Қаракөл қойларының селекциялық ерекшелігі
Кіріспе
1. Әдебиетке шолу
1.1 Қойдың шығу тегі мен биологиялық ерекшеліктері .
1.2 Қаракөл қойларының елтірілерінің селекциялық белгілері
1.3. Қаракөл қойларының жүніне сипаттама және оның түрлері
1.4. Жүннің физикалық техникалық қасиеттері
2. Зерттеу зерзаты мен әдістері
Жүн талшығының пигменттенуін жарық микроскоп арқылы зерттеу
3. Зерттеу нәтижелері
3.1. Жүн қоюлығы, жалтырақтығы, жібектілігі және өндәрі қаракөл елтерісі.
3.2. Жүн қоюлығы, жалтырақтығы мен жібектілігі.
3.3. Қазақстан сұрлардың жүніндегі меланин құрылымының ерекшелігі
4. Қорытынды.
5. Әдебиеттер тізімі.
1. Әдебиетке шолу
1.1 Қойдың шығу тегі мен биологиялық ерекшеліктері .
1.2 Қаракөл қойларының елтірілерінің селекциялық белгілері
1.3. Қаракөл қойларының жүніне сипаттама және оның түрлері
1.4. Жүннің физикалық техникалық қасиеттері
2. Зерттеу зерзаты мен әдістері
Жүн талшығының пигменттенуін жарық микроскоп арқылы зерттеу
3. Зерттеу нәтижелері
3.1. Жүн қоюлығы, жалтырақтығы, жібектілігі және өндәрі қаракөл елтерісі.
3.2. Жүн қоюлығы, жалтырақтығы мен жібектілігі.
3.3. Қазақстан сұрлардың жүніндегі меланин құрылымының ерекшелігі
4. Қорытынды.
5. Әдебиеттер тізімі.
Қой шаруашылығының жүн өнімі бұл саладағы барлық өткізілген өнімнен түсетін қаржының үштен бірін құрайды. Оның жүні қалың маталар. Одеялдар, трикотаж бұйымдарын, аяқ-киім жасау мақсатында, ал түсті жүн кілем тоқуға пайдаланылады.
Қаракөл қойының түсі алуан түрлі болады. Қараларының саны 70 пайызға, көк – 15, сұр – 10, басқа түстері – 5 пайызға жуықтайды. Түсі қара қойдың тіршілікке бейімділігі жоғары, қиын жағдайларға төзімдірек келетіндігін өмір тәжірибесінің өзі дәлелдеп отыр. Көк және сұр түсті қаракөл қойын күту мен азықтандыруға бірсыпыра жағдай керек.
Қаракөл қойы жүнінің түсіне қарай қара, көк, сұр, сур, қызғылт, қоңыр болып бөлінетіндігін ескерсек, бұл типтегі елтірінің түрлерін шығару жолдарын, әсіресе жакеттік ( жартылай шеңберлі бұйра), жазық (жазық бұйра), қабырға (қабырғалы) бұйра және қалам бұйралы типтегі қойларды олардың бұйралық өскелеңдігіне және жүні жақсы өскен топографиялық тұстарының маңыздылығына қарай жұптастыру, іріктеу мүмкін.
Қаракөл қойларының жүндестік белгісі туралы мәселенің жағдайын профессор М.А.Кошевой (1975) мейлінше түгел қамтып жазды. Іс жүзінде, автор жазғандай, тұқым асылдандыруға негізделген қаракөл қозыларын сұрыптап, белгілеу жөніндегі әр жылдары шыққан (1961, 1967) нұсқаулар мен ұсыныстарда бұл белгіге әр түрлі анықтама беріледі. Элита қозыларының бас жүні елтіріге әр береді, бұйрасының көлемі орташа бірінші класты қозының басындағы, аяғындағы, бауыры мен құйрығындағы өсіп кеткен ширатылмалы жүні дұрыс деп есептеледі. Бас пен аяқты басқан жүн оларға әр беріп, бұйрасы майда бірінші класты қозылардың басы мен аяғындағы жүндері жақсы , бұйрасы ірі бірінші класты қозылардікі қанағаттанарлық деп саналады. Жазық типтегі бірінші класты қозылар үшін жүндестік жеткіліксіз. Қабырға бұйралы бірінші класты қозылар үшін бас пен аяқ жүндерінің өсіктігі орташа деп саналады. Сөйте тұра бұл құжаттарда жүндестік белгісіне тиянақты анықтама берілмейді. Автордың пікірінше (М.А.Кошевой, 1975) жүндестіігі деп қозы туылғанда оның басындағы, құйрығындағы, құрсақ үстіндегі, бауырындағы және аяқтарындағы бағалы қаракөлдік бұйра немесе күмістей жылтылдаған және жалтырап тұрған әрлі өрнектері дегенсөз деп түсінуіміз керек.
Қаракөл қойының түсі алуан түрлі болады. Қараларының саны 70 пайызға, көк – 15, сұр – 10, басқа түстері – 5 пайызға жуықтайды. Түсі қара қойдың тіршілікке бейімділігі жоғары, қиын жағдайларға төзімдірек келетіндігін өмір тәжірибесінің өзі дәлелдеп отыр. Көк және сұр түсті қаракөл қойын күту мен азықтандыруға бірсыпыра жағдай керек.
Қаракөл қойы жүнінің түсіне қарай қара, көк, сұр, сур, қызғылт, қоңыр болып бөлінетіндігін ескерсек, бұл типтегі елтірінің түрлерін шығару жолдарын, әсіресе жакеттік ( жартылай шеңберлі бұйра), жазық (жазық бұйра), қабырға (қабырғалы) бұйра және қалам бұйралы типтегі қойларды олардың бұйралық өскелеңдігіне және жүні жақсы өскен топографиялық тұстарының маңыздылығына қарай жұптастыру, іріктеу мүмкін.
Қаракөл қойларының жүндестік белгісі туралы мәселенің жағдайын профессор М.А.Кошевой (1975) мейлінше түгел қамтып жазды. Іс жүзінде, автор жазғандай, тұқым асылдандыруға негізделген қаракөл қозыларын сұрыптап, белгілеу жөніндегі әр жылдары шыққан (1961, 1967) нұсқаулар мен ұсыныстарда бұл белгіге әр түрлі анықтама беріледі. Элита қозыларының бас жүні елтіріге әр береді, бұйрасының көлемі орташа бірінші класты қозының басындағы, аяғындағы, бауыры мен құйрығындағы өсіп кеткен ширатылмалы жүні дұрыс деп есептеледі. Бас пен аяқты басқан жүн оларға әр беріп, бұйрасы майда бірінші класты қозылардың басы мен аяғындағы жүндері жақсы , бұйрасы ірі бірінші класты қозылардікі қанағаттанарлық деп саналады. Жазық типтегі бірінші класты қозылар үшін жүндестік жеткіліксіз. Қабырға бұйралы бірінші класты қозылар үшін бас пен аяқ жүндерінің өсіктігі орташа деп саналады. Сөйте тұра бұл құжаттарда жүндестік белгісіне тиянақты анықтама берілмейді. Автордың пікірінше (М.А.Кошевой, 1975) жүндестіігі деп қозы туылғанда оның басындағы, құйрығындағы, құрсақ үстіндегі, бауырындағы және аяқтарындағы бағалы қаракөлдік бұйра немесе күмістей жылтылдаған және жалтырап тұрған әрлі өрнектері дегенсөз деп түсінуіміз керек.
1. Қаракөл елтірісі аң терісі және тондық қой терісі шикізаттарының тауартануы. К.Е.Елемесов, М.Д.Закиров, И.И.Сячин, Қ.А.Атамұрадов. Алматы 1993
2. Қарақалпақ сұры қаракөл қойларын асылдандыру негіздері. Ә.С.Ахметше “Алматы„ Издательство “Бастау„ ЖШС 2005 ж.
3. Қаракөл шаруашылығының негіздері К.Е:Елемесов. Алматы “Ана тілі„ 1991ж.
4. Қаракөл қой мен түйе өсіру технологиясы “Бастау„ ғылыми баспа орталығы. Алматы 1995 ж.
5. Селекция и генофонд каракульских овец. А.Омбаев. Алматы. ТОО “Издательство “Бастау„ 2003 г.
6. Каракулеводство, вервлюдоводство и аридное кормопройзводство. Том 24. Алматы. ТОО “Издательство“Бастау„ 2003 г.
7. Новое в селекций каракульских овец Казахстана. Алматы. 1989 г.
8. Товароведение неоднородной шерсти. Алма-ата. 1993 г.
9. Модальная селекция в каракулеводстве. Н.А.Сарсенбаев. Шымкент 2000 г.
10. Перспективы развития животноводства в аридной зоне Казахстана. Алматы “Бастау„ 2005 г.
11. Көк қаракөл қойларын өсіру және селекциялау жұмыстары Қ.Әуезханов. Алматы “Бастау„ 2004 ж.
12. Селекционные достижения в каракулеводстве. Алматы. 1987 г.
13. Методы выведения каракульских овец разных окрасок и расцветок в Казахстане. А.М.Омбаев, А.С.Ахметше. Тараз 2000 г.
14. Селекциялық тұқым асылдандыру жұмыстары. Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Г.Х.Тяпаев, технология ғылымдарының кандидаты И.М.Мырзахметов. Алматы. “Қайнар„ баспасы 1981 ж.
15. Қарақалпақ сұры қаракөл қойлары мен қозыларының фотоальбомы. М.Ә.Есқараев ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор. 2007 ж.
16. Қаракөлше елтірісін өндіру технологиясы Ә.М.Омбаев, Ж.Ә.Паржанов. Алматы «Издательство “Бастау„ » ЖШС 2003 ж.
17. Селекция каракульских овец каракалпакского сура. А.С.Ахметшиев. Алматы “Қайнар„ 1989 ж.
18. Интенсивная технология каракулеводство Казахский научно исследовательский институт каракулеводства. Алматы. “Қайнар„ 1987 г.
19. Актуальные вопросы каракулеводства. Каахский научно исследовательский институт каракулеводства. Алматы. “Қайнар„ 1984 г.
20. Перспективы развития животноводства в аридной зоне Казахстана. Министерство сельского хозяйства Р.К. и департамент науки. Алматы. “Бастау„ 2005 г.
2. Қарақалпақ сұры қаракөл қойларын асылдандыру негіздері. Ә.С.Ахметше “Алматы„ Издательство “Бастау„ ЖШС 2005 ж.
3. Қаракөл шаруашылығының негіздері К.Е:Елемесов. Алматы “Ана тілі„ 1991ж.
4. Қаракөл қой мен түйе өсіру технологиясы “Бастау„ ғылыми баспа орталығы. Алматы 1995 ж.
5. Селекция и генофонд каракульских овец. А.Омбаев. Алматы. ТОО “Издательство “Бастау„ 2003 г.
6. Каракулеводство, вервлюдоводство и аридное кормопройзводство. Том 24. Алматы. ТОО “Издательство“Бастау„ 2003 г.
7. Новое в селекций каракульских овец Казахстана. Алматы. 1989 г.
8. Товароведение неоднородной шерсти. Алма-ата. 1993 г.
9. Модальная селекция в каракулеводстве. Н.А.Сарсенбаев. Шымкент 2000 г.
10. Перспективы развития животноводства в аридной зоне Казахстана. Алматы “Бастау„ 2005 г.
11. Көк қаракөл қойларын өсіру және селекциялау жұмыстары Қ.Әуезханов. Алматы “Бастау„ 2004 ж.
12. Селекционные достижения в каракулеводстве. Алматы. 1987 г.
13. Методы выведения каракульских овец разных окрасок и расцветок в Казахстане. А.М.Омбаев, А.С.Ахметше. Тараз 2000 г.
14. Селекциялық тұқым асылдандыру жұмыстары. Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Г.Х.Тяпаев, технология ғылымдарының кандидаты И.М.Мырзахметов. Алматы. “Қайнар„ баспасы 1981 ж.
15. Қарақалпақ сұры қаракөл қойлары мен қозыларының фотоальбомы. М.Ә.Есқараев ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор. 2007 ж.
16. Қаракөлше елтірісін өндіру технологиясы Ә.М.Омбаев, Ж.Ә.Паржанов. Алматы «Издательство “Бастау„ » ЖШС 2003 ж.
17. Селекция каракульских овец каракалпакского сура. А.С.Ахметшиев. Алматы “Қайнар„ 1989 ж.
18. Интенсивная технология каракулеводство Казахский научно исследовательский институт каракулеводства. Алматы. “Қайнар„ 1987 г.
19. Актуальные вопросы каракулеводства. Каахский научно исследовательский институт каракулеводства. Алматы. “Қайнар„ 1984 г.
20. Перспективы развития животноводства в аридной зоне Казахстана. Министерство сельского хозяйства Р.К. и департамент науки. Алматы. “Бастау„ 2005 г.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1. Әдебиетке шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.1 Қойдың шығу тегі мен биологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қаракөл қойларының елтірілерінің селекциялық белгілері
... ... ... ... ... ... ..
1.3. Қаракөл қойларының жүніне сипаттама және оның түрлері
1.4. Жүннің физикалық техникалық қасиеттері
2. Зерттеу зерзаты мен әдістері
Жүн талшығының пигменттенуін жарық микроскоп арқылы зерттеу ... ...
3. Зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
3.1. Жүн қоюлығы, жалтырақтығы, жібектілігі және өндәрі қаракөл
елтерісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
3.2. Жүн қоюлығы, жалтырақтығы мен
жібектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Қазақстан сұрлардың жүніндегі меланин құрылымының ерекшелігі
4. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
5. Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
Кіріспе
Қой шаруашылығының жүн өнімі бұл саладағы барлық өткізілген өнімнен
түсетін қаржының үштен бірін құрайды. Оның жүні қалың маталар. Одеялдар,
трикотаж бұйымдарын, аяқ-киім жасау мақсатында, ал түсті жүн кілем тоқуға
пайдаланылады.
Қаракөл қойының түсі алуан түрлі болады. Қараларының саны 70 пайызға,
көк – 15, сұр – 10, басқа түстері – 5 пайызға жуықтайды. Түсі қара қойдың
тіршілікке бейімділігі жоғары, қиын жағдайларға төзімдірек келетіндігін
өмір тәжірибесінің өзі дәлелдеп отыр. Көк және сұр түсті қаракөл қойын күту
мен азықтандыруға бірсыпыра жағдай керек.
Қаракөл қойы жүнінің түсіне қарай қара, көк, сұр, сур, қызғылт, қоңыр
болып бөлінетіндігін ескерсек, бұл типтегі елтірінің түрлерін шығару
жолдарын, әсіресе жакеттік ( жартылай шеңберлі бұйра), жазық (жазық бұйра),
қабырға (қабырғалы) бұйра және қалам бұйралы типтегі қойларды олардың
бұйралық өскелеңдігіне және жүні жақсы өскен топографиялық тұстарының
маңыздылығына қарай жұптастыру, іріктеу мүмкін.
Қаракөл қойларының жүндестік белгісі туралы мәселенің жағдайын профессор
М.А.Кошевой (1975) мейлінше түгел қамтып жазды. Іс жүзінде, автор
жазғандай, тұқым асылдандыруға негізделген қаракөл қозыларын сұрыптап,
белгілеу жөніндегі әр жылдары шыққан (1961, 1967) нұсқаулар мен ұсыныстарда
бұл белгіге әр түрлі анықтама беріледі. Элита қозыларының бас жүні елтіріге
әр береді, бұйрасының көлемі орташа бірінші класты қозының басындағы,
аяғындағы, бауыры мен құйрығындағы өсіп кеткен ширатылмалы жүні дұрыс деп
есептеледі. Бас пен аяқты басқан жүн оларға әр беріп, бұйрасы майда бірінші
класты қозылардың басы мен аяғындағы жүндері жақсы , бұйрасы ірі бірінші
класты қозылардікі қанағаттанарлық деп саналады. Жазық типтегі бірінші
класты қозылар үшін жүндестік жеткіліксіз. Қабырға бұйралы бірінші класты
қозылар үшін бас пен аяқ жүндерінің өсіктігі орташа деп саналады. Сөйте
тұра бұл құжаттарда жүндестік белгісіне тиянақты анықтама берілмейді.
Автордың пікірінше (М.А.Кошевой, 1975) жүндестіігі деп қозы туылғанда оның
басындағы, құйрығындағы, құрсақ үстіндегі, бауырындағы және аяқтарындағы
бағалы қаракөлдік бұйра немесе күмістей жылтылдаған және жалтырап тұрған
әрлі өрнектері дегенсөз деп түсінуіміз керек.
Жұмыстың мақсаты: Негізгі мақсатымыз қаракөл қойларының селекциялық
ерекшелігіне негізделе отырып, ішіндегі қозылардың обьективтік жолменен
жүн талшығының ұзындығындағы бояу меланинінің орналасуы мен таралуының
ерекшелігі. Мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді қойдық.
1. Қой түр - түсінің әртүрлі реңдерінің селекциялық ерекшеліктері туралы
мәлімет беру.
2. Әртүрлі реңдегі жүн талшықтарының пигменттелу дәрежесінің обьективті
түрде бағалау.
3. Қой жүніндегі меланин құрылымының ерекшелігін анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қаракөл қойларының түсі оның сан -алуан
болатынынан теориялық тұрғыдан да, сол түстің елтір бағасына ықпал
жасайтындығынан тәжірибелік тұрғыдан да үлкен мән берерліктей болып отыр.
Зерттеу жұмысымызда пигменттенудің гистофизиологиялық ерекшеліктерінің
түстерді қалайша бір - бірінен айыратындай болуына әсері зерттелінді.
1. Әдебиетке шолу
Қаракөл шаруашылығы-Қазақстан мен Орта Азия республикаларындағы мал
шаруашылығының аса маңызды саласы. Бұл сала республикамызда Өзбекстаннан,
Түркіменстаннан алынып келген қаракөл қойының таза тұқымдарын будандастыра
өсіру негізінде дами бастады.
Қаракөл қойының саны мен қаракөл терісін өндіру жағынан Қазақсатан
елімізде бірінші орын алады. Қаркөл қойын көбейтудің алғашқы жылдарында
Өзбекстан мен Түркіменстаннан әкелінген малдар өзімен-өзі таза шағылыстыру
арқылы және қошқарларын жергілікті құйрықты қазақы саулықтарды мейлінше көп
қолдану тәсілімен жүзеге асты. Олардың түсі негізінен қара болып келетін,
араларында бірен саран көк түсті кездескенімен олармен арнайы селекциялық
жұмыс жүргізілген емес, себебі таза тұқымды қаракөлге тек қара түс жатады
деп есептелінетін.
Қаракөл қойларының тұқымында кездесетін түстердің арасындағы сұр
түстің құрамында болатын әртүрлі әсем реңдермен ерекшеленеді. Сондықтан да
осы қаракөл қойларының өте әсем реңді елтірілерінен тігілетін өнімдер
тұтынушылардың жоғарғы сұранысына ие болуда. 1
Қаракөл қойын жылына екі рет – көктемде (сәуірдің аяғы мен мамырдың
басы) және күзде (тамыздың аяғы мен қыркүйектің басы) қырқады, көктемгі
жүні жабағы деп аталады. ОЛ тұтас күйінде қырқылып алынады. Сондай – ақ
4 – 5 айлық қозылары да қырқылады. Қаракөл өойының жүн өнімділігі көптеген
факторларға байланысты, саулықтарында ол 2,5 – 3,5 қошқарларында 3 – 5
килограмм аралығында ауытқып отырады. Қоңдылығы жоғары қойлардың жүні де
мол. Жақсы азықтандыру мен күтіп – бағудың жүн өнімділігін арттыру ғана
емес, оның сапасын жақсартуда да шешуші маңызы бар. Қойдың жүндестігі дене
бітіміне, жасына, бұйралығына, түсіне, елтірілік типіне, жүн талшығының
нәзіктігіне ұзындығына байланысты.2,3
Қаракөл қойының селекциялық жұмыстарында негізгі белгі ретінде
елтірілік тип есептелінеді. Жаңа туған қозыны бағалау кезінде оны қандай да
бір елтірілік типке жататынын анықтау үшін, оның денесіндегі жүн
бұйраларының түрі мен сапасына басты назар аударылады.
Елтірі бұйрасының ұзындығы, мөлшері, елтірі түгінің сапасы, түктің
ұзындығы және тығыздығы, қозы жүнінің өсуі, терінің қалыңдығы мен тығыздығы
және басқа қасиеттерімен қабат, қаракөл қозылардың жүндестігі
тұяқтарындағы, бауырдағы, құйрығы мен басқа да мүшелеріндегі жүндерінің
өсімталдығына байланысты болатындығын автор ғылыми тұрғыда тұжырымдаған.
Өйткені бұл селекциялық жұмыстың ең маңызды көрсеткіштері болып
саналады.4
Қаракөл қойларындағы белгілердің ішіндегі ең маңыздыларының тізімі
шамамен белгілі болса да олардың, түгелдей алғанда, экономикалық құндылығы
әлі жеткілікті зерттеліп болған жоқ. Ішінара зерттеліп, тізімге түскендері
елтірінің типі, жүнінің ұзындығы, өрнегі, түсі, жалтылдауы, күмістей
құлпыруы тағы тағылар.
Дж.Нел (1975) елтірінің маңызды алты қасиетінің (күміс түстілігі,
өрнегі, жүннің ұзындығы, бұйра тұрпаты, бұйраның ұзындығы және елтірінің
салмағы) елтірінің бағасына тигізетін әсерін зерттеп, барлық елтірі типтері
бойынша ұзақ уақыт бойы бұл көрсеткішке жалпы өрнек мейлінше зор әсер етеді
деген пікірде болды. Х.Шефер (1975), Х.Маттер (1975), Х.Фон Хазе (1975) де
осындай пікірге келді. Алайда П.Феддерзеннің (1975) мәліметтері бойынша
бұйраның ұзындығы, жүннің сапасы, терінің қалыңдығы мен бояуының қоюлығы
сияқты белгілер ұрпақтан ұрпаққа нашар беріледі.
Қаракөл қойында, жүн қабатының пигменттенуі үлкен маңызға ие. Өйткені
тек қана осы қой тұқымында кездесетін сирек түстер мен реңдер мұндағы жүн
талшықтарының пигменттену дәрежесі мен олардың сипатына байланысты болады.
Алғаш рет қаракөл қойында пигменттену ерекшеліктерін зерттеген ғалым
Х.И.Максудов болды.
Көптеген шаруашылықтарда селекциялық жұмыстардың негізгі бағыты
ретінде жакет елтірілік типі таңдап алынады. Себебі; жакетті елтірілік типі
қаракөл тұқымы ішінде ең басты елтірілік тип болып саналады.
Қазіргі дүние жүзіндегі қаракөл саласындағы тұқым ішіндегі үш сұр типі
белгілі. Олардың ішінде бұрыннан белгілі бұхар сұры, сұрхандария сұры және
қарақалпақ сұры.
Туған кезде қаракөл қозысының түсі түрлі-түрлі болып келеді: қара-
мөлдір қарадан бозғылт қараға дейін, көк-ашық көк, күңгірт көк, қара көк.
Сұр – күміс, алтын, қола, сирень, янтарь, платина, антрацит, гаухар,
өрікгүл, болат тектес, кейде қоңыр қызғылт, қошқыл, сары, ақ және басқа
түрлі-түсті болып та келеді. Сондықтан жоғары сұранысқа ие болады.
М.Д.Татитов қаракөл қозысы аяқтарының, бауырының жүндес болуына
елтірінің пайдалы аумағының көлеміне әсер ететін факторына мән беріп,
селекция жүргізу үшін де бұл белгіні ескеруді ұсынады. Автор элитаға тек
өте жүндес (әсіресе бауыры мен құйрығы) қозылардың ғана жатуы тиіс деп
санайды.
Автор қаракөл қозыларының жүндестігіне мынадай сипаттама береді:
күшті – басын маңдайынан көзіне дейін, тізеден төмен тобығына түскенше
бұйра басқан, бауыры да қажатті деңгейде бұйра, майқұйрықты түгелдей бағалы
бұйра жапқан;
орташа – бастағы бұйралар көк желкеге дейін созылған, аяқтағысы тізеге
дейін, бауырындағысы арзымайтын бұйралардан тұратын;
Нашар – бауырындағы бұйралардың құны төмен, басындағы бұйрасы көк
желкеге жетпейді, сирақтарында тобықтан жоғары бұйра жоқ.
Сондықтан да жүндестігі әр түрлі малдың қасиеттерін арнаулы
эксперименттер жасау жолымен жан-жақты зерттеу толғағы жеткен зәру мәселе.
Қаракөл қойының елтірілері түсі жағынан әртүрлі болып, таза ақ пен
шымқай қара аралығында көз тартатын көп реңімен белгілі. Солардың ішінде
мейлінше сұлу, әрі бағалы саналатыны сұр түсті терілер. Сұр түсті жүн
ұзындығы бойынша пигментациясының әр түрлі таралуы арқылы, яғни жүн
астындағы негізгі қою қара немесе қоңыр бояулы болса, ұшы ағарыңқы сары
немесе ақ бояулы. Осы бояулардың өтетін тұсы анық, әрі қанық болып келсе,
сұр қаракөл сәнділігімен, бағалылығымен ерекшеленіп тұрады.10,11
Сұр түсті елтірінің түстеріндегі бағалы қасиеттердің бірі болып
олардағы реңдердің қанықтылығы саналады. Реңдердің қанықты болуының негізгі
себептері жүн талшықтарының ағарған ұшының үлесі, Басқаша айтқанда
қылшықтың түбі түпкі қара түстің жүннің ұшқы жағына қарай бірден немесе
жаймен ағаруы, жүн талшықтары бөлігінің түстерінің әр түрлі етіп
көрсететіні белгілі.
Қаракөл елтірісі талшығындағы қара бояу, оның қыртыс және өзек
қабатында пигментті түйіршіктің болуынан қара түстің басым болуы талшықта
меланиннің шоғырлануынан. Түсі мен реңі әр түрлі қозыларда меланин біркелкі
емес, ал шығу тегі гетерогенді қара қозыларға қарағанда, гомогенді
қозыларда ол көбірек. Қаркөлдің әсемдігі, ашықтығы мен тауарлық бағалылығы
көп жағдайда жүн қоюлығы, жалтырақтығы мен жібектілігі арқылы анықталады.
Осы белгілердің көрінуіне қарай бірнеше градияцияларға бөлінеді. Солардың
ішінде ең қажеттісі болып саналатыны өте қалың, қатты жібектілігі бар күшті
қалыпты жалтырап тұрған қаракөлдер. 6,7,8,9
1. Қойдың шығу тегі мен биологиялық
ерекшеліктері
Қой басқа малдарына қарағанда қолға ерте үйретілген. Шығу тегі,
ғалымдардың көп жылдардағы зерттеулерінің нәтижесінде, қазіргі уақытта әлі
де кездесетін муфлон, арқар, аргали және жалы бар қойлардан басталады деген
тұжырымға тоқтаған. Әсіресе, муфлонның жетекші орны болған болуы керек,
себебі қазіргі қойлардың барлығының да хромосомаларының саны муфлонмен
бірдей-54.
Муфлондар – қазіргі кезде жерорта теңізінің Сардиния мен корсика
аралдарында, кафказ тайларында, иран мен Туркия жерлерінде мекендейді.
Муфлондар тау муфлоны және дала муфлоны болып бөлінеді. Тау муфлондары
жеңіл, жүрдек, таулардың қолайсыз жағдайына төзімді және берік бітімді
болып келеді. Түр-түсі қызғылттау, қоңыр-қошқыл қылшық жүнді болады.
Қошқарларының салмағы 60-70 кг тартады. Аскания- Новада (Украина) академик
М.Ф.Иванов муфлон қошқарларымен биязы жүнді саулықтарды шағылыстырып, одан
биязы жүнді қой тұқымын өсірген. Тау муфлонынан роман, шотланд, т.б. қысқа
құйрықты қой тұқымдары тараған.
Дала муфлоны немесе арқар ұзын жіңішке құйрықты және ұзын-майлы қой
тұқымдарының арғы тегі деп есептелінеді. Арал мен кспий теңіздері
аралығындағы далалы аймақта, Қазақстан мене Орта Азияның таулы аймақтарында
кездеседі. Дала муфлоны тау муфлонына қарағанда ірілеу, мүйізділеу болып
келеді. Денесінде қысқа қылшық, бауырында түбіт жүндер өседі. Түр-түсі –
қызғылт-қошқыл.
Аргали – құйрықты қойлардың арғы тегі, қазіргі жабайы қой түрлерінің
ең ірісі. Тірідей салмағы 180-200 кг,ірілері -240кг-ға дейін барады. Орта
Азия, Сібірдің оңтүстігіндегі таулы аймақтарда, Қазақстанның шығыс,
оңтүстік-шығыс тауларында, сарыарқа, ұлытау, Қаратау, Шу, Іле өзендерінің
бойында кездеседі. Қойқарының мүйізі ірі, түбі жалпақ, дене түгі сұр-бурыл,
қышқыл жүнді. Арқар көбіне егіз қоздайды.
Қойдың қолға үйреніп, үй малы болғанына 8-10 мың жылдай болған. Міне,
осы ғасырларда жер жүзінде, адамның өсу тарихында, табиғат құбылысында
бірнеше тарихи өзгерістер болған. Осы өткен уақыт ішінде жердің
өзгешелігіне ауа мен табиғат ерекшеліктеріне байланысты қойды әр түрлі
қажеттілікке пайдаланған. Тибетте қойды күш көлік, жүк таситын мал ретінде
пайдаланса, Египетте қойды жер жыртуға жеккен. Міне, қой адам қолына
үйренгеннен кейін бірнеше биологиялық өзгерістерге ұшыраған. Қой тұқымдары
кейін бірте-бірте ет, сүт, жүн, тері өнімдерін беруге бағындырылып өсіріле
бастаған.
Қазіргі қой тұқымдарының алғашқы жаюайы кезіндегі тегімен
салыстырғанда көптеген биологиялық-морфологиялық айырмашылықтары бар. Ең
алдымен, өзгергені – мінезі, яғни олардың адам ыңғайына қарай ауысып жуаси
бастауы. Сөйтіп, адам қойды тобымен жүруге көндірді. Олардың бұлай жуасуы
сезім ағзаларының, есту, көру қабілеттерінің әлсірей бастауынан деп
дәлелдеуге болады. Әрине, бұл ерекшеліктері қой тұқымының әрқайсысында әр
түрлі. Тұқымдас қойлардың ішінде кейбірі асау, қашаған болып келетін жабайы
тегінен қалған мінез деуге болады. Қойдың жалпы ұрықтану, төлдеу мерзімдері
өзгеріп, созыңлыңқы (5-6 айға дейін) болып, адамның қолайлы деген уақытына
икемделгені, төлшілдігінің атруы да биологиялық өзгерістерінің көріністері.
Жабайы қойлар мен үй қойларының тағы бір биологиялық айырмашылығы-
жүнінің түрі мен сапасында. Жабайы қойлардың жүнінің түрі қорғаныс
қасиетіне қарай, жүрген табиғат ортасының түсіне жақын қызғылт, қоңыр, т.б.
түрлерде болса, үй қойларының жүн түстері ақ, ақсары, қара, ақсұр болып
келеді. Жүнінің морфологиялық құрамы да өзгерген. Жабайы қойлардың жүні ірі
қылшықты, түбіті өте жіңішке және қысқа болса, үй қойларының жүндері
түбітті, аралық талшықты, қылшығының өзі жіңішке. Жүннің өсуінде де біршама
өзгерістер болған.
Жабайы қойлар мен үй қойларының мүйіздерінде өзгерістер көп. Үй
қойларының мүйіздері жіңішке, қысқа, көбінесе қой тұқымдары тоқал. Жабайы
қойлардың құйрықтары қысқа, кіші болса, үй қойларының құйрығы үлкен, ұзын
болып келеді. Сол сияқты, үй қойларының ішек-қарны, жүрек, өкпе бауыры да
өзгерген. Үй қойларының жүрегі босаң, еті майлы келсе, жабайы қойлардың
жүрегі тығыз, үш бұрышты болып келеді. Жабайы қойдың қойқарлары мен
саулықтарының салт көрінісіндегі айырмалары ерекше көзге түседі. Қошқарлары
ірі, мүйізді, биік болады, ал үй қойларында қошқар мен саулықтары олай
ерекшеленбейді.
Қойдың жалпы басқа малға қарағанда биологиялық ерекшеліктерінің бірі-
бас сүйектерінің бейнесі. Қойдың басы сүйір, жақ сүйектері ұзын,тұмсығы
үшкір, еріндері икемді, тез қимылдағыш, тістері өткірп, ұсақ болады. Бұл
қасиет қойдың жайылым малы екенін анықтап, тапшылықты ұдайы көрінетін
аңғартады. Қой басының мұндай түрге өзгеруі, зертеуші ғалымдардың пікіріне
қарағанда, өзінің өсу эфолюциясында мыңдаған жылдар бойы табиғаттың шөпсіз,
қиын, ауыр жағдайларына бейімделуінен болған. Қой басқа үй малдарына
қарағанда табиғатта өсетін шөптердің (80-85%) басым көпшілігін жейді, мұның
ішінде арамшөптер, ашшы шөптер, басқа мал жемейтін шөптер көптеп кездеседі.
Қойдың жеген шөбін қорыту қабілеті де басқа малдардан жоғары. Өйткені,
қойдың асқазаны көп камералы, ішегі ұзын, өз денесінен 30 есе ұзын болады.
Ал сияырда 20 есе, басқа малда одан да аз. Сондықтан, қой жеген шөбінің 75%-
ын түгелдей сіңіреді.
Қойдың ендігі бір биологиялық ерекшелігі-өсім-талдығы. Әр 100 саулыққа
орта есеппен жылына 130-150 қозы өсіруге әбден болады. Мұндай қасиет төрт
т\үліктің басқаларында (жылқы, түйе, сиыр) әлдеқайда төмен. Қойдың жыныс
ағзалары мен жүйесі тез, 5 айда жетіледі. Бірақ бұл уақытта оларды
шағылысқа әзірлеуге болады.саулықтарды жылына екі немесе екі жылда үш рет
қоздатудың технологиялары жасалған. Жағдай бар, мамандары жақсы фермаларда
бұл технологияларды қолданып, қойды табысты салаға айналдыруға әбден
болады. Ол үшін мал азығының жақсы қоры, қора-жайлар, ең бастысы, жауапты
да білгір мамандар қажет.
Қойдың биологиялық ерекшеліктерінің бірі – оның адамға қажет түрлі
өнім беретіні.қой адам өміріне ең қажетті ет, сүт, жүн, тері, елтірі
өндіреді. Басқа малдар бұл өнімдердің кейбір түрін ғана береді. Әрине,
қойдан адам өміріне, халық шаруашылығына керекті өнімдердің әр түрлерін
бірдей мөлшерде талап етудің өзі дұрыс болмас еді. Бұл орайда Ж.Кюфьенің
коррекция заңын еске алу дұрыс болады. Ғалым: ... әрбір өзінше құралған
нәрсе бір жеке тұйық жүйеден тұрады және оны құраушы заттар бір-бірімен
тығыз байланысты болады да, барлығы бірігіп өзінше бір қажетте жарайды. Ал
сол бір-бірімен тығыз байланысты заттың бір бөлігін өзгерту міндетті түрде,
екінші бір бөліктің белгілі бір мөлшері өзгеруіне әкеліп соғады деп
көрсетеді. Бұл қоррекция заңының барлық жерде үлкен теориялық маңызы бар.
Ал осыны тірі ағзаға аударсақ былай болып шығады: әрбір тірі ағза – бір-
бірімен тығыз байланысқан химиялық заттардан тұратын күрделі де тұтас дене,
оның ең жоғары мақсаты өмір сүру, өсу болып есептеледі.
Жалпы биология ғылымының негізін қалаушы ірі ғалым Ч.Дарвин ағзаның
өсіп-жетілуін, тұқым қуалау қасиеттерінің жеке белгілерінің биологиялық
өзгеруін ағзалардың, дененің үйлесімділік заңы (коррекция) деп атаған. Оның
өзін табиғи іріктелу деп дәлелдеген. Осындай ғылыми негізіге сүйене отырып,
әрбір эфолюциялық өзгерісті, болмаса бір күрделі селекциялық жұмасытың
нәтижесін, мысалы, жаңа тұқым шығарды көп жылғы еңбектің арқасында болған
коррекциялық жүйенің орын ауыстыру нәтижесі деп ұғыну керек. еш зат еш
жақтан келмейді – бір-бірінің орнын ауыстырады.
Соынмен, коррекция заңының дәлелдеуімен ағзадағы барлық заттар бір
қалыпты өсіп, бірдей мөлшерде дамымайтынының анықталғаны шындық. Ч.Дарвин
өзінің ірі қараға жан-жақты жүргізілген зерттеулерінің нәтижесінде былай
жазған:Сиырдан... көп сүт сауып, оның үстіне, оның жылдам семіре қоюын
талап ету өте қиынға түскен болар еді. Сол ясиқты, П.Н.Кулешов та
Р.Беквелдің: Әр қойдың жүнін 2 не 3 фунтқа көбейту үшін оның 10-12 фунт
етін жоғалту керек деген ойын мақұлдай келіп, былай деп жазған: осы
уақытқа дейін бір қойдан әрі жоғары сапалы ет, онымен қоса сондай сапада
жүн алынған емес.
Міне, осы сияқты биологиялық көзқараспен қарағанда өте тұжырымды
жүргізілген тәжірибелердің нәтижесі осы кездегі селекционерлердің жұмыс
жүргізуіне үлкен жеңілдік және үлгі ретінде пайдалануға жол көрсетеді.
Қой шаруашылығында әрбір селекционер қойдың қай тұқымын өсіру
керектігін анықтау үшін, ең алдымен сол жердің табиғи ерекшелікутерін, ауа
райының құбылысын, азық қорын, географиялық айырмашылықтарын зерттеп, енді
осы жерге қандай тұқымды қойдың биологиялық ерекшелігі сай келетінін,
қандай тұқымды қой сапалы өнім беретінін анықтау керек.
Өйткені, қойдың биологиялық еркшелікері олардың тұқымдарына тікелей
байланысты. Кейбір қой тұқымдары кең, жазық, құрғақ ауалы аймақта өзін
жақсы сезініп, сол өнім береді. Бұлардың қатарына қазақтың құйрықты
қойлары, еділбай қойы жатады. Қайсыбір қой тұқымдары жері шалғын, жазы,
ауасы ылғалды жерді жақсы көреді. Бұл топта Британияның етті-жүнді биязылау
қойлары жатады. Кейбір тұқымдар таулы жерлерде жақсы дамиды. Ондай қойларға
қазақтың арқар-мериносы, гиссер қойы, алай қойлары жатады. Осы келтірілген
биологиялық қасиеттерінің арқасында қой түлігі басқа мал түрлеріне
қарағанда дүние жүзінде ең кең тараған, ең көп малдар қатарына жатады. Жер
жүзінде қазіргі кезде 600-ден астам қой тұқымдары өсіріледі. Солардың
ішінде ыстыққа да аязғды суыққа да, таулы жерге де, құмды-шөлейтті жерге де
жерсініп өсе беретін қой тұқымдары бар. Мәселе соынң ішінен нақты жерге,
жағдайға қажетті тұқымды таңдап алып өсіруде. Қой-адам еңбегін ақтайтын
мал. Қазақ мал өсірсең-қой өсір, табысы оның көл-көсір деп тегін
айтпаған.
Қойдың осы сияқты жоғарыда айтылған ерекшеліктерін басқа дене бітімі
(конституция), сыртқы пішіні (экстерьер), ішкі құрылысы (интерьер) да әр
қой тұқымында өзіне тән ерекше болады. Сол ерекшеліктерін селекционер-
зоотехник терең зерттеп, онымен жұмыс жүргізген кезде бұл материалдарын
өздеріне негіздейші құрал ретінде пайдалануға тиіс.
Қой шаруашылығында тұқымды асылдандыру және селекциялық жұмыстарды
ұйымдастыру.
Қойдың өнімділігін арттырудың бірден-бір сара жолы-мал тұқымын
асылдандыру жұмысын зоотехникалық-малдәрігерлік жағынан дұрыс жолға қою.
Әрине, малды үздіксіз асылдандыру бір күннің жұмысы емес. Ол жылдар бойы
үздіксіз еңбек етуді талап етеді. Бұл жұмыс ең алдымен мал мамандарының,
атап айтқанда, зоотехникалық-селекционердің біліміне, тәжірибесіне
байланысты. Бұл ісін айтарлықтай нәтиже шығару үшін зоотехник-селекционер
бір шаруашылыққа ұзақ жылдар жұмыс істеуі тиіс. Қой санау, өлшеу, құлағына
сырға, таңба салу, қозыны енесінен айыру т.с.с. қой шаруашылығында
жүргізілетін жұмыстарға жеңіл-желпі қарауға болмайды. Себебі, бір
қарағанда қарапайым жұмыстар ғана түптің түбінде малдың мол өнімділігіне
жеткізеді. Сондықтан тұқым асылдандыру жұмысына шаруашылық басшысы,
әкімшіліктер тікелей көмек жасап отыруы керек.
Қой тұқымын асылдандыруды ұйымдастыру.
Асылдандыру жұмысы қойдың өнімін жоғарылатып, тұқымдық сапасын
жақсартуға бағытталған зоотехникалық және ұйымдастырушылық шаралардың
жиынтығы. Осы бағытта жақсы нәтижеге жетіп малдың жаңа, аса бағалы тұқымын
алып көбейту үшін қой өсірудің әр түрлі тәсілдері мен сұрыптау, жұп
таңдау,ғ тағы басқа сол сияқты жұмыстар жүргізіледі. Бұл істердің нәтижелі
болуы, ең алдымен, малды жақсы азықтандырып, дұрыс бағып-күтуге байланысты.
Асыл тұқымды қойларды жетілдіріп, өз төлі есебінен көбейту үшін асыл
тұқымды мал зауыттарының, асыл тұқымды қой шаруашылықтарының және тауарлы
шаруашылықтар мен фермалардың жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру керек.
Селекциялық жұмыс төмендегі талаптарға сай жүргізіледі:
• Тұсақтарды жыл сайын кластық сұрыптаудан өткізу;
• Қошқарлардың жыл сайын бағалап, жаңадан қошқар сатып алу;
• Саулықтардан кластары бойынша отарлар құрау;
• Элиталы және бірінші класты қойлардан жоғары өнімді тұсақтар өсіру
үшін таңдамалы отарлар, топтар құру;
• Қойды қолдан ұрықтандыру кеңінен қолдану;
• Құнды қошқарларды барынша көп пайдалану;
• Қошқарларды саулықтардың класына және өнімділігіне қарай жұптау.
Қойды класқа бөлу.
Қойдың тұқымы әр түрлі болып келуіне байланысты олардан алынатын
өнімнің мөлшері де бірдей болмайды. Мысалы, биязы жүнді қойдың жүн өнімі,
етті-майлы қойдың ет өнімі, қаракөлдің елтірісі басым, т.с.с. осыған
байланысты қойдың қандай да болсын бір тұқымын өсіруге бейімделген
шаруашылық ұйымдастырған абзал. Мұндай шаруашылықтар өзінің табиғи-
экономикалық жағдайына қарай, өсіріп отырған қойының биологиялық
ерекшелігін ескере отырып өнімді барынша көп өндіруді қамтамасыз ететін қой
тұқымын таңдап алады.
Қойды класқа айырғанда оның беретін негізгі өнімі ескеріледі. Қойың әр
тұқымы өз ішінде тұқымдық сапасы мен пайдалануына қарай мынадай топтарға:
таза тұқымды және будан мал, асыл тұқымды және тауар өндіру мақсатында
пайдаланылатын мал болып бөлінеді.
Таза тұқымды қойға сол тұқымның өзіне тән қасиеті бар (сырт пішіні мен
өнімі жөнінен) қой жатады, оның ата-енесі де таза бір тұқымнан болуы тиіс.
Ата-енесі әр түрлі тұқымға жататын қойды будан деп атайды.
Тұқымы мен өнімділігі әр түрлі бағыттағы қойларды класқа бөлу, қой
малын сұрыптау жөніндегі ережелер негізінде жүргізіледі. Қысқаша айтқанда,
асыл тұқымды қойлар мына төмендегі талаптарға сай болуы тиіс. Бұл
ерекшеліктерге жетпейтін қойлар жарамсыздыққа шығарылып етке өткізіледі, ал
шаруашылыққа қалдырған кезде оларды жеке отарда өсіреді де келешекке етке
пайдаланылады.
Қаракөл қозыларын сұрыптау.
Қаракөл шаруашылығында қойдың тұқымын жақсартудың амалдарының бастысы
сұрыптау болып табылады. Малды іріктеу қаракөлде қозының жаңа туған
кезіндегі 1-3 күн аралығындағы елтіріге (тері бетіндегі сурет бедеріне)
қарй кластық және жеке бағалау арқылы жүргізіледі.
Қаракөл қозыларын сұрыптау қозыларды шыққан тегі мен өзінің дене
бітімін бағалай отырып жүргізіледі. Соның арқасында класқа бөлініп, ол
малды қалай, қай мақсатқа пайдалануға болатынын шешеді. Қаракөлді
сұрыптаудың басты міндеті – елтірінің сапасын және сол сапасына қосымша
басқа да қасиеттрін бағалау болып табылады. Ең алдымен, қозыларды елтірі
типі бойынша бұйраларының мөлшеріне қарай топқа бөліп, әр топты бұйра
сапасына, жүн көрінісіне қарай тағы да кластарға бөлу керек болады.
Сұрыптау – субъективті әдіс. Селекционер-сұрыптаушы өте ұқыпты,
тәжірибелі болуы шарт.
10-15 күннен кейін отарды жақсарту үшін алып қалған қозыларды қосымша
бағалау керек болады. Жүні, елтірі бедері, суреті т.с.с.
Түсінің сақталуы – өте қажетті қөрсеткіш.
Бұйра типінің сақталуы.
Жүннің жылтырлығының сақталуы.
Мал- 1,5 жасқа толғанда, жүн түсінің өзгерісі т.с.с.
Осы кезде сырт пішінін де бағалайды.
Қаракөл қозылары беретін елтірісіне байланысты: жакетті, жазық
толқынды, жал тәрізді, кафказдық болып төрт типке бөлінеді, әр тип өз
ретінде элита, бірінші, екінші кластарға бөлінеді. Ал әр класс жүн
талшықтарының тегіне, үлкенді-кішілі айшықтарына және толықндарына
байланысты өзара жіктеледі.
Қой өсіру әдістері.
Қой шаруашылығында өсіру әдістерін малды шағылыстырудың жүйесі деп
түсіну керек. Шағылыстырудың кез келгені жақсы нәтиже бере береді екен
деуге болмайды.
Қойды өсірудің мынадай түрлері бар:
а) таза тұқым өсіру;
б) будандастырып өсіру;
в) гибридтеп өсіру.
Тұқымды таза күйінде өсіру.
Тұқымды таза күйінде бір тұқымға жататын мал отарларында қолданылады.
Өсірудің бұл әдісі нақты тұқымның құнды қасиетін малға бекітіп және оны
онан әрі жетілдіру қажет болған кезде жүргізіледі. Тұқымды таза
күйіндеөсіру жоғары, тұқым қуалаушылық қасиеті тұрақты зауыттық тұқымдар
үшін қолданылады. Таза күйінде өсіруді малды жетілдірудің негізгі
тәсілдері: тұқымға құнды белгілері мейлінше айқын жетілген малды іріктеу;
осы белгілерді күшейту үшін жүп таңдау; малдың бұл тұқымын өсіруді оның
жақсы қасиетін дамыту үшін төлді тиімді өсірі және оны пайдалану. Осы
әдіспен әлемге әйгілі Австралия мериносы, Грозный, Аскания, тағы басқа
көптеген қой тұқымдары жетілдірілгені дүниеге мәлім.
Алайда, тұқымды таза күйінде өсіру әдісінің ерекшелігі – мұнда бірден
тез табысқа жету қиын, себебі, тұқым қасиеттерінің жақсартуы, жақсы жағына
өзгеруі өте баяу жүреді. Мәселен, қаракөл қойы елтірісінің сапасын басқа
әдіспен жақсарту мүмкін емес, себебі өзге тұқымның қаны қаракөл қойының
құнды ерекшелігін кемітуі мүмкін.
Тұқымды таза күйінде өсіру әдісінде бір тұқымның ішінде малды
шағылыстырудың әр түрлі типі қолданылады. Бұл малдар туыстас немесе туыстас
емес болуы мүмкін. Туыстас, яғни инбридинг деп бір ата-енеден тараған малды
шағылыстыруды айтады. Малдың аса құнды қасиетін сақтау және күшейту үшін
асыл тұқымды мал табынында туыстас өсіру тәсілі нәтижесінде қасиеттері
бірдей және өздерінің әйгілі тегіне ұқсайтын құнды тұқымдар алуға болады.
Бірақ, туыстас өсіруде малдың ұрпағының өміршеңдік қасиеттері әлсірейді,
сыртқы ортаға бейімділігі кемиді. Туыстас өсіру тәсілін ұзақ мерзім бойы
қолданса, малдың сүйегі уақталы, өсімталдығы кемиді, төлдің салмағы
төмендеп, аурушаң, өлі тууы жиілейді. Сондықтан туыстас қой өсіру тәсілін
өте үлкен сақтықпен жүргізу керек. Тек ерекше жағдайда – туыстас малдардағы
өте құнды қасиетті сақтап қалу немесе оны күшейту үшін қолдану дұрыс
болады.
Туыстас өсірудің мұндай жағымсыз жақтарын болдырмау үшін
Қан жаңартуды қолданады, яғни таза тұқымды отарға басқа шаруашылыққа
өсіріліген сол тұқымның жоғары өнімді қошқарын әкеледі. Осы әкелінген
қошқарды жергілікті саулықтармен шағылыстырып, одан алынған еркек
қозылардың ең таңдаулыларын тұқымды қошқар етіп пайдаланады.
Тұқымды таза өсірудің ең жетілдірілген түрі оооо малды салалап,
линиялар құрып өсіру. Линия (ата із)ооо бұл ең таңдаулы қошқарлардан
тараған қойдың бағалы тобы. Әдетте, асыл тұқымды қой шаруашылығында осындай
бірнеше линия құрылады. Бұлардың өзара ерекшеліктері де болады: бір
линияның жүні қою, екіншісінің денесі ірі, үшіншісінің жүні ұзын, т.с.с.
Мұндай ата тегі әр түрлі, бірақ, өнімі негізінен бір екі линия малын
шағылыстыру өте тиімді екенін тәжірибеде көрсетіп отыр.
Будандастыру. Қой шаруашылығында әр түрлі тұқымның малын шағылыстырудың
маңызы үлкен. Алынған тұқым будан деп аталады. Алға қойылған мақсатқа,
будандастырылған тұқымды пайдалануға және алынған ұрпағына байланысты
шағылыстырудың төмендегідей түрлері бар: сіңіре (түр жаңарта), өңдіре
(зауыттык) кан жанарту, ондиристик жане кезек будандастыру.
Қой жүнінің қалыңдығы
ММ - қойдың үстінде жүн өте қалың
М+ - жүннін қалыңдығы жаксы
М-- жүннің қалыңдығы нашар
М – жүннін қалыңдығы орташа
Қой жүнінің ұзындығы
Қой жүнінің ұзындығы мүшелерінің әр жерінен сызғыш аркылы өлшеніп,
Д әрпімен белгіленіп жазылады. Кілттің жанына жүннің ұзындығы жазылады.
Мысалы: Д8,5 – жүннің ұзындығы 8,5 см.
Қой жүнінің иректілігі
И – жүннің иректілігі жақсы, жабағы да аныкталған.
И+ - жүннің иректілігі өте жақсы, жабағы да шиыршықтанып корінеді.
И-- жүннің иректілігі нашар, жабағы да коріне бермейді.
Қой жүнінің жіңішкелігі
Қойдың үстіндегі жүннің жіңішкелігі бүйірінен алынып бағаланады. Ол
төмендегі кесте бойынша анықталады.
Жіңішкелігі см талшықтың сапасы,
Жіңішкелігі см талшықтағы (МКМ) ирек саны
80 14,5 – 18,09 50 29,1 –
31,03-2
70 18,1 – 20,58 48 31,1 - 34,0-
64 20,6 – 23,07 46 34,1 -37,0 -
60 23,1 – 25,06 44 37,1 – 40,0-
58 25,1 – 27,05 40, 40,1 –
43,0-
56 27,1 – 29,04-3 36, 43,1 – 55,0
Қой жабағасы мен жүннің біркелкілігі
Жүні біркелкі қойдың санының тура ортасынан жұлып алынған талшықтар
мен бүйірінің жүн талшықтарын салыстыру арқылы біледі. Егер олардың
айырмашылықтары екі сапада және одан да басқа болса, онда жүн біркелкі емес
деп бағаланады. Жүннің біркелкілігі У әрпімен белгіленеді.
У - қойдың үстіндегі жүн біркелкі;
У- - қойдың үстіндегі жүн біркелкі емес;
У+ - қойдың үстіндегі жүн біркелкі, ешқандай айырмашылығы жоқ.
Қой жүнінің түсі
Ч - қара -түсті жүн, С- сұр түсті жүн, СС - ашық түсті жүн,
Б - ақ түсті жүн, Ц - түрлі түсті жүндер белгіленеді.
Қой жүнінің серпінділігі (қалпына келуі)
УП - жүннің серпінділігі бірқалыпты, жақсы.
УП+ - жүннің серпінділігі өте жақсы, бұрыңғы қалпына тез келеді.
УП- - жүннің серпінділігі төмен.
Қой жүнінде құрғақ және өлі талшықтардың
болуы
МС- құрғақ және өлі талшықтар орта мөлшерде.
МС+ - құрғақ және өлі талшықтар көп мөлшерде.
МС- - құрғақ және өлі талшықтар өте аз.
Қой жүнінің жылтырлығы
Қой терісіндегі май мен тері бездерінің пайда болатын шайыр Ж
әрпімен белгіленеді:
Ж - шайыр мөлшері қалыпты;
Ж+ - шайыр мөлгері артық;
Ж- - шайыр мөлшері аз, жеткіліксіз.
Қой жүнін өндіру.
Қой шаруашылығынан өндірілетін аса бағалы өнімнің бірі - жүн. Одан
кездеме, кілем, алаша, техникалық шұға, киіз т.б. ьұйымдар жасалады,
сондықтан да, ол халық шаруашылығы үшін маңызды, сондай -ақ тоқыма
өнеркәсібі үшін құнды шикізат болып табылады. Халықтың материалдық әл-
ауқаты жақсарған сайын жүннен тоқылған матаға, бұйымға деген сұраныс арта
түсуде. Қазіргі кезде тоқыма өнеркәсібі жүннен басқа мақта, зығыр, кендір,
кенеп және басқа да өсімдік текті талшықтарды, сондай ақ химия өнеркәсібі
шығарған жасанды және синтетикалық талшықтарды пайдаланалы. Бірақ, оларды
қанша көп пайдаланғанмен жүнді толығымен алмастыра алмайтындығына көз
жеткіздік. Себебі, мата тоқылатын басқа шикізаттарға қарағанда қой жүнінің
толып жатқан артықшылықтары бар. Мәселен:
• Жүн жылуды жақсы сақтайды, сондықтан да, одан тігілген киім жылы;
• Жіңішкелігі мен көлемі бірдей басқа талшықтармен салыстырғанда
жүннің салмағы жеңіл;
• Жүн талшығы басқаларға жұмсақ, созылғыш, серпімді келеді;
• Киіз, жұқа киіз (фетр) жасауға тек қана қой жүні жарайды, себебі, ол-
өте ұйысқақ;
• Жүн ылғалдығы бойына жақсы сіңіреді және оны көп уақытқа дейін
сақтайды;
• Жүннің өзі жылу шығара алады, әсіресе бойында ылғал бар кезінде;
• Жүн күннің ультракүлгін сәулесін өткізетін ерекшелігі бар, ал ол
денсаулыққа аса пайдалы;
• Жүнге бояу жақсы сіңеді және боялуы мықты сақталады;
• Жүннің әр түрлі шуды және тербелісті бәсеңдетіп, азайтатын қасиеті
бар;
• Жүннен тоқылған киім көп қыртыстанбайды, денеге қонымды келледі.
• Жүннен жасалған киімдер мен бұйымдар гигиеналық тазалығымен, сыртқы
көріністің әдемділімен тартымды болып келеді, сондықтан, тұтынушылар
тарапынан жүн заттарына сұраныс мол.
Қаракөл елтірісі.
Елтірі Қаракөл қойларының қозыларынан алынады. Қазақстанда Қаракөл
елтірісінің сан алуан түрі өндіріледі: қара, сұр, көк, ақ қоңыр, т.б. Олар
өздерінің түсімен, жылтырлығымен, тығыздығымен, бұйраларының түстілігі мен
басқа да қасиеттерімен құнды болып келеді.
Қаракөл елтірілерінің шамамен алғанда70-80% түсі қара, 10% сұр, ал
қалғандары көк, қоңыр және басқа түстер болады. Көлеміне қарай Қаракөл
елтірілері ірі, орташа, кішкентай және аса кішкентай болып келеді.
Қаракөл елтірілері жакеттік (жартылай шеңберлі), жазық, қабырғалы және
кавказдық болып төрт топқа бөлінеді. Әр топтағы елтірілер өз ретінде
сорттарға бөлінеді.
1.2 Қаракөл қойларының елтірілерінің селекциялық белгілері
Ауылшаруашылық малдарының жүн қабатының түсіне қарай генетикалық
табиғаты жан-жақты зерттелген. Ірі тұлғалы ғалымдар М.Ф.Иванов,
П.Н.Кулешов, Ф.Хатт, А.С.Серебровския, О.А.Иванова және басқалардың ойынша
жүннің табиғи түсі сапалы белгі болып саналады да алынған төлдерде
генетикалық бөлшектену заңдарына сәйкес тұқым қуалайды.
Қаракөл қойы тұқымының бір ерекшелігі оның түр-түсі мен реңінінің көп
құбылып шымқай ақ пен қара арасындағы бояулардың вариациялап тұруында. Осы
түстердің нәсіл қуу негіздерін ең бірінші анықтауға, ізденіс жасаған
L.adamets болатын. Ол әр түстігеніне әріп қойып, көк түсті қаракөлдік қара
мен бурыл түстен басым екенін анықтады. 12,13
Қаракөл қойларының түр-түстерін көп зерттегн ғалымдар; П.В.Араповпен
В.А.Петров, Н.С.Гигинейшвили болып есептеледі.
Қазіргі кезде қаракөл селекциясындағы жетістіктер көбінесе басты
елтірілік белгілер – түр, түс, рең, елтірілік тип т.б. бойынша іріктеу және
жұптастыруды қолдану арқылы жетіп отыр. Соған қарамастан В.М.Юдин,
М.И.Котов, Р.И.Григорьянц, В.С.Жилякова, Н.С.Гигинейшвили, И.Н.Дьячков,
А.П.Воробьевский, Х.И.Укбаев, Т.Қансейтов, А.С.Ахметшиев жұмыстарында сұр
қойларының тұқымында әр түрлі түс пен рең тұқым қуалап отырады, бірақ сұр
қозыларының үлесі 100 % бола бермейді. Толық доминанттық жағдай- тек қою
күміс реңінде ғана кездесуі.
Малдардың бояулы түсінің биологиялық, шаруашылыққа тиімді және сұлулық
беретін қажеті бар. Әр түрлі түстегі жануарлар сыртқы ортаның жағдайына,
оның ішінде күн радиациясына, температураның бірден өзгеруіне және азықтану
жағдайына өзгеше жауап қайтарады. Сонымен қатар әр түрлі ауруларға қарсы
тұру мүмкіндігі, төлдегіштігі, құрсағында төлін ұстау мерзімі жағынан да
өзгешеліктері бар. 14,15
Негізінен қаракөл түрі қарапайым және күрделі түріне жатады. Қаракөл
ғылымының әдебиетінде түстердің мал дене түзілістерімен, өміршеңдігімен
және елтірі сапасымен қарым-қатынасы бар деген мәліметтер бар
Р.И.Григорьянц, В.С.Жилякова, В.М.Юдин, М.И.Котов, К.Е.Лемаев, А.К.Лебедев,
О.Салаватов, Ш.М.Ризаев, Д.Маннатов, И.Ризаев және басқалар. Бұл
ғалымдардың ойынша қаракөл қойларының ішінде барынша төзімдісі қара
түстегі, ал басқа түстілер дене түзілісі болбырлау, табиғаттың қолайсыз
жағдайларына төзімсіздеу келеді. Сұр түсті қаракөл қойлары шөл және шөлейт
жағдайына бейімді болғанымен күтіп-бағуды керектеу ететін жануар. Олардың
бір ерекшелігі бір реңнің ішінде гомогенді жұптастыруларды қолданған
жағдайда бірнеше түс пен рең қозы елтірісіне беріліп отырады. Бұл қасиет
әсіресе сұрхандария сұры мен қарақалпақ сұрына тән болып келеді.
Қаракөл қойларының туылған кездегі елтірі сапасы туралы мәлімет
беретін белгісі класы болып табылады. Ол бонитировка негізінде елтірісінің
көріну дәрежесіне қарай және дене түзілісін есепке ала отырып белгіленеді.
Сұр қозылардың элита мен бірінші класқа жататындары елтірісінде жақсы
жетілген ашық түсі бар, бұйра көлемі орта немесе ірі, жон арқасы мен
құйымшағында әрбір елтірі типіне тән ұзын немесе орта ұзындықтағы тығыз
бұйралары бар, жүні жібекті, күшті және қалыпты жалтырақты, суреті анық,
тығыз, жұқа терісі бар, жүн жабыны жақсы немесе орта, дене түзілісі мықты
дәрежесімен сипатталады. 16,17,18,19
Қаракөл шаруашылығындағы сұрыптау жұмыстарында малдың кластылығы жаңа
туған төлдерді 3 күндік мерзім аралығында бұйра түрлері мен сапалық
көрсеткіштеріне баға беру арқылы жүзеге асырылады.
Бір топ ғалымдар Крымская Э.К, Васин Б.Н, Аверянов И, Юдин В.М,
Бригис О.И, Дьячков И.Н, Ширинский М, Елемесов К.Е, Гигинейшвили Н.С,
Ахметше А.С. мал топтарын жұптастырып шағылыстыру кезінде оларды кластығына
үлкен мән беруді ұсынады. Өйткені жұптастыру үшін таңдап алынған малдардың
жоғарғы класты болуы сапалы төл алудың бірден – бір кепілі болып табылады.
Елтірілік типтер. Қаркөл тұқымды қойлармен селекциялық-асылдандыру
жұмыстарын жүргізуде елтірілік тип 1961 жылдан бастап қойды іріктеу мен
жұптастыру тәсілдерінде негізгі белгілердің біріне жатады. Елтірі типтеріне
классификациялау негізіне бұйралардың пішіні мен типі, жүн, жаңа туылған
қозылардың елтірі жамылғысының сапасы жатады.
Қаракөл қойын елтірі типі бойынша бөлшектеуді бірінші болып ұсыныс
жасаған В.М.Юдин кейінен бұл ұсынысты И.Н.Дьячков, Р.Т.Письменная және
басқалар жетілдіріп, қозыларды классификациялау жүйесін ұсынды. Бұл жүйеде
төлдер жартылай шеңберлі бұйрасы бар жакетті, қабырғалы, жалпақ және өсіңкі
жүнді кавказ типтеріне бөлінді. Осының арқасында қаракөл қойлары әр түрлі
сапалы топтарға елтірі типтеріне бөлініп, олардың өнімдік және асылдандыру
сапасын көтеру үшін арнайы селекция жүргізуге мүмкіндік берді.20,21
Сокольский және решетиловский деп аталатын қой тұқымдары қозыларының
елтірілеріндегі бұйраларға алғаш көңіл аударған В.А.Тихомиров (1887) болды.
Ол филяста (толқынды) және бұршақ формалы бұйралар жөнінде жазған еді.
Бұдан соң Н.В.Петров (1888) толқынды, баданалы, бұршақ гүл және
формалы бұйраларды жазды.
Сокольский және решетиловский қойы қозылары елтірілерінің бұйралары
жөніндегі классификацияны негізге алған И.В.Синицын (1900) оны қаракөл
қойына да қолданды. Кейіннен қаракөл шаруашылығындағы бұйраның осы
классификациясын И.Иванов (1905), В.Я.Демянко (1912), М.Ф.Иванов (1914)
жетілдіре түсті.
Жакет елтірілік типіндегі қозылар үлесі ата-анасының түсі бойынша
гетерогенді жұптастырған кезде төмендейтіні белгілі болды, оның ішінде қара
қозыларды бұл өзгеріс басымырақ жағдайда.
Жакет елтірі типті қозылар санының көбейген кезінде тиісінше
селекцияға жарамсыз, жүні өсіңкі кавказдық типтің үлесі төмендеп отырды.
Сонымен қаракөл шаруашылығындағы қозылардың туған кездегі түрі және
жүнінің сапасы малды іріктеу мен сұрыптаудың басты белгілері болып
табылады.
Бұйраларға сипаттама. Бұйра ені, ұзындығы мен оның ағарған ұшының
деңгейі: Бұйра ені – оның көлемін анықтайтын негізгі параметр, ал бұйраның
өзі қаракөлдің тауарлық бағасын анықтайды. Қаракөл қойы шаруашылығындағы
қолданылатын қозы бағалау нұсқауы бойынша бұйра ені 4 мм-ге дейін болса
ұсақ бұйралы және 8 мм-ден артық болса, ол ірі бұйралы болып есептелінеді.
Қаракөл шаруашылығындағы сұрыптау жұмыстарында сұр түсті қозыларда майда
бұйралар түрлері өте аз кездеседі. Сондықтан мұнда неғұрлым орта және ірі
бұйралы қозылар құнды болып саналады.
Гомозиготты қоңыр саулықтардың берген қозыларының бұйра ені сұр
бойынша жартылай қаны бар қоңыр саулықтардың төліне қарағанда жалпақтау
келеді. Осыған қарағанда сұр қойларды гомогенді жұптастыру бұйра енін
қалыпты ұстаса, басқа түсті қойлармен гетерогенді жұптастыру бұйраның
ірілей түсуіне ықпал жасайды деген ұғым туғызады.
Қаракөл қойының селекциялық жұмысында жүн ұзындығы іріктеу
тәсілдерінің белгісіндегі ең бастыларының бірі болып саналады, себебі оның
ұзындығына байланысты басқа елтірі белгілері қалыптаса бастайды.
Елтірі жүні ұзарған сайын бұйра пішіні үлкейе түсіп болбыр бола
бастайды, ал өте қысқа бұйра өзінің керекті пішінін түзе алмай, сапасы да
жеткіліксіз болып тұрады. Осыған байланысты селекционерлер бонитировка
кезінде елтірінің жүн ұзындығына көп көңіл бөледі.22,23
Қаракөл ғалымдары жүн ұзындығы мен бұйра сапасының арасында тікелей
байланыс бар деп есептеген. Жүн ұзарған кезде елтірі суретінің анықтығы
бұзыла бастайды, жалтырақтығы мен жібектілігі төмендейді. Орта ұзындық
әдетте жартылай шеңберлі немесе жалпақ бұйралы жұмсақ жүнге тән. Жүннің
шамадан тыс қысқарып кетуі елтірі сапасын нашарлатады.
Сұр қойлардың селекция жұмысында жүннің жалпы ұзындығынан бсқа ұшының
ағарған ұзындығы да есепке алынады.
Р.И.Григорьянц тәсілі бойынша шаштың ағарған ұшы көз өлшемімен
анықталып, үш түбірі сан градацияларымен шектеледі: Ң -ең үлкен ағарған ұш;
13 –орта және ә -әлсіз ағарған ұш .
В.С.Жилякова, С.И.Сухарьков, А.А.Хакназаров өлшемімен анықтап, түбірлі
сандармен: 110 мен 210 –аз, 310 мен 410 –орта, 510 – үлкен ағарған ұшы
бар деп жазды. Олардың пікірінше жакет елтірі типіне әдетте жоғары ағарған
ұш дұрыс келеді, ал жалпақ типке қалаған вариация келе береді, себебі оның
бұйрасы шиыршықталмаған соң ұшының ағарғаны анық көрініп тұрады.
А.А:Хакназаров айтып өткендей, ағарған ұштың ұзындығына қарай сұр
түстің анықтығы айқындалады, дегенмен барлық қозылардың туылған кездегі
пигментация қатынасы әр түрлі. Сондықтан әрбір реңнің ашылу деңгейі аталған
белгіге байланысты, ал сирень реңіне жүннің ашық ұшы 610 ұзындыққа шейін
барса, күміс реңде 310 қатынас қалыптасқан алтын реңдегі қозылардың үштен
бірінде 210 қатынас бар.
Бұйраның тығыздығы немесе серпінділігі дегеніміз, олардың әдеттегі
формасына сай қалыпты тығыз құрылысы, механикалық жолмен бұзған кезде ол
өзінің бастапқы қалпына келіп, сол күйін сақтай алады.
Бұйраның тығыздығының үш түрін ажыратады: серпінді бұйра – мұндай
бұйралар өзінің формасын өзгертпейді; орташа – мұндай бұйралар формасын
бірсыпыра өзгертеді де, қалпына онша тез келе қоймайды; әлсіз (болбыр)
бұйралар – формасын күрт өзгертіп, қалпына нашар келеді.
Бұйраның тығыздығы елтірінің маңызды қасиеті болып табылады. Егер
тығыздығы жақсы болса, жазық бұйралы сорттан басқа елтірілер мұнан жоғары
баға ала алмайды 24,25
Жүннің жібектілігі қалыпты болған жағдайда бұйралардың оңды типінің
тығыздығы жоғары болады. Өте бизы және қылшық жүннің серпінділігі нашар
келеді. Түк ақауы бар бұйралар (қылшық немесе құрғақ) қаттылығы арқылы ғана
өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1. Әдебиетке шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.1 Қойдың шығу тегі мен биологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қаракөл қойларының елтірілерінің селекциялық белгілері
... ... ... ... ... ... ..
1.3. Қаракөл қойларының жүніне сипаттама және оның түрлері
1.4. Жүннің физикалық техникалық қасиеттері
2. Зерттеу зерзаты мен әдістері
Жүн талшығының пигменттенуін жарық микроскоп арқылы зерттеу ... ...
3. Зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
3.1. Жүн қоюлығы, жалтырақтығы, жібектілігі және өндәрі қаракөл
елтерісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
3.2. Жүн қоюлығы, жалтырақтығы мен
жібектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Қазақстан сұрлардың жүніндегі меланин құрылымының ерекшелігі
4. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
5. Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
Кіріспе
Қой шаруашылығының жүн өнімі бұл саладағы барлық өткізілген өнімнен
түсетін қаржының үштен бірін құрайды. Оның жүні қалың маталар. Одеялдар,
трикотаж бұйымдарын, аяқ-киім жасау мақсатында, ал түсті жүн кілем тоқуға
пайдаланылады.
Қаракөл қойының түсі алуан түрлі болады. Қараларының саны 70 пайызға,
көк – 15, сұр – 10, басқа түстері – 5 пайызға жуықтайды. Түсі қара қойдың
тіршілікке бейімділігі жоғары, қиын жағдайларға төзімдірек келетіндігін
өмір тәжірибесінің өзі дәлелдеп отыр. Көк және сұр түсті қаракөл қойын күту
мен азықтандыруға бірсыпыра жағдай керек.
Қаракөл қойы жүнінің түсіне қарай қара, көк, сұр, сур, қызғылт, қоңыр
болып бөлінетіндігін ескерсек, бұл типтегі елтірінің түрлерін шығару
жолдарын, әсіресе жакеттік ( жартылай шеңберлі бұйра), жазық (жазық бұйра),
қабырға (қабырғалы) бұйра және қалам бұйралы типтегі қойларды олардың
бұйралық өскелеңдігіне және жүні жақсы өскен топографиялық тұстарының
маңыздылығына қарай жұптастыру, іріктеу мүмкін.
Қаракөл қойларының жүндестік белгісі туралы мәселенің жағдайын профессор
М.А.Кошевой (1975) мейлінше түгел қамтып жазды. Іс жүзінде, автор
жазғандай, тұқым асылдандыруға негізделген қаракөл қозыларын сұрыптап,
белгілеу жөніндегі әр жылдары шыққан (1961, 1967) нұсқаулар мен ұсыныстарда
бұл белгіге әр түрлі анықтама беріледі. Элита қозыларының бас жүні елтіріге
әр береді, бұйрасының көлемі орташа бірінші класты қозының басындағы,
аяғындағы, бауыры мен құйрығындағы өсіп кеткен ширатылмалы жүні дұрыс деп
есептеледі. Бас пен аяқты басқан жүн оларға әр беріп, бұйрасы майда бірінші
класты қозылардың басы мен аяғындағы жүндері жақсы , бұйрасы ірі бірінші
класты қозылардікі қанағаттанарлық деп саналады. Жазық типтегі бірінші
класты қозылар үшін жүндестік жеткіліксіз. Қабырға бұйралы бірінші класты
қозылар үшін бас пен аяқ жүндерінің өсіктігі орташа деп саналады. Сөйте
тұра бұл құжаттарда жүндестік белгісіне тиянақты анықтама берілмейді.
Автордың пікірінше (М.А.Кошевой, 1975) жүндестіігі деп қозы туылғанда оның
басындағы, құйрығындағы, құрсақ үстіндегі, бауырындағы және аяқтарындағы
бағалы қаракөлдік бұйра немесе күмістей жылтылдаған және жалтырап тұрған
әрлі өрнектері дегенсөз деп түсінуіміз керек.
Жұмыстың мақсаты: Негізгі мақсатымыз қаракөл қойларының селекциялық
ерекшелігіне негізделе отырып, ішіндегі қозылардың обьективтік жолменен
жүн талшығының ұзындығындағы бояу меланинінің орналасуы мен таралуының
ерекшелігі. Мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді қойдық.
1. Қой түр - түсінің әртүрлі реңдерінің селекциялық ерекшеліктері туралы
мәлімет беру.
2. Әртүрлі реңдегі жүн талшықтарының пигменттелу дәрежесінің обьективті
түрде бағалау.
3. Қой жүніндегі меланин құрылымының ерекшелігін анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қаракөл қойларының түсі оның сан -алуан
болатынынан теориялық тұрғыдан да, сол түстің елтір бағасына ықпал
жасайтындығынан тәжірибелік тұрғыдан да үлкен мән берерліктей болып отыр.
Зерттеу жұмысымызда пигменттенудің гистофизиологиялық ерекшеліктерінің
түстерді қалайша бір - бірінен айыратындай болуына әсері зерттелінді.
1. Әдебиетке шолу
Қаракөл шаруашылығы-Қазақстан мен Орта Азия республикаларындағы мал
шаруашылығының аса маңызды саласы. Бұл сала республикамызда Өзбекстаннан,
Түркіменстаннан алынып келген қаракөл қойының таза тұқымдарын будандастыра
өсіру негізінде дами бастады.
Қаракөл қойының саны мен қаракөл терісін өндіру жағынан Қазақсатан
елімізде бірінші орын алады. Қаркөл қойын көбейтудің алғашқы жылдарында
Өзбекстан мен Түркіменстаннан әкелінген малдар өзімен-өзі таза шағылыстыру
арқылы және қошқарларын жергілікті құйрықты қазақы саулықтарды мейлінше көп
қолдану тәсілімен жүзеге асты. Олардың түсі негізінен қара болып келетін,
араларында бірен саран көк түсті кездескенімен олармен арнайы селекциялық
жұмыс жүргізілген емес, себебі таза тұқымды қаракөлге тек қара түс жатады
деп есептелінетін.
Қаракөл қойларының тұқымында кездесетін түстердің арасындағы сұр
түстің құрамында болатын әртүрлі әсем реңдермен ерекшеленеді. Сондықтан да
осы қаракөл қойларының өте әсем реңді елтірілерінен тігілетін өнімдер
тұтынушылардың жоғарғы сұранысына ие болуда. 1
Қаракөл қойын жылына екі рет – көктемде (сәуірдің аяғы мен мамырдың
басы) және күзде (тамыздың аяғы мен қыркүйектің басы) қырқады, көктемгі
жүні жабағы деп аталады. ОЛ тұтас күйінде қырқылып алынады. Сондай – ақ
4 – 5 айлық қозылары да қырқылады. Қаракөл өойының жүн өнімділігі көптеген
факторларға байланысты, саулықтарында ол 2,5 – 3,5 қошқарларында 3 – 5
килограмм аралығында ауытқып отырады. Қоңдылығы жоғары қойлардың жүні де
мол. Жақсы азықтандыру мен күтіп – бағудың жүн өнімділігін арттыру ғана
емес, оның сапасын жақсартуда да шешуші маңызы бар. Қойдың жүндестігі дене
бітіміне, жасына, бұйралығына, түсіне, елтірілік типіне, жүн талшығының
нәзіктігіне ұзындығына байланысты.2,3
Қаракөл қойының селекциялық жұмыстарында негізгі белгі ретінде
елтірілік тип есептелінеді. Жаңа туған қозыны бағалау кезінде оны қандай да
бір елтірілік типке жататынын анықтау үшін, оның денесіндегі жүн
бұйраларының түрі мен сапасына басты назар аударылады.
Елтірі бұйрасының ұзындығы, мөлшері, елтірі түгінің сапасы, түктің
ұзындығы және тығыздығы, қозы жүнінің өсуі, терінің қалыңдығы мен тығыздығы
және басқа қасиеттерімен қабат, қаракөл қозылардың жүндестігі
тұяқтарындағы, бауырдағы, құйрығы мен басқа да мүшелеріндегі жүндерінің
өсімталдығына байланысты болатындығын автор ғылыми тұрғыда тұжырымдаған.
Өйткені бұл селекциялық жұмыстың ең маңызды көрсеткіштері болып
саналады.4
Қаракөл қойларындағы белгілердің ішіндегі ең маңыздыларының тізімі
шамамен белгілі болса да олардың, түгелдей алғанда, экономикалық құндылығы
әлі жеткілікті зерттеліп болған жоқ. Ішінара зерттеліп, тізімге түскендері
елтірінің типі, жүнінің ұзындығы, өрнегі, түсі, жалтылдауы, күмістей
құлпыруы тағы тағылар.
Дж.Нел (1975) елтірінің маңызды алты қасиетінің (күміс түстілігі,
өрнегі, жүннің ұзындығы, бұйра тұрпаты, бұйраның ұзындығы және елтірінің
салмағы) елтірінің бағасына тигізетін әсерін зерттеп, барлық елтірі типтері
бойынша ұзақ уақыт бойы бұл көрсеткішке жалпы өрнек мейлінше зор әсер етеді
деген пікірде болды. Х.Шефер (1975), Х.Маттер (1975), Х.Фон Хазе (1975) де
осындай пікірге келді. Алайда П.Феддерзеннің (1975) мәліметтері бойынша
бұйраның ұзындығы, жүннің сапасы, терінің қалыңдығы мен бояуының қоюлығы
сияқты белгілер ұрпақтан ұрпаққа нашар беріледі.
Қаракөл қойында, жүн қабатының пигменттенуі үлкен маңызға ие. Өйткені
тек қана осы қой тұқымында кездесетін сирек түстер мен реңдер мұндағы жүн
талшықтарының пигменттену дәрежесі мен олардың сипатына байланысты болады.
Алғаш рет қаракөл қойында пигменттену ерекшеліктерін зерттеген ғалым
Х.И.Максудов болды.
Көптеген шаруашылықтарда селекциялық жұмыстардың негізгі бағыты
ретінде жакет елтірілік типі таңдап алынады. Себебі; жакетті елтірілік типі
қаракөл тұқымы ішінде ең басты елтірілік тип болып саналады.
Қазіргі дүние жүзіндегі қаракөл саласындағы тұқым ішіндегі үш сұр типі
белгілі. Олардың ішінде бұрыннан белгілі бұхар сұры, сұрхандария сұры және
қарақалпақ сұры.
Туған кезде қаракөл қозысының түсі түрлі-түрлі болып келеді: қара-
мөлдір қарадан бозғылт қараға дейін, көк-ашық көк, күңгірт көк, қара көк.
Сұр – күміс, алтын, қола, сирень, янтарь, платина, антрацит, гаухар,
өрікгүл, болат тектес, кейде қоңыр қызғылт, қошқыл, сары, ақ және басқа
түрлі-түсті болып та келеді. Сондықтан жоғары сұранысқа ие болады.
М.Д.Татитов қаракөл қозысы аяқтарының, бауырының жүндес болуына
елтірінің пайдалы аумағының көлеміне әсер ететін факторына мән беріп,
селекция жүргізу үшін де бұл белгіні ескеруді ұсынады. Автор элитаға тек
өте жүндес (әсіресе бауыры мен құйрығы) қозылардың ғана жатуы тиіс деп
санайды.
Автор қаракөл қозыларының жүндестігіне мынадай сипаттама береді:
күшті – басын маңдайынан көзіне дейін, тізеден төмен тобығына түскенше
бұйра басқан, бауыры да қажатті деңгейде бұйра, майқұйрықты түгелдей бағалы
бұйра жапқан;
орташа – бастағы бұйралар көк желкеге дейін созылған, аяқтағысы тізеге
дейін, бауырындағысы арзымайтын бұйралардан тұратын;
Нашар – бауырындағы бұйралардың құны төмен, басындағы бұйрасы көк
желкеге жетпейді, сирақтарында тобықтан жоғары бұйра жоқ.
Сондықтан да жүндестігі әр түрлі малдың қасиеттерін арнаулы
эксперименттер жасау жолымен жан-жақты зерттеу толғағы жеткен зәру мәселе.
Қаракөл қойының елтірілері түсі жағынан әртүрлі болып, таза ақ пен
шымқай қара аралығында көз тартатын көп реңімен белгілі. Солардың ішінде
мейлінше сұлу, әрі бағалы саналатыны сұр түсті терілер. Сұр түсті жүн
ұзындығы бойынша пигментациясының әр түрлі таралуы арқылы, яғни жүн
астындағы негізгі қою қара немесе қоңыр бояулы болса, ұшы ағарыңқы сары
немесе ақ бояулы. Осы бояулардың өтетін тұсы анық, әрі қанық болып келсе,
сұр қаракөл сәнділігімен, бағалылығымен ерекшеленіп тұрады.10,11
Сұр түсті елтірінің түстеріндегі бағалы қасиеттердің бірі болып
олардағы реңдердің қанықтылығы саналады. Реңдердің қанықты болуының негізгі
себептері жүн талшықтарының ағарған ұшының үлесі, Басқаша айтқанда
қылшықтың түбі түпкі қара түстің жүннің ұшқы жағына қарай бірден немесе
жаймен ағаруы, жүн талшықтары бөлігінің түстерінің әр түрлі етіп
көрсететіні белгілі.
Қаракөл елтірісі талшығындағы қара бояу, оның қыртыс және өзек
қабатында пигментті түйіршіктің болуынан қара түстің басым болуы талшықта
меланиннің шоғырлануынан. Түсі мен реңі әр түрлі қозыларда меланин біркелкі
емес, ал шығу тегі гетерогенді қара қозыларға қарағанда, гомогенді
қозыларда ол көбірек. Қаркөлдің әсемдігі, ашықтығы мен тауарлық бағалылығы
көп жағдайда жүн қоюлығы, жалтырақтығы мен жібектілігі арқылы анықталады.
Осы белгілердің көрінуіне қарай бірнеше градияцияларға бөлінеді. Солардың
ішінде ең қажеттісі болып саналатыны өте қалың, қатты жібектілігі бар күшті
қалыпты жалтырап тұрған қаракөлдер. 6,7,8,9
1. Қойдың шығу тегі мен биологиялық
ерекшеліктері
Қой басқа малдарына қарағанда қолға ерте үйретілген. Шығу тегі,
ғалымдардың көп жылдардағы зерттеулерінің нәтижесінде, қазіргі уақытта әлі
де кездесетін муфлон, арқар, аргали және жалы бар қойлардан басталады деген
тұжырымға тоқтаған. Әсіресе, муфлонның жетекші орны болған болуы керек,
себебі қазіргі қойлардың барлығының да хромосомаларының саны муфлонмен
бірдей-54.
Муфлондар – қазіргі кезде жерорта теңізінің Сардиния мен корсика
аралдарында, кафказ тайларында, иран мен Туркия жерлерінде мекендейді.
Муфлондар тау муфлоны және дала муфлоны болып бөлінеді. Тау муфлондары
жеңіл, жүрдек, таулардың қолайсыз жағдайына төзімді және берік бітімді
болып келеді. Түр-түсі қызғылттау, қоңыр-қошқыл қылшық жүнді болады.
Қошқарларының салмағы 60-70 кг тартады. Аскания- Новада (Украина) академик
М.Ф.Иванов муфлон қошқарларымен биязы жүнді саулықтарды шағылыстырып, одан
биязы жүнді қой тұқымын өсірген. Тау муфлонынан роман, шотланд, т.б. қысқа
құйрықты қой тұқымдары тараған.
Дала муфлоны немесе арқар ұзын жіңішке құйрықты және ұзын-майлы қой
тұқымдарының арғы тегі деп есептелінеді. Арал мен кспий теңіздері
аралығындағы далалы аймақта, Қазақстан мене Орта Азияның таулы аймақтарында
кездеседі. Дала муфлоны тау муфлонына қарағанда ірілеу, мүйізділеу болып
келеді. Денесінде қысқа қылшық, бауырында түбіт жүндер өседі. Түр-түсі –
қызғылт-қошқыл.
Аргали – құйрықты қойлардың арғы тегі, қазіргі жабайы қой түрлерінің
ең ірісі. Тірідей салмағы 180-200 кг,ірілері -240кг-ға дейін барады. Орта
Азия, Сібірдің оңтүстігіндегі таулы аймақтарда, Қазақстанның шығыс,
оңтүстік-шығыс тауларында, сарыарқа, ұлытау, Қаратау, Шу, Іле өзендерінің
бойында кездеседі. Қойқарының мүйізі ірі, түбі жалпақ, дене түгі сұр-бурыл,
қышқыл жүнді. Арқар көбіне егіз қоздайды.
Қойдың қолға үйреніп, үй малы болғанына 8-10 мың жылдай болған. Міне,
осы ғасырларда жер жүзінде, адамның өсу тарихында, табиғат құбылысында
бірнеше тарихи өзгерістер болған. Осы өткен уақыт ішінде жердің
өзгешелігіне ауа мен табиғат ерекшеліктеріне байланысты қойды әр түрлі
қажеттілікке пайдаланған. Тибетте қойды күш көлік, жүк таситын мал ретінде
пайдаланса, Египетте қойды жер жыртуға жеккен. Міне, қой адам қолына
үйренгеннен кейін бірнеше биологиялық өзгерістерге ұшыраған. Қой тұқымдары
кейін бірте-бірте ет, сүт, жүн, тері өнімдерін беруге бағындырылып өсіріле
бастаған.
Қазіргі қой тұқымдарының алғашқы жаюайы кезіндегі тегімен
салыстырғанда көптеген биологиялық-морфологиялық айырмашылықтары бар. Ең
алдымен, өзгергені – мінезі, яғни олардың адам ыңғайына қарай ауысып жуаси
бастауы. Сөйтіп, адам қойды тобымен жүруге көндірді. Олардың бұлай жуасуы
сезім ағзаларының, есту, көру қабілеттерінің әлсірей бастауынан деп
дәлелдеуге болады. Әрине, бұл ерекшеліктері қой тұқымының әрқайсысында әр
түрлі. Тұқымдас қойлардың ішінде кейбірі асау, қашаған болып келетін жабайы
тегінен қалған мінез деуге болады. Қойдың жалпы ұрықтану, төлдеу мерзімдері
өзгеріп, созыңлыңқы (5-6 айға дейін) болып, адамның қолайлы деген уақытына
икемделгені, төлшілдігінің атруы да биологиялық өзгерістерінің көріністері.
Жабайы қойлар мен үй қойларының тағы бір биологиялық айырмашылығы-
жүнінің түрі мен сапасында. Жабайы қойлардың жүнінің түрі қорғаныс
қасиетіне қарай, жүрген табиғат ортасының түсіне жақын қызғылт, қоңыр, т.б.
түрлерде болса, үй қойларының жүн түстері ақ, ақсары, қара, ақсұр болып
келеді. Жүнінің морфологиялық құрамы да өзгерген. Жабайы қойлардың жүні ірі
қылшықты, түбіті өте жіңішке және қысқа болса, үй қойларының жүндері
түбітті, аралық талшықты, қылшығының өзі жіңішке. Жүннің өсуінде де біршама
өзгерістер болған.
Жабайы қойлар мен үй қойларының мүйіздерінде өзгерістер көп. Үй
қойларының мүйіздері жіңішке, қысқа, көбінесе қой тұқымдары тоқал. Жабайы
қойлардың құйрықтары қысқа, кіші болса, үй қойларының құйрығы үлкен, ұзын
болып келеді. Сол сияқты, үй қойларының ішек-қарны, жүрек, өкпе бауыры да
өзгерген. Үй қойларының жүрегі босаң, еті майлы келсе, жабайы қойлардың
жүрегі тығыз, үш бұрышты болып келеді. Жабайы қойдың қойқарлары мен
саулықтарының салт көрінісіндегі айырмалары ерекше көзге түседі. Қошқарлары
ірі, мүйізді, биік болады, ал үй қойларында қошқар мен саулықтары олай
ерекшеленбейді.
Қойдың жалпы басқа малға қарағанда биологиялық ерекшеліктерінің бірі-
бас сүйектерінің бейнесі. Қойдың басы сүйір, жақ сүйектері ұзын,тұмсығы
үшкір, еріндері икемді, тез қимылдағыш, тістері өткірп, ұсақ болады. Бұл
қасиет қойдың жайылым малы екенін анықтап, тапшылықты ұдайы көрінетін
аңғартады. Қой басының мұндай түрге өзгеруі, зертеуші ғалымдардың пікіріне
қарағанда, өзінің өсу эфолюциясында мыңдаған жылдар бойы табиғаттың шөпсіз,
қиын, ауыр жағдайларына бейімделуінен болған. Қой басқа үй малдарына
қарағанда табиғатта өсетін шөптердің (80-85%) басым көпшілігін жейді, мұның
ішінде арамшөптер, ашшы шөптер, басқа мал жемейтін шөптер көптеп кездеседі.
Қойдың жеген шөбін қорыту қабілеті де басқа малдардан жоғары. Өйткені,
қойдың асқазаны көп камералы, ішегі ұзын, өз денесінен 30 есе ұзын болады.
Ал сияырда 20 есе, басқа малда одан да аз. Сондықтан, қой жеген шөбінің 75%-
ын түгелдей сіңіреді.
Қойдың ендігі бір биологиялық ерекшелігі-өсім-талдығы. Әр 100 саулыққа
орта есеппен жылына 130-150 қозы өсіруге әбден болады. Мұндай қасиет төрт
т\үліктің басқаларында (жылқы, түйе, сиыр) әлдеқайда төмен. Қойдың жыныс
ағзалары мен жүйесі тез, 5 айда жетіледі. Бірақ бұл уақытта оларды
шағылысқа әзірлеуге болады.саулықтарды жылына екі немесе екі жылда үш рет
қоздатудың технологиялары жасалған. Жағдай бар, мамандары жақсы фермаларда
бұл технологияларды қолданып, қойды табысты салаға айналдыруға әбден
болады. Ол үшін мал азығының жақсы қоры, қора-жайлар, ең бастысы, жауапты
да білгір мамандар қажет.
Қойдың биологиялық ерекшеліктерінің бірі – оның адамға қажет түрлі
өнім беретіні.қой адам өміріне ең қажетті ет, сүт, жүн, тері, елтірі
өндіреді. Басқа малдар бұл өнімдердің кейбір түрін ғана береді. Әрине,
қойдан адам өміріне, халық шаруашылығына керекті өнімдердің әр түрлерін
бірдей мөлшерде талап етудің өзі дұрыс болмас еді. Бұл орайда Ж.Кюфьенің
коррекция заңын еске алу дұрыс болады. Ғалым: ... әрбір өзінше құралған
нәрсе бір жеке тұйық жүйеден тұрады және оны құраушы заттар бір-бірімен
тығыз байланысты болады да, барлығы бірігіп өзінше бір қажетте жарайды. Ал
сол бір-бірімен тығыз байланысты заттың бір бөлігін өзгерту міндетті түрде,
екінші бір бөліктің белгілі бір мөлшері өзгеруіне әкеліп соғады деп
көрсетеді. Бұл қоррекция заңының барлық жерде үлкен теориялық маңызы бар.
Ал осыны тірі ағзаға аударсақ былай болып шығады: әрбір тірі ағза – бір-
бірімен тығыз байланысқан химиялық заттардан тұратын күрделі де тұтас дене,
оның ең жоғары мақсаты өмір сүру, өсу болып есептеледі.
Жалпы биология ғылымының негізін қалаушы ірі ғалым Ч.Дарвин ағзаның
өсіп-жетілуін, тұқым қуалау қасиеттерінің жеке белгілерінің биологиялық
өзгеруін ағзалардың, дененің үйлесімділік заңы (коррекция) деп атаған. Оның
өзін табиғи іріктелу деп дәлелдеген. Осындай ғылыми негізіге сүйене отырып,
әрбір эфолюциялық өзгерісті, болмаса бір күрделі селекциялық жұмасытың
нәтижесін, мысалы, жаңа тұқым шығарды көп жылғы еңбектің арқасында болған
коррекциялық жүйенің орын ауыстыру нәтижесі деп ұғыну керек. еш зат еш
жақтан келмейді – бір-бірінің орнын ауыстырады.
Соынмен, коррекция заңының дәлелдеуімен ағзадағы барлық заттар бір
қалыпты өсіп, бірдей мөлшерде дамымайтынының анықталғаны шындық. Ч.Дарвин
өзінің ірі қараға жан-жақты жүргізілген зерттеулерінің нәтижесінде былай
жазған:Сиырдан... көп сүт сауып, оның үстіне, оның жылдам семіре қоюын
талап ету өте қиынға түскен болар еді. Сол ясиқты, П.Н.Кулешов та
Р.Беквелдің: Әр қойдың жүнін 2 не 3 фунтқа көбейту үшін оның 10-12 фунт
етін жоғалту керек деген ойын мақұлдай келіп, былай деп жазған: осы
уақытқа дейін бір қойдан әрі жоғары сапалы ет, онымен қоса сондай сапада
жүн алынған емес.
Міне, осы сияқты биологиялық көзқараспен қарағанда өте тұжырымды
жүргізілген тәжірибелердің нәтижесі осы кездегі селекционерлердің жұмыс
жүргізуіне үлкен жеңілдік және үлгі ретінде пайдалануға жол көрсетеді.
Қой шаруашылығында әрбір селекционер қойдың қай тұқымын өсіру
керектігін анықтау үшін, ең алдымен сол жердің табиғи ерекшелікутерін, ауа
райының құбылысын, азық қорын, географиялық айырмашылықтарын зерттеп, енді
осы жерге қандай тұқымды қойдың биологиялық ерекшелігі сай келетінін,
қандай тұқымды қой сапалы өнім беретінін анықтау керек.
Өйткені, қойдың биологиялық еркшелікері олардың тұқымдарына тікелей
байланысты. Кейбір қой тұқымдары кең, жазық, құрғақ ауалы аймақта өзін
жақсы сезініп, сол өнім береді. Бұлардың қатарына қазақтың құйрықты
қойлары, еділбай қойы жатады. Қайсыбір қой тұқымдары жері шалғын, жазы,
ауасы ылғалды жерді жақсы көреді. Бұл топта Британияның етті-жүнді биязылау
қойлары жатады. Кейбір тұқымдар таулы жерлерде жақсы дамиды. Ондай қойларға
қазақтың арқар-мериносы, гиссер қойы, алай қойлары жатады. Осы келтірілген
биологиялық қасиеттерінің арқасында қой түлігі басқа мал түрлеріне
қарағанда дүние жүзінде ең кең тараған, ең көп малдар қатарына жатады. Жер
жүзінде қазіргі кезде 600-ден астам қой тұқымдары өсіріледі. Солардың
ішінде ыстыққа да аязғды суыққа да, таулы жерге де, құмды-шөлейтті жерге де
жерсініп өсе беретін қой тұқымдары бар. Мәселе соынң ішінен нақты жерге,
жағдайға қажетті тұқымды таңдап алып өсіруде. Қой-адам еңбегін ақтайтын
мал. Қазақ мал өсірсең-қой өсір, табысы оның көл-көсір деп тегін
айтпаған.
Қойдың осы сияқты жоғарыда айтылған ерекшеліктерін басқа дене бітімі
(конституция), сыртқы пішіні (экстерьер), ішкі құрылысы (интерьер) да әр
қой тұқымында өзіне тән ерекше болады. Сол ерекшеліктерін селекционер-
зоотехник терең зерттеп, онымен жұмыс жүргізген кезде бұл материалдарын
өздеріне негіздейші құрал ретінде пайдалануға тиіс.
Қой шаруашылығында тұқымды асылдандыру және селекциялық жұмыстарды
ұйымдастыру.
Қойдың өнімділігін арттырудың бірден-бір сара жолы-мал тұқымын
асылдандыру жұмысын зоотехникалық-малдәрігерлік жағынан дұрыс жолға қою.
Әрине, малды үздіксіз асылдандыру бір күннің жұмысы емес. Ол жылдар бойы
үздіксіз еңбек етуді талап етеді. Бұл жұмыс ең алдымен мал мамандарының,
атап айтқанда, зоотехникалық-селекционердің біліміне, тәжірибесіне
байланысты. Бұл ісін айтарлықтай нәтиже шығару үшін зоотехник-селекционер
бір шаруашылыққа ұзақ жылдар жұмыс істеуі тиіс. Қой санау, өлшеу, құлағына
сырға, таңба салу, қозыны енесінен айыру т.с.с. қой шаруашылығында
жүргізілетін жұмыстарға жеңіл-желпі қарауға болмайды. Себебі, бір
қарағанда қарапайым жұмыстар ғана түптің түбінде малдың мол өнімділігіне
жеткізеді. Сондықтан тұқым асылдандыру жұмысына шаруашылық басшысы,
әкімшіліктер тікелей көмек жасап отыруы керек.
Қой тұқымын асылдандыруды ұйымдастыру.
Асылдандыру жұмысы қойдың өнімін жоғарылатып, тұқымдық сапасын
жақсартуға бағытталған зоотехникалық және ұйымдастырушылық шаралардың
жиынтығы. Осы бағытта жақсы нәтижеге жетіп малдың жаңа, аса бағалы тұқымын
алып көбейту үшін қой өсірудің әр түрлі тәсілдері мен сұрыптау, жұп
таңдау,ғ тағы басқа сол сияқты жұмыстар жүргізіледі. Бұл істердің нәтижелі
болуы, ең алдымен, малды жақсы азықтандырып, дұрыс бағып-күтуге байланысты.
Асыл тұқымды қойларды жетілдіріп, өз төлі есебінен көбейту үшін асыл
тұқымды мал зауыттарының, асыл тұқымды қой шаруашылықтарының және тауарлы
шаруашылықтар мен фермалардың жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру керек.
Селекциялық жұмыс төмендегі талаптарға сай жүргізіледі:
• Тұсақтарды жыл сайын кластық сұрыптаудан өткізу;
• Қошқарлардың жыл сайын бағалап, жаңадан қошқар сатып алу;
• Саулықтардан кластары бойынша отарлар құрау;
• Элиталы және бірінші класты қойлардан жоғары өнімді тұсақтар өсіру
үшін таңдамалы отарлар, топтар құру;
• Қойды қолдан ұрықтандыру кеңінен қолдану;
• Құнды қошқарларды барынша көп пайдалану;
• Қошқарларды саулықтардың класына және өнімділігіне қарай жұптау.
Қойды класқа бөлу.
Қойдың тұқымы әр түрлі болып келуіне байланысты олардан алынатын
өнімнің мөлшері де бірдей болмайды. Мысалы, биязы жүнді қойдың жүн өнімі,
етті-майлы қойдың ет өнімі, қаракөлдің елтірісі басым, т.с.с. осыған
байланысты қойдың қандай да болсын бір тұқымын өсіруге бейімделген
шаруашылық ұйымдастырған абзал. Мұндай шаруашылықтар өзінің табиғи-
экономикалық жағдайына қарай, өсіріп отырған қойының биологиялық
ерекшелігін ескере отырып өнімді барынша көп өндіруді қамтамасыз ететін қой
тұқымын таңдап алады.
Қойды класқа айырғанда оның беретін негізгі өнімі ескеріледі. Қойың әр
тұқымы өз ішінде тұқымдық сапасы мен пайдалануына қарай мынадай топтарға:
таза тұқымды және будан мал, асыл тұқымды және тауар өндіру мақсатында
пайдаланылатын мал болып бөлінеді.
Таза тұқымды қойға сол тұқымның өзіне тән қасиеті бар (сырт пішіні мен
өнімі жөнінен) қой жатады, оның ата-енесі де таза бір тұқымнан болуы тиіс.
Ата-енесі әр түрлі тұқымға жататын қойды будан деп атайды.
Тұқымы мен өнімділігі әр түрлі бағыттағы қойларды класқа бөлу, қой
малын сұрыптау жөніндегі ережелер негізінде жүргізіледі. Қысқаша айтқанда,
асыл тұқымды қойлар мына төмендегі талаптарға сай болуы тиіс. Бұл
ерекшеліктерге жетпейтін қойлар жарамсыздыққа шығарылып етке өткізіледі, ал
шаруашылыққа қалдырған кезде оларды жеке отарда өсіреді де келешекке етке
пайдаланылады.
Қаракөл қозыларын сұрыптау.
Қаракөл шаруашылығында қойдың тұқымын жақсартудың амалдарының бастысы
сұрыптау болып табылады. Малды іріктеу қаракөлде қозының жаңа туған
кезіндегі 1-3 күн аралығындағы елтіріге (тері бетіндегі сурет бедеріне)
қарй кластық және жеке бағалау арқылы жүргізіледі.
Қаракөл қозыларын сұрыптау қозыларды шыққан тегі мен өзінің дене
бітімін бағалай отырып жүргізіледі. Соның арқасында класқа бөлініп, ол
малды қалай, қай мақсатқа пайдалануға болатынын шешеді. Қаракөлді
сұрыптаудың басты міндеті – елтірінің сапасын және сол сапасына қосымша
басқа да қасиеттрін бағалау болып табылады. Ең алдымен, қозыларды елтірі
типі бойынша бұйраларының мөлшеріне қарай топқа бөліп, әр топты бұйра
сапасына, жүн көрінісіне қарай тағы да кластарға бөлу керек болады.
Сұрыптау – субъективті әдіс. Селекционер-сұрыптаушы өте ұқыпты,
тәжірибелі болуы шарт.
10-15 күннен кейін отарды жақсарту үшін алып қалған қозыларды қосымша
бағалау керек болады. Жүні, елтірі бедері, суреті т.с.с.
Түсінің сақталуы – өте қажетті қөрсеткіш.
Бұйра типінің сақталуы.
Жүннің жылтырлығының сақталуы.
Мал- 1,5 жасқа толғанда, жүн түсінің өзгерісі т.с.с.
Осы кезде сырт пішінін де бағалайды.
Қаракөл қозылары беретін елтірісіне байланысты: жакетті, жазық
толқынды, жал тәрізді, кафказдық болып төрт типке бөлінеді, әр тип өз
ретінде элита, бірінші, екінші кластарға бөлінеді. Ал әр класс жүн
талшықтарының тегіне, үлкенді-кішілі айшықтарына және толықндарына
байланысты өзара жіктеледі.
Қой өсіру әдістері.
Қой шаруашылығында өсіру әдістерін малды шағылыстырудың жүйесі деп
түсіну керек. Шағылыстырудың кез келгені жақсы нәтиже бере береді екен
деуге болмайды.
Қойды өсірудің мынадай түрлері бар:
а) таза тұқым өсіру;
б) будандастырып өсіру;
в) гибридтеп өсіру.
Тұқымды таза күйінде өсіру.
Тұқымды таза күйінде бір тұқымға жататын мал отарларында қолданылады.
Өсірудің бұл әдісі нақты тұқымның құнды қасиетін малға бекітіп және оны
онан әрі жетілдіру қажет болған кезде жүргізіледі. Тұқымды таза
күйіндеөсіру жоғары, тұқым қуалаушылық қасиеті тұрақты зауыттық тұқымдар
үшін қолданылады. Таза күйінде өсіруді малды жетілдірудің негізгі
тәсілдері: тұқымға құнды белгілері мейлінше айқын жетілген малды іріктеу;
осы белгілерді күшейту үшін жүп таңдау; малдың бұл тұқымын өсіруді оның
жақсы қасиетін дамыту үшін төлді тиімді өсірі және оны пайдалану. Осы
әдіспен әлемге әйгілі Австралия мериносы, Грозный, Аскания, тағы басқа
көптеген қой тұқымдары жетілдірілгені дүниеге мәлім.
Алайда, тұқымды таза күйінде өсіру әдісінің ерекшелігі – мұнда бірден
тез табысқа жету қиын, себебі, тұқым қасиеттерінің жақсартуы, жақсы жағына
өзгеруі өте баяу жүреді. Мәселен, қаракөл қойы елтірісінің сапасын басқа
әдіспен жақсарту мүмкін емес, себебі өзге тұқымның қаны қаракөл қойының
құнды ерекшелігін кемітуі мүмкін.
Тұқымды таза күйінде өсіру әдісінде бір тұқымның ішінде малды
шағылыстырудың әр түрлі типі қолданылады. Бұл малдар туыстас немесе туыстас
емес болуы мүмкін. Туыстас, яғни инбридинг деп бір ата-енеден тараған малды
шағылыстыруды айтады. Малдың аса құнды қасиетін сақтау және күшейту үшін
асыл тұқымды мал табынында туыстас өсіру тәсілі нәтижесінде қасиеттері
бірдей және өздерінің әйгілі тегіне ұқсайтын құнды тұқымдар алуға болады.
Бірақ, туыстас өсіруде малдың ұрпағының өміршеңдік қасиеттері әлсірейді,
сыртқы ортаға бейімділігі кемиді. Туыстас өсіру тәсілін ұзақ мерзім бойы
қолданса, малдың сүйегі уақталы, өсімталдығы кемиді, төлдің салмағы
төмендеп, аурушаң, өлі тууы жиілейді. Сондықтан туыстас қой өсіру тәсілін
өте үлкен сақтықпен жүргізу керек. Тек ерекше жағдайда – туыстас малдардағы
өте құнды қасиетті сақтап қалу немесе оны күшейту үшін қолдану дұрыс
болады.
Туыстас өсірудің мұндай жағымсыз жақтарын болдырмау үшін
Қан жаңартуды қолданады, яғни таза тұқымды отарға басқа шаруашылыққа
өсіріліген сол тұқымның жоғары өнімді қошқарын әкеледі. Осы әкелінген
қошқарды жергілікті саулықтармен шағылыстырып, одан алынған еркек
қозылардың ең таңдаулыларын тұқымды қошқар етіп пайдаланады.
Тұқымды таза өсірудің ең жетілдірілген түрі оооо малды салалап,
линиялар құрып өсіру. Линия (ата із)ооо бұл ең таңдаулы қошқарлардан
тараған қойдың бағалы тобы. Әдетте, асыл тұқымды қой шаруашылығында осындай
бірнеше линия құрылады. Бұлардың өзара ерекшеліктері де болады: бір
линияның жүні қою, екіншісінің денесі ірі, үшіншісінің жүні ұзын, т.с.с.
Мұндай ата тегі әр түрлі, бірақ, өнімі негізінен бір екі линия малын
шағылыстыру өте тиімді екенін тәжірибеде көрсетіп отыр.
Будандастыру. Қой шаруашылығында әр түрлі тұқымның малын шағылыстырудың
маңызы үлкен. Алынған тұқым будан деп аталады. Алға қойылған мақсатқа,
будандастырылған тұқымды пайдалануға және алынған ұрпағына байланысты
шағылыстырудың төмендегідей түрлері бар: сіңіре (түр жаңарта), өңдіре
(зауыттык) кан жанарту, ондиристик жане кезек будандастыру.
Қой жүнінің қалыңдығы
ММ - қойдың үстінде жүн өте қалың
М+ - жүннін қалыңдығы жаксы
М-- жүннің қалыңдығы нашар
М – жүннін қалыңдығы орташа
Қой жүнінің ұзындығы
Қой жүнінің ұзындығы мүшелерінің әр жерінен сызғыш аркылы өлшеніп,
Д әрпімен белгіленіп жазылады. Кілттің жанына жүннің ұзындығы жазылады.
Мысалы: Д8,5 – жүннің ұзындығы 8,5 см.
Қой жүнінің иректілігі
И – жүннің иректілігі жақсы, жабағы да аныкталған.
И+ - жүннің иректілігі өте жақсы, жабағы да шиыршықтанып корінеді.
И-- жүннің иректілігі нашар, жабағы да коріне бермейді.
Қой жүнінің жіңішкелігі
Қойдың үстіндегі жүннің жіңішкелігі бүйірінен алынып бағаланады. Ол
төмендегі кесте бойынша анықталады.
Жіңішкелігі см талшықтың сапасы,
Жіңішкелігі см талшықтағы (МКМ) ирек саны
80 14,5 – 18,09 50 29,1 –
31,03-2
70 18,1 – 20,58 48 31,1 - 34,0-
64 20,6 – 23,07 46 34,1 -37,0 -
60 23,1 – 25,06 44 37,1 – 40,0-
58 25,1 – 27,05 40, 40,1 –
43,0-
56 27,1 – 29,04-3 36, 43,1 – 55,0
Қой жабағасы мен жүннің біркелкілігі
Жүні біркелкі қойдың санының тура ортасынан жұлып алынған талшықтар
мен бүйірінің жүн талшықтарын салыстыру арқылы біледі. Егер олардың
айырмашылықтары екі сапада және одан да басқа болса, онда жүн біркелкі емес
деп бағаланады. Жүннің біркелкілігі У әрпімен белгіленеді.
У - қойдың үстіндегі жүн біркелкі;
У- - қойдың үстіндегі жүн біркелкі емес;
У+ - қойдың үстіндегі жүн біркелкі, ешқандай айырмашылығы жоқ.
Қой жүнінің түсі
Ч - қара -түсті жүн, С- сұр түсті жүн, СС - ашық түсті жүн,
Б - ақ түсті жүн, Ц - түрлі түсті жүндер белгіленеді.
Қой жүнінің серпінділігі (қалпына келуі)
УП - жүннің серпінділігі бірқалыпты, жақсы.
УП+ - жүннің серпінділігі өте жақсы, бұрыңғы қалпына тез келеді.
УП- - жүннің серпінділігі төмен.
Қой жүнінде құрғақ және өлі талшықтардың
болуы
МС- құрғақ және өлі талшықтар орта мөлшерде.
МС+ - құрғақ және өлі талшықтар көп мөлшерде.
МС- - құрғақ және өлі талшықтар өте аз.
Қой жүнінің жылтырлығы
Қой терісіндегі май мен тері бездерінің пайда болатын шайыр Ж
әрпімен белгіленеді:
Ж - шайыр мөлшері қалыпты;
Ж+ - шайыр мөлгері артық;
Ж- - шайыр мөлшері аз, жеткіліксіз.
Қой жүнін өндіру.
Қой шаруашылығынан өндірілетін аса бағалы өнімнің бірі - жүн. Одан
кездеме, кілем, алаша, техникалық шұға, киіз т.б. ьұйымдар жасалады,
сондықтан да, ол халық шаруашылығы үшін маңызды, сондай -ақ тоқыма
өнеркәсібі үшін құнды шикізат болып табылады. Халықтың материалдық әл-
ауқаты жақсарған сайын жүннен тоқылған матаға, бұйымға деген сұраныс арта
түсуде. Қазіргі кезде тоқыма өнеркәсібі жүннен басқа мақта, зығыр, кендір,
кенеп және басқа да өсімдік текті талшықтарды, сондай ақ химия өнеркәсібі
шығарған жасанды және синтетикалық талшықтарды пайдаланалы. Бірақ, оларды
қанша көп пайдаланғанмен жүнді толығымен алмастыра алмайтындығына көз
жеткіздік. Себебі, мата тоқылатын басқа шикізаттарға қарағанда қой жүнінің
толып жатқан артықшылықтары бар. Мәселен:
• Жүн жылуды жақсы сақтайды, сондықтан да, одан тігілген киім жылы;
• Жіңішкелігі мен көлемі бірдей басқа талшықтармен салыстырғанда
жүннің салмағы жеңіл;
• Жүн талшығы басқаларға жұмсақ, созылғыш, серпімді келеді;
• Киіз, жұқа киіз (фетр) жасауға тек қана қой жүні жарайды, себебі, ол-
өте ұйысқақ;
• Жүн ылғалдығы бойына жақсы сіңіреді және оны көп уақытқа дейін
сақтайды;
• Жүннің өзі жылу шығара алады, әсіресе бойында ылғал бар кезінде;
• Жүн күннің ультракүлгін сәулесін өткізетін ерекшелігі бар, ал ол
денсаулыққа аса пайдалы;
• Жүнге бояу жақсы сіңеді және боялуы мықты сақталады;
• Жүннің әр түрлі шуды және тербелісті бәсеңдетіп, азайтатын қасиеті
бар;
• Жүннен тоқылған киім көп қыртыстанбайды, денеге қонымды келледі.
• Жүннен жасалған киімдер мен бұйымдар гигиеналық тазалығымен, сыртқы
көріністің әдемділімен тартымды болып келеді, сондықтан, тұтынушылар
тарапынан жүн заттарына сұраныс мол.
Қаракөл елтірісі.
Елтірі Қаракөл қойларының қозыларынан алынады. Қазақстанда Қаракөл
елтірісінің сан алуан түрі өндіріледі: қара, сұр, көк, ақ қоңыр, т.б. Олар
өздерінің түсімен, жылтырлығымен, тығыздығымен, бұйраларының түстілігі мен
басқа да қасиеттерімен құнды болып келеді.
Қаракөл елтірілерінің шамамен алғанда70-80% түсі қара, 10% сұр, ал
қалғандары көк, қоңыр және басқа түстер болады. Көлеміне қарай Қаракөл
елтірілері ірі, орташа, кішкентай және аса кішкентай болып келеді.
Қаракөл елтірілері жакеттік (жартылай шеңберлі), жазық, қабырғалы және
кавказдық болып төрт топқа бөлінеді. Әр топтағы елтірілер өз ретінде
сорттарға бөлінеді.
1.2 Қаракөл қойларының елтірілерінің селекциялық белгілері
Ауылшаруашылық малдарының жүн қабатының түсіне қарай генетикалық
табиғаты жан-жақты зерттелген. Ірі тұлғалы ғалымдар М.Ф.Иванов,
П.Н.Кулешов, Ф.Хатт, А.С.Серебровския, О.А.Иванова және басқалардың ойынша
жүннің табиғи түсі сапалы белгі болып саналады да алынған төлдерде
генетикалық бөлшектену заңдарына сәйкес тұқым қуалайды.
Қаракөл қойы тұқымының бір ерекшелігі оның түр-түсі мен реңінінің көп
құбылып шымқай ақ пен қара арасындағы бояулардың вариациялап тұруында. Осы
түстердің нәсіл қуу негіздерін ең бірінші анықтауға, ізденіс жасаған
L.adamets болатын. Ол әр түстігеніне әріп қойып, көк түсті қаракөлдік қара
мен бурыл түстен басым екенін анықтады. 12,13
Қаракөл қойларының түр-түстерін көп зерттегн ғалымдар; П.В.Араповпен
В.А.Петров, Н.С.Гигинейшвили болып есептеледі.
Қазіргі кезде қаракөл селекциясындағы жетістіктер көбінесе басты
елтірілік белгілер – түр, түс, рең, елтірілік тип т.б. бойынша іріктеу және
жұптастыруды қолдану арқылы жетіп отыр. Соған қарамастан В.М.Юдин,
М.И.Котов, Р.И.Григорьянц, В.С.Жилякова, Н.С.Гигинейшвили, И.Н.Дьячков,
А.П.Воробьевский, Х.И.Укбаев, Т.Қансейтов, А.С.Ахметшиев жұмыстарында сұр
қойларының тұқымында әр түрлі түс пен рең тұқым қуалап отырады, бірақ сұр
қозыларының үлесі 100 % бола бермейді. Толық доминанттық жағдай- тек қою
күміс реңінде ғана кездесуі.
Малдардың бояулы түсінің биологиялық, шаруашылыққа тиімді және сұлулық
беретін қажеті бар. Әр түрлі түстегі жануарлар сыртқы ортаның жағдайына,
оның ішінде күн радиациясына, температураның бірден өзгеруіне және азықтану
жағдайына өзгеше жауап қайтарады. Сонымен қатар әр түрлі ауруларға қарсы
тұру мүмкіндігі, төлдегіштігі, құрсағында төлін ұстау мерзімі жағынан да
өзгешеліктері бар. 14,15
Негізінен қаракөл түрі қарапайым және күрделі түріне жатады. Қаракөл
ғылымының әдебиетінде түстердің мал дене түзілістерімен, өміршеңдігімен
және елтірі сапасымен қарым-қатынасы бар деген мәліметтер бар
Р.И.Григорьянц, В.С.Жилякова, В.М.Юдин, М.И.Котов, К.Е.Лемаев, А.К.Лебедев,
О.Салаватов, Ш.М.Ризаев, Д.Маннатов, И.Ризаев және басқалар. Бұл
ғалымдардың ойынша қаракөл қойларының ішінде барынша төзімдісі қара
түстегі, ал басқа түстілер дене түзілісі болбырлау, табиғаттың қолайсыз
жағдайларына төзімсіздеу келеді. Сұр түсті қаракөл қойлары шөл және шөлейт
жағдайына бейімді болғанымен күтіп-бағуды керектеу ететін жануар. Олардың
бір ерекшелігі бір реңнің ішінде гомогенді жұптастыруларды қолданған
жағдайда бірнеше түс пен рең қозы елтірісіне беріліп отырады. Бұл қасиет
әсіресе сұрхандария сұры мен қарақалпақ сұрына тән болып келеді.
Қаракөл қойларының туылған кездегі елтірі сапасы туралы мәлімет
беретін белгісі класы болып табылады. Ол бонитировка негізінде елтірісінің
көріну дәрежесіне қарай және дене түзілісін есепке ала отырып белгіленеді.
Сұр қозылардың элита мен бірінші класқа жататындары елтірісінде жақсы
жетілген ашық түсі бар, бұйра көлемі орта немесе ірі, жон арқасы мен
құйымшағында әрбір елтірі типіне тән ұзын немесе орта ұзындықтағы тығыз
бұйралары бар, жүні жібекті, күшті және қалыпты жалтырақты, суреті анық,
тығыз, жұқа терісі бар, жүн жабыны жақсы немесе орта, дене түзілісі мықты
дәрежесімен сипатталады. 16,17,18,19
Қаракөл шаруашылығындағы сұрыптау жұмыстарында малдың кластылығы жаңа
туған төлдерді 3 күндік мерзім аралығында бұйра түрлері мен сапалық
көрсеткіштеріне баға беру арқылы жүзеге асырылады.
Бір топ ғалымдар Крымская Э.К, Васин Б.Н, Аверянов И, Юдин В.М,
Бригис О.И, Дьячков И.Н, Ширинский М, Елемесов К.Е, Гигинейшвили Н.С,
Ахметше А.С. мал топтарын жұптастырып шағылыстыру кезінде оларды кластығына
үлкен мән беруді ұсынады. Өйткені жұптастыру үшін таңдап алынған малдардың
жоғарғы класты болуы сапалы төл алудың бірден – бір кепілі болып табылады.
Елтірілік типтер. Қаркөл тұқымды қойлармен селекциялық-асылдандыру
жұмыстарын жүргізуде елтірілік тип 1961 жылдан бастап қойды іріктеу мен
жұптастыру тәсілдерінде негізгі белгілердің біріне жатады. Елтірі типтеріне
классификациялау негізіне бұйралардың пішіні мен типі, жүн, жаңа туылған
қозылардың елтірі жамылғысының сапасы жатады.
Қаракөл қойын елтірі типі бойынша бөлшектеуді бірінші болып ұсыныс
жасаған В.М.Юдин кейінен бұл ұсынысты И.Н.Дьячков, Р.Т.Письменная және
басқалар жетілдіріп, қозыларды классификациялау жүйесін ұсынды. Бұл жүйеде
төлдер жартылай шеңберлі бұйрасы бар жакетті, қабырғалы, жалпақ және өсіңкі
жүнді кавказ типтеріне бөлінді. Осының арқасында қаракөл қойлары әр түрлі
сапалы топтарға елтірі типтеріне бөлініп, олардың өнімдік және асылдандыру
сапасын көтеру үшін арнайы селекция жүргізуге мүмкіндік берді.20,21
Сокольский және решетиловский деп аталатын қой тұқымдары қозыларының
елтірілеріндегі бұйраларға алғаш көңіл аударған В.А.Тихомиров (1887) болды.
Ол филяста (толқынды) және бұршақ формалы бұйралар жөнінде жазған еді.
Бұдан соң Н.В.Петров (1888) толқынды, баданалы, бұршақ гүл және
формалы бұйраларды жазды.
Сокольский және решетиловский қойы қозылары елтірілерінің бұйралары
жөніндегі классификацияны негізге алған И.В.Синицын (1900) оны қаракөл
қойына да қолданды. Кейіннен қаракөл шаруашылығындағы бұйраның осы
классификациясын И.Иванов (1905), В.Я.Демянко (1912), М.Ф.Иванов (1914)
жетілдіре түсті.
Жакет елтірілік типіндегі қозылар үлесі ата-анасының түсі бойынша
гетерогенді жұптастырған кезде төмендейтіні белгілі болды, оның ішінде қара
қозыларды бұл өзгеріс басымырақ жағдайда.
Жакет елтірі типті қозылар санының көбейген кезінде тиісінше
селекцияға жарамсыз, жүні өсіңкі кавказдық типтің үлесі төмендеп отырды.
Сонымен қаракөл шаруашылығындағы қозылардың туған кездегі түрі және
жүнінің сапасы малды іріктеу мен сұрыптаудың басты белгілері болып
табылады.
Бұйраларға сипаттама. Бұйра ені, ұзындығы мен оның ағарған ұшының
деңгейі: Бұйра ені – оның көлемін анықтайтын негізгі параметр, ал бұйраның
өзі қаракөлдің тауарлық бағасын анықтайды. Қаракөл қойы шаруашылығындағы
қолданылатын қозы бағалау нұсқауы бойынша бұйра ені 4 мм-ге дейін болса
ұсақ бұйралы және 8 мм-ден артық болса, ол ірі бұйралы болып есептелінеді.
Қаракөл шаруашылығындағы сұрыптау жұмыстарында сұр түсті қозыларда майда
бұйралар түрлері өте аз кездеседі. Сондықтан мұнда неғұрлым орта және ірі
бұйралы қозылар құнды болып саналады.
Гомозиготты қоңыр саулықтардың берген қозыларының бұйра ені сұр
бойынша жартылай қаны бар қоңыр саулықтардың төліне қарағанда жалпақтау
келеді. Осыған қарағанда сұр қойларды гомогенді жұптастыру бұйра енін
қалыпты ұстаса, басқа түсті қойлармен гетерогенді жұптастыру бұйраның
ірілей түсуіне ықпал жасайды деген ұғым туғызады.
Қаракөл қойының селекциялық жұмысында жүн ұзындығы іріктеу
тәсілдерінің белгісіндегі ең бастыларының бірі болып саналады, себебі оның
ұзындығына байланысты басқа елтірі белгілері қалыптаса бастайды.
Елтірі жүні ұзарған сайын бұйра пішіні үлкейе түсіп болбыр бола
бастайды, ал өте қысқа бұйра өзінің керекті пішінін түзе алмай, сапасы да
жеткіліксіз болып тұрады. Осыған байланысты селекционерлер бонитировка
кезінде елтірінің жүн ұзындығына көп көңіл бөледі.22,23
Қаракөл ғалымдары жүн ұзындығы мен бұйра сапасының арасында тікелей
байланыс бар деп есептеген. Жүн ұзарған кезде елтірі суретінің анықтығы
бұзыла бастайды, жалтырақтығы мен жібектілігі төмендейді. Орта ұзындық
әдетте жартылай шеңберлі немесе жалпақ бұйралы жұмсақ жүнге тән. Жүннің
шамадан тыс қысқарып кетуі елтірі сапасын нашарлатады.
Сұр қойлардың селекция жұмысында жүннің жалпы ұзындығынан бсқа ұшының
ағарған ұзындығы да есепке алынады.
Р.И.Григорьянц тәсілі бойынша шаштың ағарған ұшы көз өлшемімен
анықталып, үш түбірі сан градацияларымен шектеледі: Ң -ең үлкен ағарған ұш;
13 –орта және ә -әлсіз ағарған ұш .
В.С.Жилякова, С.И.Сухарьков, А.А.Хакназаров өлшемімен анықтап, түбірлі
сандармен: 110 мен 210 –аз, 310 мен 410 –орта, 510 – үлкен ағарған ұшы
бар деп жазды. Олардың пікірінше жакет елтірі типіне әдетте жоғары ағарған
ұш дұрыс келеді, ал жалпақ типке қалаған вариация келе береді, себебі оның
бұйрасы шиыршықталмаған соң ұшының ағарғаны анық көрініп тұрады.
А.А:Хакназаров айтып өткендей, ағарған ұштың ұзындығына қарай сұр
түстің анықтығы айқындалады, дегенмен барлық қозылардың туылған кездегі
пигментация қатынасы әр түрлі. Сондықтан әрбір реңнің ашылу деңгейі аталған
белгіге байланысты, ал сирень реңіне жүннің ашық ұшы 610 ұзындыққа шейін
барса, күміс реңде 310 қатынас қалыптасқан алтын реңдегі қозылардың үштен
бірінде 210 қатынас бар.
Бұйраның тығыздығы немесе серпінділігі дегеніміз, олардың әдеттегі
формасына сай қалыпты тығыз құрылысы, механикалық жолмен бұзған кезде ол
өзінің бастапқы қалпына келіп, сол күйін сақтай алады.
Бұйраның тығыздығының үш түрін ажыратады: серпінді бұйра – мұндай
бұйралар өзінің формасын өзгертпейді; орташа – мұндай бұйралар формасын
бірсыпыра өзгертеді де, қалпына онша тез келе қоймайды; әлсіз (болбыр)
бұйралар – формасын күрт өзгертіп, қалпына нашар келеді.
Бұйраның тығыздығы елтірінің маңызды қасиеті болып табылады. Егер
тығыздығы жақсы болса, жазық бұйралы сорттан басқа елтірілер мұнан жоғары
баға ала алмайды 24,25
Жүннің жібектілігі қалыпты болған жағдайда бұйралардың оңды типінің
тығыздығы жоғары болады. Өте бизы және қылшық жүннің серпінділігі нашар
келеді. Түк ақауы бар бұйралар (қылшық немесе құрғақ) қаттылығы арқылы ғана
өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz