«1С Кәсіпорын» жүйесінде материалдық емес активтер есебін жүргізу
КІРІСПЕ
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
1.3 Материалдық емес активтердің амортизациясы
2 ТОО «ЭГОФОМ» НЕГІЗІНДЕ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ ҚАБЫЛДАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ҚҰЖАТТАРДЫ ДАЙЫНДАУ
2.1 Материалдық емес активтерді қабылдау мен есепке алуда құжаттарды дайындау
2.2 Материалдық емес активтерді айналымнан шығарғанда, сатқанда құжаттарды даярлау
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясын есепке алу және түгелдеу 20
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЕСЕБІН «1С КӘСІПОРЫН» ЖҮЙЕСІНДЕ ЖҮРГІЗУ
3.1 «1С Кәсіпорын» жүйесі туралы жалпы сипаттама
3.2 Материалдық емес активтер есебін және амортизациясын «1С Кәсіпорын» жүйесінде жүргізу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
1.3 Материалдық емес активтердің амортизациясы
2 ТОО «ЭГОФОМ» НЕГІЗІНДЕ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ ҚАБЫЛДАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ҚҰЖАТТАРДЫ ДАЙЫНДАУ
2.1 Материалдық емес активтерді қабылдау мен есепке алуда құжаттарды дайындау
2.2 Материалдық емес активтерді айналымнан шығарғанда, сатқанда құжаттарды даярлау
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясын есепке алу және түгелдеу 20
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЕСЕБІН «1С КӘСІПОРЫН» ЖҮЙЕСІНДЕ ЖҮРГІЗУ
3.1 «1С Кәсіпорын» жүйесі туралы жалпы сипаттама
3.2 Материалдық емес активтер есебін және амортизациясын «1С Кәсіпорын» жүйесінде жүргізу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық әдістерін және формаларын қайта өзгертудің объективті қажеттілігін тудырады. Нарық жағдайына бейімделудің қиындығына қарамастан елде ғылыми-техникалық саясат, әлеуметтік-экономикалық қызметтің жаңа әрі озық нарықтық бағытын түбегейлі және қолданбалы зерттеу белсенділікпен жүргізілуде. Елдің микроэкономикасын басқаруға аса қажетті әртүрлі бизнес салаларындағы шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін талдау, аудит және басқару есебі сияқты арнайы қолданбалы ғылымдарға ерекше маңыз беріліп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің мәні мен ролі артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әртүрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпараттарды қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есеп – экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық жүргізуші кез-келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, қаржылық жағдайы ашық көрсетіледі.
Микроэкономикалық деңгейдегі даму туралы айтар болсақ, өндіріс тиімділігінің маңызды бағыттарының бірі – субъектінің активтерін пайдалануын жетілдіру, олардың қайтарымдылығын өсіру, олардың тұрақты және реттелген кеңейтілген ұдайы өндірісін жетілдіру. Бұл кез-келген шаруашылықтың материалдық және қаржылық ресурстарының шектеулілігімен тікелей байланысты. Субъектінің активтерін толық пайдалану еңбек өнімділігін өсіруге, ағымдағы өндіріс шығындарын азайтуға, оның басқа сапалық көрсеткіштерін жақсартуға және пайда үлесін арттыруға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты активтердің есебі мен экономикалық мазмұнын, кәсіпкерлік қызметтегі ролі мен орнын дұрыс түсіну оларды тиімді пайдалану жолдарын анықтау өндірістің экономикалық нәтижелеріне оң әсер тигізеді.
Әр қоғамның өмірінде материалды өндірістен басқа рухани өмір маңызды орын алады. Адам туылған кезінен бастап ойлауға, шығармашылыққа, ғылым мен өнер туындыларын жасауға қабілетті болып келеді. Мұндай әрекеттердің нәтижелері әрбір халықтың, мемлекеттің сонымен қатар жалпы адамзаттың рухани және интеллектуалдық потенциалын құрайды және арттырады. Ол жетістіктер интеллектуалдық меншік деп аталады, ал есеп жүйелерінің мақсатында оларды материалдық емес активтерге жатқызады.
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің мәні мен ролі артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әртүрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпараттарды қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есеп – экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық жүргізуші кез-келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, қаржылық жағдайы ашық көрсетіледі.
Микроэкономикалық деңгейдегі даму туралы айтар болсақ, өндіріс тиімділігінің маңызды бағыттарының бірі – субъектінің активтерін пайдалануын жетілдіру, олардың қайтарымдылығын өсіру, олардың тұрақты және реттелген кеңейтілген ұдайы өндірісін жетілдіру. Бұл кез-келген шаруашылықтың материалдық және қаржылық ресурстарының шектеулілігімен тікелей байланысты. Субъектінің активтерін толық пайдалану еңбек өнімділігін өсіруге, ағымдағы өндіріс шығындарын азайтуға, оның басқа сапалық көрсеткіштерін жақсартуға және пайда үлесін арттыруға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты активтердің есебі мен экономикалық мазмұнын, кәсіпкерлік қызметтегі ролі мен орнын дұрыс түсіну оларды тиімді пайдалану жолдарын анықтау өндірістің экономикалық нәтижелеріне оң әсер тигізеді.
Әр қоғамның өмірінде материалды өндірістен басқа рухани өмір маңызды орын алады. Адам туылған кезінен бастап ойлауға, шығармашылыққа, ғылым мен өнер туындыларын жасауға қабілетті болып келеді. Мұндай әрекеттердің нәтижелері әрбір халықтың, мемлекеттің сонымен қатар жалпы адамзаттың рухани және интеллектуалдық потенциалын құрайды және арттырады. Ол жетістіктер интеллектуалдық меншік деп аталады, ал есеп жүйелерінің мақсатында оларды материалдық емес активтерге жатқызады.
1 Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), 10-желтоқсан, 2008 ж // Алматы: ЮРИСТ, 2009 254 б.
2 Баймұханов С.Б., Балапанов Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». Алматы Экономик'С, 2003
3 Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 23 мамыр 2007ж бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары
4 Назарова В.Л., М.С. Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Алматы- Экономика, 2005.-298 бет..doc
5 Бухгалтердің және шаруашылық субъектісі есебін ұйымдастыру.// Бухгалтер бюллетені №15 27.03.2008
6 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы Экономик'С, 2003. - 360 бет..
7 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. (халықаралық стандарт) оқулық - Алматы 2006 жыл.
8 Нысанбаев С.Н., Қожамкүлова Ж.Т.Коммерниялық кәсіпкерлік негіздері. Оқу құралы. — Алматы Казақ университет., 2004. — 138 бет..
9 Попова Л.А. Бухгалтерский учет на предприятии, Учебное пособие – Караганда: «Арко», 2005, 257с.
10 Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях/Учебное пособие. – Алматы,2006.-472с.
11 О бухгалтерском учете и финансовой отчетности. Закон Рес¬публики Казахстан от 24 июня 2002 г., №329-11, Алматы; Юрист, 2002г.
12 Мычкина О.В. МСФО: Рекомендации по применению рабочего плана счетов: Практическое пособие – Алматы: Центральный дом бухгалтера, 2006 – 104с.
13 Платова О.В. Международные стандарты финансовой отчетности. Краткий перекрестный конспект-комментарий// Вопросы учета и налогообложения. – 2006, №4. –с.7-19
14 Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Учеб¬ное пособие. - Алматы: Экономика, 2000 г.
15 Сариев Д.Б. «1с:кәсіпорын» жүесінің бүгінүгі күнгі жетістіктері // Егемен Қазақстан газеті, № 62, 06.07.2008 ж.
16 Мукашева Д.Л. «1с:кәсіпорын» жүйесінде материалды емес активтер есебін жүргізудің жетісіктері.
2 Баймұханов С.Б., Балапанов Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». Алматы Экономик'С, 2003
3 Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 23 мамыр 2007ж бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары
4 Назарова В.Л., М.С. Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Алматы- Экономика, 2005.-298 бет..doc
5 Бухгалтердің және шаруашылық субъектісі есебін ұйымдастыру.// Бухгалтер бюллетені №15 27.03.2008
6 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы Экономик'С, 2003. - 360 бет..
7 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. (халықаралық стандарт) оқулық - Алматы 2006 жыл.
8 Нысанбаев С.Н., Қожамкүлова Ж.Т.Коммерниялық кәсіпкерлік негіздері. Оқу құралы. — Алматы Казақ университет., 2004. — 138 бет..
9 Попова Л.А. Бухгалтерский учет на предприятии, Учебное пособие – Караганда: «Арко», 2005, 257с.
10 Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях/Учебное пособие. – Алматы,2006.-472с.
11 О бухгалтерском учете и финансовой отчетности. Закон Рес¬публики Казахстан от 24 июня 2002 г., №329-11, Алматы; Юрист, 2002г.
12 Мычкина О.В. МСФО: Рекомендации по применению рабочего плана счетов: Практическое пособие – Алматы: Центральный дом бухгалтера, 2006 – 104с.
13 Платова О.В. Международные стандарты финансовой отчетности. Краткий перекрестный конспект-комментарий// Вопросы учета и налогообложения. – 2006, №4. –с.7-19
14 Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Учеб¬ное пособие. - Алматы: Экономика, 2000 г.
15 Сариев Д.Б. «1с:кәсіпорын» жүесінің бүгінүгі күнгі жетістіктері // Егемен Қазақстан газеті, № 62, 06.07.2008 ж.
16 Мукашева Д.Л. «1с:кәсіпорын» жүйесінде материалды емес активтер есебін жүргізудің жетісіктері.
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы 6
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану 11
1.3 Материалдық емес активтердің амортизациясы 13
2 ТОО ЭГОФОМ НЕГІЗІНДЕ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ ҚАБЫЛДАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ
ҚҰЖАТТАРДЫ ДАЙЫНДАУ 16
2.1 Материалдық емес активтерді қабылдау мен есепке алуда құжаттарды
дайындау 16
2.2 Материалдық емес активтерді айналымнан шығарғанда, сатқанда құжаттарды
даярлау 19
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясын есепке алу және түгелдеу
20
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЕСЕБІН 1С КӘСІПОРЫН ЖҮЙЕСІНДЕ ЖҮРГІЗУ 23
3.1 1С Кәсіпорын жүйесі туралы жалпы сипаттама 23
3.2 Материалдық емес активтер есебін және амортизациясын 1С Кәсіпорын
жүйесінде жүргізу 24
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 29
ҚОСЫМШАЛАР 30
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық
әдістерін және формаларын қайта өзгертудің объективті қажеттілігін
тудырады. Нарық жағдайына бейімделудің қиындығына қарамастан елде ғылыми-
техникалық саясат, әлеуметтік-экономикалық қызметтің жаңа әрі озық нарықтық
бағытын түбегейлі және қолданбалы зерттеу белсенділікпен жүргізілуде. Елдің
микроэкономикасын басқаруға аса қажетті әртүрлі бизнес салаларындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін талдау, аудит және басқару есебі
сияқты арнайы қолданбалы ғылымдарға ерекше маңыз беріліп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің мәні мен ролі артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына,
әртүрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, субъектінің нарықтағы іс-
қимылын анықтауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық
қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпараттарды қалыптастыру бухгалтерлік
есептің басты мақсаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есеп – экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің
бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық
жүргізуші кез-келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті
сипатталып, қаржылық жағдайы ашық көрсетіледі.
Микроэкономикалық деңгейдегі даму туралы айтар болсақ, өндіріс
тиімділігінің маңызды бағыттарының бірі – субъектінің активтерін
пайдалануын жетілдіру, олардың қайтарымдылығын өсіру, олардың тұрақты және
реттелген кеңейтілген ұдайы өндірісін жетілдіру. Бұл кез-келген
шаруашылықтың материалдық және қаржылық ресурстарының шектеулілігімен
тікелей байланысты. Субъектінің активтерін толық пайдалану еңбек
өнімділігін өсіруге, ағымдағы өндіріс шығындарын азайтуға, оның басқа
сапалық көрсеткіштерін жақсартуға және пайда үлесін арттыруға мүмкіндік
береді.
Осыған байланысты активтердің есебі мен экономикалық мазмұнын,
кәсіпкерлік қызметтегі ролі мен орнын дұрыс түсіну оларды тиімді пайдалану
жолдарын анықтау өндірістің экономикалық нәтижелеріне оң әсер тигізеді.
Әр қоғамның өмірінде материалды өндірістен басқа рухани өмір маңызды
орын алады. Адам туылған кезінен бастап ойлауға, шығармашылыққа, ғылым мен
өнер туындыларын жасауға қабілетті болып келеді. Мұндай әрекеттердің
нәтижелері әрбір халықтың, мемлекеттің сонымен қатар жалпы адамзаттың
рухани және интеллектуалдық потенциалын құрайды және арттырады. Ол
жетістіктер интеллектуалдық меншік деп аталады, ал есеп жүйелерінің
мақсатында оларды материалдық емес активтерге жатқызады.
Қоғамның ғылыми және рухани потенциалы дұрыс әлеуметтік-экономикалық
саясатпен бірге қоғамның алға қойған мақсаттарына жетуін қамтамасыз етеді.
Бұл Қазақстан үшін өте маңызды болып отыр. Елімізде шикізат пен энергия
тасымалдаушыларды сыртқа шығаруға ғана сеніп қоймай, міндетті түрде
ғылымсиымды және күрделі өндірістерді дамыту керек, әлемдік технологиялық
еңбек бөлінісінде өз орнын табуға көңіл бөлу керек.
Материалдық емес активтер Қазақстанның есеп жүйесінде ең алғаш
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Қаржы министрлігінің 1991 ж. 1
қарашадағы № 56 бұйрығымен енгізілді. Сол кезге дейін материалдық емес
активтер жалған капитал деп есептелді.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің болмауы
кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштерінің бұрмалануына ұшыратты. Өндірісте
бірінші рольде тұратын нақты бар капитал – интеллектуалдық меншіктің болуы
теріске шығарылды, ал бұл активтерді мойындап, олардың бағасын білгендер
үшін үлкен пайдаларға қол жеткізуге мүмкіндік болды.
Дамыған елдерде әуендер мен әндер, фильмдер мен кітаптар, күрделі
химиялық өнімдер, дәрі-дәрмектер мен тағамдық қоспалар, үнемді экологиялық
таза технологиялар, электронды есептеуіш машиналарға арналған интегралдық
микросхемалар мен бағдарламалық өнімдер сияқты шығармашылық интеллектуалдық
әрекет нәтижелерімен сауда жүргізу басты табыс көзіне айналуда.
Қазақстан Республикасы орын тепкен нарықтық қатынастардың ақиқатын
түсіне отырып, интеллектуалдық меншік мәселелерін реттеудің нормативтік-
құқықтық негізін жасады, адамның шығармашылығының барынша елеулі
объектілерінің мәртебесін анықтады. Бұл саладағы нормативтік құқықтық
актілер жеткілікті базаны қалыптастырады және әлемде белгілі материалдық
емес активтерді толық дерлік қамтиды.
Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінде материалдық емес активтерді
сауатты және дұрыс анықтау, рәсімдеу, бағалау мен есептеу бизнес нәтижелері
мен фирма бағасына тікелей әсер етіп өте маңызды роль ойнайды.
Осы курстық жұмыстың зерттеу объектісі ЭГОФОМ жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорын қызметіндегі, бухгалтерлік
есептегі материалдық емес активтердің алатын орнын қарастыру, олардың
түрлерін, бағалау тәсілдерін, ЭГОФОМ жауапкершілігі шектеулі
серіктестігіндегі есебін ұйымдастыруды, аудитін жүргізуді меңгеру болып
табылады.
Курстық жұмыстың алдына қойған мақсатқа жету үшін жұмысты орындау
барысында келесідей міндеттерді шешу қарастырылған:
– материалдық емес активтер туралы әртүлі әдебиеттерді пайдалана
отырып, материалдық емес активтердің экономикалық мәнін айқындау
мен нақтылау;
– материалдық емес активтердің түрлері мен қолданылу аясын
қарастыру;
– материалдық емес активтердің амортизациясын есепке алу мен
есептеуді меңгеру;
– ЭГОФОМ жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі материалдық
емес активтердің есебін ұйымдастыруды меңгеру;
– материалдық емес активтердің есебін 1 С бағдарламасы негізінде
жетілдіруді қарастыру;
Курстық жұмыс үш тараудан тұрады. Алғашқы тарауда материалдық емес
активтердің сипаттамасы және бөліну түрлері, оларды бағалау мен
амортизациясын есепке алу қаралды.
Екінші тарауда материалдық емес активтердің есебін жүргізудің жалпы
ережелері және оларды есептеу мен бағалау, олардың қозғалысының есебін
ұйымдастыру және халықаралық стандарттар бойынша жетілдіру жолдары
қарастырылады.
Үшінші тарауда материалдық емес активтер есебі қазіргі күнгі 1С
бағдарламасы негізінде қарастырылады.
1 Материалдық емес активтерді есепке алудың теориялық негіздері
1.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
Материалдық емес активтер — бұл өндірісте ұзак мерзім бойына пайдалану
үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, кызметтерді), сатуға, әкімшілік
мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні)
жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар
субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта
экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады:
– егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса;
– болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың тікелей қатысы
болса.
Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын болса, онда оның
экономикалык олжа табу мүмкіндігі ашылады. Келешек экономикалық олжа, осы
материалдық емес активпен тікелей байланысты, егер олар мынадай жағдай
алынса:
– болашақ экономикалык олжаны өсіруде материалдық емес
активтердің ролі аныкталса;
– субъектінің осы активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті
болса;
– бүгінгі күнге пара-пар қаржылық, техникалық және басқа да
ресурстар бар болып, субъектіге болашақта күтілетін экономикалық
олжаны алуға колайлы жағдай туғызса. [2, 98-б]
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер — нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал-жабдьқты басқару үшін, оны
компьютерлік бағдарламамен камтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-
жабдықтар қызмет ете алмайды. Сондыктан, бағдарлама құрал-жабдықтың
бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен
қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін пайымдап ақыл-парасатпен анықтау
керек, өйткені ол негізгі құралдың да, материалдық емес активтің де
құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің)
құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен камтамасыз ететін
— дискетте, фильм-лентасында, заңды кұжаттау (лицензия, патент) — қағазда
болады, бірақ дискет те, лента да, кағаз да өз кезегінде қосалқы элементтер
болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған карамастан, материалдық та, материалдық емес активтердің де
есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірак соңғының есебінде теңестіру немесе
ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты
аспектілері өте күрделі болып саналады.
Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне жеке
теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент, сауда маркісі сияқтылары, ал
басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай материалдық
емес активтердің кұны басқа да фирманың активтерімен тығыз байланыста
шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтің қатарына гудвилл жатады,
ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің машықтық деңгейіне
негізделеді. Мысал: Жоғары радиациялық (сәуле шашатын) зонада орналасқан
фармацевтикалық "Феникс" кәсіпорны дәрі-дәрмек препаратын өндіретін
фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық келісім жасасты делік. Ол
радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды емдеу үшін қажет.
Компанияның келешектегі экономикалык пайдасы (олжасы) жоғарыда аталған
лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады, егер де:
сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы жоғары
болса және онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай-ақ өндірілетін
препараттың келешекте үлкен экономикалык пайда әкелетіндігіне толык сенім
болса;
препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет
білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да
қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды құжаттардың құқын рәсімдемей-ақ
осы экономикалык олжамен баска кәсіпорындардын шұғылдануына тиым сала
алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда ол
басқа субъектінің айналысуына тиым салады. [4, 120-б]
Материалдық емес активтерге: лицензиондык келісімдер, компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар
белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық
жұмыстар және т.б.
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-
хау", ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы
пайдалану технологиясы немесе өнімнін сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік
үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. "Ноу-хау" - құжаттама
өндірістік озық тәжірибесін құжатталған түрінде керсетілген нысан және т.б.
түрінде керінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халыкаралық
қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында "ноу-хау" техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялык және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялык келісім-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, "кілті қолма-қол"
тапсырылатын кұрылыста және т.б. кызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлык,
құқықтар мен патенттік акдараттар субъектінің меншігі болып табылады.
Кәсіпорын "ноу-хаудың" кұпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын
бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтің анықтамасына жауап
бере алады.
"Ноу-хау" өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен қүнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. "Ноу-хау"
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен калыптасады және ол
оның иесіне теленетін сыйакының орнықты тағайындалған сомасы түрінде
көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен
патенттерден "ноу-хаудың" өзгешелігі, ол әдетте, субъектінің
жарғылықкапиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы
мүмкін. "Ноу-хаудың" субъект балансына алынатын құны қүрылтайшылар немесе
қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен анықталады. [5, 101-б]
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ
кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестері туралы және тағы да басқа мәліметтер
жатады.
Ұйымдастыру шыгындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды
құру кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына жатқызылады.
Бұл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық. емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге төленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, кұжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу т.б.
шығындары жатады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды пайдалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
2. Коммерциялык қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл
топқа тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге асырушы
заңды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық зандармен
қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға пайдалануға тыйым
сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, колдану, әкелу,
сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа осы
іспеттес әрекет жасалса, онда ол тауар иесінің құқықтарына қол сұғу болып
есептелінеді.
Таңбалар сөз түрінде, керкем сурет түрінде, к-лемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: олар кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден т9ратын, сондай-ақ
мемлекеттік елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердің ресми аттары,
халыкаралық және үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе
қыскартылған аттары, ресми қабылданған бақылау, кепілдік және сапасын
(пробасын) көрсететін белгілері, мөрлер, марапатгау белгілері және басқа да
айырым белгілерінен немесе соларға өте ұқсас, аралас деңгейіндегі
белгілерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етілмейді. Тауарды, тұтынушыны
немесе жасаушыны жаңылыстыратын элементтері бар, қоғамдық мүдделер мен
адамгершілік принциптеріне кайшы келетін тауар таңбалары да тіркелмейді.
Занды немесе жеке тұлға тіркелген барлык тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы - тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе баска географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шықкан жерінің атауы географиялык объектінің тарихи атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауардың шыкқан
жерінің атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада,
проспектілерде, банкілерде және басқа да тауарды шаруашылық айналымына
енгізуге байланысты басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәсекелестіктің әрекет
етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасальнған өнімдер
арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын "Белорусь" (тракторлары),
"Зенит" (фототауарлары), "Новое заря" (парфюмериясы), "Лада"
(автомобильдері), "Рахат" (конфеттері) "Слава" және "Чайка" (сағаттары)
және т.б. тауарлық белгілермен бұйымдарды шығарушылар өздерінің сенімді де
іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен қатар, шетелге енім шығарушы
кәсіпорындар тауар таңбаларымен тауарлардың шығу орындарының атын қорғауды
да қамкорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай қорғаудың болмауы ұқсас немесе
дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижесі болып табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
ұрындыруы мүмкін. Ал енді географиялык, белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауарлардың жасанды таңбалары өте жиі кездеседі, өйткені ол
кәсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың сату
мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын өсіреді.
Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның өте
қымбат тұратын активі болып табылады, себебі компания оны сата алады немесе
жарғылык капиталға қосқан үлесі ретінде пайдалану құқығын береді. Бірақ ол
үшін тауар таңбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде кәсіпорынның
тауар таңбасын бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік құн, сатып алу құны,
нарықтық құны бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар таңбаларын өзіндік
құны аркылы есепке алған дұрыс болса, сатып алынған тауар таңбасын немесе
тауар таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу құнымен, ал жарғылық
капиталға үлес ретінде салынған тауар таңбасын нарықтық құнымен есепке
алған жөн. Тауар таңбасының нарыктық құнын анықтау үшін арнайы есептеулер
жүргізу керек. [6, 108-б]
Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу орындарының
атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған құқыктық, экономикалық
және ұйымдастыру қарым-катынастары 1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесі кабылдаған "Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету
таңбалары және тауарлар шығарылған жерлердің атауы туралы" Қазақстан
Республикасы Заңымен реттеледі.
3. Қолдану (пайдалану) құқықтарымен байланысты материалдық емес
активтер. Бұл топқа жаңалык ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану
құқықтары, копирайт (көшіру құкығы) лицензиялар және басқалар жатады.
4. Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына "Фирма бағасы" ("гудвилл"), интеллектуалдық меншік
және тағы басқалары кіреді ("гудвилл" құрамьна кіретін материалдық емес
активтер 1-суретте көрсетілген).
1-сурет. "Гудвилл" құрамьна кіретін материалдық емес активтер
Гудвиллды бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда, ол компанияларды
біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып алынған бағасын
және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі баланстық қалдык кұнының
(міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. Әдетте, мүндай кәсіпорындардың (бөлімшелердің) баланстық құнымен
емес, аукционда (конкурста), кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу
мүмкіндігіне, оның өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа
факторларға байланысты анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып
алынатыны нарықтық қатынастар жағдайында пайда болатын заңды кұбылыс.
Кәсіпорынның (бөлімшенің) сатылу құны оның балансындағы активтерінен асып
түсуі "Фирма бағасын" құрайды.
Демек, кәсіпорын өзінің баланстық құнынан артык. бағаға сатылуы, оның
біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан.
Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жарнама саясаты,
бұрындары белгісіз болған табиғи ресурстарының ашылуы, жоғары несиелік
рейтингі, қызметтерлерінің машықтығының жоғары болуы, географиялық
орналасуының артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұракты
байланысының болуы, т.б. Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында
жоғарыда келтірілген факторларға сәйкес тұрақты түрде қатысып отырғандығын,
бірақ ол есеп беруде тек кәсіпорынды сатқанда ғана көрініс табатындығын
көреміз.
Дегенмен де, гудвиллдің сандық мөлшерін белгілеу, кәсіпорынның өз
табысын бағалауымен тікелей байланысты болып келеді.
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
Материалдық емес активтер актив ретінде болашақта экономикалық олжа
әкелетін активтер ретінде танылады (есепке тіркеледі). Өз кезегінде,
материалдық емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде
ғана дұрыс анықталуы мүмкін; кез келген уақытга мәміле жасауға ынта
білдіруші сатып алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және
сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады.
Біршама материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды өйткені
олар өте сирек кездеседі, мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен
музыкаға берілген авторлык құқықтары және бір актив үшін төленген сомасы
осы тәріздес басқа активтің құнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды.
Сондықтан көптеген материалдық емес активтердің құнын, әдетте, екі
жақтың келісімі бойынша анықтайды.
Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы құны
бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердің бастыпқы құны олардың
алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттан түссе (сатып алынган
бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен; айырбастау арқылы немесе мемлекеттік
субсидияның есебінен) немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің өз күшімен
жасалса.
Құн кағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде
сол құны бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу құнына сатып алумен
байланысты барлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы,
тасымалдау шығыны және т.б. [2, 95-б]
Егер де материалдык емес активтер бартерлік (айырбас) негізде алынса,
онда олрдың бағасы нарықтық құн немесе осы тәріздес материаддық емес
активтер кұны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтің бастапкы
кұны несие есебінен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы
құнына косылмайды, ал ол кезеңдік шығысқа жатқызылады. Егер материалдық
емес активтің бастапқы құны мемлекеттің есебінен тегін (немесе номиналды
атаулы, немесе мемлекеттің субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату
немесе белсенді нарықгағы материалдық емес активтерінің тап осы түрінің
құны бойынша танылады. Егер де Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығының
кажеттілігін камтамасыз ету үшін, мысалы, шегірткеге карсы күресетін
препаратқа "АВВА" кәсіпорынның лицензиондык келісімін тегін алды делік,
бұндай жағдайда аталған лицензиондық келісімңің белсенді нарығы болмайды.
Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен козғалысын есепке алу
2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы
шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің келіп түскен айдың
басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша -
материалдық емес активтердің есептен шығарьлғандары керсетіледі.
Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
2710 – Гудвилл, онда гудвиллдің болуымен және қозғалысымен
байланысты операциялар көрсетіледі;
2720 – Гудвиллдің құнсыздануы, онда құнсызданудан болуы мүмкін
залалдар тұрғысынан жүйелі жүргізілетін тестілеу қорытындылары бойынша
гудвиллдің құнсыздануын көрсету жөніндегі операциялар ескеріледі;
2730 – Өзге материалдық емес активтер, онда сипаты және ұйымның
қызметінде қолданылу жағынан ұқсас активтер тобы есепке алынады, мысалы:
– тауарлық белгілер;
– титулдық және баспа құқықтары;
– компьютерлік бағдарламалық қамсыздандыру;
– лицензиялар мен франшизалар;
– өнеркәсіптік меншікке арналған авторлық құқықтар, патенттер
және басқа құқықтар, көрсетілетін қызметтерге және пайдалануға
арналған құқықтар;
– рецептілер, формулалар, модельдер, сызбалар және тәжірибелік
үлгілер; және әзірлеу процесіндегі материалдық емес активтер.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны субъектінің өз күшімен де
жасалуы мүмкін, ол кезде оның құны нақты тікелей шығынымен де және үстеме
шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшін, 2700 "Материалдық
емес активтер" шоттарының бөлімшесіне, жеке "Материалдық емес активтерді
жасау шығындары" деп аталатын ішкі (субшоты) ашылуы мүмкін. Осы аталған
субшотқа мынадай шығындар енеді:
– материалдық емес активтерді жасауға катысқан еңбеккерлердің
еңбек ақысы;
– заң бойынша белгіленген еңбек ақыдан жасалатын аударымдар;
– материалдық емес активтерді жасау кезінде тұтынатын материалдар
мен атқарылатын қызметтер;
– несие үшін төленетін пайыздар (марапаттаулар);
– басқа да шығындар;
– үстеме шығындар.
Материалдық емес активтерді жасауға кеткен барлық шығындар өзінің
анықтамасы мен тұжырымдамасына сәйкес келген кезден бастап, 2700
"Материалдық емес активтердің" бөлімше шоттарының және "Материалдық емес
активтерін жасауға кеткен шығындар" субшотының дебеті бойынша есепке
алынады.
Ал сәйкес кезеңге дейінгі орын алған барлық шығындарға 7210 шоты
дебеттеліп, 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше шоттары және
"Материалдық. емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшоты
кредиттеледі.
Субъектінің күшімен жасалған материалдық емес активтерді өз арналымы
бойынша қолдануда қолданса, онда олардың дайындық кезеңінен бастап,
жасалған шығыңдарды 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше
шоттарының, "Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар"
субшотының кредитінен 2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің тиесілі
шоттарының дебетіне есептен шығарылады.
Субъектінің өзі жасаған тауар белгілері материалдық емес актив ретінде
танылмайды, өйткені олардың нақты құнын анықтау мүмкін бола бермейді.
Компанияның жасаған жарнама шығындарынан тауар белгісіне тиесілісін анықтау
мүмкін емес, бірак ол субъектінің атағын шығаруға қолайлы жағдай туғызады
және нарық жағдайында тауардың қозғалысын арттырады. Сондықтан бұндай
жарнамаға кеткен шығындар есептік кезеңнің шығыстарына жатқызылады және
материалдық емес активтердің алынатын құнына енгізілмейді. [6, 128-б]
Демек, мына шығындар жұмсалғанымен материалдық емес активтерге
жатпайды, олар тек кезеңдік шығыстар болып танылады:
– зерттеуге кеткен шығындар;
– өндірістік немесе жаңа цехтардың ашылуына дейінгі кеткен
шығындар (егер бұл шығындар негізгі құралдың бастапқы құнына
қосылмаса);
– кәсіпорынды ашуға, заңды құжаттарын (жарлық, құрылтай келісім
шарттарын, мөрін, штампын тб.) әзірлеуге кеткен шығындар;
– мамандарды оқытуға кеткен шығындар;
– жарнамаға кеткен шығындар;
– жетілдіруге, кешуге, қайта қүұруға кеткен шығындар;
– субъектінің жасаған: тауар белгілеріне, фирма атауларына т.б.
шығындар;
– белгілі бір қызметтүрін жүзеге асыру үшін мемлекет берген
лицензияға кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан
аспаса);
– патенттерге кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан
аспаса).
Алғашқыда, материалдық емес активтерді алу ретінде танылған шығыстары,
біршама уақыт өткеннен кейін оның құнының бір бөлігі болып саналмайды.
Бірақ бұндай шығындарды нақты бір материалдық емес активтерге жатқызу қиын,
әдетте, олардың экономикалық олжа әкелетінін анықтау оңай емес.
1.3 Материалдық емес активтердің амортизациясы
Материалдық емес активтер құнына сәйкес қағидасы бойынша активтің
әрекет ететін мерзім бойына жүйелі түрде есептен шығарылып отырылуы тиіс.
Біз жоғарыда атап өткеніміздей, материалдық емес активтердің есебінде
экономикалық кызмет ету мерзімін белгілеу жеткілікті түрде күрделі болып
саналады және материалдық емес активтердің амортизациялық кезеңін анықтау
барысында келесі факторларды ескерген жөн:
– занды, реттеуші, келісімді жағдайларын ескеріп, олардың
максималды кызмет ету мерзімімен шектелуі мүмкін;
– жаңарту немесе ұзарту жағдайлары келсе, онда оның топшыланған
кызмет ету мерзімі өзгеруі мүмкін;
– тозу, сұраныс және басқа да экономикалык факторлар оның қызмет
ету мерзімін кысқартуы мүмкін;
– келешектегі бәсекелестіктердің және баска да субъектілердің
әрекеті (іс-қимылы) материалдық емес активтердің бүгінгі
белсенділік қабілеттілігін шектеуі мүмкін;
– материалдық емес активтердің, кейбір түрлерінің қызмет ету
мерзімі сол активтердің кұрамдас бөлшектері болуы мүмкін.
Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін субъектінің
өзі дербес белгілей алады, егер де заңдармен басқаша жағдайы қарастырылмаса
(патент, авторлык құқық) немесе келісім-шартпен (лицензиондық келісім).
Материалдық емес активтердің мерзімін дәл анықтау мүмкін болмаған жағдайда,
оның пайдалы пайдалану мерзімін 10 жыл деңгейінде белгілейді, бірақ ол
шаруашылық жүргізуші субъектінің қызмет ету мерзімінен аспауы керек. [7,
151-б]
Материалдық емес активтерді есептеу үшін әртүрлі әдістер
пайдаланылады: бірқалыпты (түзу сызықты), қалдық құнын азайтатын және
кумулятивтік. Әдісті тандау активтен күтілетін экономикалық олжаның тұтыну
моделіне байланысты болып келеді.
Материалдық емес активтердін арналымы бойынша пайдалануға дайындық
кезеңінен бастап амортизациясын есептейді.
Амортизациялық сомасы әдетте, шығыс ретінде танылады, егер де ол басқа
да активтердің құнына қосылмаса. Амортизацияны есептеу әдісін тандау бір
есептік кезеңнен екіншісіне жүйелі түрде ауысып отырады, егер де
активтерден алынатын олжаның тұтыну моделі айтарлықтай өзгермесе.
Материалдық емес активтердің жою құны өте сирек кездеседі, олардан алынатын
олжа тек қызмет ету мерзімінің соңында аныкталады. Сондықтан материалдық
емес активтердің жою құны, әдетте нольге тең болады.
Материалдық емес активтердің амортизациясын (тозуын) есепке алуға 2740
"Материалдық емес активтердің амортизациясы" деп аталатын бөлімшесінің
шоттары арналған:
2741 "Материалдық емес активтердің амортизациясы - лицензиялық
келісімдер", 2742 "Материалдық емес активтердің амортизациясы
-бағдарламалық жабдықтау", 2743 "Материалдық емес активтердің амортизациясы
- патенттер", 2744 "Материалдық емес активтердің амортизациясы -
ұйымдастыру шығындары", 2745 "Материалдық емес активтердің амортизациясы -
"Гудвилл", 2746 "Материалдық емес активтердщ амортизациясы - тағы
басқалары".
Бұл шоттар пассивті, реттеуші, контрактивті болып келеді, олардың
кредиті бойынша ай басындағы амортизацияның (тозудың) қалдығы, ағымдағы
айда есептелінген амортизациясы және есеп берілген айдың соңындағы
амортизацияның қалдығы көрсетіледі, ал дебеті бойынша - материалдық емес
активтердің амортизациясын (тозуын) есептен шығарылған (темендетілген)
сомасы көрсетіледі. Материалдық емес активтердің амортизациясы олардың
бастапқы кұнынан және тиімді пайдаланудың болжамды мерзіміне анықталған
нормалар бойынша әр ай сайын есептелініп отырады.
Әрбір кәсіпорын материалдық емес активтердің барлық түрлерінің
пайдалану мерзімін, негізделген (дәлелденген) есептер бойынша анықталуы
тиіс.
Амортизацияның (тозу) есептелінген сомасына: 7110 "Тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сату шығындары", 7210 "Жалпы және әкімшілік
шығындары", 8045, 8046 "Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес
активтердің амортизациясы", шоттары дебеттеледі де, 2741-2746 шоттары
кредиттеледі.
2 ТОО ЭГОФОМ негізінде материалдық емес активтерді қабылдау тәртібі және
құжаттарды дайындау
2.1 Материалдық емес активтерді қабылдау мен есепке алуда құжаттарды
дайындау
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы "Материалдық емес
активтерді қабылдау - беру актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес
активтердің түрі дәл аталады және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында
жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапкы құны, амортизация
нормасы және басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы 6
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану 11
1.3 Материалдық емес активтердің амортизациясы 13
2 ТОО ЭГОФОМ НЕГІЗІНДЕ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІ ҚАБЫЛДАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ
ҚҰЖАТТАРДЫ ДАЙЫНДАУ 16
2.1 Материалдық емес активтерді қабылдау мен есепке алуда құжаттарды
дайындау 16
2.2 Материалдық емес активтерді айналымнан шығарғанда, сатқанда құжаттарды
даярлау 19
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясын есепке алу және түгелдеу
20
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЕСЕБІН 1С КӘСІПОРЫН ЖҮЙЕСІНДЕ ЖҮРГІЗУ 23
3.1 1С Кәсіпорын жүйесі туралы жалпы сипаттама 23
3.2 Материалдық емес активтер есебін және амортизациясын 1С Кәсіпорын
жүйесінде жүргізу 24
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 29
ҚОСЫМШАЛАР 30
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық
әдістерін және формаларын қайта өзгертудің объективті қажеттілігін
тудырады. Нарық жағдайына бейімделудің қиындығына қарамастан елде ғылыми-
техникалық саясат, әлеуметтік-экономикалық қызметтің жаңа әрі озық нарықтық
бағытын түбегейлі және қолданбалы зерттеу белсенділікпен жүргізілуде. Елдің
микроэкономикасын басқаруға аса қажетті әртүрлі бизнес салаларындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін талдау, аудит және басқару есебі
сияқты арнайы қолданбалы ғылымдарға ерекше маңыз беріліп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің мәні мен ролі артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына,
әртүрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, субъектінің нарықтағы іс-
қимылын анықтауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық
қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпараттарды қалыптастыру бухгалтерлік
есептің басты мақсаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есеп – экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің
бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық
жүргізуші кез-келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті
сипатталып, қаржылық жағдайы ашық көрсетіледі.
Микроэкономикалық деңгейдегі даму туралы айтар болсақ, өндіріс
тиімділігінің маңызды бағыттарының бірі – субъектінің активтерін
пайдалануын жетілдіру, олардың қайтарымдылығын өсіру, олардың тұрақты және
реттелген кеңейтілген ұдайы өндірісін жетілдіру. Бұл кез-келген
шаруашылықтың материалдық және қаржылық ресурстарының шектеулілігімен
тікелей байланысты. Субъектінің активтерін толық пайдалану еңбек
өнімділігін өсіруге, ағымдағы өндіріс шығындарын азайтуға, оның басқа
сапалық көрсеткіштерін жақсартуға және пайда үлесін арттыруға мүмкіндік
береді.
Осыған байланысты активтердің есебі мен экономикалық мазмұнын,
кәсіпкерлік қызметтегі ролі мен орнын дұрыс түсіну оларды тиімді пайдалану
жолдарын анықтау өндірістің экономикалық нәтижелеріне оң әсер тигізеді.
Әр қоғамның өмірінде материалды өндірістен басқа рухани өмір маңызды
орын алады. Адам туылған кезінен бастап ойлауға, шығармашылыққа, ғылым мен
өнер туындыларын жасауға қабілетті болып келеді. Мұндай әрекеттердің
нәтижелері әрбір халықтың, мемлекеттің сонымен қатар жалпы адамзаттың
рухани және интеллектуалдық потенциалын құрайды және арттырады. Ол
жетістіктер интеллектуалдық меншік деп аталады, ал есеп жүйелерінің
мақсатында оларды материалдық емес активтерге жатқызады.
Қоғамның ғылыми және рухани потенциалы дұрыс әлеуметтік-экономикалық
саясатпен бірге қоғамның алға қойған мақсаттарына жетуін қамтамасыз етеді.
Бұл Қазақстан үшін өте маңызды болып отыр. Елімізде шикізат пен энергия
тасымалдаушыларды сыртқа шығаруға ғана сеніп қоймай, міндетті түрде
ғылымсиымды және күрделі өндірістерді дамыту керек, әлемдік технологиялық
еңбек бөлінісінде өз орнын табуға көңіл бөлу керек.
Материалдық емес активтер Қазақстанның есеп жүйесінде ең алғаш
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Қаржы министрлігінің 1991 ж. 1
қарашадағы № 56 бұйрығымен енгізілді. Сол кезге дейін материалдық емес
активтер жалған капитал деп есептелді.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің болмауы
кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштерінің бұрмалануына ұшыратты. Өндірісте
бірінші рольде тұратын нақты бар капитал – интеллектуалдық меншіктің болуы
теріске шығарылды, ал бұл активтерді мойындап, олардың бағасын білгендер
үшін үлкен пайдаларға қол жеткізуге мүмкіндік болды.
Дамыған елдерде әуендер мен әндер, фильмдер мен кітаптар, күрделі
химиялық өнімдер, дәрі-дәрмектер мен тағамдық қоспалар, үнемді экологиялық
таза технологиялар, электронды есептеуіш машиналарға арналған интегралдық
микросхемалар мен бағдарламалық өнімдер сияқты шығармашылық интеллектуалдық
әрекет нәтижелерімен сауда жүргізу басты табыс көзіне айналуда.
Қазақстан Республикасы орын тепкен нарықтық қатынастардың ақиқатын
түсіне отырып, интеллектуалдық меншік мәселелерін реттеудің нормативтік-
құқықтық негізін жасады, адамның шығармашылығының барынша елеулі
объектілерінің мәртебесін анықтады. Бұл саладағы нормативтік құқықтық
актілер жеткілікті базаны қалыптастырады және әлемде белгілі материалдық
емес активтерді толық дерлік қамтиды.
Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінде материалдық емес активтерді
сауатты және дұрыс анықтау, рәсімдеу, бағалау мен есептеу бизнес нәтижелері
мен фирма бағасына тікелей әсер етіп өте маңызды роль ойнайды.
Осы курстық жұмыстың зерттеу объектісі ЭГОФОМ жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорын қызметіндегі, бухгалтерлік
есептегі материалдық емес активтердің алатын орнын қарастыру, олардың
түрлерін, бағалау тәсілдерін, ЭГОФОМ жауапкершілігі шектеулі
серіктестігіндегі есебін ұйымдастыруды, аудитін жүргізуді меңгеру болып
табылады.
Курстық жұмыстың алдына қойған мақсатқа жету үшін жұмысты орындау
барысында келесідей міндеттерді шешу қарастырылған:
– материалдық емес активтер туралы әртүлі әдебиеттерді пайдалана
отырып, материалдық емес активтердің экономикалық мәнін айқындау
мен нақтылау;
– материалдық емес активтердің түрлері мен қолданылу аясын
қарастыру;
– материалдық емес активтердің амортизациясын есепке алу мен
есептеуді меңгеру;
– ЭГОФОМ жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі материалдық
емес активтердің есебін ұйымдастыруды меңгеру;
– материалдық емес активтердің есебін 1 С бағдарламасы негізінде
жетілдіруді қарастыру;
Курстық жұмыс үш тараудан тұрады. Алғашқы тарауда материалдық емес
активтердің сипаттамасы және бөліну түрлері, оларды бағалау мен
амортизациясын есепке алу қаралды.
Екінші тарауда материалдық емес активтердің есебін жүргізудің жалпы
ережелері және оларды есептеу мен бағалау, олардың қозғалысының есебін
ұйымдастыру және халықаралық стандарттар бойынша жетілдіру жолдары
қарастырылады.
Үшінші тарауда материалдық емес активтер есебі қазіргі күнгі 1С
бағдарламасы негізінде қарастырылады.
1 Материалдық емес активтерді есепке алудың теориялық негіздері
1.1 Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
Материалдық емес активтер — бұл өндірісте ұзак мерзім бойына пайдалану
үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, кызметтерді), сатуға, әкімшілік
мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні)
жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар
субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта
экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады:
– егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса;
– болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың тікелей қатысы
болса.
Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын болса, онда оның
экономикалык олжа табу мүмкіндігі ашылады. Келешек экономикалық олжа, осы
материалдық емес активпен тікелей байланысты, егер олар мынадай жағдай
алынса:
– болашақ экономикалык олжаны өсіруде материалдық емес
активтердің ролі аныкталса;
– субъектінің осы активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті
болса;
– бүгінгі күнге пара-пар қаржылық, техникалық және басқа да
ресурстар бар болып, субъектіге болашақта күтілетін экономикалық
олжаны алуға колайлы жағдай туғызса. [2, 98-б]
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер — нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де,
материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал-жабдьқты басқару үшін, оны
компьютерлік бағдарламамен камтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-
жабдықтар қызмет ете алмайды. Сондыктан, бағдарлама құрал-жабдықтың
бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен
қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін пайымдап ақыл-парасатпен анықтау
керек, өйткені ол негізгі құралдың да, материалдық емес активтің де
құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің)
құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен камтамасыз ететін
— дискетте, фильм-лентасында, заңды кұжаттау (лицензия, патент) — қағазда
болады, бірақ дискет те, лента да, кағаз да өз кезегінде қосалқы элементтер
болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған карамастан, материалдық та, материалдық емес активтердің де
есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірак соңғының есебінде теңестіру немесе
ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты
аспектілері өте күрделі болып саналады.
Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне жеке
теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент, сауда маркісі сияқтылары, ал
басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай материалдық
емес активтердің кұны басқа да фирманың активтерімен тығыз байланыста
шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтің қатарына гудвилл жатады,
ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің машықтық деңгейіне
негізделеді. Мысал: Жоғары радиациялық (сәуле шашатын) зонада орналасқан
фармацевтикалық "Феникс" кәсіпорны дәрі-дәрмек препаратын өндіретін
фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық келісім жасасты делік. Ол
радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды емдеу үшін қажет.
Компанияның келешектегі экономикалык пайдасы (олжасы) жоғарыда аталған
лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады, егер де:
сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы жоғары
болса және онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай-ақ өндірілетін
препараттың келешекте үлкен экономикалык пайда әкелетіндігіне толык сенім
болса;
препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет
білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да
қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды құжаттардың құқын рәсімдемей-ақ
осы экономикалык олжамен баска кәсіпорындардын шұғылдануына тиым сала
алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда ол
басқа субъектінің айналысуына тиым салады. [4, 120-б]
Материалдық емес активтерге: лицензиондык келісімдер, компьютерлік
бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар
белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық
жұмыстар және т.б.
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-
хау", ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы
пайдалану технологиясы немесе өнімнін сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік
үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. "Ноу-хау" - құжаттама
өндірістік озық тәжірибесін құжатталған түрінде керсетілген нысан және т.б.
түрінде керінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халыкаралық
қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынасында "ноу-хау" техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялык және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялык келісім-шарттарда,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, "кілті қолма-қол"
тапсырылатын кұрылыста және т.б. кызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлык,
құқықтар мен патенттік акдараттар субъектінің меншігі болып табылады.
Кәсіпорын "ноу-хаудың" кұпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын
бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтің анықтамасына жауап
бере алады.
"Ноу-хау" өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен қүнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. "Ноу-хау"
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен калыптасады және ол
оның иесіне теленетін сыйакының орнықты тағайындалған сомасы түрінде
көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен
патенттерден "ноу-хаудың" өзгешелігі, ол әдетте, субъектінің
жарғылықкапиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі ретінде салынуы
мүмкін. "Ноу-хаудың" субъект балансына алынатын құны қүрылтайшылар немесе
қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен анықталады. [5, 101-б]
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған материалдық
емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін,
ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің өнімін болашақ
кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізатпен, материалдармен және қызметтермен
жабдықтау туралы, бәсекелестері туралы және тағы да басқа мәліметтер
жатады.
Ұйымдастыру шыгындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды
құру кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына жатқызылады.
Бұл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық. емес активтер болып
есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығындар мен
кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру шығындары кірмеуге тиіс.
Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын, кеңесшілерге төленген ақы,
кәсіпорынды тіркеу, кұжаттарды дайындау, банктерде шоттарды ашу т.б.
шығындары жатады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды пайдалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
2. Коммерциялык қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл
топқа тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге асырушы
заңды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы құқықтық зандармен
қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар таңбасын қалай
пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға пайдалануға тыйым
сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз жасау, колдану, әкелу,
сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс енгізу тағы басқа осы
іспеттес әрекет жасалса, онда ол тауар иесінің құқықтарына қол сұғу болып
есептелінеді.
Таңбалар сөз түрінде, керкем сурет түрінде, к-лемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: олар кез-келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден т9ратын, сондай-ақ
мемлекеттік елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердің ресми аттары,
халыкаралық және үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе
қыскартылған аттары, ресми қабылданған бақылау, кепілдік және сапасын
(пробасын) көрсететін белгілері, мөрлер, марапатгау белгілері және басқа да
айырым белгілерінен немесе соларға өте ұқсас, аралас деңгейіндегі
белгілерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етілмейді. Тауарды, тұтынушыны
немесе жасаушыны жаңылыстыратын элементтері бар, қоғамдық мүдделер мен
адамгершілік принциптеріне кайшы келетін тауар таңбалары да тіркелмейді.
Занды немесе жеке тұлға тіркелген барлык тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы - тауарды таңбалау үшін пайдаланылатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе баска географиялық объектінің атын қоса
және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шықкан жерінің атауы географиялык объектінің тарихи атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауардың шыкқан
жерінің атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада,
проспектілерде, банкілерде және басқа да тауарды шаруашылық айналымына
енгізуге байланысты басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәсекелестіктің әрекет
етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасальнған өнімдер
арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын "Белорусь" (тракторлары),
"Зенит" (фототауарлары), "Новое заря" (парфюмериясы), "Лада"
(автомобильдері), "Рахат" (конфеттері) "Слава" және "Чайка" (сағаттары)
және т.б. тауарлық белгілермен бұйымдарды шығарушылар өздерінің сенімді де
іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен қатар, шетелге енім шығарушы
кәсіпорындар тауар таңбаларымен тауарлардың шығу орындарының атын қорғауды
да қамкорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай қорғаудың болмауы ұқсас немесе
дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижесі болып табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
ұрындыруы мүмкін. Ал енді географиялык, белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауарлардың жасанды таңбалары өте жиі кездеседі, өйткені ол
кәсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың сату
мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын өсіреді.
Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның өте
қымбат тұратын активі болып табылады, себебі компания оны сата алады немесе
жарғылык капиталға қосқан үлесі ретінде пайдалану құқығын береді. Бірақ ол
үшін тауар таңбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде кәсіпорынның
тауар таңбасын бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік құн, сатып алу құны,
нарықтық құны бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар таңбаларын өзіндік
құны аркылы есепке алған дұрыс болса, сатып алынған тауар таңбасын немесе
тауар таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу құнымен, ал жарғылық
капиталға үлес ретінде салынған тауар таңбасын нарықтық құнымен есепке
алған жөн. Тауар таңбасының нарыктық құнын анықтау үшін арнайы есептеулер
жүргізу керек. [6, 108-б]
Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу орындарының
атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған құқыктық, экономикалық
және ұйымдастыру қарым-катынастары 1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесі кабылдаған "Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету
таңбалары және тауарлар шығарылған жерлердің атауы туралы" Қазақстан
Республикасы Заңымен реттеледі.
3. Қолдану (пайдалану) құқықтарымен байланысты материалдық емес
активтер. Бұл топқа жаңалык ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану
құқықтары, копирайт (көшіру құкығы) лицензиялар және басқалар жатады.
4. Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына "Фирма бағасы" ("гудвилл"), интеллектуалдық меншік
және тағы басқалары кіреді ("гудвилл" құрамьна кіретін материалдық емес
активтер 1-суретте көрсетілген).
1-сурет. "Гудвилл" құрамьна кіретін материалдық емес активтер
Гудвиллды бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда, ол компанияларды
біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып алынған бағасын
және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі баланстық қалдык кұнының
(міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. Әдетте, мүндай кәсіпорындардың (бөлімшелердің) баланстық құнымен
емес, аукционда (конкурста), кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу
мүмкіндігіне, оның өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа
факторларға байланысты анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып
алынатыны нарықтық қатынастар жағдайында пайда болатын заңды кұбылыс.
Кәсіпорынның (бөлімшенің) сатылу құны оның балансындағы активтерінен асып
түсуі "Фирма бағасын" құрайды.
Демек, кәсіпорын өзінің баланстық құнынан артык. бағаға сатылуы, оның
біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан.
Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жарнама саясаты,
бұрындары белгісіз болған табиғи ресурстарының ашылуы, жоғары несиелік
рейтингі, қызметтерлерінің машықтығының жоғары болуы, географиялық
орналасуының артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұракты
байланысының болуы, т.б. Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында
жоғарыда келтірілген факторларға сәйкес тұрақты түрде қатысып отырғандығын,
бірақ ол есеп беруде тек кәсіпорынды сатқанда ғана көрініс табатындығын
көреміз.
Дегенмен де, гудвиллдің сандық мөлшерін белгілеу, кәсіпорынның өз
табысын бағалауымен тікелей байланысты болып келеді.
1.2 Материалдық емес активтерді бағалау және тану
Материалдық емес активтер актив ретінде болашақта экономикалық олжа
әкелетін активтер ретінде танылады (есепке тіркеледі). Өз кезегінде,
материалдық емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде
ғана дұрыс анықталуы мүмкін; кез келген уақытга мәміле жасауға ынта
білдіруші сатып алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және
сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады.
Біршама материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды өйткені
олар өте сирек кездеседі, мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен
музыкаға берілген авторлык құқықтары және бір актив үшін төленген сомасы
осы тәріздес басқа активтің құнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды.
Сондықтан көптеген материалдық емес активтердің құнын, әдетте, екі
жақтың келісімі бойынша анықтайды.
Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы құны
бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердің бастыпқы құны олардың
алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттан түссе (сатып алынган
бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен; айырбастау арқылы немесе мемлекеттік
субсидияның есебінен) немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің өз күшімен
жасалса.
Құн кағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде
сол құны бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу құнына сатып алумен
байланысты барлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы,
тасымалдау шығыны және т.б. [2, 95-б]
Егер де материалдык емес активтер бартерлік (айырбас) негізде алынса,
онда олрдың бағасы нарықтық құн немесе осы тәріздес материаддық емес
активтер кұны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтің бастапкы
кұны несие есебінен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы
құнына косылмайды, ал ол кезеңдік шығысқа жатқызылады. Егер материалдық
емес активтің бастапқы құны мемлекеттің есебінен тегін (немесе номиналды
атаулы, немесе мемлекеттің субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату
немесе белсенді нарықгағы материалдық емес активтерінің тап осы түрінің
құны бойынша танылады. Егер де Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығының
кажеттілігін камтамасыз ету үшін, мысалы, шегірткеге карсы күресетін
препаратқа "АВВА" кәсіпорынның лицензиондык келісімін тегін алды делік,
бұндай жағдайда аталған лицензиондық келісімңің белсенді нарығы болмайды.
Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен козғалысын есепке алу
2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы
шоттардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің келіп түскен айдың
басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша -
материалдық емес активтердің есептен шығарьлғандары керсетіледі.
Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
2710 – Гудвилл, онда гудвиллдің болуымен және қозғалысымен
байланысты операциялар көрсетіледі;
2720 – Гудвиллдің құнсыздануы, онда құнсызданудан болуы мүмкін
залалдар тұрғысынан жүйелі жүргізілетін тестілеу қорытындылары бойынша
гудвиллдің құнсыздануын көрсету жөніндегі операциялар ескеріледі;
2730 – Өзге материалдық емес активтер, онда сипаты және ұйымның
қызметінде қолданылу жағынан ұқсас активтер тобы есепке алынады, мысалы:
– тауарлық белгілер;
– титулдық және баспа құқықтары;
– компьютерлік бағдарламалық қамсыздандыру;
– лицензиялар мен франшизалар;
– өнеркәсіптік меншікке арналған авторлық құқықтар, патенттер
және басқа құқықтар, көрсетілетін қызметтерге және пайдалануға
арналған құқықтар;
– рецептілер, формулалар, модельдер, сызбалар және тәжірибелік
үлгілер; және әзірлеу процесіндегі материалдық емес активтер.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны субъектінің өз күшімен де
жасалуы мүмкін, ол кезде оның құны нақты тікелей шығынымен де және үстеме
шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшін, 2700 "Материалдық
емес активтер" шоттарының бөлімшесіне, жеке "Материалдық емес активтерді
жасау шығындары" деп аталатын ішкі (субшоты) ашылуы мүмкін. Осы аталған
субшотқа мынадай шығындар енеді:
– материалдық емес активтерді жасауға катысқан еңбеккерлердің
еңбек ақысы;
– заң бойынша белгіленген еңбек ақыдан жасалатын аударымдар;
– материалдық емес активтерді жасау кезінде тұтынатын материалдар
мен атқарылатын қызметтер;
– несие үшін төленетін пайыздар (марапаттаулар);
– басқа да шығындар;
– үстеме шығындар.
Материалдық емес активтерді жасауға кеткен барлық шығындар өзінің
анықтамасы мен тұжырымдамасына сәйкес келген кезден бастап, 2700
"Материалдық емес активтердің" бөлімше шоттарының және "Материалдық емес
активтерін жасауға кеткен шығындар" субшотының дебеті бойынша есепке
алынады.
Ал сәйкес кезеңге дейінгі орын алған барлық шығындарға 7210 шоты
дебеттеліп, 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше шоттары және
"Материалдық. емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшоты
кредиттеледі.
Субъектінің күшімен жасалған материалдық емес активтерді өз арналымы
бойынша қолдануда қолданса, онда олардың дайындық кезеңінен бастап,
жасалған шығыңдарды 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше
шоттарының, "Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар"
субшотының кредитінен 2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің тиесілі
шоттарының дебетіне есептен шығарылады.
Субъектінің өзі жасаған тауар белгілері материалдық емес актив ретінде
танылмайды, өйткені олардың нақты құнын анықтау мүмкін бола бермейді.
Компанияның жасаған жарнама шығындарынан тауар белгісіне тиесілісін анықтау
мүмкін емес, бірак ол субъектінің атағын шығаруға қолайлы жағдай туғызады
және нарық жағдайында тауардың қозғалысын арттырады. Сондықтан бұндай
жарнамаға кеткен шығындар есептік кезеңнің шығыстарына жатқызылады және
материалдық емес активтердің алынатын құнына енгізілмейді. [6, 128-б]
Демек, мына шығындар жұмсалғанымен материалдық емес активтерге
жатпайды, олар тек кезеңдік шығыстар болып танылады:
– зерттеуге кеткен шығындар;
– өндірістік немесе жаңа цехтардың ашылуына дейінгі кеткен
шығындар (егер бұл шығындар негізгі құралдың бастапқы құнына
қосылмаса);
– кәсіпорынды ашуға, заңды құжаттарын (жарлық, құрылтай келісім
шарттарын, мөрін, штампын тб.) әзірлеуге кеткен шығындар;
– мамандарды оқытуға кеткен шығындар;
– жарнамаға кеткен шығындар;
– жетілдіруге, кешуге, қайта қүұруға кеткен шығындар;
– субъектінің жасаған: тауар белгілеріне, фирма атауларына т.б.
шығындар;
– белгілі бір қызметтүрін жүзеге асыру үшін мемлекет берген
лицензияға кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан
аспаса);
– патенттерге кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір жылдан
аспаса).
Алғашқыда, материалдық емес активтерді алу ретінде танылған шығыстары,
біршама уақыт өткеннен кейін оның құнының бір бөлігі болып саналмайды.
Бірақ бұндай шығындарды нақты бір материалдық емес активтерге жатқызу қиын,
әдетте, олардың экономикалық олжа әкелетінін анықтау оңай емес.
1.3 Материалдық емес активтердің амортизациясы
Материалдық емес активтер құнына сәйкес қағидасы бойынша активтің
әрекет ететін мерзім бойына жүйелі түрде есептен шығарылып отырылуы тиіс.
Біз жоғарыда атап өткеніміздей, материалдық емес активтердің есебінде
экономикалық кызмет ету мерзімін белгілеу жеткілікті түрде күрделі болып
саналады және материалдық емес активтердің амортизациялық кезеңін анықтау
барысында келесі факторларды ескерген жөн:
– занды, реттеуші, келісімді жағдайларын ескеріп, олардың
максималды кызмет ету мерзімімен шектелуі мүмкін;
– жаңарту немесе ұзарту жағдайлары келсе, онда оның топшыланған
кызмет ету мерзімі өзгеруі мүмкін;
– тозу, сұраныс және басқа да экономикалык факторлар оның қызмет
ету мерзімін кысқартуы мүмкін;
– келешектегі бәсекелестіктердің және баска да субъектілердің
әрекеті (іс-қимылы) материалдық емес активтердің бүгінгі
белсенділік қабілеттілігін шектеуі мүмкін;
– материалдық емес активтердің, кейбір түрлерінің қызмет ету
мерзімі сол активтердің кұрамдас бөлшектері болуы мүмкін.
Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін субъектінің
өзі дербес белгілей алады, егер де заңдармен басқаша жағдайы қарастырылмаса
(патент, авторлык құқық) немесе келісім-шартпен (лицензиондық келісім).
Материалдық емес активтердің мерзімін дәл анықтау мүмкін болмаған жағдайда,
оның пайдалы пайдалану мерзімін 10 жыл деңгейінде белгілейді, бірақ ол
шаруашылық жүргізуші субъектінің қызмет ету мерзімінен аспауы керек. [7,
151-б]
Материалдық емес активтерді есептеу үшін әртүрлі әдістер
пайдаланылады: бірқалыпты (түзу сызықты), қалдық құнын азайтатын және
кумулятивтік. Әдісті тандау активтен күтілетін экономикалық олжаның тұтыну
моделіне байланысты болып келеді.
Материалдық емес активтердін арналымы бойынша пайдалануға дайындық
кезеңінен бастап амортизациясын есептейді.
Амортизациялық сомасы әдетте, шығыс ретінде танылады, егер де ол басқа
да активтердің құнына қосылмаса. Амортизацияны есептеу әдісін тандау бір
есептік кезеңнен екіншісіне жүйелі түрде ауысып отырады, егер де
активтерден алынатын олжаның тұтыну моделі айтарлықтай өзгермесе.
Материалдық емес активтердің жою құны өте сирек кездеседі, олардан алынатын
олжа тек қызмет ету мерзімінің соңында аныкталады. Сондықтан материалдық
емес активтердің жою құны, әдетте нольге тең болады.
Материалдық емес активтердің амортизациясын (тозуын) есепке алуға 2740
"Материалдық емес активтердің амортизациясы" деп аталатын бөлімшесінің
шоттары арналған:
2741 "Материалдық емес активтердің амортизациясы - лицензиялық
келісімдер", 2742 "Материалдық емес активтердің амортизациясы
-бағдарламалық жабдықтау", 2743 "Материалдық емес активтердің амортизациясы
- патенттер", 2744 "Материалдық емес активтердің амортизациясы -
ұйымдастыру шығындары", 2745 "Материалдық емес активтердің амортизациясы -
"Гудвилл", 2746 "Материалдық емес активтердщ амортизациясы - тағы
басқалары".
Бұл шоттар пассивті, реттеуші, контрактивті болып келеді, олардың
кредиті бойынша ай басындағы амортизацияның (тозудың) қалдығы, ағымдағы
айда есептелінген амортизациясы және есеп берілген айдың соңындағы
амортизацияның қалдығы көрсетіледі, ал дебеті бойынша - материалдық емес
активтердің амортизациясын (тозуын) есептен шығарылған (темендетілген)
сомасы көрсетіледі. Материалдық емес активтердің амортизациясы олардың
бастапқы кұнынан және тиімді пайдаланудың болжамды мерзіміне анықталған
нормалар бойынша әр ай сайын есептелініп отырады.
Әрбір кәсіпорын материалдық емес активтердің барлық түрлерінің
пайдалану мерзімін, негізделген (дәлелденген) есептер бойынша анықталуы
тиіс.
Амортизацияның (тозу) есептелінген сомасына: 7110 "Тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сату шығындары", 7210 "Жалпы және әкімшілік
шығындары", 8045, 8046 "Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес
активтердің амортизациясы", шоттары дебеттеледі де, 2741-2746 шоттары
кредиттеледі.
2 ТОО ЭГОФОМ негізінде материалдық емес активтерді қабылдау тәртібі және
құжаттарды дайындау
2.1 Материалдық емес активтерді қабылдау мен есепке алуда құжаттарды
дайындау
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы "Материалдық емес
активтерді қабылдау - беру актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес
активтердің түрі дәл аталады және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында
жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапкы құны, амортизация
нормасы және басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz