1980-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесi
Кiрiспе
I тарау. Қазiргi қазақ әңгiмесiндегi әлеуметтiк талдау
II тарау.Сипат және жаңа көркемдiк iзденiстер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер көрсеткiшi
I тарау. Қазiргi қазақ әңгiмесiндегi әлеуметтiк талдау
II тарау.Сипат және жаңа көркемдiк iзденiстер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер көрсеткiшi
Нысанаға алып отырған 1980-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесi кешегi кеңестiк дәуiрде жазылып дүниеге келдi. 80-90-ыншы жылдар елiмiздiң тарихында ерекше орын алады. Елде ұлы өзгерiстер жасалатынын, әмiршiл – әкiмшiл жүйе күйрейтiнiн, Кеңес Одағы ыдырап, оның орнына тәуелсiз мемлекеттер орнайтынын ешкiм болжап бiлмесе де, әйтеуiр бiр өзгерiстердiң болатыны сезiлетiн. Бұл ең алдымен қоғамымыздың ең сезiмтал құбылнамасы – әдебиет айналасынан байқалады. Әсiресе, елгезек не жаңалықты барлағыш, оперативтi әңгiме жанрында келешек жаңалықтардың әлдебiр сiлемдерi, нұсқалары сезiледi. Керi кеткен тоталитарлық жүйенiң сетiнеп, құрып бара жатқан белгiлерiнен, солардың әдебиеттен ащы шындық ретiнде бейнеленуiнен көрiндi.
Қазiргi егемендiк жағдайымызда, елiмiз тәуелсiздiгiн алып, жиырма бiрiншi ғасырда қадамымызды нық басып тұрған уақытта, бiз болашақ қадамдарымызды нық, сенiмдiрек басу үшiн, алдымен өткен жолымызды бiлiп алуымыз керек. Ондай танымды 80-90-ыншы жылдардағы әңгiмелер молынан бередi. Бұл тақырыпты зерттеудiң зәрулiгi мiне, осында.
80-90-ыншы жылдардың әңгiмелерi жөнiнде зерттеу, тексеру жұмыстары мүлде жүргiзiлмедi деуге болмайды: шолу мақалалар, сын, зерттеулер кезiнде жарық көрiп тұрды.
Өзiмiзге бiрден-бiр жақын болып келген орыс әдебиетiндегi iргелi ғылыми зерттеу еңбектерiн шолсақ, бiз қарастырып отырған кезеңдегi әңгiме жанры туралы жазылған еңбектер, ой-пiкiрлер, мақала әжептәуiр.Сондықтан да, 80-90-ыншы жылдардағы әңгiмелердi арнайы дипломдық жұмысымызға арқау - өзек етіп алып отырмыз.
Әсiресе, бiз қарастырмақшы болып отырған кезеңдегi қазақ әңгiмесiндегi әлеуметтiк талдау мен кейiпкер характерi арнайы зерттеуге қаншалықты зәру екендiгiн айтып жатудың қажетi шамалы.Сонымен, зерттеу нысанасы – қазiргi қазақ прозасының шағын түрi – әңгiмедегi әлеуметтiк талдау мен характер мәселелерi.
80-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесiнiң есеюi мен дамуын, көркемдiк - реалистiк бағытын тану үшiн, осы кезең аралығындағы қазақ әңгiмесiнiң деңгей, дәрежесiн белгiлейтiн Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Тынымбай Нұрмағамбетов, Марал Ысқақбаев туындылары қарастырылды.
Әңгiме жанры мен оның әдебиеттегi көрiнiсiне қазақ әдебиет зерттеушiлерi көптеген жеке проблемалық мақалалардан бастап, монографиялық зерттеу еңбектерiн арнады.
Қазiргi егемендiк жағдайымызда, елiмiз тәуелсiздiгiн алып, жиырма бiрiншi ғасырда қадамымызды нық басып тұрған уақытта, бiз болашақ қадамдарымызды нық, сенiмдiрек басу үшiн, алдымен өткен жолымызды бiлiп алуымыз керек. Ондай танымды 80-90-ыншы жылдардағы әңгiмелер молынан бередi. Бұл тақырыпты зерттеудiң зәрулiгi мiне, осында.
80-90-ыншы жылдардың әңгiмелерi жөнiнде зерттеу, тексеру жұмыстары мүлде жүргiзiлмедi деуге болмайды: шолу мақалалар, сын, зерттеулер кезiнде жарық көрiп тұрды.
Өзiмiзге бiрден-бiр жақын болып келген орыс әдебиетiндегi iргелi ғылыми зерттеу еңбектерiн шолсақ, бiз қарастырып отырған кезеңдегi әңгiме жанры туралы жазылған еңбектер, ой-пiкiрлер, мақала әжептәуiр.Сондықтан да, 80-90-ыншы жылдардағы әңгiмелердi арнайы дипломдық жұмысымызға арқау - өзек етіп алып отырмыз.
Әсiресе, бiз қарастырмақшы болып отырған кезеңдегi қазақ әңгiмесiндегi әлеуметтiк талдау мен кейiпкер характерi арнайы зерттеуге қаншалықты зәру екендiгiн айтып жатудың қажетi шамалы.Сонымен, зерттеу нысанасы – қазiргi қазақ прозасының шағын түрi – әңгiмедегi әлеуметтiк талдау мен характер мәселелерi.
80-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесiнiң есеюi мен дамуын, көркемдiк - реалистiк бағытын тану үшiн, осы кезең аралығындағы қазақ әңгiмесiнiң деңгей, дәрежесiн белгiлейтiн Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Тынымбай Нұрмағамбетов, Марал Ысқақбаев туындылары қарастырылды.
Әңгiме жанры мен оның әдебиеттегi көрiнiсiне қазақ әдебиет зерттеушiлерi көптеген жеке проблемалық мақалалардан бастап, монографиялық зерттеу еңбектерiн арнады.
1. Б ирабаев С.Екi томдық шығ .жинағы. Т.2.Сын мақалалар мен зерттеулер. А., Жазушы. 1992, 28-б.
3. Бөкеев О. Ұйқым келмейдi. А., 1990. 303 б.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. А., 1969. 81-б.
5. Майтанов Б. Суреттеу мен мiнездеу. А., 1991. 34-б.
6. Исабеков Д. Социализм зәулiмi. // Қазақ әдебиетi,
1988 12 қазан
7. Исабеков Д. Таңдамалы. 2 том. А., 1993. 456-477-б.
8. Нұрғалиев Р. Арқау. Екi томдық шығармалар. Ал., 1989. 2 том. 146-б.
9. Нұрмағамбетов Т. Дарияның арғы бетi. А., 1981. 133-153б.
10. Чернышевский Н.Г. Полн. Соб. Соч. М., 1949. Т.12, С.129.
11. Ғабдуллин Н. Уақыт сыры. А., 1981. 42-47-б.
12. Ысқақбаев М. Пенде ғұмыр. 1991, 429-448-б-р.
13. Қабдолов З. Сөз өнерi. Алматы, 1993. 219-б.
14. Сүлейменов А. Бесатар. А., 1997.
15. Мүсiрепов Ғ. /Қазақ әдебиетi, 1970. 25 сентябрь.
16. Елеукенов Ш. Замандас парасаты. А., 1977. 284-б.
17. Пiрәлиева Г. Iшкi монолог. А., 1994. 113-б.
18. Рүстембекова Р. Қазiргi қазақ әңгiмесi. А., 1988.
19. Нұрмағамбетов Т. Туған ауыл түтiнi. А., 1989. 31-б.
20. Әдебиеттану терминдерiнiң сөздiгi.
А., 1996. 163-164 б-р.
21. Нарымбетов Ә. Кейiпкер сөзi және портрет. А., 1990. 266-б.
22. Исмакова А. Казахская художественная проза.А., 1998. С. 360
23. Бөпежанова Ә. Ойға ой қоссақ. // Қазақ әдебиетi. 19801 февраль.
24. Дәдебаев Ж. Өмiр шындығы және көркемдiк шешіміА., 1991.
25.Майтанов Б. Қаhарманның рухани әлемi. А., 1987.
Қазақ прозасындағы замандас бейнесi. А., 1982.
26.Мүсiрепов Ғ. Әдебиет кәсiп емес, өнер. А-ты., 1987. 111-118б.
27.Сөзстан. А., 1985. 23-33б.ердiбаев Р. Сол жылдарда // Жұлдыз, 1995.№5-6,118-б.
3. Бөкеев О. Ұйқым келмейдi. А., 1990. 303 б.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. А., 1969. 81-б.
5. Майтанов Б. Суреттеу мен мiнездеу. А., 1991. 34-б.
6. Исабеков Д. Социализм зәулiмi. // Қазақ әдебиетi,
1988 12 қазан
7. Исабеков Д. Таңдамалы. 2 том. А., 1993. 456-477-б.
8. Нұрғалиев Р. Арқау. Екi томдық шығармалар. Ал., 1989. 2 том. 146-б.
9. Нұрмағамбетов Т. Дарияның арғы бетi. А., 1981. 133-153б.
10. Чернышевский Н.Г. Полн. Соб. Соч. М., 1949. Т.12, С.129.
11. Ғабдуллин Н. Уақыт сыры. А., 1981. 42-47-б.
12. Ысқақбаев М. Пенде ғұмыр. 1991, 429-448-б-р.
13. Қабдолов З. Сөз өнерi. Алматы, 1993. 219-б.
14. Сүлейменов А. Бесатар. А., 1997.
15. Мүсiрепов Ғ. /Қазақ әдебиетi, 1970. 25 сентябрь.
16. Елеукенов Ш. Замандас парасаты. А., 1977. 284-б.
17. Пiрәлиева Г. Iшкi монолог. А., 1994. 113-б.
18. Рүстембекова Р. Қазiргi қазақ әңгiмесi. А., 1988.
19. Нұрмағамбетов Т. Туған ауыл түтiнi. А., 1989. 31-б.
20. Әдебиеттану терминдерiнiң сөздiгi.
А., 1996. 163-164 б-р.
21. Нарымбетов Ә. Кейiпкер сөзi және портрет. А., 1990. 266-б.
22. Исмакова А. Казахская художественная проза.А., 1998. С. 360
23. Бөпежанова Ә. Ойға ой қоссақ. // Қазақ әдебиетi. 19801 февраль.
24. Дәдебаев Ж. Өмiр шындығы және көркемдiк шешіміА., 1991.
25.Майтанов Б. Қаhарманның рухани әлемi. А., 1987.
Қазақ прозасындағы замандас бейнесi. А., 1982.
26.Мүсiрепов Ғ. Әдебиет кәсiп емес, өнер. А-ты., 1987. 111-118б.
27.Сөзстан. А., 1985. 23-33б.ердiбаев Р. Сол жылдарда // Жұлдыз, 1995.№5-6,118-б.
М А З М Ұ Н Ы
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 2
I тарау. Қазiргi қазақ әңгiмесiндегi әлеуметтiк
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
II тарау.Характер және жаңа көркемдiк
iзденiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...49
Пайдаланған әдебиеттер көрсеткiшi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 52
К I Р I С П Е
Нысанаға алып отырған 1980-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесi кешегi
кеңестiк дәуiрде жазылып дүниеге келдi. 80-90-ыншы жылдар елiмiздiң
тарихында ерекше орын алады. Елде ұлы өзгерiстер жасалатынын, әмiршiл –
әкiмшiл жүйе күйрейтiнiн, Кеңес Одағы ыдырап, оның орнына тәуелсiз
мемлекеттер орнайтынын ешкiм болжап бiлмесе де, әйтеуiр бiр өзгерiстердiң
болатыны сезiлетiн. Бұл ең алдымен қоғамымыздың ең сезiмтал құбылнамасы –
әдебиет айналасынан байқалады. Әсiресе, елгезек не жаңалықты барлағыш,
оперативтi әңгiме жанрында келешек жаңалықтардың әлдебiр сiлемдерi,
нұсқалары сезiледi. Керi кеткен тоталитарлық жүйенiң сетiнеп, құрып бара
жатқан белгiлерiнен, солардың әдебиеттен ащы шындық ретiнде бейнеленуiнен
көрiндi.
Қазiргi егемендiк жағдайымызда, елiмiз тәуелсiздiгiн алып, жиырма
бiрiншi ғасырда қадамымызды нық басып тұрған уақытта, бiз болашақ
қадамдарымызды нық, сенiмдiрек басу үшiн, алдымен өткен жолымызды бiлiп
алуымыз керек. Ондай танымды 80-90-ыншы жылдардағы әңгiмелер молынан
бередi. Бұл тақырыпты зерттеудiң зәрулiгi мiне, осында.
80-90-ыншы жылдардың әңгiмелерi жөнiнде зерттеу, тексеру жұмыстары
мүлде жүргiзiлмедi деуге болмайды: шолу мақалалар, сын, зерттеулер кезiнде
жарық көрiп тұрды.
Өзiмiзге бiрден-бiр жақын болып келген орыс әдебиетiндегi iргелi ғылыми
зерттеу еңбектерiн шолсақ, бiз қарастырып отырған кезеңдегi әңгiме жанры
туралы жазылған еңбектер, ой-пiкiрлер, мақала әжептәуiр.Сондықтан да, 80-
90-ыншы жылдардағы әңгiмелердi арнайы дипломдық жұмысымызға арқау - өзек
етіп алып отырмыз.
Әсiресе, бiз қарастырмақшы болып отырған кезеңдегi қазақ әңгiмесiндегi
әлеуметтiк талдау мен кейiпкер характерi арнайы зерттеуге қаншалықты зәру
екендiгiн айтып жатудың қажетi шамалы.Сонымен, зерттеу нысанасы – қазiргi
қазақ прозасының шағын түрi – әңгiмедегi әлеуметтiк талдау мен характер
мәселелерi.
80-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесiнiң есеюi мен дамуын, көркемдiк -
реалистiк бағытын тану үшiн, осы кезең аралығындағы қазақ әңгiмесiнiң
деңгей, дәрежесiн белгiлейтiн Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Тынымбай
Нұрмағамбетов, Марал Ысқақбаев туындылары қарастырылды.
Әңгiме жанры мен оның әдебиеттегi көрiнiсiне қазақ әдебиет
зерттеушiлерi көптеген жеке проблемалық мақалалардан бастап, монографиялық
зерттеу еңбектерiн арнады.
Ал, ендi жеке монографиялық зерттеулер, диссертациялардан
Б.Наурызбаевтың Бейiмбет Майлиннiң эпикалық жанрдың шағын түрлерi (1963)
деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы мен Бейiмбет Майлин
творчествосының шеберлiгi (1973) туралы докторлық диссертациясы.
Б.Майлиннен кейiнгi әңгiме шеберi Ғ.Мүсiрепов шығармаларына арналған
Х.Әдiбаевтiң докторлық диссертациясынан кейiн Талант, талғам, тағдыр
(1971) атты кiтап болып шықты. З.Қабдоловтың әңгiме жанрына арналған
диссертациясы, кейiн Жанр сыры (1964) атты еңбегiнде 40-50-iншi
жылдардағы қазақ әңгiмелерiн қамтиды. Байтанаевтың 1974 жылы қорғаған
диссертациясы да туған әдебиетiмiздiң қайнар көзi – фольклор мен әңгiменiң
ара-қатынасын зерттеуге арналған.
60 – 70-iншi жылдардағы қазақ әңгiмелерi мен повестерi туралы
С.Шарабасов диссертация жазды. Ол өз еңбегiнде шағын жанрдың дәстүр мен
жаңашылдығын психологиялық анализдiң ерекшелiктерi арқылы аша отырып,
әңгiменiң тiл ерекшелiгiне тоқталады.
Қазақ әңгiмесi мен повестерiнiң стилi, оның романтикалық, реалистiк
тенденциясын А.Құлұмбетова зерттеу еңбегiнде талдап, саралаған.
Қазiргi қазақ әңгiмесi атты зерттеу еңбегiнде Р.Рүстембекова әңгiме
жанрының даму тенденциясын, оның уақыт талабына жауабын Одақ көлемi мен әрi
әлемдiк әдебиетпен салыстыра қарастырған.
Бүгiнгi сыншыларымыздың осы мәселеге соқпай кеткенi кемде-кем.
Мысалға, С.Әшiмбаев, Г.Пірәлиева, Ә.Бөпежанова, Б.Майтанов, М.Серiкқалиев,
Қ.Ергөбек, Б.Ыбрайымов, Г.Елеукенова, Е.Аманшаев, Т.Жұртбаев, Б.Кәрiбаева
т.б.
Диплом жұмысы кiрiспе, қорытынды және екi тараудан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмінен тұрады.
I ТАРАУ
ҚАЗIРГI ҚАЗАҚ ӘҢГIМЕЛЕРIНДЕГI ӘЛЕУМЕТТIК ТАЛДАУ
Жиырмасыншы ғасырдың сексенiншi-тоқсаныншы жылдары бұрынғы Кеңес
Одағында және Республикамызда орасан зор әлеуметтiк-саяси өзгерiстерге толы
болды. Әкiмшiл-әмiршiл тоталитарлық жүйе дағдарысқа ұшырай бастады. Ақыр
аяғында, Кеңес Одағы ыдырап, тоқсаныншы жылдардың бас кезiнде қазақ елi
тәуелсiздiк алып, әлемдiк егемендi елдер қатарына қосылды. Ғасырлар бойғы
арманына жеткен елiмiздiң еңсесi көтерiлiп, тарихи ой-өрiсi жаңарып, бар
жаны түлеп, санасы еркiндiк биiктерiне көтерiле бастады.
Әлеуметтiк-саяси өзгерiстер аяқ астынан пайда бола қоймайтыны белгiлi.
Сан жылдар бойы бұрынғы Кеңес Одағында таптық тартыс идеясы дәрiптелiп,
Сталин культi салдарынан заңсыздық етек алып, ел тоталитарлық заманды
бастан кештi. 1956 жылы бұдан кейiнгi жылмық кезеңде демократияның
алғашқы нышандары көктей бастады. Ел өмiрiне соны өзгерiстердi енгiзуге
әдебиет үлкен үлес қосты.
Әрқашан да халықтың жүрегiмен бiрге соғатын әдебиет өмiрдегi жаңалықтар
туралы ой толғап, жаңа көркем бейнелер туғызды. Әрине, бұл iсте прозаның
ұшқыр жанры әңгiме белсене атсалысты.
Осы әдеби қозғалыстың алдынғы қатарында шығармагерлiк қызметiн
алпысыншы жылдары бастаған бiр топ жазушылар: Оралхан Бөкей, Дулат
Исабеков, Марал Ысқақбаев, Тынымбай Нұрмағамбетов т.б. жемiстi еңбек еттi.
Алпысыншы жылдары қазақ әдебиетi дамудың жаңа жолын iздестiруге
кiрiстi. Мұхтар Әуезовтiң Өскен өркен (1966), Тахауи Ахтановтың Боран
(1963), Зейiн Шашкиннiң Темiртау (1960), Доктор Дарханов (1962), Сәкен
Жүнiсовтiң Жапандағы жалғыз үй (1965) романдары қазақ прозасына жаңа
серпiн, соны леп әкелдi. Алпысыншы жылдардағы әдеби процесс, жетпiсiншi-
сексенiншi жылдары онан әрi жалғасын тауып, бет әлпетiн айқындай түстi.
Әңгiме – қазақ әдебиетiндегi қалыптасқан, өзiнiң дәстүрi, шыққан биiгi
бар жанр.
Прозаға алғаш сүрлеу түскен кезеңнiң өзiнде М.Әуезов, Б.Майлин,
Ғ.Мүсiреповтер бастамасын бастаған қазақ әңгiмелерiнiң орны бөлек. Қаралы
сұлу мен Қорғансыздың күнiн, Құрымбайдың жiгiтшiлiгi мен Айт
күндерiн, Қос шалқар мен Талпақ танаулары – алғашқы қазақ әңгiмелерi
едi деп атаумен бiрге қазақ әңгiмесiнiң iнжу-маржандары деп ауыз толтырып
айта аламыз.
Көркемдiктiң нағыз шыңы iспеттi бұл әңгiмелер қазақтың үлкендi-кiшiлi
көлемдi прозасының барлығын жаңа творчестволық iзденiстерге бастады.
Қазақ прозасындағы әңгiме жанрының өзi бүгiнде сан жағынан да, сапа
жағынан да кемелдене, толыса түстi. Әсiресе, 70-iншi жылдардағы өмiр
талабына сәйкес туған әңгiмелерден соны iздер мен тың iзденiстер байқалады.
Ең әуелi олар тiлдiк-стильдiк жағынан нақтылыққа батыл ойыса бастады.
Ендiгi бiр анық байқалатын нәрсе – 70-iншi жылдардағы әңгiмелерден
әлеуметтiк-философиялық тереңдiк пен психологиялық талдаудың басым көрiнiс
беруi деймiз.
Түптеп келгенде, бұл ерекшелiктер – қазақ совет әдебиетiндегi әңгiме
жанрының майталман шеберлерi Б.Майлин, Ғ.Мүсiрепов, М.Әуезов сынды аға буын
жазушыларымыздың тағылымды дәстүрлерiн ыждаhаттылықпен жалғастырып келе
жатқан игi iзденiстерi, сәттi қадамдары деу керек.
Әсiресе, жедел жанр – әңгiме эпостық қуаттылықпен, елдегi жаңалықтарды
жiтi бақылап, оларды көркемдiк кестесiне түсiре бастады. Алайда, өмiр
тереңiне, қайшылықтарына бойлау, олардың ерекшелiктерiн дәл басып бейнелеу
оңайға соққан жоқ. Өйткенi, көркем шығарма, оның iшiнде әңгiме жанры да
өмiр шындығын қалай болса солай, талғамсыз тiзбектей бермейдi, қоғамдық-
әлеуметтiк орта шындығына сай, жинақтап, жинақтағанды характер арқылы
сомдайды. Характер жоқ жерде тарихи орта, әлеуметтiк жағдай шындығы
көрiнбейдi.
Адам характерiне сайып келгенде, екi жақты процесс ықпал етедi:
бiрiншiсi – кейiпкер әлемiнде, ой-сезiм дүниесiнде сол кейiпкер өмiр сүрiп
отырған заманның әлеуметтiк проблемалары, екiншiсi – ар-инабаттылық,
құлықтық проблемалары.
1980 жылдардың орта кезiнен басталған қайта құру, жариялылық,
демократия процестерi ел өмiрiне зор жаңалықтар енгiздi. Өктем саясат,
небiр шырқыраған шындықты айтуға тыйым салды. Ұлттық болмыс, ұлттық әдет-
ғұрып, небiр қадiр-қасиеттер аса қуатты идеологияның жариялап отырған ұран-
принциптерiне сай келмесе, аяқ асты етiлдi. Бүкiл идеологияға, адамзаттың
ақыл-ой, санасына, еркiндiгiне қатаң бақылау орнатылды.
Рухани игiлiктер, оның iшiнде әдебиет – өмiрдiң өнердегi көрiнiсi.
Кеңестiк тоталитарлық режим адам өмiрiндегi барлық саланы, оның iшiнде
әдебиеттi де өзiнiң идеологиялық қатаң қыспағына алды.
Өмiрдiң шынайы келбетiне терең үңiлу, ащы да болса шындықты айтудың
қиындығы күнделiктi идеологияның қалыптасқан қағидасына айналды. Осының
нәтижесiнде әдебиеттiң барлық жанрлары, әсiресе әңгiме өз мәнiнде құлашын
кең жая алмады.
Ең бастысы, дәл осы кезеңде кеңестiк аймақта ұлы өзгерiстердiң,
жаңалықтардың ауылы алыс болғанымен, Социализм идеялогиясының
мiнсiздiгiне, сол кезеңдегi қағидаларға сәйкес жер бетiндегi ең өмiршең, ең
әдiл, кәмiл шамшырақ екендiгiне күдiк туа бастады (1) (Бердiбай Р., 118-
б).
Және бiр айта кететiн басты жайт – осынау ақиқатты сезiну барша
қаламгерлер санасында үлкен серпiлiс туғызды. Өркендеген, дамыған бүгiнгi
қазақ әдебиетiне жаңа бiр серпiннiң, жаңа толқынның, көркемдiк, сапалық
iзденiстердiң ене бастауы да сол 60-ыншы жылмық кезеңiнен бастау алып, 80-
90-ыншы жылдары арнасын кеңiткен екен.
Санада туған серпiлiс, барша адамзат баласына ортақ проблемаларды алға
тартты, барлық қаламгерлердiң алдында: Адам мен қоғам, қоғамдағы
әлеуметтiк жағдай. Оның адамға әсерi – деген сұрақтар тұрды. Бұндай
ауқымдық проблемалар бұрын да бар-тын, алайда оларға жауап iздеуге деген
жаңаша талпыныс дәл осы кезеңде ерекше байқалады.
Жеке бастың (тұлғаның) рухани адамгершiлiк әлемi, оның әлеуметтiк
жағдайы, философиялық – құлықтық, әлеуметтiк проблемалары – мiне, атан
түйеге жүк боларлық осынау аса ауқымды мәселелерге жауап беру, iзденiс
сапарына шығу қазақ әңгiмесiнiң тақырыптық идеялық ерекшелiгiн құрайды.
Қалай болғанда да, уақыт, замана талабы, қанша тосқауыл қойғанымен,
қазақ қаламгерлерi шындықты қорғалап айта алмаса да, тұспалдап жеткiзген
екен, ал, бұның өзi, тұтастай алғанда ұлтымыздың қоғамдық сана, ақыл-ойының
кемелденуiне, бiршама биiк деңгейге жетуiне ықпал еткенi ақиқат. Сонда да
80-iншi жылдардың орта шенiнде басталып, бүгiндерi жаңа даму жолына
түсуiмiзге әсер еткен жаңаша ойлау, қайта құру процесстерiн бiршама
тездеткен, оның қанат жайып, өрiстеуiне, тарихи қажеттiлiкке айналуына ат
салысқан өз туындыларымен үлес қосқан қазақ қаламгерлерiнiң денi осы 80-90-
ыншы жылдар үлесiне тиедi.
Бiз сөз еткелi отырған қазақ әңгiмелерi осы проблемалардың пiсуi жеткен
кезеңге сексенiншi-тоқсаныншы жылдарда әкiмшiл-әмiршiл жүйенiң күйреуi
қарсаңында тұспа-тұс келдi. Жылмықтың аяғы тоқырауға ұласты. Бұл шындық
қалайда әдебиетке сәулесiн түсiруi тиiс едi, солай болды да. Әсiресе, басқа
прозалық жанрларға қарағанда, оперативтi жанр – әңгiмеде айқын көрiндi.
Оған көрнектi жазушыларымыз Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Марал Ысқақбаев,
Тынымбай Нұрмағамбетовтердiң шағын жанрда жазған туындылары куә.
80-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесiндегi адам және қоғам мәселесiн сөз
еткенде, назарға ұстайтын нысана – әлеуметтiк талдау проблемасы.
Академик С.С.Қирабаев: Дәуiрдiң әлеуметтiк қайшылықтарын көре бiлу,
iрi характерлер ашу, поэтикалық жаңа формалар туғызу жөнiндегi iзденiстер
де жас таланттардың қолынан келедi. Олар еңбектегi құрбыларымен бiрге
бүгiнгi тiршiлiктiң романтикасын жақсы сезiнедi, болашаққа, оның қиялын
өсiрiп қызықтыратын ертеңгi күнге көрегендiкпен қарай алады (5) (Қирабаев
С., 28) дей келiп, төмендегiдей тұжырым жасайды: Бүгiнгi бiздiң
замандасымыз қандай адам, оны қоршаған ортаның шындығы қандай, осы екеуiнiң
ара-қатынасы қандай принципке құрылған, адам өз өмiрiнiң қызығын,
тiршiлiгiнiң мақсатын неде деп түсiнедi, ненi армандайды, не нәрсе оны
ренжiтедi? Бүгiнгi күннiң әдебиетi күн тәртiбiне қойып отырған басты
мәселелердің бiрi – осы (5) (Сонда, 29).
Әлеуметтiк талдау жазушының өзi алып отырған объектiсiне, нысанасына,
қоғамдық нақты шындыққа, өмiрге көзқарасынан, дүниетанымынан және
туындысындағы әр алуан кейiпкерлердiң әлеуметтiк-психологиялық, рухани-
адамгершiлiк мәселелерiн қандай сипатта шеше алатындығынан аңғарылады.
Шығарманың қуаты мен әлсiздiгi, iрiлiгi мен ұсақтығы, өмiршеңдiгi мен
өткiншiлiгi ең алдымен, сол туындының сүйегiнен – әлеуметтiк талдау
парасатынан басталып, көркемдiк құралдар (тiл, образ, сюжет, композиция
т.б.) арқылы не үйлесiм, не сәйкессiздiк тауып жатады. Жазушының әлеуметтiк
талдау қабiлетiнiң тереңдiгi, парасаты және талант, қуаты өзара тығыз
байланыста болады. Бiрiнсiз бiрi тұл және бiрiнiң орнына бiрi жүре алмайды.
Бұлар әлеуметтiк – көркемдiк ойлап түйсiнудiң тұтас тұлғасы.
Шығармадағы әлеуметтiк талдауды жазушының көзқарасы мен дүниетанымының
басты көрсеткiшi дейтiнiмiз де осыдан. Соңғы он-он бес жыл көлемiнде
әлеуметтiк талдау төл әдебиетiмiзде барынша күрделене түсiп, көбiнесе
моральдық-этикалық, адамгершiлiк-азаматтық парыз сияқты әр түрлi қырларынан
бой көрсете бастады. Осы тұрғыдан жазушылар – Оралхан Бөкейдiң Қасқыр
ұлыған түнде, Алтыбақан, Бура, Апамның астауы, Тынымбай
Нұрмағамбетовтiң Жәрдемшi, Атақоныс, Дулат Исабековтiң Социализм
зәулiмi, Талахан – 186, Ескерткiш, Марал Ысқақбаевтың Күмбез,
Қияндағы қыстау атты 60-70-80 жылдарда шыққан әңгiмелерiн атап айтар
едiк.
Социалистiк реализм әлеуметтiк талдауды тек партиялық, таптық тұрғыдан
ғана қарастырды. Бiз әлеуметтiк талдауды кейiпкердiң өмiр сүрiп отырған
жағдайына қарап қарастырамыз. Бұл айтқандарымызда әлеуметтiк таптар,
топтар, бай мен кедейлер жоқ деген мағынада түсiнбеу керек, әлеуметтiк
қайшылықтар әр қоғамдық құрылыста әртүрлi дәрежеде бола бередi, не асып
шиленiседi, не шешiмiн тауып үйлеседi. Бiз нақтылы кейiпкердiң әлеуметтiк
жағдайына қарай қарастырамыз. Бiрақ, әлеуметтiк талдау жалаң қаралмауы
тиiс, ол алдымен психологиялық талдаумен ұштасуы тиiс. Психологиялық талдау
мен әлеуметтiк талдау бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Шығарманың әлеуметтiк
салмағын анықтау арқылы кейiпкер характерiн, психологиясын танып бiлемiз.
Шығарма шырайын, авторлық идеяны айқындау үшiн әлеуметтiк астарға үңiлемiз.
әлеуметтiк талдау символ, көркемдiк деталь, астарлау, психологиялық
параллелизм арқылы шешiледi.
Әлеуметтiк шындықты жазу - ол заманның рухани тынысын жеткiзу,
әлеуметтiк проблемаларды көркемдiк тұрғыдан зерттеу, қоғам өмiрiнiң басты
буындарына анализ - синтез жасау, үлкендi -кiшiлi қаракеттерiмiзге баға
беру, кесiм айту - жетiстiктердi көрсете отырып, кесiрлi кемшiлiктiң
себептерiн ашу, болашаққа бағыт-бағдар сiлтеу, қысқасы уақыттың типтiк
шындығының диалектикасын реалистiк тұрғыдан келiп жазу деген сөз. Жазушының
интеллектуалдық ой-өрiсi, дәрежесi - оның өзiндiк тереңдiгiнiң кепiлдемесi.
Сондықтан да нағыз көркем шығарма суреткердiң өмiрге, адамдарға берер
бағасы, айтар сыны, солар туралы көкейкестi ойының көрiнiсi. Жазушы
жекелеген адамдар тағдырын зерттеп, суреттеп отырып, бүкiл әлеуметтiк
өмiрдiң күнгейi мен көлеңкесiне, даму барысына, жалпы моральдық болмысына
философиялық ой-мұнарасынан әлеуметтiк талдау жасауға тиiс.
Оқиға тұтастығы мен шымырлығы, қысқасы, сюжет жинақылығы және
әлеуметтiк талдау К.Паустовскийдiң пiкiрiнше:
Нағыз күштi, ерекше құдiреттi проза одан басы артық, айтпауға болатын
кездейсоқ жайдың бәрi алынып тасталған да, тек қана жазбауға болмайтын
әлеуметтiк негiзi бар драмалық шындықтар ғана қалған проза. Шынайы реализм
дегенiмiздiң өзi осы (Паустовский)
Әлеуметтiк шындықты көркемдiк шындыққа айналдыруда жазушыға ең қажеттi
фактордың бiрi – суреткерлiк.
Ол кен мағынасында осынау күрделi болмыстағы барша құбылыстарды көркем
тiлмен қозғалыс, даму үстiндегi жанды суреттер арқылы көрсету, образды
суреттермен елестету.
* * *
Өз кезiнiң өзектi шындығын қандай қаламгер болсын кесек-кесек
толыққанды образдармен елестетiп көрсетедi.
Өз шығармаларында уақытқа үн қосумен бiрге жаңа уақыттың аяқ алысын
тұңғыш аңғарған жазушылардың бiрi – Оралхан Бөкей. Ол iс-әрекетi, мiнез
-құлқы өзгеше кейiпкерлердiң бейнесiн сомдауға талпынды.
Жазушы өмiр шындығының нағыз қайшылықтарын бар толық мәнiнде бейнелеуге
тырысты. Ащы шындықты айта бiлу, әлеуметтiк өмiрдiң көлеңкелi жақтарын
әшкерлеу, тазаруға, жаңарып-жаңғыруға шақыру сексенiншi-тоқсаныншы
жылдардың әдеби процесiнде жетекшi бағытқа айналса, Оралхан Бөкей сол
бағытты ту етiп ұстады.
Әлеуметтiк өмiрдегi әртүрлi оқиғаларға үн қосып, онда да асығып-
аптықпай, әлiптiң артын бағып, әбден пiсуi жетiп, тиiстi бағасын алған соң
барып, болған жағдайларды жазуға отыратын қаламгерлердей емес, Оралхан
Бөкей бүгiнгi таңда қылаң берiп келе жатқан құбылыстарға назар аударып, өзi
көтеретiн мәселенi тереңнен қозғап, түп-тамырын қопара көрсетуге ұмтылды.
Сол үшiн жазылуы ұзақ уақытқа созылмайтын, ұшқыр жедел жанрға жүгiндi.
Қасқыр ұлыған түнде (3) (О.Бөкеев, 303) әңгiмесiнде ол заманымыздың
көкейкестi, өзек жарды мәселелерiн алға тартады. Шығарманың айтары көп. Ең
бастысы – Қазiргi замандас қандай адам, ол нелiктен қиындыққа душар болды,
жолында кесекөлденең тұрған кiм? – деген шешiмiн бiрде тауып, бiрде таппай
жататын мәнi зор сұрақтарға нақтылы жауап қайтарады. Әңгiме оқыс басталады.
Кейiпкер мадқапыда қиын жағдайға ұшырайды.
Нұрлан атты журналист редактордың тапсырмасымен Қазақстанның шығысында
Новостройка деген қала типiнде салынған мәдени-тұрмыстық жағынан бүкiл
республикаға үлгi iспеттi село туралы тамаша мақала жазбақ болып, сапарға
шығып, жолшыбай Арай есiмдi жас студент қызбен танысады. Қаладан келе
жатқан студент қыз қия шеттегi ауылынан бес шақырым жерде автобустан түсiп,
қысқы борасынға қарамай тау қойнауындағы үйiне жаяу тартады. Ақыры
ұйытқыған боранмен алысып, қасқырға жем болады.
Мiне, осы оқиғаның астарына үңiле отырып, жазушы оқыс сауал қояды: қиын-
қыстау жағдайда адам, адам қалпында қала ала ма? Адамгершiлiк қасиетiн
сақтай ала ма? Осы сұрақтар толқытқан жазушы әңгiмесiн қала мен ауыл өмiрiн
салыстыра отырып, оқиға желiсiн кейiпкердiң өз аузынан баяндайды.
Ә дегенде, жолаушылар – журналист жiгiт пен студент қыз және үлгiлi
дейтiн ауданның басшылары суреттеледi. Жанама мiнездеу, шендестiру
тәсiлiнде әр қайсысының портретi берiледi:
Киiмiм жұқа едi. Жалаң қабат пальто, құлағы жоқ ескiлеу, жасанды
терiден iстелген қара портфелiмнен өзге iлiп алар еш нәрсе жоқ. Әрi iрге
теуiп, үйлi-баранды болмаған адамның шаруасының қиюы келушi ме едi, тәйiрi,
айына бiр рет үй ауыстырып, басы қатып жүрген жас журналистiң бiрi ғанамын
– деп, жазушы кейiпкерiнiң әлеуметтiк жағдайымен таныстырады. Содан кейiн
оның жан-дүниесiне үңiледi.
Жазушы диалогты ситуацияға қарай құрады. Мысалы, Алтайдың аязды
қысында, суық автобуста тоңып отырған екi жас жолаушының диалогы мынандай:
...Менiң осындай мүшкiл халiмдi сездi ме, қыз:
– Пима киiп шықпаған екенсiз, – дедi.
– ...
– Қайда барасың?
– Өркен ауылына. (3) (О.Бөкеев, 306)
Осылай кете бередi. Бұл жерде диалогтың келте-келте сөйлемдермен
берiлуi, бiрiншiден, тоңып, берекелерi қашып отырған адамдар үшiн нанымды
болса, екiншiден, әңгiмешiлердiң бiрi журналист – келте сұрақтар қойып,
интервью алып үйренген – болғандығына да байланысты. Осы жағдайдан бiрте-
бiрте психологиялық сурет өрбидi. Журналист жiгiт, жас студент қыз Арай...
Солардың арасындағы кездейсоқтық, мөлдiр таза сезiм. Жастарға тән ұшқыр
қиял, жүрек жалыны мен ой толғанысы әңгiменi оқыған сайын баурайды. Жазушы
сапарлас осы екi жастың жан-дүниесiндегi өзгерiстердi, өмiрге деген
көзқарастарын, ой-пiкiрлерiн жол үстiндегi әңгiме, диалогтары арқылы ашып
көрсетедi.
–... Ауылға тура автобус қатынамайтын болған соң, ары өткен, берi
өткен қаламен екi ортадағы кез-келген көлiкке мiнiп, жолдан түсiп қалып,
тау қойнауындағы үйге жаяу тартамыз...
– Бiлесiз бе, аға, бiздiң ауылда клуб та, киноқондырғы мен кiтапхана да
жоқ... Бiрақ сiздер мұндай жетiм ауылды менсiнбей, тура түзу де жайлы тас
жолмен үлгiлi селоға тартасыздар, тек сондай тамашаны ғана көрiп,
жазасыздар. (3) (сонда, 313)
Оралхан Бөкей осы арқылы өмiр қайшылықтарын ашады.
Мен барған село, расында да, көз тоятын көркем едi. Маған осынау ауыл
көрмеге қойған макет село секiлденген. Маған, сонау Өркеннiң бүкiл
байлығы мен бақыт несiбесiн осы сүйкiмдi село ұрлап, тонап жатқандай әсердi
және қалдырды. Арасы атшаптырым ғана екi ауылда неге соншалық жер мен
көктей айырмашылық бар деп ойлаймын. Өйткенi Новостройка бұрыста емес,
түзу жолдың бойында... дедi iшiмнен бiр үн... (3) (сонда, 313)
Тоқырау жылдарында нақ осындай фактiлердiң көп болғаны, орыс және
жергiлiктi қазақ ұлты тұратын ауылдардың жағдайы әртүрлi болған үлкен
әлеуметтiк шындықты батыл ашып отыр. Ресми насихат Кеңес Одағындағы
халықтарды тең праволы десе де, iс жүзiнде орыс халқына аса қолайлы
жағдай туғызылатын. Жазушы сол шындықты көре бiлген және соны батылдықпен,
жүректiлiкпен шынайы жеткiзе бiлген. Көзi ашық, көкiрегi ояу парасатты
азамат бүкiл қоғамымызда белең алған көзбояушылық iндетiн аша бiлген.
Әңгiменiң Қасқыр ұлыған түнде деп аталуының өзi тегiн емес. Қызды
қасқыр жеп кеткеннен кейiн, я қасқыр сол түнi көп ұлығаннан кейiн, оқиғаға
әйтеуiр қасқырдың қатысы болған соң ғана әңгiме тақырыбы осылай аталуы
мүмкiн ғой деген пiкiр тууы мүмкiн. Шын мәнiнде, мұның сыры өзгеде. Түз
тағысы қанша жыртқыш хайуан болғанымен, ол тоқ жүргенде ешқашан адамға
тиiспейдi. Не бөлтiрiгiн алып кеткенде немесе аш болғанда адамға қарсы
шабады. Жас қыз Арай нелiктен қасқырлардың жемi болды? – Бiрiншiден,
қасқырлардың Арайды жемтiк етуiне мәжбүр еткен жағдай – қу құлқын аштық
болса, екiншiден, Арайдың қасқырларға жем болуына итерген жағдайдың
қоғамдық, әлеуметтiк астары бар. Ол – тоталитаризмнiң жұқпалы, жабысқақ
көзбояушылық дертi. Тау қойнауындағы сол бiр өгей ауылға уақтылы көлiк
қатынап тұрған шақта, Арай, әрине, гүлдей жайнап ортамызда жүруi анық қой
деген ой көңiлге қонақтап қалады.
Жалпы шығарманың әлеуметтiк мазмұнын, жазушы табиғаттың қатысы арқылы
айқындап отырады.
Пейзаж кейде сюжеттiң өсу жолдарынан тiкелей қатынасты болып келедi
және оқиғаның даму жолында белгiлi орын алуы мүмкiн.(4) (Жұмалиев, 81)
Шығармада оқиға алдындағы экспозицияда пейзажды әңгiме идеясын ашуға
шебер пайдалана отырып, қыс айының кешкi келбетiн қайталау, анафора,
түрiнде алып суреттейдi.
Қыстың ұз-а-а-ақ кешi – деген шығарманың өн-бойында қайталанып
отыратын сөйлемге назар аударсақ, сөйлеу тiлiнiң әңгiмелеу формасы еш
өзгерiссiз алынуының өзi шығармаға өзiндiк стильдiк ерекшелiктi үстемелеп
тұрғанын көремiз.
Қыстың ұз-а-а-ақ кешi бiтiп, түнге айналды... Күн суық, аяз болып тұр.
... Тау арасына iлiнгенде боран басталғаны байқалды. Қар қиыршықтары
сабалап, тiптi қасқырша ұлыған үнi құлаққа жеткендей болған.
... Маған ендi сол даладағы арпалысқан боран ит боп үрiп, қасқыр боп
қыңсылап тұрғандай үрейлi сезiлдi. Жер түгелдей мұз шарға айналып, мәңгiге
қатып-семiп, ыңырсығандай жүректi өзгеше суық сезiм қариды (3) (О.Бөкеев,
310) – деп, автор мұнда да тек пейзаж емес, айналадағы табиғат тiршiлiгiн
қатыстырып, бүкiл алқапты қайғы мен мұң билегендей, бiрте-бiрте үдете,
бүкiл табиғатқа жан бiтiрiп, кейiпкер ойымен қабаттастыра суреттейдi.
Шығарма желiсiнде кездесетiн көркем пейзаждар осылай әңгiменiң iшкi
мазмұнын, идеялық сапасын байытып, композиция тұтастығын қамтамасыз етуге
қызмет етiп, кейiпкер характерiн аша түскен.
Жоғарыда келтiрiлген үзiндiдегi пейзаж – әлдебiр сұмдықтың боларын
сездiргендей суық та тылсым суреттiң контуры. Жапан даладағы қатаң қыстың
ызғарын аңғартатын бояулар. Автор қабылдауында берiлген жалпы көрiнiс,
қатаң пейзаж оқырманды көңiлсiз бiр жағдайға дайындағандай.
Осы әңгiмедегi табиғат пен болашақ оқиғалар сипаты кiндiктес болып
келiп, сол кездегi өмiрдiң әлеуметтiк сыры ашылуы сондай-ақ Сайын
Мұратбековтың Үскiрiк әңгiмесiне де арқау болған.
Көркем шығармада табиғат барша обьективтi болмысымен суреттелген күнде
де, адам өмiрiнен алатын рухани эстетикалық мәнiмен бiрлiкте бейнеленбек.
Кейiпкер психологиясында белең беретiн сан қилы эмоционалдық құбылыстар оны
қоршаған әлемге көзқарасы, нақты бiр кезең, сәттегi экспрессивтi жан
толқыныстары арқылы неғұрлым толымды өрнектелетiнi дау тудырмаса керек (5)
(Б.Майтанов, 34).
Жазушы талантының бiр белгiсi – табиғатты суреттеуде өзiндiк
ерекшелiгiн, қолтаңбасын, стильдiк даралығын көрсету.
А.П.Чехов, М.Горькийге жазған бiр хатында: әңгiмедегi табиғат көрiнiсi
кейiпкерлердiң көңiл-күйiн, тұлғасын ашуға қызмет еткенде ғана үйлесiмдi.
Суреткер шеберлiгi де осы орайда танылмақ, – деген.
Әңгiмедегi пейзаж көрiнiсi тек табиғаттың үскiрiгi, табиғаттың бораны
ғана емес, шығармада сөз болатын өмiр бораны, әлеуметтiк жағдайдың бет
қарыған ащы шындығы.
Автор шығармасындағы мына бiр үзiндiде:
Мен көз алдымда жел кеулеп, жалаң бас безгектеп келе жатқан жалғыз
жаяуды елестеттiм. Қызық әлгi тiзеден қар кешкен жалғыз жаяу – қасымда жым-
жырт отырған түбiт шәлiлi қызға ұқсады. Қандай қаталдық (3) (О.Бөкеев,
308), – дей келе, екiншi бiр үзiндiде тағы қайталап, Менiң көз алдыма,
неге екенiн бiлмеймiн, ат құлағы көрiнбейтiн боранда үстiнде жұқа ғана шыт
көйлегi бар, шашы жалбырап, тiзеден қар кешiп, адасып жүрген қыз елестедi.
Тағы да өз ойымнан өзiм шошыдым (3) (сонда, 311) – деп, қиялдап отырған
журналист жiгiттiң ойы, толғанысы арқылы оқушы қауымды алдағы күтiп тұрған
трагедияға шым-шымдап даярлайды.
Белгiлi ғалым, академик Серiк Қирабаев Оралхан Бөкейдiң шығармашылығы
жөнiнде: Жазушы көргенiн тiзбелеген жалаң суретке әуес емес, ол табиғатты
жады психологиялық образға айналдырады. Бұл – Оралханның жазушылық
тәжiрибесiнiң бiр озық жағы (2) (С.Қирабаев, 195) – деп баға бередi.
Бағанағыдай емес, ала құйын боран бәсеңдеп, кебiнге оранған жер бетiн
өлiм тыныштығындай – ұлы тыныштық иелiк ете жалмап, жайпай бастаған екен.
Мен Арайды сол түн-түнектiң қара отауына кiргiзiп тұрып, соңғы рет шығарып
салайын деп өтiндiм (3) (О.Бөкеев, 312).
Оралхан Бөкейдiң табиғат арқылы кейiпкер психологиясын ашу
мүмкiншiлiгiнiң сан қырлы ғажап сырына осы арада көз жеткiземiз. Жазушының
табиғат арқылы мегзеген болжамы шығарманың соңында дәлелденедi.
Кебiнге оранған жер, жалмап, жайпаған ұлы тыныштық, түп-түнектiң қара
отауы – баршасы Арай тағдырының соңғы куәсi ғана емес, жас қыздың гүл
өмiрiн жұтып тұрған ажал мен өлiмнiң символы iспеттес.
Қасқыр ұлыған түнде әңгiмесiнде адамның характерiн көрсетуде жаңа бiр
ырғақ бар. Артық мiнездемеден, құрғақ баяндаудан iргесiн аулақ сала отырып,
ол кейiпкер жан-дүниесiн iшкi монолог арқылы ашып көрсетедi. Журналист
жiгiт Нұрланның толғаныстары арқылы замана мәселелерi көтерiледi. Өмiр
жөнiнде ой толғайды. Әңгiмеде журналист жiгiт психологиясы бiр күйден
екiншi күйге, бiр арнадан екiншi арнаға ойысып, құбылып отырады.
Оралхан Бөкей шығармасын: Мен редакторымның тапсырмасын тұңғыш рет
орындамадым. ... Бүгiнгi заманымыздың сәулеттi селосы жайлы мақала
жазылмады... (3) (сонда, 314) деп, аяқтап, салмақты ой тастайды. Және де
осы сөйлемнiң ауқымынан кейiпкердiң характерi, бүкiл адамгершiлiк идеясы,
азаматтық нысанасы ажарлана түскен.
Оралхан геройлары – бiздiң бүгiнгi замандастарымыз. Кәрiсi бар, жасы
бар – қайсысы болса да қазiргi дәуiрдiң азаматтық мiндеттерiн белсендi
атқарып жүрген iс адамдары. Жазушы кейіпкерлердің iс-әрекетi, мiнез-құлқы,
көзқарасы арқылы бүгiнгi өмiр шындығын оның алуан түрлi сырларын ғана ашып
қоймайды, өткенiмiзге де ой тоқтатып қарайды, болашағымызға да көз
жiбередi. Ол характерлердi шебер ашады, солардың көзқарасы, ұғым-түсiнiгi
арқылы дәуiрдiң өзектi проблемаларын батыл көтередi (2) (С.Қирабаев, 177).
Академик С.Қирабаевтың бұл пiкiрi әңгiме жанрында, көркем әдебиетте,
соның iшiнде әңгiме жанрында әлеуметтiк талдау сипаты өзгергенiне және бiр
айғақ. Бұрын социалистiк реализм тап күресiн – әлеуметтiк талдау деп, мұны
таптық тартыс мағынасында түсiнсек, ендiгi талдаудың адамдар қатысындағы
мәнi күрт өзгерген.
Әлеуметтiк қатынастардың бiр ұшығы ұлттық қатынастарға тiрелетiнi
мәлiм. Марксизм-ленинизм классиктерi ұлттық мәселе әлеуметтiк мәселенiң
құрамды бөлiгi, соған бағынышты болуы керек деген қағиданы ұстанды. Осы
қағида кейiн кеңестiк үлкен саясатқа айналды. Нәтижесi қалай болды? Қазiр
қарап отырсақ, бұл сұрақтарға да қазақ әңгiмесi жауап беруге тырысқан.
Көп ұлттылық – бiздiң ерекшелiгiмiз, бiздiң артықшылығымыз, бiле
бiлсек, бiздiң бақытымыз деп кезiнде ұрандадық. Iс жүзiнде жағдай өзгеше
болды. Мәселен, көп ұлттылық, әсiресе, қолдан жасалған демографиялық
қойыртпақ, империялық есеппен жасалған көп ұлттылық кiмдi көгерттi?
Жазушы Дулат Исабеков те осынау аса қиын, аса күрделi әрi аса дiлгiр
мәселеге өзiнiң Социализм зәулiмi (6) (Д.Исабеков) әңгiмесi арқылы жауап
iздейдi.
Мәскеуден Қала мен ауылдың арасындағы айырмашылықты жою керек деген
қаулының шығуы мұң екен, өкiмет пен партияның аузынан шыққанын екi етпей
үйренген жергiлiктi басшылар көздi жұмып, белдi буып, әлгi қаулыны жедел
орындауға кiрiсiп те кетедi.
Сонымен, Қазақстанның бiр түкпiрiндегi Коммунизм колхозының
Социализм бөлiмшесi қала мен ауыл арасындағы ең басты айырмашылық – көп
қабатты үйлерге байланысты деген байламға келедi де, Колхоз басшылары,
бөлiмшенiң көзi ашық, жөн бiледi деген активтерi арнайы жиналыс өткiзiп,
қанша бас қатырса да қала мен ауылдың бұдан өзге айырмашылығын таба
алмайды. Автордың мұндай шешiмге келуiн шарттылықтан гөрi логикалық
шынайылыққа жатқызған жөн. Өйткенi, бiз Қалада кiмдер отыр, яғни
стратегиялық нүктелер кiмдердiң қолында? деп өмiрi ойланып көрген емеспiз
ғой, осы бөлiмшеге бес қабатты екi үй салу үшiн және оны салатын
жұмысшылардың ұлттық құрамын қатаң сақтау үшiн жан-жақтан келiмсектердi
шақыра бастайды. Не керек, Бас-аяғы бiр аптаның iшiнде шағын бөлiмше
келiмсектердiң аяғының астында қалды.
Бұл үзiндi арқылы жазушы әу бастағы Мәскеуде қабылданған моп-момақан
қаулының қалай бет алып кеткенiн көрсете отырып, шаш ал десе, бас алған
аурудан қоғамымыз қаншалықты рухани зиян шеккенiн атап көрсетпек болған.
Әңгiмеде суреттелетiн Социализм бөлiмшесiн Дулат Исабеков жетпiсiншi-
сексенiншi жылдардағы Қазақстанның қымбат кезеңдерiн интернационализмге
лаборатория болумен рәсуа еткен көнбiс те көңiлшек Қазақстанның шағын
макетi ретiнде сипаттай отырып, шебер шендестiрулер жасайды. Бөлiмшеге бес
қабатты екi үй салуға керектi жүз елу құрылысшының ұлттық құрамын
түгендеуге ынты-шынтысымен кiрiскен және оны бұлжымас парызым деп
түсiнетiн бөлiмше прорабы Сепентайдың тiрлiгiнен ұлттық характер ұшқынын
байқаймыз.
Мәселен, Сепентай Қазақстанда тұратын барлық ұлттың өкiлiн түгендеп
боламын дегенше қас қарайып, көз байланды. әбден шаршап, дiңкесi құрыған
ол Пашатқа қарап:
– Әнеукүнгi газетте Қазақстанда жүз жиырма ұлттың өкiлi тұрады деп
жазып едi, менде жүз он екi болды. Ендi сегiзiн қайдан табамыз?...
– Күрт бар ғой?
– Бар.
– Ноғай бар ғой?
– Қытай ше?
– Ол да.
– Шүршiт ше?
– Шүршiт? Ол ол жоқ. Ол қандай ұлт?
Бұл диалог арқылы жазушы үлкен әлеуметтiк астары бар шындықты алдымызға
тартады. Бiздiң кезiнде дәл осылай жаныққанымыз да, жанығатынымыз да рас
қой?
Сепентай дәлiзде селдiреп қалған жұртқа қарап:
– Араларында шүршiт бар ма? – дедi.
– ... Жоқ.
– Пүштун бар ма?
– Жоқ олар Ауғанстанда тұрады.
– Қап, бiр шүршiт пен пүштун керек едi ... Ал, сендер кiм боласыңдар?
– Кiм болушы ек, қазақтармыз.
– Бiзге қазақтардың керегi жоқ, қайта берiңдер.
– Ойбай-ау, қазақ қалаған там құлап қалады дейсiңдер ме?
Қайда барсақ та қазақтардан қажеттi адамды алып қойдық дейдi, ендi бiз
қайда барып күн көремiз?
– Онда менiң шаруам жоқ. Маған десең Магаданға кет. Шүршiт керек,
шүршiт немесе эскимос.
– Ойбай, ондай ұлт жоқ болса, өлемiз бе ендi?
– Табыңдар, табыңдар.
Екi бастық қанша айқайлағанмен топ iшiнен шүршiт те, пүштун де, эскимос
та табылмады.
Егер астарына үңiлсеңiз, әңгiменiң осы үзiгiндегi әрбiр детальдың
Қайрауықтың ащы күйiндей бебеу қағып, боздап тұрғанын аңғаруға болады. Рас,
үзiндiде юмор бар. Ащы кекесiн де бар. Оқиғаның желiсiн ұғып, асықпай
санаға сiңiргеннен кейiн кеудендi күйiк қысып, өн-бойыңды өксiк буады.
Әңгiмедегi юмордың жазушының уайымы екенiн, ащы кекесiннiң жазушының
күйзелiсi екенiн ұғасыз. Ойбай-ау, қазақ қалаған там құлап қалады
дейсiңдер ме?
Қайда барсақ та қазақтардан қажеттi адамды алып қойдық дейдi, ендi бiз
қайда барып күн көремiз? деген
Шығармадағы негiзгi кейiпкерлер – Сепентай да, Пашат та – қазақ. Қазақ
болғанда, қазақша сөйлейтiн және ауылда қазақы тiрлiк кешiп жүрген қазақ.
Қаламгер бiрақ олардың өз қандастарын кеудеден итерiп, Қазақстанда тұратын
жүз жиырма ұлттың өкiлiн түгелдеймiн деп ауылдастарын өз кiндiк мекенi, өз
атажұртында жұмысқа алмайтыны несi? – деген әлеуметтiк мәнi тереңде жатқан
салмақты концепцияны алға тартады.
Сонымен, жазушы да мұндай қасiреттi құбылысты аттап өте алмайды. Аттап
өтуге, айтпай өтiп кетуге суреткерлiк арымен, суреткерлiк жауапкершiлiгi
жiбермейдi.
Жазушының интуициясы тап басып, тауып, тап басып танып отырған осы
құбылыс несiмен қасiреттi? Несiмен қауiптi? Несiмен қорқынышты? – автор
осындай проблемалы сұрақтар қояды да, осы шағын әңгiмесi арқылы бар гәп,
бiр кiлт – тәуелсiздiкте екен – деген астарлы ой тастайды.
Дулат Исабековтың аталған әңгiмесiндегi Сепентай мен Пашаттар үшiн ұлт
– айырбастауға көнбейтiн, сатып-саудалауға келмейтiн ұлы құндылық емес,
ойыншық. Көрiнген аяқтың астында иленiп жататын арзанқол ойыншық. Мысалы:
– Ендi не iстеймiз? – дедi Пашат күрсiнiп. Сепентай ұзақ ойланып
отырды да:
– Былай етсек қайтедi, – дедi сыбырлап. – Тiзiм бойынша жетпей тұрған
сегiз ұлтты сiз келiсiп, мына тұрған қазақтардың бiрiн пүштун, бiрiн шүршiт
етiп толтырсақ. Жұмыссыз жүрген қаңғыбастар көнбей қайда барады?
... Сепентай да iстi көп соза бермей өзiне керектi сегiз ұлтқа түрi
келедi-ау деген сегiз қазақты iшке кiргiзiп алды да, осылай да осылай,
бiзге мынадай ұлттың адамы керек, келiссеңдер қазiр оформит етемiн деген
соң басына қонғалы тұрған бақыттан айырылып қалғысы келмеген сегiз қазақ
сегiз жерден жамырап қоя бердi:
– Ойбай, о не дегенiңiз шүршiт болмақ түгiлi шұбалшаң десеңiз де
ризамыз, одан немiз кетедi, – дестi бәрi өзеуреп...
Бұл диалогтар шығармадағы кейiпкерлердiң ұлттық характерiн ашуға қызмет
етiп тұр. Ұлттық характердi ашу дегенiмiз – сол ұлттың қасiретiн, харакет –
тiрлiгiн бүркемелемей көрiнiске шығару. Әлгi бес қабатты екi үй салынып
бiткеннен кейiн Сепентай мен Пашат та ең алғашқы ордерлердi түрлi ұлттың
өкiлдерiне алдыңғы жылы Ираннан көшiп келген қызылбасқа дейiн қалдырмай
арнап толтырады да, қазақтарға олардан артылған пәтерлердi ғана бөлiп
бередi.
Әңгiме былай аяқталады: ...Инженерлiк есеп дұрыс болмады ма? Бұл
жердiң топырағы бос па, астын кеулей бастағанда екi үйдiң екеуi де бiр-
бiрiне қарай қисая бастады.
Жазушы бұл үзiндiдегi инженерлiк есеп – деп, демографиялық
қойыртпақты қолдан жасап отырған империялық есептi астарлап отыр.
Көп ұлтқа арналып соғылған үй қисая бастады, құлауға жақын – деп,
жазушы көп ұлтты Кеңес Одағы ыдырап, құлауға жақын қалды деген ойды
символмен жеткiзбек болған. Және де әңгiменiң леймотивiне ден қойсақ,
демографиялық қойыртпақ яки көп ұлттылық ешкiмнiң көсегесiн көгерте
қоймайды деген идеяны алға тартады.
Дулат Исабековтiң Социализм зәулiмi әңгiмесiнiң ендiгi бiр
ерекшелiгi, мұнда ұнамды кейiпкер жоқ. Түгел ұнамсыз. Бiрi – бойкүйез. Бiрi
– тантық. Бiрi – берекесiз. Бiрi – мәңгүрт.
Әңгiмеге қатысатын көп кейiпкердiң ең болмағанда бiреуiн ұнамды етiп
көрсетпегенi несi автордың? – деген сауал тууы мүмкiн. Дулат Исабековтың
мақсаты да, азаматтық санадан ажырап қалған ортаның жай-күйiн көрсету
болған. Жол көрсетiп, жоба сiлтейтiн жөнге салатын ерек тұлғасы жоқ көптiң
күйiн, жалпының жайын шерту болған.
Сонымен қатар, қаламгердiң екiншi бiр Ескерткiш әңгiмесiнде
кейiпкерлерiнiң бойынан кейде әпендiлiк танылса да, халқымызға тән рухани
жұтаңдық, автордың ел мүддесiне алаңдаушылық позициясы анық көрiнiп тұрады.
Ескерткiш (7) (Д.Исабеков, 456) әңгiмесiнiң сюжеттiк желiсi
фантасмагориялық негiзге құрылған. Әлдеқандай ауданда терi илеу
комбинатының алдында Қазақстандағы ең алғашқы терi илеушiлерге ескерткiш
қоюға шешiм қабылдайды. Мүсiншiлер де iске кiрiседi. Тiптi облыс орталығына
бiтпеген ескерткiштi бiттi деген ақпар да жөнелтiледi. Оқиға осы тұста
өрбидi. Әуелгi өтiрiк айтылған жерде екiншiсi айтылуы табиғи заңдылық.
Англиядан қонақтар келетiн болып, партия комитетiндегiлер ұятқа қалмас
үшiн, сантехник Әштендi тұғыр үстiне тұрғызып, қолына терi ұстатады. Оқиға
түн iшiнде өтедi. Ағылшындар дән риза. Обком хатшысының да көңiлi тоқ. Ал
ол разы болса, аудандық партия комитетiнiң хатшысы Жаңайдаровтың да есебi
түгел. Кенет анталаған жұртты таңдандырып, терi қозғалып кетедi. – Бұл
–суретшiлердiң көркемдiк шешiмi, – дедi ол жоғарыға қарап тұрып. – Терi
илеушiнiң қолына гипс не қаңылтыр ұстатып қою тапқырлық емес, одан да
табиғи терi ұтымды болады. Бiзде не көп – терi көп. Комбинат қызметкерлерi
апта сайын терiнi жаңартып отырады. Бұлай ету – көрермендердi өмiр
шындығына бiр табан жақындата түседi, – дедi ол да не айтып, не қойғанын
өзi де бiлмей.
Бұл үзiндiден көрiп отырғанымыздай, өтiрiктiң құйрығы бiр тұтам
дейтiн гәп мұнда жүрмейдi, жүйе-жүйесiн таба бiлсе өтiрiк те талай жерге
жеткiзетiнi сөзсiз. Ол ол ма, келесi жолы Болгариядан келген қонақтар
Әштеннiң қалтасынан жылтырап тұрған бөтелкенiң мойнын көргенде, тағы бiр
өтiрiк айтылады.
– Мұз дедiңiз ә? – Ол жауап тоспай тағы күлдi. Қатып қалған мұз?
Ескерткiштiң қалтасында?! Уh-уh iшегiм-ай! Қазiр қайдағы мұз? әне, – ол
қабырғадағы барометрдi көрсеттi. – Плюс 9 градус!.
Әлбетте өтiрiкшiлер үшiн өтiрiктерiне өзгенiң сенген-сенбегенi қажет
емес, ең бастысы қиын-қапылыста жол табу деген сөз.
Сондай-ақ Ескерткiште халықтың қайғысының бiр түйiрi бар деп қабылдау
керек. Мәдениетiне, өнерiне үстiрт қараған ел көгермейдi деп ой тастайды.
Бұл әңгiмедегi автордың әлеуметтiк шындықты ашып көрсету үшiн тапқан
ұтымды тәсiлi – көркемдiк шарттылық (өтiрiк).
Өтiрiктi суреттеу арқылы да көркемдiк шындықты бейнелеуге болады екен.
Қоғам қайшылықтарын шынайы айтып көрсетудi әдебиетiмiз ертеден бiледi.
Ұстарасыз аузыңа түстi-ау мұртың немесе Ел де жаман, ер де жаман.
Аңдығаны өз елi Абай дей тұрғанымен, Дулат Исабеков ел бойындағы жаман
қылықты өзiнше айтады, өзгеше жеткiзедi.
Егер ерiншектiктен дүниежүзiлiк жарыс өткiзiлетiн болса және оған
ерiнбей қазақтар да қатыса қалса, халықаралық қазылар алқасы бас жүлденi
ойланбастан қазақтарға беретiнiне өз басым бәс тiге аламын. (7)
(Д.Исабеков, 144)
Әрбiр ұлы халыққа тән бiр қасиет болу тиiс, ол – өз кемшiлiгiн өзi көре
бiлуi. Ал, қоғам мерезiн, халқының жаман қылығы мен жағымсыз қасиетiн
жазушыдан асып кiм айтып бере алмақшы? Дәру-емдi кiм ұсынбақшы? Бұл
әңгiменiң стилi, тiлдiк мәнерiн айқындау үшiн, сiрә, гротескiлi поэтикалық
реализм деген терминдi қолдануға тура келетiн сияқты. Юмормен шектесiп
жатқан лиризм ара-тұра ащы мысқыл, сатираға айналып, кейде гротескiге
апарып соғады.
Талахан-186 әңгiмесiнде автор бүгiнгi күн, өмiр шындығынан
ауытқымайды. Осы әңгiмеден бiздiң қоғамымыздың барлық кемшiлiгi, қасiретi,
мерезi айқын көрiнедi. Қаламгер шығармасында мына әдеттен безiп, мынаған
ұмтыл дейтiн ғақлия, жалаң дидактика жоқ, тiптi ешқандай тұжырым да
айтпайды. Өйткенi, айтарлықтай оқиға жоқ әңгiмеде тек шындық, бүгiнгi
өмiрiмiздiң ащы шындығы сабақтасып жатыр.
Мәселен, осы әңгiмеден: Мына тұрған Самарқан помидор еккенде, Кандала
екпейдi дейсiң бе? – деп, Канаданы қандаламен шатастыратын звеновод Ипатша
iштей: Бұларды бiр жерге жиналғандықтан көпшiлiк деп атай беруге бола ма
екен? Бәрi әумесер сатқындар ғой, сатқындар. Надандардың көзi ашылды
дегенше, жарық дүниенi түнек басты дей бер (7) (сонда, 447) – деп, кiжiнуi
әбден табиғи.
– Ертеңгi күнге реально қарау керек деймiн. Ендi жүз жылдан соң жер
бетiнде мұсылман да, кәпiр де болмайды, ұлт деген атымен жойылады. Қазағың
да құриды. (7) (сонда, 451)
Ауыл жанындағы апан түбiнде үш түп помидор өсiп шығады. Осы помидордың
сортын анықтау үшiн ауыл адамдары апан аузына күнде жиылады, әңгiме қылады,
таласады, ерегiседi.
Невадада ядролық қару сыналыпты, – дедi Виктор. – Қуаттылығы 150
килотонна.
Жұрт үндемедi.
– Мәссаған, – дедi ол сәлден соң. – Дәл осындай қару бiздiң Семей де
жарылыпты.
Жұрт оған көзiнiң астымен қарап қойды.
Пiкән шыдай алмай шарт кеттi.
– Әй, оттамай аузыңды жапшы-ей, – дедi ол Викторға қанталаған көзiмен
бiр қарап. – Не iстерге бiлмей жұрттың басы қатып тұрса, қайдағыны айтып
қақсай бергенi несi?
Оның пiкiрiне жұрттың бәрi қосылды. (7) (Д.Исабеков, 456)
Сырттай қарағанда, бұл диалогтарда тұрған ештеңе жоқ. Кәдiмгi қарапайым
тiлдесу. Бiрақ, сәл ойланып көрсек ше?
Осы диалогтың өзiнде үлкен мән жатқанын байқаймыз. Автор осындай ұлттық
характердi әдемi сынап, мақтамен бауыздап отыр.
Автор осы шығармасы арқылы: Өмiр шындығы дегенiмiз осы. Қайдағы,
помидордың сорты қандай, қанша өнiм бере алатындығына басы ауыратын
Қазекем, мынадай халықтық үлкен мәселеге келгенде бойкүйез, салғырт –
деген әлеуметтiк астары терең ой түйдiредi.
Бұл аталған әңгiмедегi помидор – көркемдiк деталь болғандықтан
авторлық идеяға қызмет етiп тұр. Авторлық шешiм, шындық логикасы оқиға
дамуының нанымдылығы детальдар дәлдiгiне тiкелей байланысты.
Жақсы сомдалған кейiпкер бейнесi, қапысыз тартылған оқиғалар желiсi, ең
бастысы, қоғамның әлеуметтiк тiршiлiк тынысын дөп басып айта алу сияқты
сипаттар Дулат Исабеков шығармаларына тән. Қаламгер өз оқырманының жан-
дүниесiне кiре отырып, адам тағдыры, қоғам келбетi, кейiпкердiң
психологиялық жиынтық болмысы сияқты қасиеттердi аса бiр сыршылдықпен ашып
көрсетедi. Домбыраның қос iшегiндей Адам. Қоғам дейтiн қос мүдденi
назардан тыс қалдырмайды.
Жазушының авторлық баяндауы қарапайым тұрмыстық детальды сәттi
пайдалана бiледi. Оқушыны оқтын-оқтын езу тартқызып отыратын әдемi юмор
ойлана, толғана бiлген оқырманға авторлық ұтымды әжуасын аңғартады. Яғни,
қоғамдағы келеңсiздiктердi адам бойындағы бойкүйездiктi сипай қамшылап,
мақтамен бауыздай отырып, сөйте отыра кейiпкерлерiн iштей, езiле жақсы көре
отырса да әжуа етуi, сөйтiп өмiрден ойып алынған шыншыл суреттердi бейнелеу
– Дулат Исабеков шығармаларына тән қасиеттер.
Асылы, бiр автордың қаламынан туған әр алуан шығармада ортақ көркемдiк
сипаттардың болуы заңды. Бiр сөзбен жинақтап айтсақ, олар ең алдымен,
авторлық позиция, жазу машығы, стиль көркемдiк құралдарды қолдану тәсiлдерi
тәрiздi жеке жазушының шығармашылық табиғатын тапжылтпай танытатын өзiндiк
белгiлер. Әңгiмедегi кейiпкерлер басынан өткен өмiр көрiнiстерiн көркемдiк
қабылдау шеңберiнде суреттеу, адамның қоғамда алатын орнын әлеуметтiк-
құқықтық рөлiн табиғи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 2
I тарау. Қазiргi қазақ әңгiмесiндегi әлеуметтiк
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 4
II тарау.Характер және жаңа көркемдiк
iзденiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...49
Пайдаланған әдебиеттер көрсеткiшi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 52
К I Р I С П Е
Нысанаға алып отырған 1980-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесi кешегi
кеңестiк дәуiрде жазылып дүниеге келдi. 80-90-ыншы жылдар елiмiздiң
тарихында ерекше орын алады. Елде ұлы өзгерiстер жасалатынын, әмiршiл –
әкiмшiл жүйе күйрейтiнiн, Кеңес Одағы ыдырап, оның орнына тәуелсiз
мемлекеттер орнайтынын ешкiм болжап бiлмесе де, әйтеуiр бiр өзгерiстердiң
болатыны сезiлетiн. Бұл ең алдымен қоғамымыздың ең сезiмтал құбылнамасы –
әдебиет айналасынан байқалады. Әсiресе, елгезек не жаңалықты барлағыш,
оперативтi әңгiме жанрында келешек жаңалықтардың әлдебiр сiлемдерi,
нұсқалары сезiледi. Керi кеткен тоталитарлық жүйенiң сетiнеп, құрып бара
жатқан белгiлерiнен, солардың әдебиеттен ащы шындық ретiнде бейнеленуiнен
көрiндi.
Қазiргi егемендiк жағдайымызда, елiмiз тәуелсiздiгiн алып, жиырма
бiрiншi ғасырда қадамымызды нық басып тұрған уақытта, бiз болашақ
қадамдарымызды нық, сенiмдiрек басу үшiн, алдымен өткен жолымызды бiлiп
алуымыз керек. Ондай танымды 80-90-ыншы жылдардағы әңгiмелер молынан
бередi. Бұл тақырыпты зерттеудiң зәрулiгi мiне, осында.
80-90-ыншы жылдардың әңгiмелерi жөнiнде зерттеу, тексеру жұмыстары
мүлде жүргiзiлмедi деуге болмайды: шолу мақалалар, сын, зерттеулер кезiнде
жарық көрiп тұрды.
Өзiмiзге бiрден-бiр жақын болып келген орыс әдебиетiндегi iргелi ғылыми
зерттеу еңбектерiн шолсақ, бiз қарастырып отырған кезеңдегi әңгiме жанры
туралы жазылған еңбектер, ой-пiкiрлер, мақала әжептәуiр.Сондықтан да, 80-
90-ыншы жылдардағы әңгiмелердi арнайы дипломдық жұмысымызға арқау - өзек
етіп алып отырмыз.
Әсiресе, бiз қарастырмақшы болып отырған кезеңдегi қазақ әңгiмесiндегi
әлеуметтiк талдау мен кейiпкер характерi арнайы зерттеуге қаншалықты зәру
екендiгiн айтып жатудың қажетi шамалы.Сонымен, зерттеу нысанасы – қазiргi
қазақ прозасының шағын түрi – әңгiмедегi әлеуметтiк талдау мен характер
мәселелерi.
80-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесiнiң есеюi мен дамуын, көркемдiк -
реалистiк бағытын тану үшiн, осы кезең аралығындағы қазақ әңгiмесiнiң
деңгей, дәрежесiн белгiлейтiн Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Тынымбай
Нұрмағамбетов, Марал Ысқақбаев туындылары қарастырылды.
Әңгiме жанры мен оның әдебиеттегi көрiнiсiне қазақ әдебиет
зерттеушiлерi көптеген жеке проблемалық мақалалардан бастап, монографиялық
зерттеу еңбектерiн арнады.
Ал, ендi жеке монографиялық зерттеулер, диссертациялардан
Б.Наурызбаевтың Бейiмбет Майлиннiң эпикалық жанрдың шағын түрлерi (1963)
деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы мен Бейiмбет Майлин
творчествосының шеберлiгi (1973) туралы докторлық диссертациясы.
Б.Майлиннен кейiнгi әңгiме шеберi Ғ.Мүсiрепов шығармаларына арналған
Х.Әдiбаевтiң докторлық диссертациясынан кейiн Талант, талғам, тағдыр
(1971) атты кiтап болып шықты. З.Қабдоловтың әңгiме жанрына арналған
диссертациясы, кейiн Жанр сыры (1964) атты еңбегiнде 40-50-iншi
жылдардағы қазақ әңгiмелерiн қамтиды. Байтанаевтың 1974 жылы қорғаған
диссертациясы да туған әдебиетiмiздiң қайнар көзi – фольклор мен әңгiменiң
ара-қатынасын зерттеуге арналған.
60 – 70-iншi жылдардағы қазақ әңгiмелерi мен повестерi туралы
С.Шарабасов диссертация жазды. Ол өз еңбегiнде шағын жанрдың дәстүр мен
жаңашылдығын психологиялық анализдiң ерекшелiктерi арқылы аша отырып,
әңгiменiң тiл ерекшелiгiне тоқталады.
Қазақ әңгiмесi мен повестерiнiң стилi, оның романтикалық, реалистiк
тенденциясын А.Құлұмбетова зерттеу еңбегiнде талдап, саралаған.
Қазiргi қазақ әңгiмесi атты зерттеу еңбегiнде Р.Рүстембекова әңгiме
жанрының даму тенденциясын, оның уақыт талабына жауабын Одақ көлемi мен әрi
әлемдiк әдебиетпен салыстыра қарастырған.
Бүгiнгi сыншыларымыздың осы мәселеге соқпай кеткенi кемде-кем.
Мысалға, С.Әшiмбаев, Г.Пірәлиева, Ә.Бөпежанова, Б.Майтанов, М.Серiкқалиев,
Қ.Ергөбек, Б.Ыбрайымов, Г.Елеукенова, Е.Аманшаев, Т.Жұртбаев, Б.Кәрiбаева
т.б.
Диплом жұмысы кiрiспе, қорытынды және екi тараудан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмінен тұрады.
I ТАРАУ
ҚАЗIРГI ҚАЗАҚ ӘҢГIМЕЛЕРIНДЕГI ӘЛЕУМЕТТIК ТАЛДАУ
Жиырмасыншы ғасырдың сексенiншi-тоқсаныншы жылдары бұрынғы Кеңес
Одағында және Республикамызда орасан зор әлеуметтiк-саяси өзгерiстерге толы
болды. Әкiмшiл-әмiршiл тоталитарлық жүйе дағдарысқа ұшырай бастады. Ақыр
аяғында, Кеңес Одағы ыдырап, тоқсаныншы жылдардың бас кезiнде қазақ елi
тәуелсiздiк алып, әлемдiк егемендi елдер қатарына қосылды. Ғасырлар бойғы
арманына жеткен елiмiздiң еңсесi көтерiлiп, тарихи ой-өрiсi жаңарып, бар
жаны түлеп, санасы еркiндiк биiктерiне көтерiле бастады.
Әлеуметтiк-саяси өзгерiстер аяқ астынан пайда бола қоймайтыны белгiлi.
Сан жылдар бойы бұрынғы Кеңес Одағында таптық тартыс идеясы дәрiптелiп,
Сталин культi салдарынан заңсыздық етек алып, ел тоталитарлық заманды
бастан кештi. 1956 жылы бұдан кейiнгi жылмық кезеңде демократияның
алғашқы нышандары көктей бастады. Ел өмiрiне соны өзгерiстердi енгiзуге
әдебиет үлкен үлес қосты.
Әрқашан да халықтың жүрегiмен бiрге соғатын әдебиет өмiрдегi жаңалықтар
туралы ой толғап, жаңа көркем бейнелер туғызды. Әрине, бұл iсте прозаның
ұшқыр жанры әңгiме белсене атсалысты.
Осы әдеби қозғалыстың алдынғы қатарында шығармагерлiк қызметiн
алпысыншы жылдары бастаған бiр топ жазушылар: Оралхан Бөкей, Дулат
Исабеков, Марал Ысқақбаев, Тынымбай Нұрмағамбетов т.б. жемiстi еңбек еттi.
Алпысыншы жылдары қазақ әдебиетi дамудың жаңа жолын iздестiруге
кiрiстi. Мұхтар Әуезовтiң Өскен өркен (1966), Тахауи Ахтановтың Боран
(1963), Зейiн Шашкиннiң Темiртау (1960), Доктор Дарханов (1962), Сәкен
Жүнiсовтiң Жапандағы жалғыз үй (1965) романдары қазақ прозасына жаңа
серпiн, соны леп әкелдi. Алпысыншы жылдардағы әдеби процесс, жетпiсiншi-
сексенiншi жылдары онан әрi жалғасын тауып, бет әлпетiн айқындай түстi.
Әңгiме – қазақ әдебиетiндегi қалыптасқан, өзiнiң дәстүрi, шыққан биiгi
бар жанр.
Прозаға алғаш сүрлеу түскен кезеңнiң өзiнде М.Әуезов, Б.Майлин,
Ғ.Мүсiреповтер бастамасын бастаған қазақ әңгiмелерiнiң орны бөлек. Қаралы
сұлу мен Қорғансыздың күнiн, Құрымбайдың жiгiтшiлiгi мен Айт
күндерiн, Қос шалқар мен Талпақ танаулары – алғашқы қазақ әңгiмелерi
едi деп атаумен бiрге қазақ әңгiмесiнiң iнжу-маржандары деп ауыз толтырып
айта аламыз.
Көркемдiктiң нағыз шыңы iспеттi бұл әңгiмелер қазақтың үлкендi-кiшiлi
көлемдi прозасының барлығын жаңа творчестволық iзденiстерге бастады.
Қазақ прозасындағы әңгiме жанрының өзi бүгiнде сан жағынан да, сапа
жағынан да кемелдене, толыса түстi. Әсiресе, 70-iншi жылдардағы өмiр
талабына сәйкес туған әңгiмелерден соны iздер мен тың iзденiстер байқалады.
Ең әуелi олар тiлдiк-стильдiк жағынан нақтылыққа батыл ойыса бастады.
Ендiгi бiр анық байқалатын нәрсе – 70-iншi жылдардағы әңгiмелерден
әлеуметтiк-философиялық тереңдiк пен психологиялық талдаудың басым көрiнiс
беруi деймiз.
Түптеп келгенде, бұл ерекшелiктер – қазақ совет әдебиетiндегi әңгiме
жанрының майталман шеберлерi Б.Майлин, Ғ.Мүсiрепов, М.Әуезов сынды аға буын
жазушыларымыздың тағылымды дәстүрлерiн ыждаhаттылықпен жалғастырып келе
жатқан игi iзденiстерi, сәттi қадамдары деу керек.
Әсiресе, жедел жанр – әңгiме эпостық қуаттылықпен, елдегi жаңалықтарды
жiтi бақылап, оларды көркемдiк кестесiне түсiре бастады. Алайда, өмiр
тереңiне, қайшылықтарына бойлау, олардың ерекшелiктерiн дәл басып бейнелеу
оңайға соққан жоқ. Өйткенi, көркем шығарма, оның iшiнде әңгiме жанры да
өмiр шындығын қалай болса солай, талғамсыз тiзбектей бермейдi, қоғамдық-
әлеуметтiк орта шындығына сай, жинақтап, жинақтағанды характер арқылы
сомдайды. Характер жоқ жерде тарихи орта, әлеуметтiк жағдай шындығы
көрiнбейдi.
Адам характерiне сайып келгенде, екi жақты процесс ықпал етедi:
бiрiншiсi – кейiпкер әлемiнде, ой-сезiм дүниесiнде сол кейiпкер өмiр сүрiп
отырған заманның әлеуметтiк проблемалары, екiншiсi – ар-инабаттылық,
құлықтық проблемалары.
1980 жылдардың орта кезiнен басталған қайта құру, жариялылық,
демократия процестерi ел өмiрiне зор жаңалықтар енгiздi. Өктем саясат,
небiр шырқыраған шындықты айтуға тыйым салды. Ұлттық болмыс, ұлттық әдет-
ғұрып, небiр қадiр-қасиеттер аса қуатты идеологияның жариялап отырған ұран-
принциптерiне сай келмесе, аяқ асты етiлдi. Бүкiл идеологияға, адамзаттың
ақыл-ой, санасына, еркiндiгiне қатаң бақылау орнатылды.
Рухани игiлiктер, оның iшiнде әдебиет – өмiрдiң өнердегi көрiнiсi.
Кеңестiк тоталитарлық режим адам өмiрiндегi барлық саланы, оның iшiнде
әдебиеттi де өзiнiң идеологиялық қатаң қыспағына алды.
Өмiрдiң шынайы келбетiне терең үңiлу, ащы да болса шындықты айтудың
қиындығы күнделiктi идеологияның қалыптасқан қағидасына айналды. Осының
нәтижесiнде әдебиеттiң барлық жанрлары, әсiресе әңгiме өз мәнiнде құлашын
кең жая алмады.
Ең бастысы, дәл осы кезеңде кеңестiк аймақта ұлы өзгерiстердiң,
жаңалықтардың ауылы алыс болғанымен, Социализм идеялогиясының
мiнсiздiгiне, сол кезеңдегi қағидаларға сәйкес жер бетiндегi ең өмiршең, ең
әдiл, кәмiл шамшырақ екендiгiне күдiк туа бастады (1) (Бердiбай Р., 118-
б).
Және бiр айта кететiн басты жайт – осынау ақиқатты сезiну барша
қаламгерлер санасында үлкен серпiлiс туғызды. Өркендеген, дамыған бүгiнгi
қазақ әдебиетiне жаңа бiр серпiннiң, жаңа толқынның, көркемдiк, сапалық
iзденiстердiң ене бастауы да сол 60-ыншы жылмық кезеңiнен бастау алып, 80-
90-ыншы жылдары арнасын кеңiткен екен.
Санада туған серпiлiс, барша адамзат баласына ортақ проблемаларды алға
тартты, барлық қаламгерлердiң алдында: Адам мен қоғам, қоғамдағы
әлеуметтiк жағдай. Оның адамға әсерi – деген сұрақтар тұрды. Бұндай
ауқымдық проблемалар бұрын да бар-тын, алайда оларға жауап iздеуге деген
жаңаша талпыныс дәл осы кезеңде ерекше байқалады.
Жеке бастың (тұлғаның) рухани адамгершiлiк әлемi, оның әлеуметтiк
жағдайы, философиялық – құлықтық, әлеуметтiк проблемалары – мiне, атан
түйеге жүк боларлық осынау аса ауқымды мәселелерге жауап беру, iзденiс
сапарына шығу қазақ әңгiмесiнiң тақырыптық идеялық ерекшелiгiн құрайды.
Қалай болғанда да, уақыт, замана талабы, қанша тосқауыл қойғанымен,
қазақ қаламгерлерi шындықты қорғалап айта алмаса да, тұспалдап жеткiзген
екен, ал, бұның өзi, тұтастай алғанда ұлтымыздың қоғамдық сана, ақыл-ойының
кемелденуiне, бiршама биiк деңгейге жетуiне ықпал еткенi ақиқат. Сонда да
80-iншi жылдардың орта шенiнде басталып, бүгiндерi жаңа даму жолына
түсуiмiзге әсер еткен жаңаша ойлау, қайта құру процесстерiн бiршама
тездеткен, оның қанат жайып, өрiстеуiне, тарихи қажеттiлiкке айналуына ат
салысқан өз туындыларымен үлес қосқан қазақ қаламгерлерiнiң денi осы 80-90-
ыншы жылдар үлесiне тиедi.
Бiз сөз еткелi отырған қазақ әңгiмелерi осы проблемалардың пiсуi жеткен
кезеңге сексенiншi-тоқсаныншы жылдарда әкiмшiл-әмiршiл жүйенiң күйреуi
қарсаңында тұспа-тұс келдi. Жылмықтың аяғы тоқырауға ұласты. Бұл шындық
қалайда әдебиетке сәулесiн түсiруi тиiс едi, солай болды да. Әсiресе, басқа
прозалық жанрларға қарағанда, оперативтi жанр – әңгiмеде айқын көрiндi.
Оған көрнектi жазушыларымыз Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Марал Ысқақбаев,
Тынымбай Нұрмағамбетовтердiң шағын жанрда жазған туындылары куә.
80-90-ыншы жылдардағы қазақ әңгiмесiндегi адам және қоғам мәселесiн сөз
еткенде, назарға ұстайтын нысана – әлеуметтiк талдау проблемасы.
Академик С.С.Қирабаев: Дәуiрдiң әлеуметтiк қайшылықтарын көре бiлу,
iрi характерлер ашу, поэтикалық жаңа формалар туғызу жөнiндегi iзденiстер
де жас таланттардың қолынан келедi. Олар еңбектегi құрбыларымен бiрге
бүгiнгi тiршiлiктiң романтикасын жақсы сезiнедi, болашаққа, оның қиялын
өсiрiп қызықтыратын ертеңгi күнге көрегендiкпен қарай алады (5) (Қирабаев
С., 28) дей келiп, төмендегiдей тұжырым жасайды: Бүгiнгi бiздiң
замандасымыз қандай адам, оны қоршаған ортаның шындығы қандай, осы екеуiнiң
ара-қатынасы қандай принципке құрылған, адам өз өмiрiнiң қызығын,
тiршiлiгiнiң мақсатын неде деп түсiнедi, ненi армандайды, не нәрсе оны
ренжiтедi? Бүгiнгi күннiң әдебиетi күн тәртiбiне қойып отырған басты
мәселелердің бiрi – осы (5) (Сонда, 29).
Әлеуметтiк талдау жазушының өзi алып отырған объектiсiне, нысанасына,
қоғамдық нақты шындыққа, өмiрге көзқарасынан, дүниетанымынан және
туындысындағы әр алуан кейiпкерлердiң әлеуметтiк-психологиялық, рухани-
адамгершiлiк мәселелерiн қандай сипатта шеше алатындығынан аңғарылады.
Шығарманың қуаты мен әлсiздiгi, iрiлiгi мен ұсақтығы, өмiршеңдiгi мен
өткiншiлiгi ең алдымен, сол туындының сүйегiнен – әлеуметтiк талдау
парасатынан басталып, көркемдiк құралдар (тiл, образ, сюжет, композиция
т.б.) арқылы не үйлесiм, не сәйкессiздiк тауып жатады. Жазушының әлеуметтiк
талдау қабiлетiнiң тереңдiгi, парасаты және талант, қуаты өзара тығыз
байланыста болады. Бiрiнсiз бiрi тұл және бiрiнiң орнына бiрi жүре алмайды.
Бұлар әлеуметтiк – көркемдiк ойлап түйсiнудiң тұтас тұлғасы.
Шығармадағы әлеуметтiк талдауды жазушының көзқарасы мен дүниетанымының
басты көрсеткiшi дейтiнiмiз де осыдан. Соңғы он-он бес жыл көлемiнде
әлеуметтiк талдау төл әдебиетiмiзде барынша күрделене түсiп, көбiнесе
моральдық-этикалық, адамгершiлiк-азаматтық парыз сияқты әр түрлi қырларынан
бой көрсете бастады. Осы тұрғыдан жазушылар – Оралхан Бөкейдiң Қасқыр
ұлыған түнде, Алтыбақан, Бура, Апамның астауы, Тынымбай
Нұрмағамбетовтiң Жәрдемшi, Атақоныс, Дулат Исабековтiң Социализм
зәулiмi, Талахан – 186, Ескерткiш, Марал Ысқақбаевтың Күмбез,
Қияндағы қыстау атты 60-70-80 жылдарда шыққан әңгiмелерiн атап айтар
едiк.
Социалистiк реализм әлеуметтiк талдауды тек партиялық, таптық тұрғыдан
ғана қарастырды. Бiз әлеуметтiк талдауды кейiпкердiң өмiр сүрiп отырған
жағдайына қарап қарастырамыз. Бұл айтқандарымызда әлеуметтiк таптар,
топтар, бай мен кедейлер жоқ деген мағынада түсiнбеу керек, әлеуметтiк
қайшылықтар әр қоғамдық құрылыста әртүрлi дәрежеде бола бередi, не асып
шиленiседi, не шешiмiн тауып үйлеседi. Бiз нақтылы кейiпкердiң әлеуметтiк
жағдайына қарай қарастырамыз. Бiрақ, әлеуметтiк талдау жалаң қаралмауы
тиiс, ол алдымен психологиялық талдаумен ұштасуы тиiс. Психологиялық талдау
мен әлеуметтiк талдау бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Шығарманың әлеуметтiк
салмағын анықтау арқылы кейiпкер характерiн, психологиясын танып бiлемiз.
Шығарма шырайын, авторлық идеяны айқындау үшiн әлеуметтiк астарға үңiлемiз.
әлеуметтiк талдау символ, көркемдiк деталь, астарлау, психологиялық
параллелизм арқылы шешiледi.
Әлеуметтiк шындықты жазу - ол заманның рухани тынысын жеткiзу,
әлеуметтiк проблемаларды көркемдiк тұрғыдан зерттеу, қоғам өмiрiнiң басты
буындарына анализ - синтез жасау, үлкендi -кiшiлi қаракеттерiмiзге баға
беру, кесiм айту - жетiстiктердi көрсете отырып, кесiрлi кемшiлiктiң
себептерiн ашу, болашаққа бағыт-бағдар сiлтеу, қысқасы уақыттың типтiк
шындығының диалектикасын реалистiк тұрғыдан келiп жазу деген сөз. Жазушының
интеллектуалдық ой-өрiсi, дәрежесi - оның өзiндiк тереңдiгiнiң кепiлдемесi.
Сондықтан да нағыз көркем шығарма суреткердiң өмiрге, адамдарға берер
бағасы, айтар сыны, солар туралы көкейкестi ойының көрiнiсi. Жазушы
жекелеген адамдар тағдырын зерттеп, суреттеп отырып, бүкiл әлеуметтiк
өмiрдiң күнгейi мен көлеңкесiне, даму барысына, жалпы моральдық болмысына
философиялық ой-мұнарасынан әлеуметтiк талдау жасауға тиiс.
Оқиға тұтастығы мен шымырлығы, қысқасы, сюжет жинақылығы және
әлеуметтiк талдау К.Паустовскийдiң пiкiрiнше:
Нағыз күштi, ерекше құдiреттi проза одан басы артық, айтпауға болатын
кездейсоқ жайдың бәрi алынып тасталған да, тек қана жазбауға болмайтын
әлеуметтiк негiзi бар драмалық шындықтар ғана қалған проза. Шынайы реализм
дегенiмiздiң өзi осы (Паустовский)
Әлеуметтiк шындықты көркемдiк шындыққа айналдыруда жазушыға ең қажеттi
фактордың бiрi – суреткерлiк.
Ол кен мағынасында осынау күрделi болмыстағы барша құбылыстарды көркем
тiлмен қозғалыс, даму үстiндегi жанды суреттер арқылы көрсету, образды
суреттермен елестету.
* * *
Өз кезiнiң өзектi шындығын қандай қаламгер болсын кесек-кесек
толыққанды образдармен елестетiп көрсетедi.
Өз шығармаларында уақытқа үн қосумен бiрге жаңа уақыттың аяқ алысын
тұңғыш аңғарған жазушылардың бiрi – Оралхан Бөкей. Ол iс-әрекетi, мiнез
-құлқы өзгеше кейiпкерлердiң бейнесiн сомдауға талпынды.
Жазушы өмiр шындығының нағыз қайшылықтарын бар толық мәнiнде бейнелеуге
тырысты. Ащы шындықты айта бiлу, әлеуметтiк өмiрдiң көлеңкелi жақтарын
әшкерлеу, тазаруға, жаңарып-жаңғыруға шақыру сексенiншi-тоқсаныншы
жылдардың әдеби процесiнде жетекшi бағытқа айналса, Оралхан Бөкей сол
бағытты ту етiп ұстады.
Әлеуметтiк өмiрдегi әртүрлi оқиғаларға үн қосып, онда да асығып-
аптықпай, әлiптiң артын бағып, әбден пiсуi жетiп, тиiстi бағасын алған соң
барып, болған жағдайларды жазуға отыратын қаламгерлердей емес, Оралхан
Бөкей бүгiнгi таңда қылаң берiп келе жатқан құбылыстарға назар аударып, өзi
көтеретiн мәселенi тереңнен қозғап, түп-тамырын қопара көрсетуге ұмтылды.
Сол үшiн жазылуы ұзақ уақытқа созылмайтын, ұшқыр жедел жанрға жүгiндi.
Қасқыр ұлыған түнде (3) (О.Бөкеев, 303) әңгiмесiнде ол заманымыздың
көкейкестi, өзек жарды мәселелерiн алға тартады. Шығарманың айтары көп. Ең
бастысы – Қазiргi замандас қандай адам, ол нелiктен қиындыққа душар болды,
жолында кесекөлденең тұрған кiм? – деген шешiмiн бiрде тауып, бiрде таппай
жататын мәнi зор сұрақтарға нақтылы жауап қайтарады. Әңгiме оқыс басталады.
Кейiпкер мадқапыда қиын жағдайға ұшырайды.
Нұрлан атты журналист редактордың тапсырмасымен Қазақстанның шығысында
Новостройка деген қала типiнде салынған мәдени-тұрмыстық жағынан бүкiл
республикаға үлгi iспеттi село туралы тамаша мақала жазбақ болып, сапарға
шығып, жолшыбай Арай есiмдi жас студент қызбен танысады. Қаладан келе
жатқан студент қыз қия шеттегi ауылынан бес шақырым жерде автобустан түсiп,
қысқы борасынға қарамай тау қойнауындағы үйiне жаяу тартады. Ақыры
ұйытқыған боранмен алысып, қасқырға жем болады.
Мiне, осы оқиғаның астарына үңiле отырып, жазушы оқыс сауал қояды: қиын-
қыстау жағдайда адам, адам қалпында қала ала ма? Адамгершiлiк қасиетiн
сақтай ала ма? Осы сұрақтар толқытқан жазушы әңгiмесiн қала мен ауыл өмiрiн
салыстыра отырып, оқиға желiсiн кейiпкердiң өз аузынан баяндайды.
Ә дегенде, жолаушылар – журналист жiгiт пен студент қыз және үлгiлi
дейтiн ауданның басшылары суреттеледi. Жанама мiнездеу, шендестiру
тәсiлiнде әр қайсысының портретi берiледi:
Киiмiм жұқа едi. Жалаң қабат пальто, құлағы жоқ ескiлеу, жасанды
терiден iстелген қара портфелiмнен өзге iлiп алар еш нәрсе жоқ. Әрi iрге
теуiп, үйлi-баранды болмаған адамның шаруасының қиюы келушi ме едi, тәйiрi,
айына бiр рет үй ауыстырып, басы қатып жүрген жас журналистiң бiрi ғанамын
– деп, жазушы кейiпкерiнiң әлеуметтiк жағдайымен таныстырады. Содан кейiн
оның жан-дүниесiне үңiледi.
Жазушы диалогты ситуацияға қарай құрады. Мысалы, Алтайдың аязды
қысында, суық автобуста тоңып отырған екi жас жолаушының диалогы мынандай:
...Менiң осындай мүшкiл халiмдi сездi ме, қыз:
– Пима киiп шықпаған екенсiз, – дедi.
– ...
– Қайда барасың?
– Өркен ауылына. (3) (О.Бөкеев, 306)
Осылай кете бередi. Бұл жерде диалогтың келте-келте сөйлемдермен
берiлуi, бiрiншiден, тоңып, берекелерi қашып отырған адамдар үшiн нанымды
болса, екiншiден, әңгiмешiлердiң бiрi журналист – келте сұрақтар қойып,
интервью алып үйренген – болғандығына да байланысты. Осы жағдайдан бiрте-
бiрте психологиялық сурет өрбидi. Журналист жiгiт, жас студент қыз Арай...
Солардың арасындағы кездейсоқтық, мөлдiр таза сезiм. Жастарға тән ұшқыр
қиял, жүрек жалыны мен ой толғанысы әңгiменi оқыған сайын баурайды. Жазушы
сапарлас осы екi жастың жан-дүниесiндегi өзгерiстердi, өмiрге деген
көзқарастарын, ой-пiкiрлерiн жол үстiндегi әңгiме, диалогтары арқылы ашып
көрсетедi.
–... Ауылға тура автобус қатынамайтын болған соң, ары өткен, берi
өткен қаламен екi ортадағы кез-келген көлiкке мiнiп, жолдан түсiп қалып,
тау қойнауындағы үйге жаяу тартамыз...
– Бiлесiз бе, аға, бiздiң ауылда клуб та, киноқондырғы мен кiтапхана да
жоқ... Бiрақ сiздер мұндай жетiм ауылды менсiнбей, тура түзу де жайлы тас
жолмен үлгiлi селоға тартасыздар, тек сондай тамашаны ғана көрiп,
жазасыздар. (3) (сонда, 313)
Оралхан Бөкей осы арқылы өмiр қайшылықтарын ашады.
Мен барған село, расында да, көз тоятын көркем едi. Маған осынау ауыл
көрмеге қойған макет село секiлденген. Маған, сонау Өркеннiң бүкiл
байлығы мен бақыт несiбесiн осы сүйкiмдi село ұрлап, тонап жатқандай әсердi
және қалдырды. Арасы атшаптырым ғана екi ауылда неге соншалық жер мен
көктей айырмашылық бар деп ойлаймын. Өйткенi Новостройка бұрыста емес,
түзу жолдың бойында... дедi iшiмнен бiр үн... (3) (сонда, 313)
Тоқырау жылдарында нақ осындай фактiлердiң көп болғаны, орыс және
жергiлiктi қазақ ұлты тұратын ауылдардың жағдайы әртүрлi болған үлкен
әлеуметтiк шындықты батыл ашып отыр. Ресми насихат Кеңес Одағындағы
халықтарды тең праволы десе де, iс жүзiнде орыс халқына аса қолайлы
жағдай туғызылатын. Жазушы сол шындықты көре бiлген және соны батылдықпен,
жүректiлiкпен шынайы жеткiзе бiлген. Көзi ашық, көкiрегi ояу парасатты
азамат бүкiл қоғамымызда белең алған көзбояушылық iндетiн аша бiлген.
Әңгiменiң Қасқыр ұлыған түнде деп аталуының өзi тегiн емес. Қызды
қасқыр жеп кеткеннен кейiн, я қасқыр сол түнi көп ұлығаннан кейiн, оқиғаға
әйтеуiр қасқырдың қатысы болған соң ғана әңгiме тақырыбы осылай аталуы
мүмкiн ғой деген пiкiр тууы мүмкiн. Шын мәнiнде, мұның сыры өзгеде. Түз
тағысы қанша жыртқыш хайуан болғанымен, ол тоқ жүргенде ешқашан адамға
тиiспейдi. Не бөлтiрiгiн алып кеткенде немесе аш болғанда адамға қарсы
шабады. Жас қыз Арай нелiктен қасқырлардың жемi болды? – Бiрiншiден,
қасқырлардың Арайды жемтiк етуiне мәжбүр еткен жағдай – қу құлқын аштық
болса, екiншiден, Арайдың қасқырларға жем болуына итерген жағдайдың
қоғамдық, әлеуметтiк астары бар. Ол – тоталитаризмнiң жұқпалы, жабысқақ
көзбояушылық дертi. Тау қойнауындағы сол бiр өгей ауылға уақтылы көлiк
қатынап тұрған шақта, Арай, әрине, гүлдей жайнап ортамызда жүруi анық қой
деген ой көңiлге қонақтап қалады.
Жалпы шығарманың әлеуметтiк мазмұнын, жазушы табиғаттың қатысы арқылы
айқындап отырады.
Пейзаж кейде сюжеттiң өсу жолдарынан тiкелей қатынасты болып келедi
және оқиғаның даму жолында белгiлi орын алуы мүмкiн.(4) (Жұмалиев, 81)
Шығармада оқиға алдындағы экспозицияда пейзажды әңгiме идеясын ашуға
шебер пайдалана отырып, қыс айының кешкi келбетiн қайталау, анафора,
түрiнде алып суреттейдi.
Қыстың ұз-а-а-ақ кешi – деген шығарманың өн-бойында қайталанып
отыратын сөйлемге назар аударсақ, сөйлеу тiлiнiң әңгiмелеу формасы еш
өзгерiссiз алынуының өзi шығармаға өзiндiк стильдiк ерекшелiктi үстемелеп
тұрғанын көремiз.
Қыстың ұз-а-а-ақ кешi бiтiп, түнге айналды... Күн суық, аяз болып тұр.
... Тау арасына iлiнгенде боран басталғаны байқалды. Қар қиыршықтары
сабалап, тiптi қасқырша ұлыған үнi құлаққа жеткендей болған.
... Маған ендi сол даладағы арпалысқан боран ит боп үрiп, қасқыр боп
қыңсылап тұрғандай үрейлi сезiлдi. Жер түгелдей мұз шарға айналып, мәңгiге
қатып-семiп, ыңырсығандай жүректi өзгеше суық сезiм қариды (3) (О.Бөкеев,
310) – деп, автор мұнда да тек пейзаж емес, айналадағы табиғат тiршiлiгiн
қатыстырып, бүкiл алқапты қайғы мен мұң билегендей, бiрте-бiрте үдете,
бүкiл табиғатқа жан бiтiрiп, кейiпкер ойымен қабаттастыра суреттейдi.
Шығарма желiсiнде кездесетiн көркем пейзаждар осылай әңгiменiң iшкi
мазмұнын, идеялық сапасын байытып, композиция тұтастығын қамтамасыз етуге
қызмет етiп, кейiпкер характерiн аша түскен.
Жоғарыда келтiрiлген үзiндiдегi пейзаж – әлдебiр сұмдықтың боларын
сездiргендей суық та тылсым суреттiң контуры. Жапан даладағы қатаң қыстың
ызғарын аңғартатын бояулар. Автор қабылдауында берiлген жалпы көрiнiс,
қатаң пейзаж оқырманды көңiлсiз бiр жағдайға дайындағандай.
Осы әңгiмедегi табиғат пен болашақ оқиғалар сипаты кiндiктес болып
келiп, сол кездегi өмiрдiң әлеуметтiк сыры ашылуы сондай-ақ Сайын
Мұратбековтың Үскiрiк әңгiмесiне де арқау болған.
Көркем шығармада табиғат барша обьективтi болмысымен суреттелген күнде
де, адам өмiрiнен алатын рухани эстетикалық мәнiмен бiрлiкте бейнеленбек.
Кейiпкер психологиясында белең беретiн сан қилы эмоционалдық құбылыстар оны
қоршаған әлемге көзқарасы, нақты бiр кезең, сәттегi экспрессивтi жан
толқыныстары арқылы неғұрлым толымды өрнектелетiнi дау тудырмаса керек (5)
(Б.Майтанов, 34).
Жазушы талантының бiр белгiсi – табиғатты суреттеуде өзiндiк
ерекшелiгiн, қолтаңбасын, стильдiк даралығын көрсету.
А.П.Чехов, М.Горькийге жазған бiр хатында: әңгiмедегi табиғат көрiнiсi
кейiпкерлердiң көңiл-күйiн, тұлғасын ашуға қызмет еткенде ғана үйлесiмдi.
Суреткер шеберлiгi де осы орайда танылмақ, – деген.
Әңгiмедегi пейзаж көрiнiсi тек табиғаттың үскiрiгi, табиғаттың бораны
ғана емес, шығармада сөз болатын өмiр бораны, әлеуметтiк жағдайдың бет
қарыған ащы шындығы.
Автор шығармасындағы мына бiр үзiндiде:
Мен көз алдымда жел кеулеп, жалаң бас безгектеп келе жатқан жалғыз
жаяуды елестеттiм. Қызық әлгi тiзеден қар кешкен жалғыз жаяу – қасымда жым-
жырт отырған түбiт шәлiлi қызға ұқсады. Қандай қаталдық (3) (О.Бөкеев,
308), – дей келе, екiншi бiр үзiндiде тағы қайталап, Менiң көз алдыма,
неге екенiн бiлмеймiн, ат құлағы көрiнбейтiн боранда үстiнде жұқа ғана шыт
көйлегi бар, шашы жалбырап, тiзеден қар кешiп, адасып жүрген қыз елестедi.
Тағы да өз ойымнан өзiм шошыдым (3) (сонда, 311) – деп, қиялдап отырған
журналист жiгiттiң ойы, толғанысы арқылы оқушы қауымды алдағы күтiп тұрған
трагедияға шым-шымдап даярлайды.
Белгiлi ғалым, академик Серiк Қирабаев Оралхан Бөкейдiң шығармашылығы
жөнiнде: Жазушы көргенiн тiзбелеген жалаң суретке әуес емес, ол табиғатты
жады психологиялық образға айналдырады. Бұл – Оралханның жазушылық
тәжiрибесiнiң бiр озық жағы (2) (С.Қирабаев, 195) – деп баға бередi.
Бағанағыдай емес, ала құйын боран бәсеңдеп, кебiнге оранған жер бетiн
өлiм тыныштығындай – ұлы тыныштық иелiк ете жалмап, жайпай бастаған екен.
Мен Арайды сол түн-түнектiң қара отауына кiргiзiп тұрып, соңғы рет шығарып
салайын деп өтiндiм (3) (О.Бөкеев, 312).
Оралхан Бөкейдiң табиғат арқылы кейiпкер психологиясын ашу
мүмкiншiлiгiнiң сан қырлы ғажап сырына осы арада көз жеткiземiз. Жазушының
табиғат арқылы мегзеген болжамы шығарманың соңында дәлелденедi.
Кебiнге оранған жер, жалмап, жайпаған ұлы тыныштық, түп-түнектiң қара
отауы – баршасы Арай тағдырының соңғы куәсi ғана емес, жас қыздың гүл
өмiрiн жұтып тұрған ажал мен өлiмнiң символы iспеттес.
Қасқыр ұлыған түнде әңгiмесiнде адамның характерiн көрсетуде жаңа бiр
ырғақ бар. Артық мiнездемеден, құрғақ баяндаудан iргесiн аулақ сала отырып,
ол кейiпкер жан-дүниесiн iшкi монолог арқылы ашып көрсетедi. Журналист
жiгiт Нұрланның толғаныстары арқылы замана мәселелерi көтерiледi. Өмiр
жөнiнде ой толғайды. Әңгiмеде журналист жiгiт психологиясы бiр күйден
екiншi күйге, бiр арнадан екiншi арнаға ойысып, құбылып отырады.
Оралхан Бөкей шығармасын: Мен редакторымның тапсырмасын тұңғыш рет
орындамадым. ... Бүгiнгi заманымыздың сәулеттi селосы жайлы мақала
жазылмады... (3) (сонда, 314) деп, аяқтап, салмақты ой тастайды. Және де
осы сөйлемнiң ауқымынан кейiпкердiң характерi, бүкiл адамгершiлiк идеясы,
азаматтық нысанасы ажарлана түскен.
Оралхан геройлары – бiздiң бүгiнгi замандастарымыз. Кәрiсi бар, жасы
бар – қайсысы болса да қазiргi дәуiрдiң азаматтық мiндеттерiн белсендi
атқарып жүрген iс адамдары. Жазушы кейіпкерлердің iс-әрекетi, мiнез-құлқы,
көзқарасы арқылы бүгiнгi өмiр шындығын оның алуан түрлi сырларын ғана ашып
қоймайды, өткенiмiзге де ой тоқтатып қарайды, болашағымызға да көз
жiбередi. Ол характерлердi шебер ашады, солардың көзқарасы, ұғым-түсiнiгi
арқылы дәуiрдiң өзектi проблемаларын батыл көтередi (2) (С.Қирабаев, 177).
Академик С.Қирабаевтың бұл пiкiрi әңгiме жанрында, көркем әдебиетте,
соның iшiнде әңгiме жанрында әлеуметтiк талдау сипаты өзгергенiне және бiр
айғақ. Бұрын социалистiк реализм тап күресiн – әлеуметтiк талдау деп, мұны
таптық тартыс мағынасында түсiнсек, ендiгi талдаудың адамдар қатысындағы
мәнi күрт өзгерген.
Әлеуметтiк қатынастардың бiр ұшығы ұлттық қатынастарға тiрелетiнi
мәлiм. Марксизм-ленинизм классиктерi ұлттық мәселе әлеуметтiк мәселенiң
құрамды бөлiгi, соған бағынышты болуы керек деген қағиданы ұстанды. Осы
қағида кейiн кеңестiк үлкен саясатқа айналды. Нәтижесi қалай болды? Қазiр
қарап отырсақ, бұл сұрақтарға да қазақ әңгiмесi жауап беруге тырысқан.
Көп ұлттылық – бiздiң ерекшелiгiмiз, бiздiң артықшылығымыз, бiле
бiлсек, бiздiң бақытымыз деп кезiнде ұрандадық. Iс жүзiнде жағдай өзгеше
болды. Мәселен, көп ұлттылық, әсiресе, қолдан жасалған демографиялық
қойыртпақ, империялық есеппен жасалған көп ұлттылық кiмдi көгерттi?
Жазушы Дулат Исабеков те осынау аса қиын, аса күрделi әрi аса дiлгiр
мәселеге өзiнiң Социализм зәулiмi (6) (Д.Исабеков) әңгiмесi арқылы жауап
iздейдi.
Мәскеуден Қала мен ауылдың арасындағы айырмашылықты жою керек деген
қаулының шығуы мұң екен, өкiмет пен партияның аузынан шыққанын екi етпей
үйренген жергiлiктi басшылар көздi жұмып, белдi буып, әлгi қаулыны жедел
орындауға кiрiсiп те кетедi.
Сонымен, Қазақстанның бiр түкпiрiндегi Коммунизм колхозының
Социализм бөлiмшесi қала мен ауыл арасындағы ең басты айырмашылық – көп
қабатты үйлерге байланысты деген байламға келедi де, Колхоз басшылары,
бөлiмшенiң көзi ашық, жөн бiледi деген активтерi арнайы жиналыс өткiзiп,
қанша бас қатырса да қала мен ауылдың бұдан өзге айырмашылығын таба
алмайды. Автордың мұндай шешiмге келуiн шарттылықтан гөрi логикалық
шынайылыққа жатқызған жөн. Өйткенi, бiз Қалада кiмдер отыр, яғни
стратегиялық нүктелер кiмдердiң қолында? деп өмiрi ойланып көрген емеспiз
ғой, осы бөлiмшеге бес қабатты екi үй салу үшiн және оны салатын
жұмысшылардың ұлттық құрамын қатаң сақтау үшiн жан-жақтан келiмсектердi
шақыра бастайды. Не керек, Бас-аяғы бiр аптаның iшiнде шағын бөлiмше
келiмсектердiң аяғының астында қалды.
Бұл үзiндi арқылы жазушы әу бастағы Мәскеуде қабылданған моп-момақан
қаулының қалай бет алып кеткенiн көрсете отырып, шаш ал десе, бас алған
аурудан қоғамымыз қаншалықты рухани зиян шеккенiн атап көрсетпек болған.
Әңгiмеде суреттелетiн Социализм бөлiмшесiн Дулат Исабеков жетпiсiншi-
сексенiншi жылдардағы Қазақстанның қымбат кезеңдерiн интернационализмге
лаборатория болумен рәсуа еткен көнбiс те көңiлшек Қазақстанның шағын
макетi ретiнде сипаттай отырып, шебер шендестiрулер жасайды. Бөлiмшеге бес
қабатты екi үй салуға керектi жүз елу құрылысшының ұлттық құрамын
түгендеуге ынты-шынтысымен кiрiскен және оны бұлжымас парызым деп
түсiнетiн бөлiмше прорабы Сепентайдың тiрлiгiнен ұлттық характер ұшқынын
байқаймыз.
Мәселен, Сепентай Қазақстанда тұратын барлық ұлттың өкiлiн түгендеп
боламын дегенше қас қарайып, көз байланды. әбден шаршап, дiңкесi құрыған
ол Пашатқа қарап:
– Әнеукүнгi газетте Қазақстанда жүз жиырма ұлттың өкiлi тұрады деп
жазып едi, менде жүз он екi болды. Ендi сегiзiн қайдан табамыз?...
– Күрт бар ғой?
– Бар.
– Ноғай бар ғой?
– Қытай ше?
– Ол да.
– Шүршiт ше?
– Шүршiт? Ол ол жоқ. Ол қандай ұлт?
Бұл диалог арқылы жазушы үлкен әлеуметтiк астары бар шындықты алдымызға
тартады. Бiздiң кезiнде дәл осылай жаныққанымыз да, жанығатынымыз да рас
қой?
Сепентай дәлiзде селдiреп қалған жұртқа қарап:
– Араларында шүршiт бар ма? – дедi.
– ... Жоқ.
– Пүштун бар ма?
– Жоқ олар Ауғанстанда тұрады.
– Қап, бiр шүршiт пен пүштун керек едi ... Ал, сендер кiм боласыңдар?
– Кiм болушы ек, қазақтармыз.
– Бiзге қазақтардың керегi жоқ, қайта берiңдер.
– Ойбай-ау, қазақ қалаған там құлап қалады дейсiңдер ме?
Қайда барсақ та қазақтардан қажеттi адамды алып қойдық дейдi, ендi бiз
қайда барып күн көремiз?
– Онда менiң шаруам жоқ. Маған десең Магаданға кет. Шүршiт керек,
шүршiт немесе эскимос.
– Ойбай, ондай ұлт жоқ болса, өлемiз бе ендi?
– Табыңдар, табыңдар.
Екi бастық қанша айқайлағанмен топ iшiнен шүршiт те, пүштун де, эскимос
та табылмады.
Егер астарына үңiлсеңiз, әңгiменiң осы үзiгiндегi әрбiр детальдың
Қайрауықтың ащы күйiндей бебеу қағып, боздап тұрғанын аңғаруға болады. Рас,
үзiндiде юмор бар. Ащы кекесiн де бар. Оқиғаның желiсiн ұғып, асықпай
санаға сiңiргеннен кейiн кеудендi күйiк қысып, өн-бойыңды өксiк буады.
Әңгiмедегi юмордың жазушының уайымы екенiн, ащы кекесiннiң жазушының
күйзелiсi екенiн ұғасыз. Ойбай-ау, қазақ қалаған там құлап қалады
дейсiңдер ме?
Қайда барсақ та қазақтардан қажеттi адамды алып қойдық дейдi, ендi бiз
қайда барып күн көремiз? деген
Шығармадағы негiзгi кейiпкерлер – Сепентай да, Пашат та – қазақ. Қазақ
болғанда, қазақша сөйлейтiн және ауылда қазақы тiрлiк кешiп жүрген қазақ.
Қаламгер бiрақ олардың өз қандастарын кеудеден итерiп, Қазақстанда тұратын
жүз жиырма ұлттың өкiлiн түгелдеймiн деп ауылдастарын өз кiндiк мекенi, өз
атажұртында жұмысқа алмайтыны несi? – деген әлеуметтiк мәнi тереңде жатқан
салмақты концепцияны алға тартады.
Сонымен, жазушы да мұндай қасiреттi құбылысты аттап өте алмайды. Аттап
өтуге, айтпай өтiп кетуге суреткерлiк арымен, суреткерлiк жауапкершiлiгi
жiбермейдi.
Жазушының интуициясы тап басып, тауып, тап басып танып отырған осы
құбылыс несiмен қасiреттi? Несiмен қауiптi? Несiмен қорқынышты? – автор
осындай проблемалы сұрақтар қояды да, осы шағын әңгiмесi арқылы бар гәп,
бiр кiлт – тәуелсiздiкте екен – деген астарлы ой тастайды.
Дулат Исабековтың аталған әңгiмесiндегi Сепентай мен Пашаттар үшiн ұлт
– айырбастауға көнбейтiн, сатып-саудалауға келмейтiн ұлы құндылық емес,
ойыншық. Көрiнген аяқтың астында иленiп жататын арзанқол ойыншық. Мысалы:
– Ендi не iстеймiз? – дедi Пашат күрсiнiп. Сепентай ұзақ ойланып
отырды да:
– Былай етсек қайтедi, – дедi сыбырлап. – Тiзiм бойынша жетпей тұрған
сегiз ұлтты сiз келiсiп, мына тұрған қазақтардың бiрiн пүштун, бiрiн шүршiт
етiп толтырсақ. Жұмыссыз жүрген қаңғыбастар көнбей қайда барады?
... Сепентай да iстi көп соза бермей өзiне керектi сегiз ұлтқа түрi
келедi-ау деген сегiз қазақты iшке кiргiзiп алды да, осылай да осылай,
бiзге мынадай ұлттың адамы керек, келiссеңдер қазiр оформит етемiн деген
соң басына қонғалы тұрған бақыттан айырылып қалғысы келмеген сегiз қазақ
сегiз жерден жамырап қоя бердi:
– Ойбай, о не дегенiңiз шүршiт болмақ түгiлi шұбалшаң десеңiз де
ризамыз, одан немiз кетедi, – дестi бәрi өзеуреп...
Бұл диалогтар шығармадағы кейiпкерлердiң ұлттық характерiн ашуға қызмет
етiп тұр. Ұлттық характердi ашу дегенiмiз – сол ұлттың қасiретiн, харакет –
тiрлiгiн бүркемелемей көрiнiске шығару. Әлгi бес қабатты екi үй салынып
бiткеннен кейiн Сепентай мен Пашат та ең алғашқы ордерлердi түрлi ұлттың
өкiлдерiне алдыңғы жылы Ираннан көшiп келген қызылбасқа дейiн қалдырмай
арнап толтырады да, қазақтарға олардан артылған пәтерлердi ғана бөлiп
бередi.
Әңгiме былай аяқталады: ...Инженерлiк есеп дұрыс болмады ма? Бұл
жердiң топырағы бос па, астын кеулей бастағанда екi үйдiң екеуi де бiр-
бiрiне қарай қисая бастады.
Жазушы бұл үзiндiдегi инженерлiк есеп – деп, демографиялық
қойыртпақты қолдан жасап отырған империялық есептi астарлап отыр.
Көп ұлтқа арналып соғылған үй қисая бастады, құлауға жақын – деп,
жазушы көп ұлтты Кеңес Одағы ыдырап, құлауға жақын қалды деген ойды
символмен жеткiзбек болған. Және де әңгiменiң леймотивiне ден қойсақ,
демографиялық қойыртпақ яки көп ұлттылық ешкiмнiң көсегесiн көгерте
қоймайды деген идеяны алға тартады.
Дулат Исабековтiң Социализм зәулiмi әңгiмесiнiң ендiгi бiр
ерекшелiгi, мұнда ұнамды кейiпкер жоқ. Түгел ұнамсыз. Бiрi – бойкүйез. Бiрi
– тантық. Бiрi – берекесiз. Бiрi – мәңгүрт.
Әңгiмеге қатысатын көп кейiпкердiң ең болмағанда бiреуiн ұнамды етiп
көрсетпегенi несi автордың? – деген сауал тууы мүмкiн. Дулат Исабековтың
мақсаты да, азаматтық санадан ажырап қалған ортаның жай-күйiн көрсету
болған. Жол көрсетiп, жоба сiлтейтiн жөнге салатын ерек тұлғасы жоқ көптiң
күйiн, жалпының жайын шерту болған.
Сонымен қатар, қаламгердiң екiншi бiр Ескерткiш әңгiмесiнде
кейiпкерлерiнiң бойынан кейде әпендiлiк танылса да, халқымызға тән рухани
жұтаңдық, автордың ел мүддесiне алаңдаушылық позициясы анық көрiнiп тұрады.
Ескерткiш (7) (Д.Исабеков, 456) әңгiмесiнiң сюжеттiк желiсi
фантасмагориялық негiзге құрылған. Әлдеқандай ауданда терi илеу
комбинатының алдында Қазақстандағы ең алғашқы терi илеушiлерге ескерткiш
қоюға шешiм қабылдайды. Мүсiншiлер де iске кiрiседi. Тiптi облыс орталығына
бiтпеген ескерткiштi бiттi деген ақпар да жөнелтiледi. Оқиға осы тұста
өрбидi. Әуелгi өтiрiк айтылған жерде екiншiсi айтылуы табиғи заңдылық.
Англиядан қонақтар келетiн болып, партия комитетiндегiлер ұятқа қалмас
үшiн, сантехник Әштендi тұғыр үстiне тұрғызып, қолына терi ұстатады. Оқиға
түн iшiнде өтедi. Ағылшындар дән риза. Обком хатшысының да көңiлi тоқ. Ал
ол разы болса, аудандық партия комитетiнiң хатшысы Жаңайдаровтың да есебi
түгел. Кенет анталаған жұртты таңдандырып, терi қозғалып кетедi. – Бұл
–суретшiлердiң көркемдiк шешiмi, – дедi ол жоғарыға қарап тұрып. – Терi
илеушiнiң қолына гипс не қаңылтыр ұстатып қою тапқырлық емес, одан да
табиғи терi ұтымды болады. Бiзде не көп – терi көп. Комбинат қызметкерлерi
апта сайын терiнi жаңартып отырады. Бұлай ету – көрермендердi өмiр
шындығына бiр табан жақындата түседi, – дедi ол да не айтып, не қойғанын
өзi де бiлмей.
Бұл үзiндiден көрiп отырғанымыздай, өтiрiктiң құйрығы бiр тұтам
дейтiн гәп мұнда жүрмейдi, жүйе-жүйесiн таба бiлсе өтiрiк те талай жерге
жеткiзетiнi сөзсiз. Ол ол ма, келесi жолы Болгариядан келген қонақтар
Әштеннiң қалтасынан жылтырап тұрған бөтелкенiң мойнын көргенде, тағы бiр
өтiрiк айтылады.
– Мұз дедiңiз ә? – Ол жауап тоспай тағы күлдi. Қатып қалған мұз?
Ескерткiштiң қалтасында?! Уh-уh iшегiм-ай! Қазiр қайдағы мұз? әне, – ол
қабырғадағы барометрдi көрсеттi. – Плюс 9 градус!.
Әлбетте өтiрiкшiлер үшiн өтiрiктерiне өзгенiң сенген-сенбегенi қажет
емес, ең бастысы қиын-қапылыста жол табу деген сөз.
Сондай-ақ Ескерткiште халықтың қайғысының бiр түйiрi бар деп қабылдау
керек. Мәдениетiне, өнерiне үстiрт қараған ел көгермейдi деп ой тастайды.
Бұл әңгiмедегi автордың әлеуметтiк шындықты ашып көрсету үшiн тапқан
ұтымды тәсiлi – көркемдiк шарттылық (өтiрiк).
Өтiрiктi суреттеу арқылы да көркемдiк шындықты бейнелеуге болады екен.
Қоғам қайшылықтарын шынайы айтып көрсетудi әдебиетiмiз ертеден бiледi.
Ұстарасыз аузыңа түстi-ау мұртың немесе Ел де жаман, ер де жаман.
Аңдығаны өз елi Абай дей тұрғанымен, Дулат Исабеков ел бойындағы жаман
қылықты өзiнше айтады, өзгеше жеткiзедi.
Егер ерiншектiктен дүниежүзiлiк жарыс өткiзiлетiн болса және оған
ерiнбей қазақтар да қатыса қалса, халықаралық қазылар алқасы бас жүлденi
ойланбастан қазақтарға беретiнiне өз басым бәс тiге аламын. (7)
(Д.Исабеков, 144)
Әрбiр ұлы халыққа тән бiр қасиет болу тиiс, ол – өз кемшiлiгiн өзi көре
бiлуi. Ал, қоғам мерезiн, халқының жаман қылығы мен жағымсыз қасиетiн
жазушыдан асып кiм айтып бере алмақшы? Дәру-емдi кiм ұсынбақшы? Бұл
әңгiменiң стилi, тiлдiк мәнерiн айқындау үшiн, сiрә, гротескiлi поэтикалық
реализм деген терминдi қолдануға тура келетiн сияқты. Юмормен шектесiп
жатқан лиризм ара-тұра ащы мысқыл, сатираға айналып, кейде гротескiге
апарып соғады.
Талахан-186 әңгiмесiнде автор бүгiнгi күн, өмiр шындығынан
ауытқымайды. Осы әңгiмеден бiздiң қоғамымыздың барлық кемшiлiгi, қасiретi,
мерезi айқын көрiнедi. Қаламгер шығармасында мына әдеттен безiп, мынаған
ұмтыл дейтiн ғақлия, жалаң дидактика жоқ, тiптi ешқандай тұжырым да
айтпайды. Өйткенi, айтарлықтай оқиға жоқ әңгiмеде тек шындық, бүгiнгi
өмiрiмiздiң ащы шындығы сабақтасып жатыр.
Мәселен, осы әңгiмеден: Мына тұрған Самарқан помидор еккенде, Кандала
екпейдi дейсiң бе? – деп, Канаданы қандаламен шатастыратын звеновод Ипатша
iштей: Бұларды бiр жерге жиналғандықтан көпшiлiк деп атай беруге бола ма
екен? Бәрi әумесер сатқындар ғой, сатқындар. Надандардың көзi ашылды
дегенше, жарық дүниенi түнек басты дей бер (7) (сонда, 447) – деп, кiжiнуi
әбден табиғи.
– Ертеңгi күнге реально қарау керек деймiн. Ендi жүз жылдан соң жер
бетiнде мұсылман да, кәпiр де болмайды, ұлт деген атымен жойылады. Қазағың
да құриды. (7) (сонда, 451)
Ауыл жанындағы апан түбiнде үш түп помидор өсiп шығады. Осы помидордың
сортын анықтау үшiн ауыл адамдары апан аузына күнде жиылады, әңгiме қылады,
таласады, ерегiседi.
Невадада ядролық қару сыналыпты, – дедi Виктор. – Қуаттылығы 150
килотонна.
Жұрт үндемедi.
– Мәссаған, – дедi ол сәлден соң. – Дәл осындай қару бiздiң Семей де
жарылыпты.
Жұрт оған көзiнiң астымен қарап қойды.
Пiкән шыдай алмай шарт кеттi.
– Әй, оттамай аузыңды жапшы-ей, – дедi ол Викторға қанталаған көзiмен
бiр қарап. – Не iстерге бiлмей жұрттың басы қатып тұрса, қайдағыны айтып
қақсай бергенi несi?
Оның пiкiрiне жұрттың бәрi қосылды. (7) (Д.Исабеков, 456)
Сырттай қарағанда, бұл диалогтарда тұрған ештеңе жоқ. Кәдiмгi қарапайым
тiлдесу. Бiрақ, сәл ойланып көрсек ше?
Осы диалогтың өзiнде үлкен мән жатқанын байқаймыз. Автор осындай ұлттық
характердi әдемi сынап, мақтамен бауыздап отыр.
Автор осы шығармасы арқылы: Өмiр шындығы дегенiмiз осы. Қайдағы,
помидордың сорты қандай, қанша өнiм бере алатындығына басы ауыратын
Қазекем, мынадай халықтық үлкен мәселеге келгенде бойкүйез, салғырт –
деген әлеуметтiк астары терең ой түйдiредi.
Бұл аталған әңгiмедегi помидор – көркемдiк деталь болғандықтан
авторлық идеяға қызмет етiп тұр. Авторлық шешiм, шындық логикасы оқиға
дамуының нанымдылығы детальдар дәлдiгiне тiкелей байланысты.
Жақсы сомдалған кейiпкер бейнесi, қапысыз тартылған оқиғалар желiсi, ең
бастысы, қоғамның әлеуметтiк тiршiлiк тынысын дөп басып айта алу сияқты
сипаттар Дулат Исабеков шығармаларына тән. Қаламгер өз оқырманының жан-
дүниесiне кiре отырып, адам тағдыры, қоғам келбетi, кейiпкердiң
психологиялық жиынтық болмысы сияқты қасиеттердi аса бiр сыршылдықпен ашып
көрсетедi. Домбыраның қос iшегiндей Адам. Қоғам дейтiн қос мүдденi
назардан тыс қалдырмайды.
Жазушының авторлық баяндауы қарапайым тұрмыстық детальды сәттi
пайдалана бiледi. Оқушыны оқтын-оқтын езу тартқызып отыратын әдемi юмор
ойлана, толғана бiлген оқырманға авторлық ұтымды әжуасын аңғартады. Яғни,
қоғамдағы келеңсiздiктердi адам бойындағы бойкүйездiктi сипай қамшылап,
мақтамен бауыздай отырып, сөйте отыра кейiпкерлерiн iштей, езiле жақсы көре
отырса да әжуа етуi, сөйтiп өмiрден ойып алынған шыншыл суреттердi бейнелеу
– Дулат Исабеков шығармаларына тән қасиеттер.
Асылы, бiр автордың қаламынан туған әр алуан шығармада ортақ көркемдiк
сипаттардың болуы заңды. Бiр сөзбен жинақтап айтсақ, олар ең алдымен,
авторлық позиция, жазу машығы, стиль көркемдiк құралдарды қолдану тәсiлдерi
тәрiздi жеке жазушының шығармашылық табиғатын тапжылтпай танытатын өзiндiк
белгiлер. Әңгiмедегi кейiпкерлер басынан өткен өмiр көрiнiстерiн көркемдiк
қабылдау шеңберiнде суреттеу, адамның қоғамда алатын орнын әлеуметтiк-
құқықтық рөлiн табиғи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz