Ұйғыр халқының материалдық және рухани мәдениеті

1 Ұлттық кәсіптері
2 Қолданбалы өнері
3 Дәстүрлі киімдері
4 Ұлттық тағамдары
5 Ұлттық әдет.ғұрыптары мен дәстүрлері

Ұйғырлар — Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қытайдың Шыңжаң ұйғыр автономиясының тұрғын халқы. Сондай-ақ Қазақстанда, Қырғызстанда, Өзбекстанда және Таяу Шығыс елдерінде тұрады. Жалпы саны 8,5 млн. адам (2001). Ұйғыр - Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қазіргі ҚХР, Шыңжаң ұйғыр автоном. ауданының тұрғын халқы. Аздаған бөлігі Қазақстанда тұрады. Тілі - түркі тілінің оңт. -шығыс тобына жатады. 15 ғ-да Жетісуға қоныс аударған Ұ-ларды тараншы (дихан)деп атаған.
Әсемдікке, эстетикалық кемелділікке ұмтылу тіруеіштерді, ағаш қақпалар мен есіктерді, терезелердің қақпақтарын сәндік элементтермен, қыш ыдыстарды мозаикалық әшекейлермен көркемдейтін ежелгі ұсталардың жұмысынан көрініс тапты.
Халық зергерлері құю, соғу, өрнек салу, оймалау, жапсырма және нәзік зерлеу сияқты әдістерді шебер меңгерген болды. Халық шығармашылығы олардың авторларының күнделікті үй тұрмысындағы заттардың эстетикалық, сәндік сапалары туралы ойлағандықтарын дәлелдейді. Ұлттық музыкалық аспаптар: дутар, Тамбур, най, сатар, годжак, равап, сурнай, карнай, бебельваз, бубен-дап және басқаларын дайындау өнері қайта жаңғырды

1. Кибирова С. Автореферат «Уйгурский музыкальные ниструменты в традиционной культуре». – Ленинград, 1989.
2. Алибакиева Т. «Уйгурские исторические песни». Москва, 1986.
3. Кирина. К. К.Кужамьяров. – Москва, 1980.
4. Алибакиева Т. К вопросу о связи уйгурской народной и профессиональной музыки устной традиции // Актуальные проблемы советского уйгуроведения. – Алма-Ата, 1979.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Сіз Уикипедияға кірмегенсіз, сізден кіруіңізді, егер сізде тіркелгі болмаса тіркелуіңізді сұраймыз.
Тіркелу арқылы көп мүмкіндіктерге қол жеткізесіз.
[жасыру]
Ұйғыр халқының материалдық және рухани мәдениеті
Уикипедия -- ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Ұйғырлар -- Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қытайдың Шыңжаң ұйғыр автономиясының тұрғын халқы. Сондай-ақ Қазақстанда, Қырғызстанда, Өзбекстанда және Таяу Шығыс елдерінде тұрады. Жалпы саны 8,5 млн. адам (2001). Ұйғыр - Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қазіргі ҚХР, Шыңжаң ұйғыр автоном. ауданының тұрғын халқы. Аздаған бөлігі Қазақстанда тұрады. Тілі - түркі тілінің оңт. -шығыс тобына жатады. 15 ғ-да Жетісуға қоныс аударған Ұ-ларды тараншы (дихан)деп атаған.
Мазмұны
[жасыру]
1 Ұлттық кәсіптері
2 Қолданбалы өнері
3 Дәстүрлі киімдері
4 Ұлттық тағамдары
5 Ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері
Ұлттық кәсіптері[өңдеу]
Әсемдікке, эстетикалық кемелділікке ұмтылу тіруеіштерді, ағаш қақпалар мен есіктерді, терезелердің қақпақтарын сәндік элементтермен, қыш ыдыстарды мозаикалық әшекейлермен көркемдейтін ежелгі ұсталардың жұмысынан көрініс тапты.
Халық зергерлері құю, соғу, өрнек салу, оймалау, жапсырма және нәзік зерлеу сияқты әдістерді шебер меңгерген болды. Халық шығармашылығы олардың авторларының күнделікті үй тұрмысындағы заттардың эстетикалық, сәндік сапалары туралы ойлағандықтарын дәлелдейді. Ұлттық музыкалық аспаптар: дутар, Тамбур, най, сатар, годжак, равап, сурнай, карнай, бебельваз, бубен-дап және басқаларын дайындау өнері қайта жаңғырды.
Қолданбалы өнері[өңдеу]
Ұйғыр қолданбалы өнерінің ежелгі дамыған түрлеріне металды көркемдік өңдеу жатады, олар - ұсталық кәсіп, ыдыс-аяқ, зергерлік бұйымдар дайындау, ұйғырлардың металл бұйымдарының дәстүрлі жиынтығына әр түрлі мақсаттарға арналған ыдыстар: жуынуға, дәрілік тұнбаларға, шәйнектер, самаурындар, табақтар, жуынатын құралдар, тегештер, мантоваркалар енеді. Олардың арасында жай ғана пайдаланылатындары, сонымен қатар жоғары көркемдік үлгілері де кездеседі. Металды көркем өңдеуде зергерлік өнер ерекше орынға ие. Ұйғырларда барлық уақыттарда зергерлік бұйымдар кең қолданысқа ие болды, оларды еркектер де, әйелдер де тағатын болған. Ұйғырлар тоқылған және киіз кілем бұйымдарын өңдеуде үлкен өнерге қол жеткізді. Ұйғыр киіздері мен түйіндік жүн және жібек кілемдер Шығыс Түркістанның алыс шектерінде де танымал болып, кеңінен экспортталатын тауар болды. Әлемдік нарықта ұйғыр кілемдері парсы кілемдерімен бірдей бағаланды.
Ұйғыр қолданбалы өнерінің ежелгі түрлерінің бірі кесте тігу болып табылады. Ол көбіне үй өндірісі сипатында болады. Әрбір үйде әйелдер кесте тігу білді және өз отбасының қажеттіліктеріне қызмет етті. Қыздар өздеріне тойға жасау дайындады, оның көп бөлігін кестеленген бұйымдар құрады.
Қыш өндірісі - ұйғыр көркемдеу кәсібінің дәстүрлі түрі. Ағаш оюды сәнді безендіру түрі ретінде ұйғырлар дәстүрлі жиһаз, ыдыс-аяқ, балалар ойыншықтарын дайындау кезінде кеңінен қолданған. Былғары белбеулер ұйғырларда ерлер костюмының бұйымы болып табылған. Белбеулер өрнектеліп, оймаланып, нәзік оюмен өрнектелген, жартылай асыл тастар қондырылған фигуралы күміс жалпақ тіліктермен көркемделеді. Белбеулерді безендіруде полихромды қалқаланған эмаль, алтындау қолданылған.
Дәстүрлі киімдері[өңдеу]
Материалдық мәдениеттің жекелеген сәттерін, атап айтқанда дәстүрлі киімді сипаттай отырып, оның көбіне өз белгілерінен айрылғандығын айта кету керек. Бұрын Жетісу ұйғырларының ерлер костюмы жіңішке тік жағалы ұзын кең пішілген желбегей жейде (койнэк) мен балағы етіктің ішіне салынатын кең шалбардан (тамбал) тұрған. Жейденің сыртынан қысқа башмет киіп, оның сыртынан жіңішке тік жағалы және тар жеңді ұзын халат (чапан) киген. Халатты мақта матасының ұзын кесегінен жасалған белбеумен (бэлваг) байлаған. Қысқы сыр киім ретінде қой терісінен жасалған тон (жута) қызмет етті. Аяқтарына ұзын қонышты тар жұмсақ етіктер (мэсэ) киген, оларды үйге кірерде шешіп қоятын былғары галоштармен бірге киетін болған. Тақалы етік (отук) киген. Бас киім ретінде жазда - тақия (допа), қыста - қой елтірісімен қапталған шұға бөрік (топа), ал байларда - кәмшат, бұлғын, құндыз терісімен қапталған бөрік қызмет етті.
Әйелдер мақта матасынан тігілген, кішкене тік жағалы туника тәрізді пішілген ұзын кең жейде, сонымен қатар толарсаққа қарай тарланып келетін кең шароварлар киген. Тұрмыстағы әйелдердің жейдесіндегі қиығы мен ілгегі алдыңғы жағында кеудесінде, ал қыздардыкі - иықтарында болған. Тұрмыстағы әйелдер жейдесінің оң жақ кеудесі кестемен безендірілген. Жейденің сыртынан үйде және көшеде әдетте үнемі ұзын, тізеге дейін жететін, ілгексіз жеңсіз киім (кэмзэл) киген. Көшеге шыққанда тар жеңді (чапан), ал оның сыртынан екіншісін - анағұрлым ұзын және кең халат (перенджэ), немесе қысқа сырылған көкірекше киетін болған. Қытайлық үлгіде пішілген, өзіндік өрнектермен (мади-хан) безендірілген көкірекше (хтай-чэкойнек) де киген. Қыста олар да қой терісінен тон киетін болған. Аяқ киім ретінде көбіне галоштармен бірге жұмсақ етіктер қызмет еткен. Бас киімдері - тақия немесе орамал, қыста жалпақ жылы тері бөрік болған. Бай әйелдердің мерекелік бас киімдері сүйір төбесі ұсақ бүрмеленіп, түрлі-түсті тастармен безендірілген зерлі дөңгелек бөрік болды. Бөріктің үстінен ұзын кездемелі орамал киілген. Әйелдер беттерін жаппаған, бөтен адамды көрген уақытта беттерін орамалмен сәл ғана бүркеген.
Ұлттық тағамдары[өңдеу]
Ұйғыр аспаздық өнері халықтың материалдық мәдениетінің өзіндік ескерткіші болып табылады. Ол өзінің бойында Батыс пен Шығыстың, ежелгі мен қазіргінің өзара әсерін жинақтаған, сонымен қатар бұл ұлы шеберлік, фантазия, талғамның әсемдігі мен үйлесімділігі. Ұйғыр асханасы тағамдарының әр алуандығы мен әр түрлілігі соншалық оның бәрін қамту мүмкін емес.
Ұйғыр асханасының ең ұнамды және кеңінен таралған тағамдарының бірі лагман болып табылады. Бұл арнайы дайындалған құймамен бірге ұсынылатын, жуан кесілген шиыршықтардан созылған қамырдың жіңішке жіпшелерінен дайындалған ұзын кеспе. Ұйғыр асханасының әрбір тағамының өзінің белгісі бар. Бұл тағамды махаббат тағамы деп атайды. Ұйғырларда, жыл мезгіліне байланысты, лагман 4 түрге бөлінеді. Көктемде бұл тағам үшін құйма жасыл пияздан, джусай өскіндерінен, сельдерей мен шалғамнан дайындалады. Жазда - қиярдан, сарымсақтан, джусайдан, қысқа және ұзын үрме бұршақтан, қызанақтан, жасыл және қызыл бұрыштан, баклажаннан, басты пияздан дайындалады. Күзде - сәбізден, кольрабиден, шомырдан, шалқаннан жасалады. Қыста - кептірілген және тұздалған көкөністерден. Сонымен қатар лагманның кеспесінің қалыңдығына, ұнның түріне қатысты дайындау әдістерімен ерекшеленетін түрлері де бар.
"Манты" тағамдар белгісінде жігіттер тағамы деп аталады. Оларды бір біріне қойылған торкөздер - каскан, немесе қамыстан тоқылған жайпақ ыдыстар жимбил жүйелерінен тұратын арнайы құрылғыларда буға пісіреді. Олар түшпаралар чошуря сияқты ішіне бірдеме салынып жайылған қамырдан дайындалады. Бұл тағамның әр түрлілігі дайындау әдісіне, қамырына және ішіне салынатын компоненттеріне байланысты. Мантыны тұзы жоқ, ашытылған қамырдан дайындалады, ішіне салынатын компоненттері де әр түрлі болады, бұл ет, пияз қосылған асқабақ, жусай, інжір, клевер, жасыл пияз, айва, көкөністер және т.б. болуы мүмкін.
"Чошуряны" жас жұбайларға некелері қиылғаннан кейін екінші күні, көп балалы және ауқатты болуға тілек белгісі ретінде дайындалады. "Чошуряны" бірінші тағам ретінде де, екінші тағам ретінде де ұсынуға болады. Ұйғырлар көбіне палау дайындайды. Негізінен бұл қонақтардың тағамы. Көпшілік үшін палауды тойға немесе еске алуға арнайы шақырылған Аш-пяз (аспаз) дайындайды. Палау дайындау үлкен шеберлікті қажет етеді. Палауды күріштен, еттен, сәбіз бен пияздан, көбіне сарымсақ немесе мейіз қосып пісіреді.
"Самса" -- анағұрлым құрметті ежелгі ұйғыр тағамдарының бірі. Самсаның нағыз атауы - самсу. Бұл ішіне тартылған ет пен пияз, асқабақ, көкөністер мен жемістер салынған тағам. Самсаны тонда немесе тандырда (нан пісіруге арналған конус тәрізді пеш). Бұл майға пісірілген тандырлық самса. Самсаға қаиыр дайындау әдістері оның қайда пісірілетіндігіне байланысты. Мысалы, тандырлық самса үшін қамырды тұз қосып, қатты етіп, қазандағы самсаға - жұмсақ, әлсіз қылып дайындайды, қамыр сондай-ақ қатпарлы немесе ашытылған болуы мүмкін.
Самсамен қатар поря, гош нан, олук нан туралы айтпай кетуге болмайды. "Поря" арасына, көк шөп, жусай, клевер, көктеген бидай, әскөк, орамжапырақ, кинза салынған самса тәрізді тағам. Ішіне ұсақ туралған ет пен пияз салуға да болады. "Гош нан" -- етті нан, қазанда пісірілген, арасына ет пен пияз салынған самса.
"Олук нан" -- буға пісірілген нан, сәбіз, асқабақ, жусай, жасыл пияздан және т.б. дайындалған орама. Ұйғырлардың аспаздық өнері Орта Азияның барлық аумақтарында танымал болды. Ұйғыр асханалары көптеген қалалар мен ауылдарда бар.
Ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері[өңдеу]
Баланың тууына, жерлеуге, үйлену тойларына байланысты дәстүрлі әдет-ғұрыптар сақталады. Бұл дәстүрлер ұйғырлардың үйлену тойында анағұрлым айқын көрініс табады. Ұйғырларда қалыңдық үшін өтем - қалың мал берілмейді, күйеу жігіт тек үйлену тойы салтанатын өткізу бойынша барлық шығынды көтереді. Үйлену тойы музыкамен, билермен және дәстүрлі халық әндерімен қатар жүргізіледі. Кешке күйеу жігіт үйінің маңында қалыңдықты үйге кіргізбес бұрын жанып жатқан отты үш рет айналдырады.
Ұйғырлардың баланың тууына байланысты салттары да өзгеше. Қазіргі ұйғырлар баланың тууына, оны тәрбиелеуге байланысты барлық салттарды орындайды: тууы, ат қою, нәрестені салтанатты түрде бесікке салу - бошук-той, қырқынан шығару - кирик суйи, дәстүрлі сүдеттеу - суннэт той және т.б. Бірінші баласын әйел дәстүрге сәйкес өз ата-анасының үйінде туады. Босануға дейін 20-30 күн қалғанда жас босанушының анасы күйеу баласының үйіне барып босанушыны өзімен алып кетуге - тилэп елиш - рұқсат сұрайды. Анасымен бірге сыйлықтары бар туыстары мен жақындары да келеді. Босанғаннан кейін бала мен жас босанған әйелді күту бойынша барлық қам-қарекет анасының мойнына жүктеледі. Жаңа туған нәресте мен оның анасы қырық күн бойы зұлым күштердің әсеріне ерекше ұшырағыш болады деп саналады, сондықтан оларды қорғау керек. Жалпы аналық пен балалыққа қатысты барлық салттар бір мақсатты көздейді, не болса да баланың өмірін сақтап қалу. Босанушыға осы кезеңде кіру шектеулі болады. 12-ші күні нәрестеге ат қойылады, бұл үшін күйеуінің туған-туыстары мен молда шақырылады. Қырық күнге дейін анасының үйіне сыйлықтар мен дайындалған тағамдар алып әйелдер келеді, бұл олардың анасының қызын күтуіне көмегі болып саналады. Қырықыншы күні баланы жуындыру рәсімі - кирик суйи өткізіледі. Бұл үшін бір ыдысқа бір салым тұз, адыраспан, 1-2 кесек шақпақ қант, тиын салынады. Барлық қатысушылар екі ағаш қасықпен су құйылған ыдыстан суды бос ыдысқа құяды. Бұл рәсімге қатысушы әрбір әйел нәрестеге өз тілегін айтуы керек. Осы суда, оны біраз жылытып, баланы жуындырады, сосын алғаш рет шашы мен тырнағын алады.

Уикипедияға жаңадан келіп жатсаңыз, жаңадан мақала бастамас бұрын Уикипедия ережелеріментанысып шыққаныңыз жөн болар. Авторлық құқықты бұзатын мәліметтерді, басқа сайттардан мәліметтерді өзгеріссіз көшірмеңіз. Мақала мазмұны энциклопедиялық, ғылыми стильде жазылу керек.
[жасыру]
Ұйғырлар
Уикипедия -- ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Ұйғыр
ئۇيغۇر
维吾尔族

Ехметжан Қасыми
Бүкіл халықтың саны
11,000,000 шақты
Ең көп таралған аймақтар
Қытай
10,069,346
(2010)[1][2]
Қазақстан Республикасы
237,582
(2012)[3]
Қырғызстан
46,944 (1999)
[4]
Өзбекстан
45,800 (2000)

Пәкістан
3,000 (2009)
[5]

Тілі
Ұйғыр тілі, Мандарин (Қытай)
Діні
Ислам Сүннит
Этникалық топтары
Түркілер
Ұйғырлар -- Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қытайдың Шыңжаң ұйғыр автоном. районының тұрғын халқы. Сондай-ақ Қазақстанда, Қырғызстанда, Өзбекстанда және Таяу Шығыс елдерінде тұрады. Жалпы саны 8,5 млн. адам (2001). Ұйғыр - Орталық Азиядағы көне түркі халықтарының бірі. Қазіргі ҚХР, Шыңжаң ұйғыр автоном. ауданының тұрғын халқы. Аздаған бөлігі Қазақстанда тұрады. Тілі - түркі тілінің оңт. -шығыс тобына жатады. 15 ғ-да Жетісуға қоныс аударған Ұ-ларды тараншы (дихан)деп атаған. Абай Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы деген тарихи еңбегінде ертеректе Енисей жағалауларынан Алатауға келген көшпелі халықтар (қырғыздардың ағайындары) тағдыры туралы: Арғы жер бұрыннан ұйғыр нәсілді халықтың орнығып, иеленген жері болып, онан әрі бара алмапты. Ол ұйғыр халқының ханы өзіне қараған халыққа есептеп жүріпті деген құнды мағлұматтар береді. Одан әрі қырғыздардың арғы тегін талдай отырып: Қырғызға қырғыз деп ұйғыр хандарының бірі ат қойса керек. Шабуыл кезінде олардың атты әскері алдымен ұрысқа кірісетін болғандықтан ұйғыр хандары Пруттарды қырғыз атандырыпты деген дерек келтіреді. Абайдың бұл мағлұматынан қырғыздардың бір кездерде Ұ. хандығының қарамағында болғанын білеміз.[6]
Мазмұны
[жасыру]
1 Тарихы
1.1 Ұйғыр қағандығы
2 Ұйғыр тілі
3 Ұйғыр жазуы
4 Өнері
4.1 Ұйғыр музыкалы комедия театры
4.2 Cәулет өнері
5 Пайдаланылған әдебиеттер
Тарихы[өңдеу]
Ұйғырдың ата қонысы ерте кезден-ақ Шығыс Түркістан аталған. 1760 ж. бұл өлкені Цинь империясы жаулап алып, Шығыс Түркістан атауын Синьцзян(Шыңжаң) (жаңа жер, жаңа шекара) деп өзгертті. Кейіннен өлке атауы ШҰАР(Шыңжаң -- Ұйғыр Автономиялы районы) деп өзгертілді. Қытайлар Ұйғырды басқа да мұсылман ұлыстарымен қосып хуэйцзу, хуэйхуэй деп, кейде чантоудеп те атаған. Моңғолдар Ұйғырды хотан деп атайды. "Ұйғыр мемлекеті", "Ұйғыр жазуы", "Көне ұйғыр тілі" деген тарихи атаулар туралы қазіргі Ұйғырдың этнографиясы арасындағы байланыс, сабақтастық туралы әр қилы пікірлер бар. Көне ұйғыр тілі -- Қарахан әулеті дәуіріндегі түркі тіліне қарағанда Орхонтүріктерінің тіліне жақын (5 -- 9 ғ-лар). Ал қазіргі жаңа ұйғыр тілі өзбек тілімен бірге түркі тілдерінің оңт.-шығыс тобының қарлұқ бұтағын құрайды. Ұзақ жылдар Ұйғыр шет ел басқыншыларының қол астында болып, ішінара қақтығыстарға ұшырады. Осының салдарынан 15 ғ-да этнонимі сирек естіліп, оның орнына -- тұрағына байланысты қашғарлық, хоталик, ақсулық, т.б. деп аталды. Ал Жетісу мен Орта Азияға қоныс аударған Ұйғыр тараншы (диқаншы) делінді. 19 ғ. мен 20 ғ-дың басындағы Ресейзерттеушілерінің еңбектерінде осы атау жиі ұшырасады. 1921ж. Ташкент қ-нда өткен зиялы қауымның бас қосқан мәжілісінде түркітанушы проф. С.Е. Маловтың ұсынысымен ұйғыр атауы жалпы халықтық атау ретінде қалпына келтірілді.
Ұйғыр қағандығы[өңдеу]

'''Ұйғыр қағандығы''' (745 -- 840) -- Орталық Азияның шығыс бөлігінде түркі тілдес тайпалар құрған ортағасырлық мемлекет.Селенга, Орхон, Тола өзендері бойында орналасқан. 8 ғ-дың бас кезінен бастап яглакар руы бастаған тоғыз-оғыз тайпалар одағы Шығыс түрік қағандығына қарсы өз тәуелсіздіктері үшін кескілескен ұрыс жүргізді. Бірте-бірте олар бір мемлекетке бірікті. Жаңа мемлекет Ұйғыр қағандығы деп аталды. 744 ж. Шығыс түрік қағандығының әскерін күйрете талқандаған олар саяси әскери билікті тұңғыш рет өз қолдарына алды. Шығыс түрік қағандығының орнына жаңа мемлекет -- Ұйғыр қағандығы пайда болды. Оның астанасы -- Орхон өз. бойындағы Қарабаласағұн қ-на орналасты. Алғашқы қаған Пэйло (746) болды. Оның кезінде қағандық аумағы Алтай тауларынан Үлкен Хинганга, Саян жоталарынан оңт-те Гоби шөліне дейін созылды. Пэйло өлгеннен кейін оның баласы Мойыншор таққа отырды (746 -- 759). Ол мемлекетті нығайтып, Орта Азиямен және Қытаймен қарым-қатынас орнатты.Мойыншор Тываны өз қол астына қаратты. Ұйғыр қағандығының әскери және саяси қуатының артқаны соншалық 757 ж. Қытайдасоғдылық Ань Лу-шань бастаған көтерілісшілер бас көтергенде Қытай императоры Мойыншордан көмек сұрады. Ұйғыр қағандығы түркі тектес көшпелі тайпалардың одағынан тұратын ортағасырлық мемлекет болды. Бас билік қағанның қолында шоғырланды. Халық негізінен мал ш-мен және егіншілікпен айналысты. Қала, бекініс, елді мекен салу дами түсті. Қолөнер кәсібі өрге басты. Сирия алфавиті негізінде ұйғыр жазуы пайда болды. Ұйғырлардың бір бөлігі буддизм дінін қабылдаса, 8 ғ-дың аяғынан манихей дініне көше бастады. Дегенмен, халықтың негізі тәңіршілдікті ұстанды. Ұйғыр ақсүйектерінің өзара қырқысулары мен тайпалардың қағанның билігіне қарсы күресі салдарынан 8 ғ-дың аяғында қағандық әлсіреді. Ақыры 840 ж.Енисей (Енесай) қырғыздарының соққысынан күйреді. Ұйғырлардың бір бөлігі (15 аймақ) Алтай мен Тарбағатай аралығындағы Қарлұқ қағандығына қашты. Қалғаны Шығыс Түркістан мен Ганьсу аймағына қоныс аударды. Ұйғыр қағандығы жүз жылдай Қытайдың Орт. Азияға шығуына күшті кедергі болды.
Халықтық этногенезіне қатысқан тайпалардың әр алуандығына сәйкес бүгінгі Ұ-дың антропол. жағынан біртекті еместігі байқалады. Қашғарияның оңт-нде еур. нәсілдің памир тобы басым болса, Шығыс Түркістанның солт-н мекендеушілерде еур.,моңғолоидтық элемент тең түседі (тұранаралық нәсіл). Ұйғыр этнонимі 3 ғ-дан белгілі. Көне заманда моңғол даласын мекендеген көшпелі Ұ-дың арғы тектері ғұндардың тайпалық одақтарына енген. Кейіннен Жужан, Түрік қағандығының құрамында болды.Түрік қағандығы ыдырағаннан кейін (8 ғ.) Селенга, Орхон, Тола өзендерінің бойындағы Ұ-лар Ұйғыр қағандығын құрды. Ұ. атауыОрхон жазба ескерткіштерінен де белгілі (8 ғ.). 840 ж. Ұйғыр қағандығын қырғыздар күйретті. Содан кейін олар Шығыс Түркістанмен Ганьсудың батыс бөлігіне қоныс аударып, Тұрфан ойпатында (847 -- 1369), Ганьсуда (847 -- 1036) дербес мемлекет құрды.Ганьсудағы мемлекетті таңғұттар жойды да Шығыс Түркістан 14 ғ-да Шағатай ұлысына, кейін Моғолстанға қарады. Шығыс Түркістанға ауып келген Ұ. қыпшақ, қар-лұқ, шігіл, ячма, құман, т.б. түркі тайпаларымен бірге жергілікті иран тектес халықпен араласып, бертін келе бір этн. топқа бірікті. 9 -- 10 ғ-ларда Ұ-да буддизм, кейіннен оның жаңа тармағы -- махаяна (Ұ-ларда 8 ғ-дың 60-жылдары) тарады. 11 -- 17 ғ-ларда Ислам дінін қабылдады. 17 -- 18 ғ-ларда Ұ. Жоңғар хандығына, 18 ғ-дың 50-жылдарынан бастап Цинь империясына бағынды. Ұ. маньчжур-қытай езгісіне қарсы ұзақ жылдар ұлт-азаттық күрес жүргізді.1944 -- 49 ж. елдің солт-ндегі 3 аймақта Шығыс Түркістан халық республикасы орнады. 1949 ж. Қытайда коммунистік партияжеңіске жеткеннен кейін Шығыс Түркістан қайтадан Қытайға бағынуға мәжбүр болды. Жергілікті жағдайды ескере отырып, ҚХРөкіметі 1955 ж. ШҰАР-ды құрды. 1950 -- 60 ж. жергілікті өкімет жазалау шараларын жүргізді. Ұ-дың бір бөлігін басқа жерлерге көшіріп, орнына қытайлар қоныстандырылды. Бұл жағдай жергілікті ұлттың арасында наразылық тудырды. Ұ. -- ежелден отырықшы өмір кешкен халық. Олар суармалы егіншілік пен бау-бақша өсірудің шебері. Өзіндік ерекшелігі мол мәдениеті мен ән-жырының, монументті діни архитектурасының шығыс елдері мәдениетіне елеулі әсері болды. Ұ-дың Қазақстандағы саны 210,3 мың адам (1999). Олар Жетісуға 19 ғ-дың соңына қарай Қытайдағы мұсылмандар көтерілісінен кейін Цинь билеушілерінің қысымына ұшырап, ауып келген. Қазақстанда Ұ. мектептері, Респ. ұйғыр театры, ҰҒА-ның Тіл білімі ин-тында ұйғыртану бөлімі жұмыс істейді.
Ұйғыр тілі[өңдеу]
Ұйғыр тілі, түркі тілдерінің оңт.-шығыс тобындағы қарлұқ бұтағына жатады. Көне Ұйғыр тілінен ажырату мақсатында қазіргі Ұйғыр тілі, жаңа Ұйғыр тілі деген атаулар қолданылады. Ұйғыр тілі. ҚХР-ның Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы районына (8 млн., 2004) жәнеҚазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан республикаларына (300 мың), Үндістан, Пәкстан, Ауғанстан елдеріне (200 мың) таралған. Ұйғыр халқы ертеректе өз тілін қәшқәр тили, таранчи тили деп те атаған. Ұйғыр тілі. орт. (Қле бойы), оңт. (хотан), шығыс (лобнор) диалектілеріне бөлінеді, онда өзбек тілімен салыстырғанда қыпшақтық элементтер сирек кездеседі. Ұйғыр тілінде үндестік заңы сақтала бермейді, сөз басында қазақ тіліндегі "ж" дыбысының орнына "й" қолданылады (мыс., йәл-жел, йол-жол). Бір буынды сөздердегі а, ә дауыстылары сол сөзге жалғанатын қосымшалардың кері ықпалының әсерінен е, о, ө дыбыстарына ауысады (мыс., аты-ети, балық-белик). Ұйғыр тілінде а, ә дауыстылары редукциясының басымдығы байқалады, сөйлеу тілінде р, л дыбыстары түсіріліп айтылады (мыс., бар-ба, барса-баса, кел-кә, т.б.). Ұйғырлар 11 ғ-дан араб жазуын қолданған. Қазақстанмен Орта Азия ұйғырлары 1930 жылдан латын жазуын, 1947 жылдан кириллицаны тұтынып келеді. Орыс әліпбиіне қосымша ә, ө, ү, қ, ғ, ң, ї, ж әріптері таңбаланған Ұйғыр тілі ШҰАР-да мемл. тіл ретінде қызмет атқарады. Бұл тіл Қазақстанда да дамыған, қазақ жерінде Ұйғыр тілінде көркем, қоғамдық-саяси, ғыл. әдебиеттер ұдайы басылып тұрады, бұқаралық ақпарат құралдарында түрлі хабарлар тарайды.
Ұйғыр жазуы[өңдеу]
Ұйғыр жазуы -- соғды жазуынан (б.з.б. 1 ғ. -- б.з. 9 ғ-лар) бастау алатын ежелгі ұйғыр тайпалары пайдаланған жазу. Жоғарыдан төмен қарай тік әріптермен солдан оңға бағыттала жазылатын бұл жазу түрі сирия-арамей әліпбилерінің біріне саяды. Ұйғыр жазуының әліпбиін кейінірек басқа да түркі тайпалары (наймандар), олардан моңғолдар үйренген. 13 -- 14 ғ-ларда Орт.Азияда құрылған түркі-моңғол ұлыстарының көпшілігі Ұйғыр жазуын пайдаланған. 16 ғ-да кейбір өзгерістермен маньчжурлар қабылдады. Кей халықтар Ұйғыр жазуын 18 ғ-ға дейін, ал сары ұйғырлар 19 ғ-ға дейін қолданып келді. ҚХР-ның Қшкі Моңғолияавтономиялы районында қазірге дейін қолданылады. Ұйғыр жазуының ескерткіштері бізге Шығыс Түркістаннан табылған қолжазбалар арқылы жетті. Олардың ішіндегі ең көрнектісі -- Жүсіп Баласағұнидың "Құ-тадғу біліг" (1069) дастанының Вена нұсқасы. Ұйғыр жазуы туралы мәліметтерді Махмұт Қашқаридың "Диуани лұғат-ит-түрк" (1073) еңбегінен де кездестіруге болады. Ұйғыр жазуы ескерткіштері қатарында "Манихейлердің жалбарыну дұғасын" (6 ғ.), "Һибатул-хақайық", "Алтын яруқ" ("Алтын жарық"), будда дініне қатысты қолжазбалар (11 ғ.) мен заңи құжаттарды (10 -- 13 ғ-лар) атауға болады. Ұйғыр жазуының әліпбиі 22 әріптен тұрады. Таңбалауда ыі, оу, өү дауыстылары мен пб, кг, тд дауыссыз дыбыстары бірдей жазылғанымен, дыбысталуы әр түрлі. Жазудағы әріптер сөз басында, ортасында, аяғында түрліше таңбаланады.
Өнері[өңдеу]
Ұйғыр музыкалы комедия театры[өңдеу]
Ұйғыр музыкалы комедия театры 1934 ж. Алматы қ-нда ұйымдастырылып, сол жылы 24 қыркүйекте Д.Асимов пен А.Садыровтың"Анархан" атты музыкалы драмасымен тұңғыш рет шымылдығын ашты. Алғашында Ұйғыр облысы музыкалы драма театры деп аталды. 1941 -- 61 ж. аралығында Шелекте (Алматы облысы) орналасып, ал 1961 ж. Алматы қ-на қайта қоныс аударды. Театр труппасы 1940 -- 50 ж. ұлттық драматургиямен қатар аударма музыкалы драм. шығармаларға да (У.А. Гаджибеков, Л.А. Юхвидпен А.Б. Александров, Ж.Б. Мольер, т.б.) ден қойды. Актерлер М.Бақиев, М.Семятова, С.Саттарова, А.Шәмиев, А.Ақбаров, З.Ақбарова, М.Ахмадиев, Қ.Әбдірәсілов, реж-лер А.Ибрагимов, А.Марджанов, Д.Садырова, театр суретшілері К.Пак, П.Ибрагимов, комп-лар Қ.Қожамияров, Ғ.Зайнаутдинов, И.Масимов, И.Исаев, т.б. театрдың нығайып, қалыптасуына елеулі үлес қосты. 20 ғ-дың 60 -- 90-жылдары ұйғыр жазушыларының (М.Зұлпұхаров, С.Хасанов, М.Қабиров, З.Самеди, Х.Абуллин, Ж.Босақов, Ш.Шаваев) драм. шығармалары қойылып, театрдың ұлттық бағыт-бағдары айқындала түсті. 1964 ж. Респ. ұйғыр музыкалы драма театрына айналды, ал 1967 жылдан қазіргі атымен аталады. 2005 ж. театрға комп. Қ.Қожамияровтың есімі берілді. Әр жылдары театр репертуарынан орыс,өзбек, қырғыз, башқұрт, әзербайжан, грузин және қазақ жазушыларының М.Әуезовтің ("Айман -- Шолпан"), Ғ.Мүсіреповтің ("Қозы Көрпеш -- Баян сұлу" мен "Қыз Жібек"), С.Мұқановтың ("Қашғар қызы"), Ш.Хұсайыновтың ("Шолпан" мен "Қайран Гәкку"), Қ.Мұхамеджановтың ("Бөлтірік бөрік астында"), Қ.Байсейітов пен Қ.Шаңғытбаевтың ("Беу, қыздар-ай", "Ой, жігіттер-ой"), С.Шәймерденовтің ("Дөкей келе жатыр"), шет ел драматургиясының (У.Шекспир, Лопе де Вега, А.В. Вальехо) туындылары да орын алды. Театрдың жанында "Яшлық", "Нава" және "Сада" ансамбльдері жұмыс істеді. Театр ұжымы 1984 ж. "Құрмет белгісі" орденімен марапатталды.
Cәулет өнері[өңдеу]

Мын Уй Үңгірі (қаз. "Мың үйлер"))

Султан ел негізін салушының кесенесі

Ел билеушінін кесенесі
Пайдаланылған әдебиеттер[өңдеу]
"Қазақ Энциклопедиясы", ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.