«Ағзаның шартты – рефлекторлық қызметтері және оның нейрофизиологиялық механизмдері»
1. Шартты рефлекс жануар мен адамдардың қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына бейімделу формасы ретінде.
2. Шартты және шартсыз рефлекстердің ерекшеліктері.
3. Шартты рефлекстің жіктелуі.
І. Пайда болу сипаты бойынша:
а) табиғи
б) жасанды
ІІ. Шартсыз бекіту типі бойынша:
а) тамақтық
б) қорғаныштық
в) жыныстық
ІІІ. Тудыратын әрекеті сипаты бойынша:
а) жағымды
б) жағымсыз немесе тежеуші (шартты.рефлекстік әрекетті белсенді түрде тоқтату)
ІV. Жасау әдісі мен бекіту типі бойынша:
а) бірінші реттік
б) екінші реттік
в) жоғарғы реттік (3, 4 және одан да көп)
2. Шартты және шартсыз рефлекстердің ерекшеліктері.
3. Шартты рефлекстің жіктелуі.
І. Пайда болу сипаты бойынша:
а) табиғи
б) жасанды
ІІ. Шартсыз бекіту типі бойынша:
а) тамақтық
б) қорғаныштық
в) жыныстық
ІІІ. Тудыратын әрекеті сипаты бойынша:
а) жағымды
б) жағымсыз немесе тежеуші (шартты.рефлекстік әрекетті белсенді түрде тоқтату)
ІV. Жасау әдісі мен бекіту типі бойынша:
а) бірінші реттік
б) екінші реттік
в) жоғарғы реттік (3, 4 және одан да көп)
Организмнің мінезі ең әуелі өзінің тіршілігі мен түр ерекшеліктерін сақтауға бағытталады. Әралуан мінездің туа біткен және жүре пайда болған түрлері болады.
Туа біткен рефлекстер ортальгқ жүйке жүйесі арқылы юрга-низм мінезін коршаған ортаның жағдайларына сәйкес бейімде-луін қамтамасыз етеді. И. П. Павлов оларды шартсыз рефлекс-тер деп атады. Шартсыз рефлекстердін. дайын кұрыльшы болады. Олар барабар түрткілерге лайықты жауап ретінде ггуады. Шарт-сыз рефлекстердің бірнеше түрлерін ажыратады. И. П. Павлов жануарлардың тағамдық, қорғаныш, бағдарлау, іжыныстық т. б. рефлекстерін анықтады. Ол шартсыз рефлекстерді анатомиялық негіздеріне қарай қарапайым, күрделі және өте күрделі деп үш топқа белді. Қарапайым рефлекстер жұлын деңгейінде, күрде-лі — ми бағаны, ал өте күрделі рефлекстер ми қыртысы мен кыртысасты құрылымдарда атқарылады. Өте күрделі шартсыз рефлекстердің ішінде мынадай түрлерін атауға болады: 1) дара-лық — тағамдық, белсенді корғаныш, селкос қорғаныш, зерттеу, бостандық, ойын рефлекстері; 2) түрлік — жыныс, ата-аналық реф-лекстері. Бұлардың біріншісі организмнің дербестігін, ал екінші-сі түрін сақтайды.
И. П. Павлов жаиуарлардыц туа біткен рефлексінің тетікте-ріне өте зор мән берді. Өйткеш бұл рефлекстерді ұғыну адамдық әрекеттің филогенездік негізін құрайды және адамның өзін толық танып, жете меңгеру кабілеттерін жетілдіреді.
Организмңін, туа біткен іс-әрекеті сақталыс және қорғаныс рефлекстері болып екі үлкен топқа бөлінеді.
Сақталыс рефлекстер қатарына организмге тагам немесе отте-гі келуімен байланысты (тағамдық және тыныстық), іс-әрекет-тің ыдырау өнімдерін шығару (дем, зәр), тұқым жалғастыру жә-не сақтау (жыныстык,, ұрпавда қамқорлық) әсерленістері жата-ды.
Қорғаныс рефлекстері бүтін организмді немесе онын, бөлшек-терін қатерлі, зиянды тітіркендіргіштердің ьгқпал өрісінен алас-татады (бүгетін, жазатын, шегініс рефлекстері). Организмге ен-ген зиянды заттарды шығарады (қасыну, түшкіру, жөтелу т. б.), зиянкес агенттерді жояды немесе зарарсыздандырады (шабуыл-дау, агрессивтік әсерленістер).
Сөйтіп сақталыс рефлекстері дара түрдін. тіршілігін және тек-тік қаеиетін деректі жағдайларға қарамастан сақтайды. Ал қорғаныс рефлекстері кездейсоқ, төтенше жағдайда организмді коршаған ортаньщ залалды әсерлерінен қорғайды.
П. В. Симонов туа біткен рефлекстерді тіршіліктік (виталь-дық), рольдік (әлеуметтік) және өздігінен даму шартсыз реф-лекстері деп 3 класқа бөледі. Тіршіліктік шартсыз рефлекс орга-низмнін. даралық қасиетін және түрін сақтауды қамтамасыз ете-ді. Оларға тағамдық, ішерлік, үйқьшы реттейтга, қорғаныс және бағдарлау рефлекстері кіреді. Рольдік шартсыз рефлекстер особьтардың басқа өкілдерімен қатынасынан туады. Бұл реф-лекстер катарына өз^ара жыныстык, ата-аналык,, территориялык мінез-құлықтар жатады. Өздігінен даму шартсыз рефлекстері жаца кеңістік-уақыт ортасын меңгеруге, болашаққа багыттала-ды.
Ерекше топқа бағдарлау рефлекстері жатады. Олар тітіркен-діргіштің жаңа қасиеттерін, түрткілердің белгілерін ажьфатуға, зерттеп тануға багытталады. Сондықтан бұл рефлекстер кейбір жаңа немесе кенеттен шыққан тітіркендіргіштерді сезім мүшеле-рі арқылы нәтижелі қабьклдауга және олардың биологиялық ма-ңызын анықтауға колданылады. Багдарлау рефлекстерінің ең оңай түрлері — көру, есту және иіс сезу. Бұл^араың қалыптасуы-на лимбия жүйссі мен ми кыртысының тиісті проекция алаңдары катысады. Багдарлау рефлексінің кейбір күрделі түрі — шама-мен багдарлы-зерттеу немесе жануарлардьщ іздеу белсенділігі. Бағдарчлау рефлекстерінің жоғары дәрежелі жануарлар әлемін-де болатын үшінші түрі айлалы эрекетпен (манипуляциялық) зерттеу. Бұлар жануарлардың бейімделу мінез-кұлығының кеме-ліне жетілуін және икемділігін камтамасыз етеді.
Туа біткен рефлекстер ортальгқ жүйке жүйесі арқылы юрга-низм мінезін коршаған ортаның жағдайларына сәйкес бейімде-луін қамтамасыз етеді. И. П. Павлов оларды шартсыз рефлекс-тер деп атады. Шартсыз рефлекстердін. дайын кұрыльшы болады. Олар барабар түрткілерге лайықты жауап ретінде ггуады. Шарт-сыз рефлекстердің бірнеше түрлерін ажыратады. И. П. Павлов жануарлардың тағамдық, қорғаныш, бағдарлау, іжыныстық т. б. рефлекстерін анықтады. Ол шартсыз рефлекстерді анатомиялық негіздеріне қарай қарапайым, күрделі және өте күрделі деп үш топқа белді. Қарапайым рефлекстер жұлын деңгейінде, күрде-лі — ми бағаны, ал өте күрделі рефлекстер ми қыртысы мен кыртысасты құрылымдарда атқарылады. Өте күрделі шартсыз рефлекстердің ішінде мынадай түрлерін атауға болады: 1) дара-лық — тағамдық, белсенді корғаныш, селкос қорғаныш, зерттеу, бостандық, ойын рефлекстері; 2) түрлік — жыныс, ата-аналық реф-лекстері. Бұлардың біріншісі организмнің дербестігін, ал екінші-сі түрін сақтайды.
И. П. Павлов жаиуарлардыц туа біткен рефлексінің тетікте-ріне өте зор мән берді. Өйткеш бұл рефлекстерді ұғыну адамдық әрекеттің филогенездік негізін құрайды және адамның өзін толық танып, жете меңгеру кабілеттерін жетілдіреді.
Организмңін, туа біткен іс-әрекеті сақталыс және қорғаныс рефлекстері болып екі үлкен топқа бөлінеді.
Сақталыс рефлекстер қатарына организмге тагам немесе отте-гі келуімен байланысты (тағамдық және тыныстық), іс-әрекет-тің ыдырау өнімдерін шығару (дем, зәр), тұқым жалғастыру жә-не сақтау (жыныстык,, ұрпавда қамқорлық) әсерленістері жата-ды.
Қорғаныс рефлекстері бүтін организмді немесе онын, бөлшек-терін қатерлі, зиянды тітіркендіргіштердің ьгқпал өрісінен алас-татады (бүгетін, жазатын, шегініс рефлекстері). Организмге ен-ген зиянды заттарды шығарады (қасыну, түшкіру, жөтелу т. б.), зиянкес агенттерді жояды немесе зарарсыздандырады (шабуыл-дау, агрессивтік әсерленістер).
Сөйтіп сақталыс рефлекстері дара түрдін. тіршілігін және тек-тік қаеиетін деректі жағдайларға қарамастан сақтайды. Ал қорғаныс рефлекстері кездейсоқ, төтенше жағдайда организмді коршаған ортаньщ залалды әсерлерінен қорғайды.
П. В. Симонов туа біткен рефлекстерді тіршіліктік (виталь-дық), рольдік (әлеуметтік) және өздігінен даму шартсыз реф-лекстері деп 3 класқа бөледі. Тіршіліктік шартсыз рефлекс орга-низмнін. даралық қасиетін және түрін сақтауды қамтамасыз ете-ді. Оларға тағамдық, ішерлік, үйқьшы реттейтга, қорғаныс және бағдарлау рефлекстері кіреді. Рольдік шартсыз рефлекстер особьтардың басқа өкілдерімен қатынасынан туады. Бұл реф-лекстер катарына өз^ара жыныстык, ата-аналык,, территориялык мінез-құлықтар жатады. Өздігінен даму шартсыз рефлекстері жаца кеңістік-уақыт ортасын меңгеруге, болашаққа багыттала-ды.
Ерекше топқа бағдарлау рефлекстері жатады. Олар тітіркен-діргіштің жаңа қасиеттерін, түрткілердің белгілерін ажьфатуға, зерттеп тануға багытталады. Сондықтан бұл рефлекстер кейбір жаңа немесе кенеттен шыққан тітіркендіргіштерді сезім мүшеле-рі арқылы нәтижелі қабьклдауга және олардың биологиялық ма-ңызын анықтауға колданылады. Багдарлау рефлекстерінің ең оңай түрлері — көру, есту және иіс сезу. Бұл^араың қалыптасуы-на лимбия жүйссі мен ми кыртысының тиісті проекция алаңдары катысады. Багдарлау рефлексінің кейбір күрделі түрі — шама-мен багдарлы-зерттеу немесе жануарлардьщ іздеу белсенділігі. Бағдарчлау рефлекстерінің жоғары дәрежелі жануарлар әлемін-де болатын үшінші түрі айлалы эрекетпен (манипуляциялық) зерттеу. Бұлар жануарлардың бейімделу мінез-кұлығының кеме-ліне жетілуін және икемділігін камтамасыз етеді.
1. Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет
6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары / студент тер үшін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.
2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет
6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары / студент тер үшін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.
Ф КГМУ 43-0101
ИП №6 УМС при КазГМА
от 14 июня 2007 г.
Қарағанды мемлекеттік медицина университеті
Физиология кафедрасы
Д Ә Р І С
Тақырып: Ағзаның шартты - рефлекторлық қызметтері және оның нейрофизиологиялық механизмдері
Физиология пәні
05110 Медициналық-профилактикалық іс мамандығы
1 курс
Уақыты 1 сағат
Дәріскер: м.ғ.д. Абушахманова А.Х.
Қарағанды 2010 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген
№ 14 а хаттама 25.06.2010 ж.
Кафедра меңгерушісі, профессор Ф.А. Миндубаева
* Дәрістің тақырыбы: Ағзаның шартты - рефлекторлық қызметтері және оның нейрофизиологиялық механизмдері.
* Дәрістің мақсаты: ЖДЖҚ-ның негізгі механизмдері - шартты және шартсыз рефлекстер, олардың қасиеттері мен ерекшеліктері бойынша қажетті білімді қалыптастыру; шартты рефлексті қалыптастырғанда уақытша байланыстың тұйықталу механизмін талдау және есте сақтау механизмі туралы қазіргі заманғы түсінік беру, себебі оқу (белгілі ескінің негізінде жаңаны меңгеру) ЛЖЖ-нің құрылымындағы іздік құбылыстардың негізінде шартты рефлекстің қалыптасу заңдылықтарымен байланысты. Генотип пен фенотиптің қалыптасу негіздерін ашу; И.П.Павлов бойынша ЖДЖҚ типтерін анықтайтын негізгі жүйке процестерінің қасиеттерін сипаттау; шынайылықтың екі сигналдық жүйенің болуымен байланысты адамның ЖДЖҚ-ның ерекшеліктерін аншу; психикалық қызметтер объективті әлемнің субъективті көрініс беруі екенін көрсету; психикалық әрекеттің физиологиялық механизмін ашу, адам мен жануарлар ЖДЖҚ-н түсінудегі И.М.Сеченов, И.П.Павлов, А.А.Ухтомскийдің ілімдерінің маңызын түсіндіру.
* Дәрістің жоспары:
1. Шартты рефлекс жануар мен адамдардың қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына бейімделу формасы ретінде.
2. Шартты және шартсыз рефлекстердің ерекшеліктері.
3. Шартты рефлекстің жіктелуі.
І. Пайда болу сипаты бойынша:
а) табиғи
б) жасанды
ІІ. Шартсыз бекіту типі бойынша:
а) тамақтық
б) қорғаныштық
в) жыныстық
ІІІ. Тудыратын әрекеті сипаты бойынша:
а) жағымды
б) жағымсыз немесе тежеуші (шартты-рефлекстік әрекетті белсенді түрде тоқтату)
ІV. Жасау әдісі мен бекіту типі бойынша:
а) бірінші реттік
б) екінші реттік
в) жоғарғы реттік (3, 4 және одан да көп)
Ақыл-ой әрекеті
V. Шартты тітіркендіргіштің сипаты мен күрделілігі бойынша:
а) қарапайым
б) кешенді - бір мезгілде немесе бірінен кейін бірі әсер етеді
в) тізбектік - әрбір құрамдас бөлік өзіндік шартты-рефлекстік реакцияны тудырады
VI. Шартты және шартсыз тітіркендіргіш әсер ету уақытының ара қатынасы бойынша:
а) қолма қол - шартты + шартсыз
б) қалдыылған (10-30 секунд)
в) іздік (қозудың іздік процесі)
г) кешігетін (1-5 минут)
VII. Рецепция сипаты бойынша:
а) экстерорецептивті: көру және есту, иіс сезу, дәм сезу, жанау
б) интерорецептивті
в) проприорецептивті (аяғын бүгу)
VIII. Эффекторлы белгісі бойынша:
а) сомато-қимылдық: кірпік қағу, шайнау, жүгіру
б) вегетативті: жүрек соғу жиілігі, тыныс алу, қантамырлар тонусы өзгереді
4. Шартты рефлекстердің пайда болу шарттары
IX. Балалардағы ұқсату-сөйлеу актілері мен басқа да көптеген әлеуметтік дағдылар
X. Уақыттық рефлекс
а) тамақтану алдында сөл бөлінуі
б) ұйқы - биологиялық сағатта ояну
5. Уақытша байланыстың пайда болу механизмі - шартты рефлекстің құрылымдық-қызметтік негізі.
6. Үлкен жарты шарлар қыртысының сараптама-синтездік қызметі.
7. Динамикалық стереотип, оның еңбек дағдыларына үйретудегі ролі.
8. Балаларда ЖДЖҚ жасқа сай ерекшеліктері.
9. И.П.Павловтың жануарлардағы ЖДЖҚ типтері туралы ілімі.
10. ЖДЖҚ типтерінің жіктелуі.
11. І және ІІ сигналдық жүйелер.
12. Адамның ЖДЖҚ типтері, олардың сипаттамасы.
13. Генотип пен фенотип туралы түсінік. ЖДЖҚ-ның типологиялық қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің ролі.
14. Қыртыстық әрекет заңдары.
15. ЖДЖҚ бұзылыстары. Экспериментальды невроздар, механизмдері.
16. Психика шынайылықты көрсетуді формасы ретінде.
17. Зерттеу әдістері.
18. Танымның кезеңдері: шынайылықты нағыз сезіммен қабылдау, оның құрамдас бөліктері: сезіну, қабылдау, елестету.
19. Шынайылықты абстрактілі-жалпылай қабылдау, оның құрамдас бөліктері: түсінік, ойлану, қорытындылау.
20. Сана психикалық әрекеттің жоғарғы формасы ретінде, оның құрылымдық негізі.
21. Бас миының сол және оң жақ жартышарлары қызметтерінің ерекшеліктері.
22. Эмоциялар, назар аудару, ойлау.
23. Шынайылыты бейнелеудегі сөздік формасы.
24. Адамның ЖДЖҚ-ның 3 деңгейі.
Организмнің мінезі ең әуелі өзінің тіршілігі мен түр ерекшеліктерін сақтауға бағытталады. Әралуан мінездің туа біткен және жүре пайда болған түрлері болады.
Туа біткен рефлекстер ортальгқ жүйке жүйесі арқылы юрга-низм мінезін коршаған ортаның жағдайларына сәйкес бейімде-луін қамтамасыз етеді. И. П. Павлов оларды шартсыз рефлекс-тер деп атады. Шартсыз рефлекстердін. дайын кұрыльшы болады. Олар барабар түрткілерге лайықты жауап ретінде ггуады. Шарт-сыз рефлекстердің бірнеше түрлерін ажыратады. И. П. Павлов жануарлардың тағамдық, қорғаныш, бағдарлау, іжыныстық т. б. рефлекстерін анықтады. Ол шартсыз рефлекстерді анатомиялық негіздеріне қарай қарапайым, күрделі және өте күрделі деп үш топқа белді. Қарапайым рефлекстер жұлын деңгейінде, күрде-лі -- ми бағаны, ал өте күрделі рефлекстер ми қыртысы мен кыртысасты құрылымдарда атқарылады. Өте күрделі шартсыз рефлекстердің ішінде мынадай түрлерін атауға болады: 1) дара-лық -- тағамдық, белсенді корғаныш, селкос қорғаныш, зерттеу, бостандық, ойын рефлекстері; 2) түрлік -- жыныс, ата-аналық реф-лекстері. Бұлардың біріншісі организмнің дербестігін, ал екінші-сі түрін сақтайды.
И. П. Павлов жаиуарлардыц туа біткен рефлексінің тетікте-ріне өте зор мән берді. Өйткеш бұл рефлекстерді ұғыну адамдық әрекеттің филогенездік негізін құрайды және адамның өзін толық танып, жете меңгеру кабілеттерін жетілдіреді.
Организмңін, туа біткен іс-әрекеті сақталыс және қорғаныс рефлекстері болып екі үлкен топқа бөлінеді.
Сақталыс рефлекстер қатарына организмге тагам немесе отте-гі келуімен байланысты (тағамдық және тыныстық), іс-әрекет-тің ыдырау өнімдерін шығару (дем, зәр), тұқым жалғастыру жә-не сақтау (жыныстык,, ұрпавда қамқорлық) әсерленістері жата-ды.
Қорғаныс рефлекстері бүтін организмді немесе онын, бөлшек-терін қатерлі, зиянды тітіркендіргіштердің ьгқпал өрісінен алас-татады (бүгетін, жазатын, шегініс рефлекстері). Организмге ен-ген зиянды заттарды шығарады (қасыну, түшкіру, жөтелу т. б.), зиянкес агенттерді жояды немесе зарарсыздандырады (шабуыл-дау, агрессивтік әсерленістер).
Сөйтіп сақталыс рефлекстері дара түрдін. тіршілігін және тек-тік қаеиетін деректі жағдайларға қарамастан сақтайды. Ал қорғаныс рефлекстері кездейсоқ, төтенше жағдайда организмді коршаған ортаньщ залалды әсерлерінен қорғайды.
П. В. Симонов туа біткен рефлекстерді тіршіліктік (виталь-дық), рольдік (әлеуметтік) және өздігінен даму шартсыз реф-лекстері деп 3 класқа бөледі. Тіршіліктік шартсыз рефлекс орга-низмнін. даралық қасиетін және түрін сақтауды қамтамасыз ете-ді. Оларға тағамдық, ішерлік, үйқьшы реттейтга, қорғаныс және бағдарлау рефлекстері кіреді. Рольдік шартсыз рефлекстер особьтардың басқа өкілдерімен қатынасынан туады. Бұл реф-лекстер катарына өз^ара жыныстык, ата-аналык,, территориялык мінез-құлықтар жатады. Өздігінен даму шартсыз рефлекстері жаца кеңістік-уақыт ортасын меңгеруге, болашаққа багыттала-ды.
Ерекше топқа бағдарлау рефлекстері жатады. Олар тітіркен-діргіштің жаңа қасиеттерін, түрткілердің белгілерін ажьфатуға, зерттеп тануға багытталады. Сондықтан бұл рефлекстер кейбір жаңа немесе кенеттен шыққан тітіркендіргіштерді сезім мүшеле-рі арқылы нәтижелі қабьклдауга және олардың биологиялық ма-ңызын анықтауға колданылады. Багдарлау рефлекстерінің ең оңай түрлері -- көру, есту және иіс сезу. Бұл^араың қалыптасуы-на лимбия жүйссі мен ми кыртысының тиісті проекция алаңдары катысады. Багдарлау рефлексінің кейбір күрделі түрі -- шама-мен багдарлы-зерттеу немесе жануарлардьщ іздеу белсенділігі. Бағдарчлау рефлекстерінің жоғары дәрежелі жануарлар әлемін-де болатын үшінші түрі айлалы эрекетпен (манипуляциялық) зерттеу. Бұлар жануарлардың бейімделу мінез-кұлығының кеме-ліне жетілуін және икемділігін камтамасыз етеді.
Адамдарда бағдарлы әсерленістің ең оңай түрлері де кезде-седі. Алайда, Л. Г. Ворониннің айтуы бойынша, олардын, іздену, багдарлы-зерттеу белсенділігі таным ықыласына жоне күнделікті әлеуметтік өміріне қажетті, адамга тән зерттеуші іс-әрекеттерімен алмасады.
Сөйтіп күрделі шартсыз рефлекстер (инстинктер) жогары жүйке қызметінің іргелі күбылысы бола тұрып, жануарлар мен адам мінезінін белсенді қорғаушы күші болады.
Инстинкт (ырықсыз сезім) дегеніміз әрбір жануарға тонг оның жағдай-күйіне қаріай немесе тап осы жағдайда сәйкес жү-зеге асырылаты.н қозғалыс әрекетінін, және күрделі мінез-қүлы-ғының жиынтығы. Инстинкт тумыстан ' болады. Оның сапалы ерекшелікт&рін жануарлар түр-сипатының морфолопшлык өзге-шеліктерімен қатар жүйетоптастыру (таксономия) белгісі ретін-де пайдаланады.
Инстинкт әрбір жануар-да айтарльгқтай тұрақты болады. Алайда ол нақтылы жардайларда барынша өзгеріп отырады. Де-генмен мінез-құлықтың табиғи құрамында түр сақтайтын және тұқым жалғастыратын эволюциялық дамудыц барлық тәжірибесі сақталады. Әрине, мұндай әрекет бағдарламасының датақ шарт-тар(ы өзгермейді және сыртқы кездейсоқ әсерлер ықпалынан да өзгере бермейді.
Мінезді жете тексеретін, оньщ шығу тетіктерін зерттейтін ғы-лым этология деп аталады. Этологиялық тексерудің нәтижесінде мінез-қүлықтың ішкі қажеттілік арқасында пайда болатындығы дәлелденді.-Инстиігкт әсерленісті іске қосатьш қозғағыш күш -- сыртқы түрткілер. Әрбір қозғағыш стимул өзіне лайықты стерео-типтік әрекеттерді қосады.
Қозғағыш түрткілер жануарлар мінезіне ықтиярсыз әсер ете-ді. Сөйтіп оларды, еріксіз айқьгн инстинкті әрекет жасауына мәж-бүр етеді. Бұл әуелі керекті қозғағыш жолды белсенді іздетеді және мінез-құлықтың тиімді тәсілін іріктеп алады. Сондықтан инстинкт мінездің іздеуші және аяқтаушы фазасьг Іболады.
Орталық жүйке жүйесі іштегі үстемді талапқа сәйкес мшез-дің тиісті стереотиптік әрекеттерін жүзеге асырады. Мидын, мі-нез құратын іс-әрекеті даярлык, және атщарушы болып бөлінеді. Даярлық іс-әрекет (ниет, мотивация) көбінесе ішкі мұқтаждык, сезімдері арқылы қадағаланады. Сондықтан оны сезімдік немесе мотивациялық жүйе деп атайды.
Атқарушы іс-әрекет көптеген арнамалы әсерленістерге байла-нысты болады. Ол анықтап тану үшін қолданылады. Сол себепті мұны танымдық немесе гностикалық жүйе дейді.
Танымдық және сезімдік жүйелерде мидың әртүрлі құрылым-дары катысады. Танымдық жүйе орталық жүйке жүйесінін. ар-найы бөлімдері (таламустық арнамалы жолдары, ми қыртысы-ның проекция алаңдары), ал сезімдік жүйе мидыц торлы кұры-ЛЬРМЫ, таламустың арнамалы бөліктері, лимбия жүйесі аркылы қызмет атқарады.
Даярлық және атқарушы іс-әрекет арасында туа біткен байла-иыс боладыі. Мәселен, атқарушы іс-орекеттің кейбір түрі драйв - рефлекстерді белсендіріп немесе тежеп, организмнің сезініс кө-ңіл-күйін өзгертіп отырады. Сонымен қатар әрбір драйв-атқару-шы іс-әрекеттің белгілі жүйелерін белсендіреді. Драйв -- ашығу, шөлдеу, үрей, долылык, т. б., олардық негізін түзетін жүйке іс-орекеті драйвтық рефлекстер. Соньгмен бірге оларға қарсы анти-драйв-рефлекстер болады (мәселен, аштық-тоқмейілдік сезім-дер). Барлық драйв-рефлекстердің негізін мотивация құрайды,
Шартты рефлекс қалыптастыру (И. П. Павлов бойынша).
аурулы жағдайда, организмнің жұмыскерлігі төмеыдесе немесе жуйке жүйесшің ісәрекеті нашарласа, шартты рефлекс қалыптаспайды; іііартты рефлекс жааарда бөтен тітіркенді.ргіштер әсер етпеуге тиіс.
Шартты рсфлекс қалыптастырарда пайдаланатын объект (адам немесе жануар) іс жүзінде керексіз бөгде әсерден және тә-жірибешіден арнайы бөлмеге оңашалануы қажет. Тәжірибеші камераньщ сыртымда отырып, қашьііқтан тітіркендіргіштсрді[1] қо-сып жануарлардың немесе адамның мінез өзгерістерін тексереді (5б-сурет).
Шартты рефлекстерді қалыптастыру жөніндегі тәжірибелерді И. П. Павлов сілекей бөлудіц шартсыз рефлексі негізінде жургіз-ді.
Шартты рефлекстің келссі нақтылы үлгісі -- қорғаныш реф-лексі. Ол ауыртаггын тітіркендіргіш колданғанда туатьпі шартсыз қорғаныс әсерленісі[1] негізінде қалыптасады. Мұнда шартты сиг-нал теріге электр тогымен әсер еткен кезімеи ұштастырылса қи-мыл-қорганыш шартты рефлексі тұйықталады.
Қазіргі кезде, шартты рефлекстердің калыптасу механизмін зерттегенде, мидың әртүрлі құрылымында тітіркендіргіштер әсе-рінен туатын электр құбылыстарын тіркеудің (электрография) ма.ңызы өте зор. Электр белсенділігін тіркеу үшін үлкен ми кыр-тысыіның әртүрлі аймақтарына және қаб"аттарына алдьш-ала енгізгеи электродтар қолданылады. Оларды таламустьщ арнама-лы және бейарнамалы ядрол.арына, торльг құрылымға, гипокама және мидың басқа бөлімдеріне жасауға боладъі.
Шартты рефлекстерді қалыптастыру тәжірибесінде, бүл әсерлеюске каты;сатын кейбір нейрондардын электр белсенділігін зерттеу үіиіи микроэлектіродты әдіс кецінен қолданылады.
СОН.РЫ жылдары жануарл.ардың ерікті мінез-кұлырын кіпю-фотога түсіру арқылы байқау, этограммалар құрастыру, мінез-лііі. әртурлі жардайларын тәжірпбелерде қайта жасап тексеру әтістеоі, этологиялык багыт кецікен тарады. Соны-мен катар тар-ть:млы одістердін бірі мерзімі ұзартылған эсерленістер здісі (И. С. Бериташвили'). Мұнда шартты спгналра _жануарлардың еркін.кимылының белгілі мерзімде кідірісінен кейін, олардың қа-лыптасқак дағдысьшын. мүлтіксіз сақталуы тексеріледі. Бұл әдіс жануарлар ми кыртысында шартты рефлскстер пайда болатын уакытша бсйланыстың тпянактылырын, яьви зердені тексеруте мумкінлік бе^еді. Зердені тексеру үшгн, бұда.ні басқа ауыртатын т:т;І,:пенд;рг:Іпті, бір рет қолланраннан кейін жануарлардың амал-с-ыз' к,аІІ:атып рсфлексін қалыптастыру әдісін гіайдаланура бо-лі:ды.
Жануаірлардың туа біткен үстіртш байымды мінез-құлыірын тексеру әдісіц ерекше атау керек. Опын ақикат көрсеткіші экстра-поляциял;;!:; рефлекстер мен біркелкі фигуралармен амалдау әре-ксті. Экстрополяциялық рефлсксте жануарлар өзінің сезімтал мүшелерінеп райып болгаи, жылжитып таспа бойымен астау-ІпадарьГ тагамиыц кеткеп багытыи болжап таб-адыі '(Д. В. Кру-ІпннскиГІ).
Жануарлардың амалдау қабілетін тексеру үшін, оларға таң-дап алуга РКІ түрлі көлемді 'пемесе жайпақ фигуралар көрссте-ді. Олар СЫЙЫМДЫЛЫРЫ бар көлемді фигураны тандап алуға тиіс-ті, өйтксні тарамды соларра гана жасырура болады. Бұл қабілет-тер маймылдар мен дельфиндерде толық жетілген.
ЛаамІІЫін жорары жуйке қызметін зерттеудің өз ерекшелікте-р[ ба.о. Оларда белгілі шартсы.ч рефлекстіи негһінде бірнеше іпартты рефлекстер қалыптасады. Олар кебіпесе тіл және сана арқылы.үйымдастырылады.
Мидың қызметіп зсрттоу тәсілдсрініи бірі -- клиникалык, эдіс. Б\-л наүкастарда байқалран аурудыц сипаттамала.рына талдау жасап, "каіітыі: болган адамдардын. миы-ндағы өзгерістермен са-лыстыру жолы. Ал оны жануарларда тәжірибе жүзінде жорары жүйке' жүйссінде 'әрекеттік бұзыльістап (невроз) жасап бақы-л а п л ьі.
Алып тастау (экстирпация)' одісі -- хнрургпялық жолмен нс-мссс милыц с-елгілі аумақтарын білдірмей істен шығару. Ол ү^шін стеоеотаксис кұралы арқььлы мйкрозлеклролтарды енгізу пайда-ланылады.
Тітіркендіру әдісі (электр ТОРЫ ІІемесе химиялык затта.р) -- мінездік әсерленісті иемесе ОЙЛЗРЫШТЫҚ к,абілетті (адамда) жү-зеге асыруда бүтіц мндыц әртүрлі құрыльшының әрекетін тексе-;.'угс мүмкіндік тугызады. Мүнда да мпға сіігізілген электродтар колланута болады. Мәселен, жануар мсн адам миының лнмбия-лық жүйесінс снгізілген электрод арқылы езін-өзі тіті.ркендіру қабілеті тексерілді (Дж. Олдс). Әсіресе гипоталамустыц ләз-зәт орталыгы.
Электрофизиологиялық әдіс -- адамныц мінездік әсерленісі мен шартты рефлекстер калыптасқаида ми ней,р.ондарында пай-Да болатын электр құбылыстарын анықтайды.
БІІохимиялык, эсііс -- көбінесе мидағы уақытша байланььстың калыптасуы мен нығаюы кезінде түзілетін әртүрлі макромолеку-лалар немесе физиологиялық белсенді заттар мөлшерін талдай-ды.
Кибернетикалық әдіс -- организмдегі, меңгерумен байланысты жалпы заңдылықтарға негізделген (ақпаратты қабылдау, өткізу өқдеу, кері байланыс т. б.).
Жоғары жүйке іс-әрекетін тексеретін кибернетикалық әдістің бір түрі моделдеу, ол үшін жануар Мен адамның кейбір мінездік әсерленісіне еліктеу үлгісін жасайды. Моделдеу әдісі жоғары жүйке ііс-ә.рекетіне физиологиялық талдау жасай алмайды, деген-мен осьг процестерді тсксеруге қосымша және келеіиегі мол әдіс болып есептеледі.
Сонымен мидың іс-әрекетпі Іпартты рефлекс арқылы зерттеу-мен қатар бірнеше тәсілдер қолдаиылса дұрыс нәтиже шығады.
Шартты рефлекстің қасиеттері
Шартсыз және шартты рсфлекстердің бірнеше айырмашы-лықтарьг болады. Шартсыз рефлекстер -- организмнің туа біткен жеке тұқым қуалайтын әсерленісі. Шартты рефлекстер -- орга-низмнің жеке дамуы кезсңіпде өмір тәжірибссі негізінде пайда болған қасиеті.
Шартсыз рефлекстін, салыстырмалы тұрақтылыры ба,р. Ал шартты рефлекс тұрақсыз, өзгергіш келеді. Ол белгілі бір жар-дайларга байланысты қурала-ды, сақталады немесе жойылып отырады.
Шартсыз рефлскстер нақтылы рецеитор тітіркендіргішіне жа-уаи ретінде пайда болады. Шартты рефлекстер органпзм қабыл-дайтын кез келген рецептор тітіркендіргішіне әсерленеді.
Шартты рефлекстер көбінесе үлкеи ми сыңарлары қы.ртысьі,н-да түйықталады. Шартсыз рефлекстер жұлын жоне мп бағаны деңгейінде жасалады. Олар филогенездік даму кезміде калыпта-сады, сөйтіі; түкым куалайтын рефлекстік әсерленістіц қорына кіреді.
Шартты рефлекстер тек шаіртсыз рефлекстің негічіііде олар-мен бірнсще рет үштастырылу нәтижесінде пайда болады. 6л үшін үлкен ми сыңарының қыртысы зейВн койып ұғынған сырт-қы ортаның (немесе организмнің ішкі күйі) өзгерістері кай-кайсы-сы шартсыз тітіркендіріспен бір мезгілде үштастырылып отыру керек.
Шартты рефлексті қальіптастыратыі! тітіркендіргіш -- шарт-ты тітірксндіргіш деіі аталады.
Шартты рефлекстің жіктелуі
Рецептор белгісіне ка,рай шартты рефлекстер экстрарецептив-тік (сыртқы қабылдағыштык) және интерорецептнвтік (ішкі қа-былдағыштық) болып екі үлкен топқа бөлінеді.
Экстрарецептивтік шартты рефлекстерге тітір-кендіргіштердің өзгешелігіне сәйкес көру, есту, иіс, дәм, түйсіну және температу-ралық рефлекстері жатады. Олар органпзм мен қоршаған орта-ның арақатынасында маңызды роль атқарады.
Интерорецептивтік шартты рефлекстср ағзалар рецепторла-рын Іпартсыз тітіркепумен ұштастырғанда калы'Птасады._Бүл ағ-заларды ме.ханпкалық тітіркендіргенде, ола,рда кысьш көбейгөи-де, қанның химиялық құрамы, осмостық қысымы, ішкі ортан.ың тсмпературасы езгергенде пайда боладьь. Интерорецептивтік ІІІартты рефлскстер баяу кальштасады жопе жануарлардың шарт-ты рефлекстік әсерленісі! шашьираңқы, жалпылама келеді.
Тиімділігіне карай Іпартты рефлекстер еегетативтік және ас-паптық (инструментальдык) болып екі топқа бөлінеді.
Вегетативтік шартты рефлекстерге тамақтану, жүрек-тамыр, тыныс, жыныіс рефлекстері кіреді. Жоғары дорежелі жаиуарлар-да піаотты рефлекстер оргашизмде жүзеге асырылатын барлық зат алмасу процестеріне қалыптасады.
Аспаптық шартты рефлекстер бұлшықсттерді.ң шартсьгз қимыл әсерленісі ІІегізінде ұйымдастыірылады (мәселен, цирктегі жану-арлар көрсететін ойындар). Аспаптық іс-орекеттің мәнісі -- орга-низм мен қоршаған ортан.ың қарым-қатынасының өзгеруіиде. Ол не дене жағданынын, кеңістіктегі ауытқуы (қимылдык, іс-әрекет) не органіізмнііц басқа де^нелерге әсері (амалдық Іс-Ә'рекет).
Шартты түрткінің тиімділігі қоршаған ортадағьі: әсерлердің ЖИЫНТЫРЫ мен жакдайльгқ аффеооітацияға байланысты. Соны-меп қатаа, бұл үшін белгілі мотивация мен зердсніқ жәііе тағы басқа заттардың қатысуы қажет.
Жапуа.рлардьщ аспаптьгқ іс-әрскеті жүзеге асырылуы үшін, мидың мандай бөлігінің қалыпты қызметі сақталуы керек. Егер мидыц мақдай бөлігі екі жағынаи да бұзылса, „мұндай күрделі рсфлекстер пайда болмайды. Сөйтіп олар жануарлардың аспап-тык іс-әрекстіне байымды әсер етеді.
Шартты рефлекстер тітіркендіргіштіц түрінс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ИП №6 УМС при КазГМА
от 14 июня 2007 г.
Қарағанды мемлекеттік медицина университеті
Физиология кафедрасы
Д Ә Р І С
Тақырып: Ағзаның шартты - рефлекторлық қызметтері және оның нейрофизиологиялық механизмдері
Физиология пәні
05110 Медициналық-профилактикалық іс мамандығы
1 курс
Уақыты 1 сағат
Дәріскер: м.ғ.д. Абушахманова А.Х.
Қарағанды 2010 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген
№ 14 а хаттама 25.06.2010 ж.
Кафедра меңгерушісі, профессор Ф.А. Миндубаева
* Дәрістің тақырыбы: Ағзаның шартты - рефлекторлық қызметтері және оның нейрофизиологиялық механизмдері.
* Дәрістің мақсаты: ЖДЖҚ-ның негізгі механизмдері - шартты және шартсыз рефлекстер, олардың қасиеттері мен ерекшеліктері бойынша қажетті білімді қалыптастыру; шартты рефлексті қалыптастырғанда уақытша байланыстың тұйықталу механизмін талдау және есте сақтау механизмі туралы қазіргі заманғы түсінік беру, себебі оқу (белгілі ескінің негізінде жаңаны меңгеру) ЛЖЖ-нің құрылымындағы іздік құбылыстардың негізінде шартты рефлекстің қалыптасу заңдылықтарымен байланысты. Генотип пен фенотиптің қалыптасу негіздерін ашу; И.П.Павлов бойынша ЖДЖҚ типтерін анықтайтын негізгі жүйке процестерінің қасиеттерін сипаттау; шынайылықтың екі сигналдық жүйенің болуымен байланысты адамның ЖДЖҚ-ның ерекшеліктерін аншу; психикалық қызметтер объективті әлемнің субъективті көрініс беруі екенін көрсету; психикалық әрекеттің физиологиялық механизмін ашу, адам мен жануарлар ЖДЖҚ-н түсінудегі И.М.Сеченов, И.П.Павлов, А.А.Ухтомскийдің ілімдерінің маңызын түсіндіру.
* Дәрістің жоспары:
1. Шартты рефлекс жануар мен адамдардың қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына бейімделу формасы ретінде.
2. Шартты және шартсыз рефлекстердің ерекшеліктері.
3. Шартты рефлекстің жіктелуі.
І. Пайда болу сипаты бойынша:
а) табиғи
б) жасанды
ІІ. Шартсыз бекіту типі бойынша:
а) тамақтық
б) қорғаныштық
в) жыныстық
ІІІ. Тудыратын әрекеті сипаты бойынша:
а) жағымды
б) жағымсыз немесе тежеуші (шартты-рефлекстік әрекетті белсенді түрде тоқтату)
ІV. Жасау әдісі мен бекіту типі бойынша:
а) бірінші реттік
б) екінші реттік
в) жоғарғы реттік (3, 4 және одан да көп)
Ақыл-ой әрекеті
V. Шартты тітіркендіргіштің сипаты мен күрделілігі бойынша:
а) қарапайым
б) кешенді - бір мезгілде немесе бірінен кейін бірі әсер етеді
в) тізбектік - әрбір құрамдас бөлік өзіндік шартты-рефлекстік реакцияны тудырады
VI. Шартты және шартсыз тітіркендіргіш әсер ету уақытының ара қатынасы бойынша:
а) қолма қол - шартты + шартсыз
б) қалдыылған (10-30 секунд)
в) іздік (қозудың іздік процесі)
г) кешігетін (1-5 минут)
VII. Рецепция сипаты бойынша:
а) экстерорецептивті: көру және есту, иіс сезу, дәм сезу, жанау
б) интерорецептивті
в) проприорецептивті (аяғын бүгу)
VIII. Эффекторлы белгісі бойынша:
а) сомато-қимылдық: кірпік қағу, шайнау, жүгіру
б) вегетативті: жүрек соғу жиілігі, тыныс алу, қантамырлар тонусы өзгереді
4. Шартты рефлекстердің пайда болу шарттары
IX. Балалардағы ұқсату-сөйлеу актілері мен басқа да көптеген әлеуметтік дағдылар
X. Уақыттық рефлекс
а) тамақтану алдында сөл бөлінуі
б) ұйқы - биологиялық сағатта ояну
5. Уақытша байланыстың пайда болу механизмі - шартты рефлекстің құрылымдық-қызметтік негізі.
6. Үлкен жарты шарлар қыртысының сараптама-синтездік қызметі.
7. Динамикалық стереотип, оның еңбек дағдыларына үйретудегі ролі.
8. Балаларда ЖДЖҚ жасқа сай ерекшеліктері.
9. И.П.Павловтың жануарлардағы ЖДЖҚ типтері туралы ілімі.
10. ЖДЖҚ типтерінің жіктелуі.
11. І және ІІ сигналдық жүйелер.
12. Адамның ЖДЖҚ типтері, олардың сипаттамасы.
13. Генотип пен фенотип туралы түсінік. ЖДЖҚ-ның типологиялық қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің ролі.
14. Қыртыстық әрекет заңдары.
15. ЖДЖҚ бұзылыстары. Экспериментальды невроздар, механизмдері.
16. Психика шынайылықты көрсетуді формасы ретінде.
17. Зерттеу әдістері.
18. Танымның кезеңдері: шынайылықты нағыз сезіммен қабылдау, оның құрамдас бөліктері: сезіну, қабылдау, елестету.
19. Шынайылықты абстрактілі-жалпылай қабылдау, оның құрамдас бөліктері: түсінік, ойлану, қорытындылау.
20. Сана психикалық әрекеттің жоғарғы формасы ретінде, оның құрылымдық негізі.
21. Бас миының сол және оң жақ жартышарлары қызметтерінің ерекшеліктері.
22. Эмоциялар, назар аудару, ойлау.
23. Шынайылыты бейнелеудегі сөздік формасы.
24. Адамның ЖДЖҚ-ның 3 деңгейі.
Организмнің мінезі ең әуелі өзінің тіршілігі мен түр ерекшеліктерін сақтауға бағытталады. Әралуан мінездің туа біткен және жүре пайда болған түрлері болады.
Туа біткен рефлекстер ортальгқ жүйке жүйесі арқылы юрга-низм мінезін коршаған ортаның жағдайларына сәйкес бейімде-луін қамтамасыз етеді. И. П. Павлов оларды шартсыз рефлекс-тер деп атады. Шартсыз рефлекстердін. дайын кұрыльшы болады. Олар барабар түрткілерге лайықты жауап ретінде ггуады. Шарт-сыз рефлекстердің бірнеше түрлерін ажыратады. И. П. Павлов жануарлардың тағамдық, қорғаныш, бағдарлау, іжыныстық т. б. рефлекстерін анықтады. Ол шартсыз рефлекстерді анатомиялық негіздеріне қарай қарапайым, күрделі және өте күрделі деп үш топқа белді. Қарапайым рефлекстер жұлын деңгейінде, күрде-лі -- ми бағаны, ал өте күрделі рефлекстер ми қыртысы мен кыртысасты құрылымдарда атқарылады. Өте күрделі шартсыз рефлекстердің ішінде мынадай түрлерін атауға болады: 1) дара-лық -- тағамдық, белсенді корғаныш, селкос қорғаныш, зерттеу, бостандық, ойын рефлекстері; 2) түрлік -- жыныс, ата-аналық реф-лекстері. Бұлардың біріншісі организмнің дербестігін, ал екінші-сі түрін сақтайды.
И. П. Павлов жаиуарлардыц туа біткен рефлексінің тетікте-ріне өте зор мән берді. Өйткеш бұл рефлекстерді ұғыну адамдық әрекеттің филогенездік негізін құрайды және адамның өзін толық танып, жете меңгеру кабілеттерін жетілдіреді.
Организмңін, туа біткен іс-әрекеті сақталыс және қорғаныс рефлекстері болып екі үлкен топқа бөлінеді.
Сақталыс рефлекстер қатарына организмге тагам немесе отте-гі келуімен байланысты (тағамдық және тыныстық), іс-әрекет-тің ыдырау өнімдерін шығару (дем, зәр), тұқым жалғастыру жә-не сақтау (жыныстык,, ұрпавда қамқорлық) әсерленістері жата-ды.
Қорғаныс рефлекстері бүтін организмді немесе онын, бөлшек-терін қатерлі, зиянды тітіркендіргіштердің ьгқпал өрісінен алас-татады (бүгетін, жазатын, шегініс рефлекстері). Организмге ен-ген зиянды заттарды шығарады (қасыну, түшкіру, жөтелу т. б.), зиянкес агенттерді жояды немесе зарарсыздандырады (шабуыл-дау, агрессивтік әсерленістер).
Сөйтіп сақталыс рефлекстері дара түрдін. тіршілігін және тек-тік қаеиетін деректі жағдайларға қарамастан сақтайды. Ал қорғаныс рефлекстері кездейсоқ, төтенше жағдайда организмді коршаған ортаньщ залалды әсерлерінен қорғайды.
П. В. Симонов туа біткен рефлекстерді тіршіліктік (виталь-дық), рольдік (әлеуметтік) және өздігінен даму шартсыз реф-лекстері деп 3 класқа бөледі. Тіршіліктік шартсыз рефлекс орга-низмнін. даралық қасиетін және түрін сақтауды қамтамасыз ете-ді. Оларға тағамдық, ішерлік, үйқьшы реттейтга, қорғаныс және бағдарлау рефлекстері кіреді. Рольдік шартсыз рефлекстер особьтардың басқа өкілдерімен қатынасынан туады. Бұл реф-лекстер катарына өз^ара жыныстык, ата-аналык,, территориялык мінез-құлықтар жатады. Өздігінен даму шартсыз рефлекстері жаца кеңістік-уақыт ортасын меңгеруге, болашаққа багыттала-ды.
Ерекше топқа бағдарлау рефлекстері жатады. Олар тітіркен-діргіштің жаңа қасиеттерін, түрткілердің белгілерін ажьфатуға, зерттеп тануға багытталады. Сондықтан бұл рефлекстер кейбір жаңа немесе кенеттен шыққан тітіркендіргіштерді сезім мүшеле-рі арқылы нәтижелі қабьклдауга және олардың биологиялық ма-ңызын анықтауға колданылады. Багдарлау рефлекстерінің ең оңай түрлері -- көру, есту және иіс сезу. Бұл^араың қалыптасуы-на лимбия жүйссі мен ми кыртысының тиісті проекция алаңдары катысады. Багдарлау рефлексінің кейбір күрделі түрі -- шама-мен багдарлы-зерттеу немесе жануарлардьщ іздеу белсенділігі. Бағдарчлау рефлекстерінің жоғары дәрежелі жануарлар әлемін-де болатын үшінші түрі айлалы эрекетпен (манипуляциялық) зерттеу. Бұлар жануарлардың бейімделу мінез-кұлығының кеме-ліне жетілуін және икемділігін камтамасыз етеді.
Адамдарда бағдарлы әсерленістің ең оңай түрлері де кезде-седі. Алайда, Л. Г. Ворониннің айтуы бойынша, олардын, іздену, багдарлы-зерттеу белсенділігі таным ықыласына жоне күнделікті әлеуметтік өміріне қажетті, адамга тән зерттеуші іс-әрекеттерімен алмасады.
Сөйтіп күрделі шартсыз рефлекстер (инстинктер) жогары жүйке қызметінің іргелі күбылысы бола тұрып, жануарлар мен адам мінезінін белсенді қорғаушы күші болады.
Инстинкт (ырықсыз сезім) дегеніміз әрбір жануарға тонг оның жағдай-күйіне қаріай немесе тап осы жағдайда сәйкес жү-зеге асырылаты.н қозғалыс әрекетінін, және күрделі мінез-қүлы-ғының жиынтығы. Инстинкт тумыстан ' болады. Оның сапалы ерекшелікт&рін жануарлар түр-сипатының морфолопшлык өзге-шеліктерімен қатар жүйетоптастыру (таксономия) белгісі ретін-де пайдаланады.
Инстинкт әрбір жануар-да айтарльгқтай тұрақты болады. Алайда ол нақтылы жардайларда барынша өзгеріп отырады. Де-генмен мінез-құлықтың табиғи құрамында түр сақтайтын және тұқым жалғастыратын эволюциялық дамудыц барлық тәжірибесі сақталады. Әрине, мұндай әрекет бағдарламасының датақ шарт-тар(ы өзгермейді және сыртқы кездейсоқ әсерлер ықпалынан да өзгере бермейді.
Мінезді жете тексеретін, оньщ шығу тетіктерін зерттейтін ғы-лым этология деп аталады. Этологиялық тексерудің нәтижесінде мінез-қүлықтың ішкі қажеттілік арқасында пайда болатындығы дәлелденді.-Инстиігкт әсерленісті іске қосатьш қозғағыш күш -- сыртқы түрткілер. Әрбір қозғағыш стимул өзіне лайықты стерео-типтік әрекеттерді қосады.
Қозғағыш түрткілер жануарлар мінезіне ықтиярсыз әсер ете-ді. Сөйтіп оларды, еріксіз айқьгн инстинкті әрекет жасауына мәж-бүр етеді. Бұл әуелі керекті қозғағыш жолды белсенді іздетеді және мінез-құлықтың тиімді тәсілін іріктеп алады. Сондықтан инстинкт мінездің іздеуші және аяқтаушы фазасьг Іболады.
Орталық жүйке жүйесі іштегі үстемді талапқа сәйкес мшез-дің тиісті стереотиптік әрекеттерін жүзеге асырады. Мидын, мі-нез құратын іс-әрекеті даярлык, және атщарушы болып бөлінеді. Даярлық іс-әрекет (ниет, мотивация) көбінесе ішкі мұқтаждык, сезімдері арқылы қадағаланады. Сондықтан оны сезімдік немесе мотивациялық жүйе деп атайды.
Атқарушы іс-әрекет көптеген арнамалы әсерленістерге байла-нысты болады. Ол анықтап тану үшін қолданылады. Сол себепті мұны танымдық немесе гностикалық жүйе дейді.
Танымдық және сезімдік жүйелерде мидың әртүрлі құрылым-дары катысады. Танымдық жүйе орталық жүйке жүйесінін. ар-найы бөлімдері (таламустық арнамалы жолдары, ми қыртысы-ның проекция алаңдары), ал сезімдік жүйе мидыц торлы кұры-ЛЬРМЫ, таламустың арнамалы бөліктері, лимбия жүйесі аркылы қызмет атқарады.
Даярлық және атқарушы іс-әрекет арасында туа біткен байла-иыс боладыі. Мәселен, атқарушы іс-орекеттің кейбір түрі драйв - рефлекстерді белсендіріп немесе тежеп, организмнің сезініс кө-ңіл-күйін өзгертіп отырады. Сонымен қатар әрбір драйв-атқару-шы іс-әрекеттің белгілі жүйелерін белсендіреді. Драйв -- ашығу, шөлдеу, үрей, долылык, т. б., олардық негізін түзетін жүйке іс-орекеті драйвтық рефлекстер. Соньгмен бірге оларға қарсы анти-драйв-рефлекстер болады (мәселен, аштық-тоқмейілдік сезім-дер). Барлық драйв-рефлекстердің негізін мотивация құрайды,
Шартты рефлекс қалыптастыру (И. П. Павлов бойынша).
аурулы жағдайда, организмнің жұмыскерлігі төмеыдесе немесе жуйке жүйесшің ісәрекеті нашарласа, шартты рефлекс қалыптаспайды; іііартты рефлекс жааарда бөтен тітіркенді.ргіштер әсер етпеуге тиіс.
Шартты рсфлекс қалыптастырарда пайдаланатын объект (адам немесе жануар) іс жүзінде керексіз бөгде әсерден және тә-жірибешіден арнайы бөлмеге оңашалануы қажет. Тәжірибеші камераньщ сыртымда отырып, қашьііқтан тітіркендіргіштсрді[1] қо-сып жануарлардың немесе адамның мінез өзгерістерін тексереді (5б-сурет).
Шартты рефлекстерді қалыптастыру жөніндегі тәжірибелерді И. П. Павлов сілекей бөлудіц шартсыз рефлексі негізінде жургіз-ді.
Шартты рефлекстің келссі нақтылы үлгісі -- қорғаныш реф-лексі. Ол ауыртаггын тітіркендіргіш колданғанда туатьпі шартсыз қорғаныс әсерленісі[1] негізінде қалыптасады. Мұнда шартты сиг-нал теріге электр тогымен әсер еткен кезімеи ұштастырылса қи-мыл-қорганыш шартты рефлексі тұйықталады.
Қазіргі кезде, шартты рефлекстердің калыптасу механизмін зерттегенде, мидың әртүрлі құрылымында тітіркендіргіштер әсе-рінен туатын электр құбылыстарын тіркеудің (электрография) ма.ңызы өте зор. Электр белсенділігін тіркеу үшін үлкен ми кыр-тысыіның әртүрлі аймақтарына және қаб"аттарына алдьш-ала енгізгеи электродтар қолданылады. Оларды таламустьщ арнама-лы және бейарнамалы ядрол.арына, торльг құрылымға, гипокама және мидың басқа бөлімдеріне жасауға боладъі.
Шартты рефлекстерді қалыптастыру тәжірибесінде, бүл әсерлеюске каты;сатын кейбір нейрондардын электр белсенділігін зерттеу үіиіи микроэлектіродты әдіс кецінен қолданылады.
СОН.РЫ жылдары жануарл.ардың ерікті мінез-кұлырын кіпю-фотога түсіру арқылы байқау, этограммалар құрастыру, мінез-лііі. әртурлі жардайларын тәжірпбелерде қайта жасап тексеру әтістеоі, этологиялык багыт кецікен тарады. Соны-мен катар тар-ть:млы одістердін бірі мерзімі ұзартылған эсерленістер здісі (И. С. Бериташвили'). Мұнда шартты спгналра _жануарлардың еркін.кимылының белгілі мерзімде кідірісінен кейін, олардың қа-лыптасқак дағдысьшын. мүлтіксіз сақталуы тексеріледі. Бұл әдіс жануарлар ми кыртысында шартты рефлскстер пайда болатын уакытша бсйланыстың тпянактылырын, яьви зердені тексеруте мумкінлік бе^еді. Зердені тексеру үшгн, бұда.ні басқа ауыртатын т:т;І,:пенд;рг:Іпті, бір рет қолланраннан кейін жануарлардың амал-с-ыз' к,аІІ:атып рсфлексін қалыптастыру әдісін гіайдаланура бо-лі:ды.
Жануаірлардың туа біткен үстіртш байымды мінез-құлыірын тексеру әдісіц ерекше атау керек. Опын ақикат көрсеткіші экстра-поляциял;;!:; рефлекстер мен біркелкі фигуралармен амалдау әре-ксті. Экстрополяциялық рефлсксте жануарлар өзінің сезімтал мүшелерінеп райып болгаи, жылжитып таспа бойымен астау-ІпадарьГ тагамиыц кеткеп багытыи болжап таб-адыі '(Д. В. Кру-ІпннскиГІ).
Жануарлардың амалдау қабілетін тексеру үшін, оларға таң-дап алуга РКІ түрлі көлемді 'пемесе жайпақ фигуралар көрссте-ді. Олар СЫЙЫМДЫЛЫРЫ бар көлемді фигураны тандап алуға тиіс-ті, өйтксні тарамды соларра гана жасырура болады. Бұл қабілет-тер маймылдар мен дельфиндерде толық жетілген.
ЛаамІІЫін жорары жуйке қызметін зерттеудің өз ерекшелікте-р[ ба.о. Оларда белгілі шартсы.ч рефлекстіи негһінде бірнеше іпартты рефлекстер қалыптасады. Олар кебіпесе тіл және сана арқылы.үйымдастырылады.
Мидың қызметіп зсрттоу тәсілдсрініи бірі -- клиникалык, эдіс. Б\-л наүкастарда байқалран аурудыц сипаттамала.рына талдау жасап, "каіітыі: болган адамдардын. миы-ндағы өзгерістермен са-лыстыру жолы. Ал оны жануарларда тәжірибе жүзінде жорары жүйке' жүйссінде 'әрекеттік бұзыльістап (невроз) жасап бақы-л а п л ьі.
Алып тастау (экстирпация)' одісі -- хнрургпялық жолмен нс-мссс милыц с-елгілі аумақтарын білдірмей істен шығару. Ол ү^шін стеоеотаксис кұралы арқььлы мйкрозлеклролтарды енгізу пайда-ланылады.
Тітіркендіру әдісі (электр ТОРЫ ІІемесе химиялык затта.р) -- мінездік әсерленісті иемесе ОЙЛЗРЫШТЫҚ к,абілетті (адамда) жү-зеге асыруда бүтіц мндыц әртүрлі құрыльшының әрекетін тексе-;.'угс мүмкіндік тугызады. Мүнда да мпға сіігізілген электродтар колланута болады. Мәселен, жануар мсн адам миының лнмбия-лық жүйесінс снгізілген электрод арқылы езін-өзі тіті.ркендіру қабілеті тексерілді (Дж. Олдс). Әсіресе гипоталамустыц ләз-зәт орталыгы.
Электрофизиологиялық әдіс -- адамныц мінездік әсерленісі мен шартты рефлекстер калыптасқаида ми ней,р.ондарында пай-Да болатын электр құбылыстарын анықтайды.
БІІохимиялык, эсііс -- көбінесе мидағы уақытша байланььстың калыптасуы мен нығаюы кезінде түзілетін әртүрлі макромолеку-лалар немесе физиологиялық белсенді заттар мөлшерін талдай-ды.
Кибернетикалық әдіс -- организмдегі, меңгерумен байланысты жалпы заңдылықтарға негізделген (ақпаратты қабылдау, өткізу өқдеу, кері байланыс т. б.).
Жоғары жүйке іс-әрекетін тексеретін кибернетикалық әдістің бір түрі моделдеу, ол үшін жануар Мен адамның кейбір мінездік әсерленісіне еліктеу үлгісін жасайды. Моделдеу әдісі жоғары жүйке ііс-ә.рекетіне физиологиялық талдау жасай алмайды, деген-мен осьг процестерді тсксеруге қосымша және келеіиегі мол әдіс болып есептеледі.
Сонымен мидың іс-әрекетпі Іпартты рефлекс арқылы зерттеу-мен қатар бірнеше тәсілдер қолдаиылса дұрыс нәтиже шығады.
Шартты рефлекстің қасиеттері
Шартсыз және шартты рсфлекстердің бірнеше айырмашы-лықтарьг болады. Шартсыз рефлекстер -- организмнің туа біткен жеке тұқым қуалайтын әсерленісі. Шартты рефлекстер -- орга-низмнің жеке дамуы кезсңіпде өмір тәжірибссі негізінде пайда болған қасиеті.
Шартсыз рефлекстін, салыстырмалы тұрақтылыры ба,р. Ал шартты рефлекс тұрақсыз, өзгергіш келеді. Ол белгілі бір жар-дайларга байланысты қурала-ды, сақталады немесе жойылып отырады.
Шартсыз рефлскстер нақтылы рецеитор тітіркендіргішіне жа-уаи ретінде пайда болады. Шартты рефлекстер органпзм қабыл-дайтын кез келген рецептор тітіркендіргішіне әсерленеді.
Шартты рефлекстер көбінесе үлкеи ми сыңарлары қы.ртысьі,н-да түйықталады. Шартсыз рефлекстер жұлын жоне мп бағаны деңгейінде жасалады. Олар филогенездік даму кезміде калыпта-сады, сөйтіі; түкым куалайтын рефлекстік әсерленістіц қорына кіреді.
Шартты рефлекстер тек шаіртсыз рефлекстің негічіііде олар-мен бірнсще рет үштастырылу нәтижесінде пайда болады. 6л үшін үлкен ми сыңарының қыртысы зейВн койып ұғынған сырт-қы ортаның (немесе организмнің ішкі күйі) өзгерістері кай-кайсы-сы шартсыз тітіркендіріспен бір мезгілде үштастырылып отыру керек.
Шартты рефлексті қальіптастыратыі! тітіркендіргіш -- шарт-ты тітірксндіргіш деіі аталады.
Шартты рефлекстің жіктелуі
Рецептор белгісіне ка,рай шартты рефлекстер экстрарецептив-тік (сыртқы қабылдағыштык) және интерорецептнвтік (ішкі қа-былдағыштық) болып екі үлкен топқа бөлінеді.
Экстрарецептивтік шартты рефлекстерге тітір-кендіргіштердің өзгешелігіне сәйкес көру, есту, иіс, дәм, түйсіну және температу-ралық рефлекстері жатады. Олар органпзм мен қоршаған орта-ның арақатынасында маңызды роль атқарады.
Интерорецептивтік шартты рефлекстср ағзалар рецепторла-рын Іпартсыз тітіркепумен ұштастырғанда калы'Птасады._Бүл ағ-заларды ме.ханпкалық тітіркендіргенде, ола,рда кысьш көбейгөи-де, қанның химиялық құрамы, осмостық қысымы, ішкі ортан.ың тсмпературасы езгергенде пайда боладьь. Интерорецептивтік ІІІартты рефлскстер баяу кальштасады жопе жануарлардың шарт-ты рефлекстік әсерленісі! шашьираңқы, жалпылама келеді.
Тиімділігіне карай Іпартты рефлекстер еегетативтік және ас-паптық (инструментальдык) болып екі топқа бөлінеді.
Вегетативтік шартты рефлекстерге тамақтану, жүрек-тамыр, тыныс, жыныіс рефлекстері кіреді. Жоғары дорежелі жаиуарлар-да піаотты рефлекстер оргашизмде жүзеге асырылатын барлық зат алмасу процестеріне қалыптасады.
Аспаптық шартты рефлекстер бұлшықсттерді.ң шартсьгз қимыл әсерленісі ІІегізінде ұйымдастыірылады (мәселен, цирктегі жану-арлар көрсететін ойындар). Аспаптық іс-орекеттің мәнісі -- орга-низм мен қоршаған ортан.ың қарым-қатынасының өзгеруіиде. Ол не дене жағданынын, кеңістіктегі ауытқуы (қимылдык, іс-әрекет) не органіізмнііц басқа де^нелерге әсері (амалдық Іс-Ә'рекет).
Шартты түрткінің тиімділігі қоршаған ортадағьі: әсерлердің ЖИЫНТЫРЫ мен жакдайльгқ аффеооітацияға байланысты. Соны-меп қатаа, бұл үшін белгілі мотивация мен зердсніқ жәііе тағы басқа заттардың қатысуы қажет.
Жапуа.рлардьщ аспаптьгқ іс-әрскеті жүзеге асырылуы үшін, мидың мандай бөлігінің қалыпты қызметі сақталуы керек. Егер мидыц мақдай бөлігі екі жағынаи да бұзылса, „мұндай күрделі рсфлекстер пайда болмайды. Сөйтіп олар жануарлардың аспап-тык іс-әрекстіне байымды әсер етеді.
Шартты рефлекстер тітіркендіргіштіц түрінс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz