар-ымыз-дың.
Қазақ тіліндегі барлық аффикстердің фонетикалық варианттары бар, олар
сөзге сингармонизм және ассимиляция заңдылығына бағына отырып жалғанады.
Мысалы, көптік жалғауының 6 фонетикалық варианты бар:
-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.
Қазақ тілінде ІІІ жақта қолданылатын жіктік жалғауы бар, ол сөйлемді
аяқтап тұратын баяндауыш қызметіндегі сөздердің барлығына дерлік жалғанады.
Мысалы: Мен отыр-мын. Сіз мұғалім-сіз. Біз төртеуміз.
Қазақ тілінде тәуелділік мағынасын беретін тәуелдік жалғауы бар, ол
әрқашан ілік септігіндегі сөзбен байланысады: әке-нің сөзі, ана-ның
махаббаты.
Қазақ тілінде екпін әрқашан сөздің соңғы буынына түседі. Мысалы: бала,
балаға, балалар, балаларға, балаларымызға. Қазақ тілінде байырғы
сөздермен қатар орыс, араб, парсы, монғол және т.б. тілдерден ауысқан кірме
сөздер де көп кездеседі.
Фонетика
Фонетика – тілдің дыбыстық жүйесін зерттейтін ғылым саласы.
Әліпби (алфавит) – әріптердің рет-ретімен жүйелі тізілген жиынтығы.
Қазақ алфавиті 42 әріптен тұрады: а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ё, ж, з, и,
й, к, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь,
э, ю, я. Оның ішінде тоғызы тек қазақ тіліне тән ерекше дыбыстар: ә, ө, ұ,
ү, і, қ, ғ, ң, һ.
Қазақ тілінде дыбыс саны – 37 (дыбыс бола айтылмайтындар: я (й+а), ю
(й+у), ё (й+о) қосарлы дыбыстары және ь – жіңішкелік, ъ – жуандық
белгілері).
Қазақ тілінде жуандық және жіңішкелік белгілері, сондай-ақ э, ё, в, ф,
ц, ч дыбыстары мен әріптері орыс тілі арқылы енген кірме сөздерде ғана
кездеседі.
Дыбыстардың саралануы
Дауысты дыбыстар жуан дауыстылар а, о, ұ, ы, ( у, и).
(гласные звуки)
жіңішке дауыстылар ә, ө, ү, і, е, (е, э, ю, я) (
у, и).
Дауыссыз дыбыстар қатаң дауыссыздар п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, ц, ч,
(согласные звуки) х, һ
ұяң дауыссыздар б, в, г, ғ, д, ж, з
үнді дауыссыздар р, л, м, н, ң, й, у
Буын – айтылғанда үзіліп-үзіліп шығатын, құрамында дауысты дыбысы бар
сөздің бөлшегі. Сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Дауысты
дыбыстардың жуан, жіңішкелігіне қарай буындар жуан және жіңішке болып
бөлінеді.
Ішіндегі дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың алмасып отыруына
байланысты буын ашық, тұйық, бітеу болып үшке бөлінеді.
Ашық буын – бір дауысты дыбыстан тұратын немесе дауысты дыбысқа біткен
буын: е-ді, о-ны, а-ға, да-ла.
Тұйық буын – дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталатын
буын: ол, ой-ын, ау-ыл-ым.
Бітеу буын – ортасында дауысты дыбыс тұрып, екі жағы дауыссыз дыбыстан
құралған буын: біз, қант, көл-шік, жас-тар-дың.
Үндестік заңы
Қазақ тілінде буындар мен дыбыстар арасындағы өзара үйлесімділікті
үндестік заңы (закон сингармонизма) деп атайды. Үндестік заңы буын
үндестігі (гармония слогов) және дыбыс үндестігі (гармония звуков) болып
екіге бөлінеді.
Буын үндестігі – сөздегі, сөз бен қосымшалардағы дауыстылардың не
бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып үндесуі. Үндестік заңына сай қазақ
тілінің байырғы сөздері не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болады.
Кейбір басқа тілдерден қазақ тіліне енген біріккен сөздер мен қос сөздерде
жуан, жіңішке дауысты дыбыстар араласып келеді: шекара, кітап, математика,
баспасөз, аман-есен. Буын үндестігі бойынша қосымша сөздің соңғы буынындағы
дауыстыларға үндесе жалғанады. Мысалы: кітап-ты, қазір-гі, дала-дан,
баспасөз-ден.
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:
-мен, -бен, -пен көмектес септік жалғаулары сөздің соңғы буыны жуан болса
да, жіңішке болса да, осы күйінде жалғанады: қаламмен жаздым; Әсетпен бірге
келді;
-нікі, -дікі, -тікі дейтін меншіктілік ұғымды білдіретін қосымшалар буын
үндестігіне бағынбайды: Асан-дікі, бала-нікі, Марат-тікі;
-паз, -қор, -қой, -ғой, -кер, -кеш, -хана, -ист, -изм жұрнақтары буын
талғамайды, сол күйінде жазылады: әсем-паз, әзіл-қой, еңбек-қор, ақыл-гөй;
-х әрпіне біткен сөздерге қосымшалар әрқашан жуан түрде жалғанады: тарих-
тың, цех-тан;
- рк, нк, кс, кт дыбыстарының тіркесіне біткен орыс тілінен енген сөздерге
қосымшалар жіңішке түрде жалғанады: парк-тен, танкі-ні, пункт-ке, т.б.;
- ль әріптерінің тіркесіне біткен орыс тілінен енген сөздерге қосымшалар
жіңішке түрде жалғанады: циркульді, циркулінің, рульді, рулі;
- кейбір басқа тілден енген сөздердің түбірінде (мысалы: шекара, баспасөз,
аман-есен, асты-үсті, асығыс-үсігіс т.б.) буын үндестігі сақталмайды.
Дыбыс үндестігі – сөз бен қосымшаның аралығында дауыссыз дыбыстардың
бірін-бірі өзіне ұқсата әсер етуі.
Ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция) – сөз бен қосымша
арасындағы соңғы дыбыстың алғашқы дыбысты өзіне ұқсата әсер етуі:
а) сөздің соңғы дыбысы үнді не ұяң дауыссыздар болса, оған жалғанатын,
дауыссыздан басталатын қосымша үнді немесе ұяң дыбыстардан басталады.
Мысалы: аң-дар, аң-ға, аң-нан.
ә) сөздің соңғы дыбысы қатаң дыбысқа аяқталса, оған жалғанатын, дауыссыздан
басталатын қосымша қатаңнан басталады. Мысалы: кітап-тар, азамат-тық.
Кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция) сөздің соңғы дыбысы қатаң п, к,
қ болғанда, оған жалғанатын дауыстыдан басталатын қосымша п дыбысын б не у;
к, қ дыбыстарын г, ғ дыбыстарына айналдырады. Мысалы: күрек – күрегі, тап –
табады, жап – жауып.
Көптік жалғауы – көптік мағына беретін қосымша. Оның 6 фонетикалық
варианты бар: -лар-лер, -дар-дер, -тар-тер. Үндестік заңына сай жуан
дауыстысы бар сөздерге құрамында жуан дауыстысы бар қосымшалар (-лар, -дар,
-тар) жалғанады да, соңғы буыны жіңішке дауыстыдан тұратын сөздерге жіңішке
варианттар (-лер, -дер, -тер) жалғанады.
Сөздің соңғы дыбысы Фонетикалық Мысалдар
варианттар
дауысты немесе р, й, у -лар, -лер балалар, үйлер,
дыбыстарынан кейін таулар, інілер
ұяң з, ж және үнді м, л, н, -дар, -дер қыздар, адамдар,
ң дыбыстарынан кейін сендер, гүлдер
қатаң дауыссыздар мен б, в, -тар, -тер құстар, мектептер,
г, д дыбыстарынан кейін клубтар, технологтар
Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі тұрақты болып келеді.
Бастауыш сөйлемнің бас жағында келеді де, ал баяндауыш соңғы жағында
болады. Толықтауыш баяндауыштың не өзін толықтайтын сөздің алдында тұрады.
Анықтауыш анықталушы мүшенің алдында келеді. Пысықтауыш көбінесе
пысықталушы сөздің тікелей алдында тұрады, бірақ кейде олар бір-бірінен
қашықтықта да бола береді. Мысалы: Бүгін біз қызық кино көрдік.
Шылау немесе көмекші сөздер өздері байланыста тұратын сөзден кейін
келеді: Оқу үшін келдім. Сабақтан кейін кездесейік.
Сұрау мағынасын беретін сұраулық шылаулар мен сұрау есімдіктері
баяндауыш жоқ болған кезде сөйлемнің соңында тұрады: Мынау не? Бірінші
дәрісхана қайда?
Сөйлемде баяндауыш бар болса, сұраулық шылаулар мен сұрау есімдіктері
баяндауыштың алдында тұрады: Қарлығаш қайда отыр?
Сөйлемдегі сөздер көбінесе осы тәртіпті сақтайды, ал өлең жолдарында
ұйқас сақтау мақсатымен бұл тәртіпке бағынбайды.
1-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қойып жазыңыз.
І. А-Ә: с...уле, қ...улы, б...ліш, ...сем, қ...зір, д...лел, з...улім,
ж...йлау, т...ңдау, ғ...лам, ж...рдем, С...бира, м...селе, н...зік,
қ...сық.
ІІ. О-Ө: б...бек, Ботаг...з, д...рекі, ...лке, ж...рық, к...леңке, ...зық,
...сек, қ...рық, т...рсық, т...стік, с...ғыс, с...гіс, р...лі, ...ңір.
ІІІ. Ұ-Ү: б...гін, ...зын, т...лкі, ж...мыс, к...згі, т...здық, з...лым,
м...здақ, к...лгін, с...лгі, м...рын, қ...тты, ...сақ, б...зау, г...ріл.
ІV. Ы-І: сег...з, сағ...з, күм...с, қоң...з, дәл...з, доң...з, жаз..қ,
жүз...к, б...лез...к, бөр...к, мәңг..., мой...л, нар...қ, пар...з, рәс...м.
2-тапсырма. Берілген сөздерді буынға бөліп, олардың түрін ажыратыңыз,
фонетикалық талдау жасаңыз.
Оқу, істейді, қызмет, меңгеру, ою, әсемпаз, буын, киін, таулар.
Үлгі: саудагер.
Сау-да-гер – 3 буын, 1- бітеу, жуан; 2 - ашық, жуан; 3 - бітеу, жіңішке.
с – дауыссыз, қатаң
а – дауысты, жуан
у – дауыссыз, жуан
д – дауыссыз, ұяң
г – дауыссыз, ұяң
е – дауысты, жіңішке
р – дауыссыз, үнді
8 әріп, 8 дыбыс
3-тапсырма. Берілген сөздерді аударып, тиісті көптік жалғауын жалғаңыз:
вид, заповедник, ягода, женщина, остров, овраг, выпускник, пустыня,
квартира, налог, долг, враг, пятно, политик, украшение, монета, след.
4-тапсырма. Берілген сөздерге көптік жалғауын жалғап, сөз тіркесін
құраңыз: адам, кісі, бала, қыз, мектеп, жұмыс, көз, сөз, өмір, бөлме.
5-тапсырма. Төмендегі сөздерді қазақ тіліне аударыңыз, сөйлем құраңыз:
дома, цветы, друзья, слова, отцы, матери, дети, книги.
6-тапсырма. Кейінді ықпалдың көмегімен жалғауларды қосып жазыңыз:
жүрек+ім, тарақ+ы, қайық+ы, көлік+ің, күрек+і, жап+ады, шық+у, есік+і,
шелек+і, доп+ым, соқ+у.
7-тапсырма. Берілген сөздерден сөйлемдер құраңыз.
Біздің, келе, туралы, ме, білгіңіз, отбасымыз? Отбасымыз, тұрады,
біздің, орталығында, облыс. Шетінде, үйіміз, орналасқан, қаланың. Мен,
құрметті, атам, шыққан, демалысқа, әжем. Жұмыс, шетелде, әке-шешем,
істейді. Үлкен, орталықта, да, етеді, ағам, ғылыми, кіші, қызмет, да, ағам.
Ағылшын, меңгеру, мен, үшін, жүрмін, оларға, тілін, көмектесіп. Қарындасым,
оқиды, және, мектепте, інім. Құрған, әпкем, тұрмыс. Үлкен, ол, қабатты,
екі, тұрады, үйде. Курс, үшінші, студентімін, унивеситеттің, өзім. Біздің,
не, туралы, келеді, тағы, білгіңіз, отбасымыз? Туысқандарыңыз, пе, сіздің,
көп, ал? Біздің, келгіңіз, үйге, ме, келмей, қонаққа?
8-тапсырма. Мәтінді оқып, тапсырмаларын орындаңыз.
Танысу
Мен Әлішермін, фамилиям Нұғман. Мен жиырма екідемін. Әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университетінің қазақ филология факультетінің соңғы курсының
студентімін.
Біздің қаламызда Қазақ тілі орталығы бар. Мен Қазақ тілі орталығының
президентімін. Орталықтың мүшелеріне қазақ тілін меңгеру үшін көмектесіп
жүрмін. Орталықтың мүшелері – әр түрлі мемлекеттердің азаматтары.
Менің әке-шешем бар. Біздің отбасымыз өте үлкен: атам, әжем, әкем,
шешем, екі ағам, әпкем, інім, қарындасым және мен. Ағаларымнан басқасы
Алматыдамыз. Атам және әжем – егде адамдар, олар – зейнеткерлер. Әкем
инженер болып жұмыс істейді. Шешем – мұғалім. Екі ағам – қызметкерлер. Олар
Астанада министрлікте жұмыс істейді. Әпкем тұрмыста. Інім мектепте оқиды.
Қарындасым кішкентай, балабақшада.
Біздің үйіміз Алматыда, қаланың шетінде. Біздің үйіміз – үлкен екі
қабатты үй. Отбасымыз тату және ұйымшыл.
*
- Мәтіннен көптік жалғаулы сөздерді теріп жазып, үндестік заңына бағынбай
тұрғандарын табыңыз.
- Мәтін бойынша сұраулы сөйлем құрастырыңыз.
- Мәтінді қолдана отырып, өзіңізді таныстырыңыз.
**
- Мәтінді оқып, өз отбасыңыз жөнінде әңгімелеңіз.
- Туыстық атауын білдіретін 10 сөзге көптік жалғауын жалғап, буын түрлерін
анықтаңыз.
- Мәтін бойынша cұхбат құрастырыңыз.
***
- Мәтіннің мазмұнын толықтыра отырып, өз отбасыңыз туралы айтып беріңіз.
- Өз отбасыңызды сипаттайтын 5 сөз тауып, оларға фонетикалық талдау
жасаңыз.
- Төмендегі мақал-мәтелдер мен нақыл сөздердің қайсысы Отбасы тақырыбына
қатысты екенін анықтаңыз. Оларды жаттап алыңыз.
1. Әр елдің салты басқа. 2. Сабыр түбі – сары алтын. 3. Бала, баланың
ісі шала. 4. Алты жасар бала атқа мінсе, алпыстағы шал алдынан шығар. 5.
Бала – адамның бауыр еті. 6. Жақсы сөз – жарым ырыс. 7. Жақсы – ісімен
жақсы. 8. Бейнет түбі – зейнет. 9. Жері байдың – елі бай. 10. Қыз өссе –
елдің көркі, гүл өссе – жердің көркі. 11. Абысын тату болса, ас көп. 12.
Жаңбырменен жер көгерер, батаменен ел көгерер.
Есте сақтаңыз!
Қазақ халқында өзінен жасы үлкен адамға және таныс емес кісілерге сіз деп
сөйлейді.
Жасы үлкендерге әңгімені сыйластықты білдіретін аға, ағай, ата, атай, апай
сияқты сөздермен бастайды.
Жасы кішілерге айналайын, қарағым, қызым, інішек, шырағым, балам, балақай
т.б. сөздермен бастайды.
Ресми қарым-қатынаста ханым, мырза, құрметтім, қымбаттым деген сияқты
сөздер қолданылады.Жақсы сөз – жарым ырыс дейді қазақ халқы. Сондықтан
бір-біріне жақсы тілек айтуға үлкен мән береді.
Өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары
1. Қай сөз үндестік заңына бағынбай тұр:
А) жазушы
В) студенттер
С) сазгер
Д) балабақшада
Е) аспаз
2. Үнді дауыссыз дыбыстан құрылған сөздерді табыңыз:
А) сөздік, дәптер
В) бес, тоғыз
С) әдемі, момын
Д) жылдам, тез
Е) рең, мен
3. Тұйық буыннан тұратын сөздерді табыңыз:
А) адам, ауыл
В) ойын, әйел
С) бала, кітап
Д) әсем, өлең
Е) өрік, мейіз
4. Дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың алмасып отыруына байланысты
буын неше түрге бөлінеді?
А) 6
В) 5
С) 4
Д) 3
Е) 2
5. Көптік жалғаулы сөзді табыңыз:
А) жануар
В) жанар
С) жазар
Д) жаулар
Е) жабар
СОӨЖ №1
Тақырып: Сәлем – сөздің атасы.
Мақсаты: білім алушылардың лекика-грамматикалық және фонетикалық білім,
білік, дағдыларын дамыта отырып, лингвомәдени құзыреттілігін қалыптастыру.
1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіз.
Сәлем – сөздің атасы
Сәлем – әдептіліктің белгісі. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем беру, сәлем
қылу түрлері бар. Сәлемдесу – кездескен адамдардың бір-бірінің амандығын
біліп, қуанышқа бөленуі, бір-біріне аман-саулық тілеп, ниеттестігін
білдіруі. Әрбір адам қайырлы таң, қайырлы күн, қайырлы кеш, кеш
жарық деген сөздерді амандасуға қосып, тәуліктің үш мезгілінде де бір-
бірімен ақжарқын амандасуға тиіс.
Амандасқан адам қазақ салтында оң алақанын жүрегінің үстіне қойып,
басын изейді. Не қол алысып амандасады.
Сәлемдесу түрлері мыналар:
– Сәлемсіз бе?
– Сәлем!
– Аман-саусыз ба?
– Аман-есенсіз бе?
– Есенсіз бе?
– Амансыз ба?
– Үй-ішіңіз аман ба?
– Бала-шағаңыз, мал-жаныңыз аман ба?
Араб тілінен енген:
– Ассалаумағалайкум!
– Уағалайкум ассалам!
Яғни:
– Сізге амандық тілеймін!
– Сізге де амандық тілеймін! – деген сияқты амандасу түрлері көп кездеседі.
2. Белгіленген сөздердің мағынасын түсіндірме сөздіктен анықтап, оларға
фонетикалық талдау жасаңыз.
3. Тақырып бойынша өзара сұхбат құрыңыз.
4. Төмендегі туыстық қарым-қатынасты білдіретін сөздердің мәнін біліп алып,
есте сақтаңыз.
Ата – әкенің әкесі. Атаны жасы кішілер құрметпен ақсақал, қария деп
атайды, шал деуге болмайды, ол сыйламағандық болып есептеледі.
Әже – әкенің шешесі. Ұлы мен келіні әжесінің айтқанын екі етпеуі тиіс.
Әже де немерелерін ерекше жақсы көреді.
Әке-шеше, ата-ана – дүниеге ұрпақ алып келген ерлі-зайыпты адамдар. Ұл
мен қыз үшін бұлардан асқан адам жоқ. Сондықтан, олар ата-анаға өмір бойы
қарыздар. Отбасындағы әке отағасы делінеді. Келін күйеуінің шешесін
(анасын) ене дейді, ал басқалар ошақ иесі деп атайды.
Бала – ата-анадан туған ұрпақтар, яғни олар ұл, қыз деп аталады.
Ұл – шаңырақ иесі, ұрпақ жалғастырушы. Ұл туғанда бұрын ат ұстар деп
хабарлаған.
Қыз – басқа елдің болашақ келіні, болашақ ана. Сондықтан қыз – қонақ,
қыз – өріс деп туған-туыстары аялап, мәпелеп өсірген. Үлкендер оны
қызымыз деп үнемі төрге отырғызып, жолы үлкен деп есептеген.
Тұңғыш, ортаншы, кенже бала. Ата-ана бірінші туған баласын тұңғышым,
одан кейін туған баласын (немесе балаларын) ортаншым, ең соңғы туған
баласын кенжем деп атаған. Алғашқы балаларын үйлендіріп, енші беріп жеке
отауға шығарған да, соңғы кенжесін өз қолында қалдырған. Ол әке-шешесін
бағып, олардың мұрасына ие болып қалған.
Немере – ұлдың баласы. Немере ата-әже үшін өте ыстық болады. Олар бірінші
немересін көбінесе бауырына салып, өсіреді.
Шөбере – немеренің баласы. Оның ата-ана үшін орны ерекше. Егер шөберенің
қолынан (алақанынан) су ішсе, о дүниеде жеңілдік болады деседі. Шөберенің
баласы шөпшек, шөпшектің баласы немене, немененің баласы туажат,
туажаттың баласы мүлдежат делінеді.
Аға, апа, қарындас, сіңлі – бір әке-шешеден туған немесе туыстың ұл
балалары үлкен болса – аға, кіші болса іні, үлкен қыз апа, әпке,
кіші болса, қарындас, қыздар үшін сіңлі болады.
Жеңге – ағаның әйелі. Ол жасы үлкендер үшін – келін, жасы кішілер үшін
– жеңге, жеңеше. Жеңгелері қайындарын, қайын сіңлілерін мырза жігіт,
ерке бала, сырғалым, шашбаулым, бойжеткен, күлім көз деп
құрметпен атаған.
Қайын іні, қайын сіңлі – жеңгелері үшін күйеуінің інісі – қайын іні,
қарындасы – қайын сіңлі болады. Оларды жеңгелері үнемі еркелетіп жүреді.
Ағайын – бірге туған туыстар бір сөзбен ағайындар делінеді.
Келін – інінің, баланың әйелі, жасы үлкендерге келін болып есептеледі.
Келін күйеуінен үлкендердің бәріне де иіліп сәлем беруі керек.
Қалыңдық – күйеуге атастырған, бірақ өз үйінде отырған бойжеткен.
Абысын – ағайынды жігіттердің әйелдері.
Бөле – апалы-сіңлілі қыздардың балалары бір-біріне бөле болады.
Бажа – апалы-сіңлілі қыздардың күйеулері бір-біріне бажа.
Қайын ата – әйелге күйеуінің әкесі, күйеуге әйелінің әкесі. Екі жақ та,
қайын атаны өз әкелеріндей сыйлап, құрмет көрсетуге тырысқан.
Қайын ене – әйелге күйеуінің шешесі, күйеуге әйелінің шешесі.
Нағашы – ананың төркіні, балаларына нағашы болады. Мұнда жиендері тек
туған нағашы ғана емес, оның туыстарын түгел нағашы дейді. Осымен
байланысты нағашы жұрттың әйелдері нағашы апа, нағашы жеңге, нағашы
қарындас, нағашы аға, нағашы іні деп аталады.
Құда – қыз алып, қыз беріскен ер адамдар бір-бірін құда деп атайды. Қыз
бен жігіттің өз әкелері бір-біріне бауыздау құда делінеді, ал құда түсуге
келген адамдардың басшысы бас құда делінеді. Халқымызда әлі тумаған
балаға құда түсу салты болған, оны бел құда, қарын құда, құрсақ құда
десе, кейде бесікте жатқан балаларға құда түсу салтында бесік құда деген
сөздер де бар. Кейде қызын берген үйдің қызын ұлына алып берсе, мұны қарсы
құда дейді.
Құдағи – құданың әйелі. Құдағи жол-жораны өзі басқарады. Құдалар басқа
адамдардан жоғары отырады.
Жиен – қыздан туған бала (лар). Жиен нағашыларына еркелеп, нені қаласа
да, алуға құқы бар. Ал нағашылары оның қолын қақпауға тиісті. Нағашы
жиендер кездескенде бір-бірімен әзілдесіп, ойнап-күле береді.
Құдаша – келіннің сіңілісі, жігіттің қарындасы, жас келіншектер қарсы
жақтарға құдаша делінеді. Құдалар ауылының жастары құдашалармен жарасымды
әзілдесіп, ойнап-күліп, сыйлас болуға тиісті.
Құда бала – жігіт немесе келіннің інілері. Олармен де екі жақтың құдалары
әзілдесіп отырады.
Күйеу – қыз алған жігіт. Ол қыз берген жақтың бәріне күйеу бала болып
есептеледі. Күйеу әйелінің апаларын қайын бикем деп, сіңілісін, інілерін
балдызым деп, көбінше балдыздарымен әзілдеседі. Қонақасы бергенде күйеу
мен келінге қойдың төсін ұсынады. Күйеу бас ұстамайды.
Жезде – әйелдің інілері мен сіңілілері оның күйеуін жезде деп
еркелетеді, әзілдейді. Олар өте тату болады. Балдызының әйелі де оны
жезде деу керек.
Балдыз – әйелдің інілері мен сіңілілері оның күйеуіне балдыз болады.
Құрдас – бір жылы туған адамдар. Құрдастар бір-бірімен қатты
қалжыңдасады. Тіпті құрдасы сол жерде жоқ болса да, сыртынан қалжың айтып
отырады.
Дос – екі адамның бір-бірінен сыр жасырмай, сыйлап, қиын сәтте қол ұшын
беріп, пікірі мен мақсаттары, арман-мүдделері бір жерден шығып жатса,
оларды дос дейді. Достықтың белгісі – қол беріп, төс тақасу.
Осылармен бірге халқымызда жасына қарай сәби, бала, балақай,
жеткіншек, жасөспірім, бойжеткен, бозбала, ер жеткен, жігіт,
орта жастағыларды еркек, әйел, үлкен адамдарды қария, кейуана,
шал, кемпір деп атайды.
5. Мәтінге сүйеніп өз туыстарыңыз туралы (олар сізге кім болып келетінін)
айтып беріңіз.
СӨЖ №1
1. Әр елдің амандасу рәсімі туралы ақпарат жинап, мәлімдеме дайындаңыз.
2.Қазақстанда тұратын халықтардың амандасу рәсімі бойынша салыстырмалы
кесте құрастырыңыз.
3. Бір елдің амандасу рәсімі туралы тұсаукесер жасаңыз.
4.Отбасы туралы мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді жазып келіңіз. Оларды
жатқа айтып беріңіз.
5. Менің отбасым тақырыбына шығарма жазыңыз.
2-тақырып
Грамматика: Зат есім. Тәуелдік жалғауы, -нікі, -дікі, -тікі жұрнақтары
арқылы жасалатын тәуелдік форма.
Лексика: Білім – байлығымыз. Сабақтың мақсаты: Зат есімнің морфологиялық
ерекшеліктерін, тәуелдік жалғауларын қайталай отырып, студенттерді сауатты
жазуға, сөздік қорын молайтып, өз ойын анық жеткізуге баулу.
Зат есім
Зат есім – заттың, заттық ұғымның атын білдіретін сөз табы: кітап, адам,
маман, студент, гүл, құрал, мақта, мата, жіп, киім, т.б. Зат есім
мағынасына қарай жалқы және жалпы, деректі және дерексіз, құрамы мен
тұлғасына қарай дара және күрделі, негізгі және туынды болып бөлінеді.
Жалқы есімдер – жеке, дара заттың өзіндік атауы: Әйгерім, Алакөл, Алматы,
Алатау, Ақтабан шұбырынды, Ақтөс, Алматы ақшамы газеті, т.б.
Жалпы есімдер – бірыңғай көптеген заттардың жалпылама атауы: өзен, көл,
көше, кітап, тау, ағаш, бала, шолпы, сақина, алқа, былғары, т.б.
Деректі зат есім – көзге көрінетін, денеге сезілетін зат атаулары:
балық, қалам, мысық, жапырақ, үй, т.б.
Дерексіз зат есім – көзге көрінбейтін, денеге сезілмейтін, тек ой
арқылы түсінілетін зат атаулары: арман, бақыт, мінез, достық, адамгершілік,
т.б.
Дара зат есім – бір сөзден тұратын зат атауы: жер, көл, хат, аң, ыдыс,
т.б.
Күрделі зат есім – бірнеше сөзден біріккен, қосарланған, тіркескен,
қысқарған зат атаулары: қолғанат, қараторғай, ертұрман, ыдыс-аяқ, ата-ана,
ауылшаруашылық, күн тәртібі, ҚР, АТУ, т.б.
Негізгі зат есім – тек түбірден тұратын, жұрнақсыз зат есімдер: бас,
қол, тау, күн, ән, адам, бала, т.б.
Туынды зат есім – жұрнақ арқылы жасалған зат есімдер: білім (біл+ім),
дәрігер (дәрі+гер), оқушы (оқу+шы), жастық (жас+тық), т.б.
Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар:
-шы, -ші: оқу+шы, ән+ші, тігін+ші, тоқыма+шы;
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік: жеңіл+дік, дос+тық, жас+тық;
-шылық, -шілік: адамгершілік, тіршілік;
-лас, -лес, -дас, -дес: жол+дас, жер+лес, ат+тас, пікір+лес, әріп+тес;
-гер, -кер: зер+гер, дәрі+гер, зейнет+кер.
Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар:
-ма, -ме, -ба, -бе, -па,-пе: аялдама, терме, қоспа;
-ым, -ім, -м: білім, шағым, сезім, киім, күтім;
-іш, -ыш: өлшеуіш, төсеніш.
Зат есімнің категориялары (түрленуі)
Көптік категориясы: балалар, дәптерлер.
Тәуелдік категориясы: үйім, үйің, үйіңіз, үйі, үй сенікі, қала біздікі.
Септік категориясы: қала, қаланың, қалаға, қаланы, қалада, қаладан,
қаламен.
Зат есім баяндауыш қызметінде қолданылғанда жіктеледі:
І жақ: Мен студентпін, маманмын.
ІІ жақ: Сен студентсің, мамансың.
ІІ жақ: Сіз студентсіз, мамансыз.
ІІІ жақ: Ол студент, маман.
Заттың меншіктілігін білдіретін жалғауды тәуелдік жалғауы дейміз.
Тәуелдік жалғаудағы сөз ілік септігіндегі сөзбен байланысты болады. Мысалы:
менің досым – мой друг.
Жекеше түрі Көпше түрі
І. Мен я - менің мой І. Біз мы - біздің наш
ІІ. Сен ты - сенің твой ІІ. Сендер вы - сендердің ваш
Сіз Вы - сіздің Ваш Сіздер Вы - сіздердің Ваш
ІІІ. Ол он - оның его (ее) ІІІ. Олар они - олардың их
Тәуелдік жалғауы үш жақта, жекеше, көпше түрде қолданылады және
үндестік заңына бағына отырып жалғанады.
Түбір дауысты дыбысқа аяқталса
Жекеше түрі Көпше түрі
І. менің қала-м, әже-м І. біздің қала-мыз, әже-міз
ІІ. сенің қала-ң, әже-ң ІІ. сендердің қала-лар-ың, әже-лер-ің
сіздің қала-ңыз, әже-ңіз сіздердің қала-лар-ыңыз, әже-лер-іңіз
ІІІ. оның қала-сы, әже-сі ІІІ. олардың қала-лар-ы, әже-лер-і
Түбір дауыссыз дыбысқа аяқталса
Жекеше түрі Көпше түрі
І. менің дәптер-ім, дос-ым І. біздің дәптер-іміз, дос-ымыз
ІІ. сенің дәптер-ің, дос-ың ІІ. сендердің дәптер-лер-ің,
сіздің дәптер-іңіз, дос-ыңыз дос-тар-ың
ІІІ. оның дәптер-і, дос-ы сіздердің дәптер-лер-іңіз,
дос-тар-ыңыз
ІІІ. олардың дәптер-лер-і, дос-тар-ы
Тәуелдік жалғаудың синонимі бар. Ол: -нікі, -дікі, -тікі. Тәуелдік
мағынаны білдіретін жұрнақ меншікті заттың өзіне жалғанбай, оның иесіне
жалғанады. Тәуелді заттың аты оның иесін білдіретін сөзден бұрын тұрады.
Тәуелді затты атайтын сөзге ешбір қосымша қосылмайды. Мысалы, салыстырып
көріңіз: кітап баланікі – баланың кітабы, мөр әкемдікі – әкемнің мөрі. Бұл
жұрнақтың жуан варианты жоқ, жуан сөзге де, жіңішке сөзге де жіңішке түрде
жалғанады. Тәуелдік мағынаны білдіретін жұрнақтың жақтық мағынасы жоқ.
1-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауды қойып жазыңыз.
Менің әке... жақсы адам. Оның бес немере... бар. Олардың екеу... – қыз.
Біздің ата... – оқытушы. Сенің ата... қандай адам? Сіздің әке... кім?
Біздің мекеме... Абай даңғылында тұр. Сіздің бала... бар ма? Олардың қыз...
студент пе? Оның ат... кім? Сенің дәптер... менің кереует...де жатыр.
Сіздің дос... кім? Сендердің жолдас... керемет адам екен. Қабырғадағы
сіздің сурет... бе? Біздің есік... ашық.
2-тапсырма. Мағынасына қарай көп нүктенің орнына тиісті есімдіктерді
қойыңыз.
... ағасы аулада отыр. ... әкең дәрігер ме? ... тәрелкеңіз қайда? ...
кесеміз нешеу? ... асханамыз осында. ... қалаларыңыз өте әдемі екен. Мынау
... баламыз. ... атаң оқытушы ма? ... әжем ауылда. ... досы университетте
оқиды. ... жасың нешеде? ... балалары қайда? ... қарындашың нешеу? ...
көлігіміз мынау. ... жолдасың жақсы адам ба? ... есігіңізді жабайын.
3-тапсырма. Берілген сөз тіркестерін оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Менің дәптерім, оның қаламы, біздің мектебіміз, сенің қалаң, олардың
сабағы, сіздің ісіңіз, сендердің оқулығың, сіздердің университетіңіз,
біздің кітабымыз, менің қарындашым, оның қызы, сіздің сағатыңыз, сенің
қолың, олардың әні, біздің досымыз, олардың жолдасы.
4-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.
Мне надо учиться. Вам не надо быть здесь. Им надо выполнить задание.
Завтра тебе надо сдавать экзамен. Ей нужно выпить чаю. Вам нужно отдыхать
на Медео. Вам не надо танцевать. Тебе не надо включать телевизор. Вам надо
читать книги. Нам не надо гулять. Им надо встретиться.
5-тапсырма. Дара және күрделі зат есімдерді екі бағанға бөліп жазыңыз.
Жаңа оқулық, жеңіл өнеркәсіп, сары май, қызыл гүл, жеделхат, анықтама,
ата-ана, дәріхана, балалар бақшасы, үлкен бақша, қарақат, Қарағанды, ойбай,
Қара теңіз, көгілдір теңіз, Бетпақ дала, кең дала, АТУ, мемлекет, құрметті,
масқара, жауын-шашын, боран.
6-тапсырма. Негізгі зат есімдерден -шы, -ші, -гер, -кер, -ша, -ше,
-лық, -тық, -хана, -ын, -шек, -шық, -шік, -шылық, -гөй, -қан жұрнақтары
арқылы туынды зат есімдерін жасаңыз.
Дос, ән, шай, қайрат, ай, бөлім, іні, қап, сандық, от, бота, кітап,
ақыл, күй, қалам, адам, сауда, келін, төбе, балық.
7-тапсырма. Мәтінді оқып, тапсырмаларын орындаңыз.
Білім – байлығымыз
Білімді мыңды жығады, білекті бірді жығады дегендей, білімнің адам
өмірінде үлкен рөл атқаратыны бәрімізге белгілі. Ал білімнің қайнар бұлағы,
сенің рухани қазынаңның асыл қоры, өміріңнің қиын сәттерінде әрқашан
қасыңнан табылатын сенімді сырласың – кітап.
Кітап – асыл досымыз, ақылшымыз. Жақсы кітап – жақсы қоғам тәрізді. Кітап –
оқудың, үйренудің ең жақсы түрі, әлемдегі құпиялы ұлы ғажайыптардың бірі,
алтын қазына, ұлттық байлық.Кітап – кәріліктің жақсы досы, сонымен бірге
жастықтың да жетекшісі. Кітап адамзат ақыл-ойының інжу-маржанын бойына
жинайды да, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді. Мәдениетті адам болып тәрбиеленуге
екі құдіретті күш әсер етеді, олар – көркем өнер мен ғылым. Бұл екеуімен де
кітап бетінде дидарласасың. Өркениеттің жалпы көрінісінде әрбір халықтың
орны оның оқыған кітабының санымен анықталады.Білімге құмартып, кітапты
бүкіл жан-дүниеңмен сүйе біл. Ол сенің ең жақсы досың ғана емес, өміріңнің
соңына дейінгі сенімді серігің.
*
- Мәтіннен туынды зат есімдерді тауып, олардың жасалу жолын көрсетіңіз.
- Мәтіннен тәуелдік жалғаулы сөздерді тіркескен сөздерімен бірге теріп
жазыңыз.
- Мәтін бойынша екеуара сұхбат құрыңыз.
**
- Мәтіннен тәуелдік жалғаулы күрделі зат есімдерді тауып, оларды
тәуелдеңіз.
- Берілген сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз: асыл дос, жақсы қоғам, қайнар
бұлақ, рухани қазына, сенімді серік, сүйе білу, ұлттық байлық.
- Мәтінді қысқаша мазмұндаңыз.
***
- Мәтінге жоспар құрып, негізгі ойын айтыңыз.
- Тәуелдік жалғаудың барлық жағын, түрін қолдана отырып, өзіңізге ұнаған
кітап туралы қысқаша жазып беріңіз.
- Шағын мәтінді оқып, атын қойыңыз. Мазмұнын айтыңыз.
Пушкин өз заманында алдына жан салмаған білімді адам болған. Ол он бір
жасында әкесінің өте үлкен кітапханасын түк қалдырмай оқып шыққан және ол
кітаптың бәрі де тек француз тілінде жазылған. Басқаша айтсақ, Пушкинді
жаратқан құдай болса, оны ұлы адам қылған кітапхана.
Артық ғылым кітапта, ерінбей оқып көруге, - дейді ұлы Абай. Кітап –
білім бұлағы деген мақалдың маңызын түсінсеңіз, кітап құнының қандай
екенін байқау қиын болмаса керек. Бұл аз десеңіз, Пушкин соңғы демі бітер
шағында адаммен емес, том-том кітаптарымен қоштасыпты. Мұның бәрі – рухани
дүниенің ішіндегі кітаптың ерекше орнын көрсететін дәлел.
Өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары
1. Тәуелдік жалғауы дұрыс жалғанбаған сөзді табыңыз:
А) кітабі
В) баласы
С) халқың
Д) басым
Е) атаң
2. Туынды зат есімді табыңыз:
А) сөздік;
В) бесінші;
С) халық;
Д) жылдам;
Е) садақ.
3. Күрделі зат есімді табыңыз:
А) адамгершілік;
В) ойыншық;
С) балалық;
Д) мекен-жай;
Е) қаламгер.
4. Жалқы зат есімді табыңыз:
А) ауыл;
В) студент;
С) Алакөл;
Д) балабақша;
Е) аспаз.
5. Тәуелдік жалғаулы сөзді табыңыз.
А) халыққа
В) халқы
С) халықтар
Д) халықпен
Е) халықтарда
СОӨЖ №2
Тақырып: Кредитттік оқу жүйесі.
Мақсаты: білім алушылардың лекика-грамматикалық білім, білік, дағдыларын
дамыта отырып, лингвомәдени құзыреттілігін қалыптастыру.
Қазақстанның жоғары оқу жүйесі 1992 жылдан бастап төрт жыл білім беріп
– бакалавр және қосымша екі жыл оқытып – магистр дәрежесін алатын батыс
елдерінің үлгісін қабылдап, кредиттік оқыту жүйесіне көше бастады. Дегенмен
алғашқы кезеңде бұл оқу жүйесі Қазақстанда стихиялы түрде қалыптасты.
Сондықтан 2007 жылдың 22 қарашасында Білім және ғылым министрлігі № 566
бұйрығымен Оқу үрдісін оқытудың кредиттік технологиясы бойынша ұйымдастыру
ережелерін бекітті.
Кредиттік оқыту жүйесін енгізудің мақсаты – ҚР-ның білім беру жүйесін
әлемдік білім беру жүйесімен бірлестіру, халықаралық стандарттарға, замануи
талаптарға сай ұлттық білім беру жүйесін құру.
Кредиттік оқыту жүйесі – оқу үрдісін рәсімдеу және білім көлемін кредит
түрінде есепке алу аясында білім беру бағытын қалауы бойынша таңдау
негізінде өз бетімен білім алу деңгейін жетілдіруге, білімді шығармашылық
түрде меңгеруге бағытталған оқу жүйесі.
Кредиттік оқыту жүйесінің басты міндеттері – білім көлемін
сәйкестендіру, оқытудың даралануы үшін жағдай туғызу, білім алушылардың
өздік жұмыстарының тиімділігі мен ролін күшейту.
Кредиттік оқу жүйесінің ерекшеліктері:
- білім алушылар үшін оқу жоспары пәндерін таңдау кеңдігі;
- әр студенттің өз жеке оқу жоспарын жасауға қатысуы;
- сынақ бірліктері - кредиттер жүйесін жүргізу;
- оқу үрдісінің баспа және электронды түрдегі қажетті әдістемелік
материалдармен қамтамасыз етілуі;
- студенттердің оқу пәндерін меңгеруін бағалауда балдық-рейтингтік жүйенің
міндетті түрде қолданылуы.
Тапсырмаларды орындаңыз:
1) Сұрақтарға жауап беріңіз:
Кредиттік оқыту жүйесі деген не?
Кредиттік оқыту жүйесін енгізудің мақсаты қандай?
Кредиттік оқыту жүйесінің басты мақсаттары қандай?
Кредиттік оқыту жүйесінің артықшылығы неде?
2) Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.
3) Мәтін бойынша өзара сұқбат құрыңыз.
4) Өлеңді жаттап алыңыз:
...Әр адамда өз анасынан басқа
Жебеп жүрер, демеп жүрер арқада
Болу керек құдіретті төрт ана:
Туған жері – түп қазығы, айбыны,
Туған тілі – сатылмайтын байлығы,
Туған дәстүр, салт-санасы – тірегі,
Қадамына шуақ шашар үнемі.
Және туған тарихы, еске алуға қаншама
Ауыр әрі қасіретті болса да.
Қасиетті бұл төрт ана – тағдырыңның тынысы,
Төрт ана үшін болған күрес – күрестердің ұлысы. (М. Шаханов)
СӨЖ № 2
1. Қазақстанның алғашқы ЖОО-лары тақырыбына реферат жазыңыз.
2. Қазақстанда 20 ғасырдың 20-30 жылдары ашылған ЖОО-лардың біреуі туралы
тұсаукесер дайындаңыз.
3. Басқа мемлекеттердің оқу жүйесі жайлы ақпарат жинап, мәлімдеме жасаңыз.
4. Оқу-білім туралы мақал-мәтелдер жазып келіп, олардың мағынасын ашыңыз.
5. Білім – байлығымыз тақырыбына эссе жазыңыз
3-тақырып
Грамматика: Жіктік жалғауы.
Лексика: Ұлы іс отаншылдықтан туады.
Сабақтың мақсаты: Тілдік, грамматикалық материалдарды жаттығулар арқылы
меңгерту. Өз ойын қазақ тілінде сауатты жеткізуге, сөйлемдерді еркін
құрастыруға, қатесіз жазуға үйрету. Студенттердің еліне, жеріне, тіліне
деген сүйіспеншілік сезімін артыру.
Жіктік жалғауы – қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін жалғанатын
қосымша, ол сөз бен сөзді жақ жағынан қиыстырып тұрады. Жіктік жалғауы есім
сөзге де, етістікке де үндестік заңына бағына отырып жалғанады.
Жақ Жалғаулары Жекеше түрі
І. Мен -мын-мін, бала-мын, елші-мін
-бын-бін, ұстаз-бын, Гүлнәз-бін
-пын-пін қазақ-пын, кәріс-пін
ІІ. Сен -сың-сің ұстаз-сыз, қазақ-сың, елші-сің
-сыз-сіз ұстаз-сыз, қазақ-сыз, елші-сіз
Сіз
ІІІ. Ол жалғауы жоқ елші, ұстаз, қазақ
Жақ Жалғаулары Көпше түрі
І. Біз -мыз-міз елші-міз, балалар-мыз
-быз-біз ұстаз-быз, көршіңіз-біз
-пыз-піз қазақ-пыз, кәріс-піз
ІІ. Сендер -сыңдар-сіңдер ұстаз-сыңдар, қазақ-сыңдар, елші-сіңдер
Сіздер -сыздар-сіздер ұстаз-сыздар, қазақ-сыздар, елші-сіздер
ІІІ. Олар жалғауы жоқ елші, ұстаз, қазақ
1-тапсырма. Жіктік жалғауында тұрған сөздерді аударыңыз.
Мен дәрігермін, біріншімін, ақылдымын
Сен дәрігерсің, екіншісің, ақылдысың
Сіз дәрігерсіз, үшіншісіз, ақылдысыз
Ол дәрігер, төртінші, ақылды
Біз дәрігерміз, біріншіміз, ақылдымыз
Сендер дәрігерсіңдер, екіншісіңдер, ақылдысыңдар
Сіздер дәрігерсіздер, үшіншісіздер, ақылдысыздар
Олар дәрігерлер, төртінші, ақылды
2-тапсырма. Жатыр (лежит), тұр (стоит), жүр (ходит), отыр (сидит)
етістіктерін үлгіге қарап жіктеңіздер.
Жекеше түрі (единственное число)
І Мен жатырмын тұр... жүр... отыр...
ІІ Сен жатырсың тұр... жүр... отыр...
Сіз жатырсыз тұр... жүр... отыр...
ІІІ Ол жатыр тұр... жүр... отыр...
Көпше түрі (множественное число)
І Біз жатырмыз тұр... жүр... отыр...
ІІ Сендер жатырсыңдар тұр... жүр... отыр...
Сіздер жатырсыздар тұр... жүр... отыр...
ІІІ Олар жатыр тұр... жүр... отыр...
3-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
Вы (сендер) студенты. Вы хорошие. Вы (сіздер) инженеры. Вы на заводе.
Ты ученик. Ты в школе. Ты ленивый. Вы преподаватель. Вы в университете. Она
в доме. Она большая. Они врачи. Они известные. Они в городе. Они в городе
известные врачи.
4-тапсырма. Көп нүктенің орнына жіктік жалғауының тиістісін жалғап,
жекешесін бір бөлек, көпшесін бір бөлек көшіріп жазыңыз.
Мен Абзал... . Біз егіз... . Мен мұғалім... . Біз дәрігер... . Мен
жігіт... . Сен қазақ... . Мен жалғыз... . Біз осында... . Мен елуде... .
Біз үлкен ... Сендер жас... . Біз бай... . Сіз күшті... . Мен бірінші... .
Сен инженер... . Сіздер жақсы.. . Біз көп... . Мен студент... . Сен
қонақ... . Мен адам...
5-тапсырма. Сөйлемдерді аяқтаңыз.
Мен мұғаліммін, сен ... . Мен қазақпын, сен ... . Ол үлкен, сендер ...
. Біз отыздамыз, сендер ... . Сен қаладасың, ол ... . Мен Алматыданмын,
сендер ... . Бала сабақта, мен ... . Сендер үйдесіңдер, олар ... . Мен
дүкендемін, сен ... .
6-тапсырма. Төмендегі сұраулы сөйлемдерді не құптаңыз, не теріске
шығарыңыз.
Сіз студентсіз бе? Сіз ауылдасыз ба? Сіз отбасыңыздң үлкенісіз бе,
кішісісіз бе? Сіз қазақсыз ба? Сіз жиырмадасыз ба? Сіз бүгін үйдесіз бе?
Сіз Қазақстандасыз ба? Сіз үйленгенсіз бе (тұрмыстасыз ба)? Сіздің
жолдасыңыз студент пе? Ол ауылдан ба? Ол үлкен бе, кіші ме? Ол қазақ па? Ол
жиырмада ма? Ол бүгін үйде ме? Ол қазақстандық ма? Ол үйленген бе (тұрмыста
ма)?
7-тапсырма. Қағазға өзіңіз туралы ақпарат жазыңыз. Қағазды бүктеп
жолдасыңызға беріңіз. Жолдасыңыз да соны жасасын. Жолдасыңыз туралы айтып
беріңіз. Жолдасыңыз сіз туралы айтсын.
8-тапсырма. Мәтінді оқып, тарсырмаларын орындаңыз.
Ұлы іс отаншылдықтан туады
Ұлы іс Отанға деген сүйіспеншіліктен, халыққа деген құрметтен, осы
екеуі үшін аяусыз еткен еңбек пен ерліктен туады.
Жастарыңыз отаншыл болсын. Отаншылдық – әр адамға керекті ең ұлы
қасиет. Ал отаншылдық өз үйіңнен басталады. Кімде-кім ата-анасын ардақтаса,
бірге туған бауырларымен тату болса, өзінің өскен ауыл, қаласын, туған
ұлтын сыйлап, қадірлесе, сол адам отаншыл болады. Өйткені әке-шешесін
ардақтамаған, өзгенің ата-анасын құрметтемейді. Өз ауылының тасын
сыйламаған, өзге ауылдың тауын қадірлемейді. Өз ұлтын жақсы көрмеген, өзге
ұлттарды ұнатпайды. Мұны ұлтшылдықпен шатастырмау керек, бұл екеуі аспан
мен жердей.
Намыс – азаматтың алтын туы. Әке-шешесін сыйлаған балада ғана намыс
болады. Ер жігіттің елі – ата-анасы, Отаны – өз үйі.
Елді, жерді, Отанды сүйетіндігіңді сөзбен емес, іспен дәлелде. Ата-
анасын сыйлаған шәкірт, студент сабағын да жақсы оқиды, тәртібін де дұрыс
ұстайды, шаруақор, адал, әділ болып өседі. Іспен дәлелдеу деген – осы.
Отаншылдық осыдан басталады.
(Б.Момышұлы.)
*
- Жаңа сөздер және сөз тіркестерімен танысып, оларды есте сақтаңыз.
- Отаншыл, азамат, әділ сөздерін жіктеңіз, олармен сөйлем құрыңыз.
- Мәтін бойынша сұраулы сөйлемдер құрастырыңыз.
- Өзара қарапайым сұхбат құрыңыз.
**
- Мәтінге жоспар құрып, негізгі ойын жазыңыз.
- Мәтіннен адамды сипаттайтын сөздерді тауып, оларды қолдана отырып өзіңіз
туралы жазыңыз (Мысалы: Мен адалмын...). Сөздерді есте сақтаңыз.
- Мәтінді қысқаша мазмұндаңыз.
***
- Мәтінді оқып, мазмұнын толықтырыңыз, мазмұндаңыз.
- Мәтіннен отаншыл адамға тән қасиеттерді теріп жазып, оларды жіктеңіз, 10
сөйлем құраңыз.
- Мен – нағыз отаншылмын деген тақырыпқа шағын шығарма жазыңыз.
Өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары
1. Жіктік жалғаулы сөзді табыңыз.
А) барамын
В) мейірімді
С) сағаттың
Д) жинау
Е) бақыттан
2. Жіктік жалғауы жалғанбайтын сөзді белгілеңіз.
А) студент
В) екінші
С) ақылды
Д) алақай
Е) келер
3. Жіктік жалғауының 3-жағында тұрған сөзді табыңыз.
А) дойбы ойнаймыз
В) тақырыпты жазыңдар
С) үстелде жатыр
Д) қонақтарды қабылда
Е) қыз ұзату
4. Жіктік жалғауының 2-жағында тұрған сөзді табыңыз
А) келерміз
В) келмекші
С) келетін
Д) келген
Е) келерсіз
5. Дұрыс жіктелген сөзді табыңыз
А) баласын
В) қалалық
С) дәрігермін
Д) қатарбын
Е) бақшабыз
СОӨЖ №3
Тақырып: Менің елімнің рәміздері.
Мақсаты: қабылданған тілдік ақпарат туралы өз көзқарасы мен пікірін айта
алу, қолдау, ризашылық, наразылық білдіре алу, қайта сұрау, ұсыныс жасау,
анықтау, шешім қабылдау сияқты және басқа да тілдік қатысымның
компоненттерін жүзеге асыра отырып, білім алушылардың тілдік құзыреттілігін
қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік туы
Мемлекеттік рәміздердің болмысын, мағынасын жақсы білу бәріміздің, әсіресе
жас ұрпақтың – парызы.Мемлекеттік туымыздың түсі – ашық аспан түстес зеңгір
көк. Зеңгір көк түс – аспанның, ауа мен құрлықтың, сонымен қатар
адалдықтың, тазалықтың белгісі. Мемлекеттік туымыз тек бір ғана түсті –
көк. Ол мемлекеттік тұтастық идеясын білдіреді. Тудағы алтын түстес күн
бейнесі – байлық пен берекенің белгісі. Ал қыран бейнесі – еркіндік
белгісі. Ұлттық өрнек қазақ халқының мәдениетін, поэтикалық және көркем
танымын, өнерін білдіреді.
Қазақстан Республикасының елтаңбасы
Біздің елтаңбамыз – шеңбер ішінде. Шеңбер мағынасы – тіршілік, шексіз
өмір дегенді білдіреді. Елтаңбадағы ең негізгі белгі – шаңырақ. Шаңырақ –
үй, Отан деген ұғымды білдіреді. Қазақ халқында Отан от басынан басталады
деген мақал бар. Шаңырақ – әлемдік геральдика тарихында тұңғыш рет
пайдаланылып отырған бейне. Шаңырағы бар елтаңба тарихта болған емес.
Елтаңба композициясында ай мүйізді алтын қанатты пырақ бар. Ұлттық
өрнек қазақ халқының тұрмысымен байланысты, ал ат, жылқы, тұлпар – қазақ
тұрмысының негізі.
Елтаңбадағы ең басты белгінің бірі – бес бұрышты жұлдыз бен елдің аты.
Елтаңбаның негізгі бояуы алтын түстес.
Тапсырмаларды орындаңыз:
1) Мәтіндерді оқып, мазмұндаңыз.
2) Тест тапсырмаларын орындаңыз:
1) Қазақ елінің рәміздеріне ... жатады.
а) байрақ, жалау, жалауша
ә) таңба, белгі, мөр
б) ту, елтаңба, әнұран
2) Қазақ елі туының түсі ...
а) қызыл
ә) жасыл
б) көк
3) Зеңгір көк ... белгісі.
а) адалдықтың, тазалықтың, аспанның
ә) қуаныштың, жеңістің
б) жамандықтың, бейбітшіліктің
4) Күн бейнесі ... белгісі.
а) татулықтың, бірліктің
ә) байлық пен берекенің
б) достық пен жолдастықтың
5) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz