Дәлелдемелер түсінігі және түрлері
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ СОТ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРІ.
§1. Дәлелдемелер түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
§2. Дәлелдемелердің қатыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
§3. Дәлелдемелерді қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
II ТАРАУ. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ.
§1. Дәлелдеу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
§2. Тараптардың және үшінші жақтардың түсініктемелері ... ... ... ... ... 17
§3. Куәнің айғақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
§4. Жазбаша дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
§5. Сарапшылардың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
§6. Заттық дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ СОТ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРІ.
§1. Дәлелдемелер түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
§2. Дәлелдемелердің қатыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
§3. Дәлелдемелерді қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
II ТАРАУ. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ.
§1. Дәлелдеу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
§2. Тараптардың және үшінші жақтардың түсініктемелері ... ... ... ... ... 17
§3. Куәнің айғақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
§4. Жазбаша дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
§5. Сарапшылардың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
§6. Заттық дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
КІРІСПЕ
Қазақстан мемлекеті, оның барлық органдары заңдылыққа негізделіп, қоғамның мүдделерін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, құқықтық тәртіпті қарауды қамтамасыз етеді.
Азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғауды жүзеге асырудағы органдардың ішінде ерекше орын сот әділдігі органы ретінде сотқа беріледі. Оның қызметі істің ақиқатын қамтамасыз ететін азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелетін түрінде.
Сотпен субъективтік құқықтарды және заңмен қаралатын мүдделерді қарау азаматтық істерді қарау мен шешу арқылы жүргізіледі. Құқықтар мен мүдделерді қорғау актісі болып заңды және негізделген сот шешімі.
Сот төрелігін жүзеге асыру үшін сотқа алдымен азаматтық істі қозғалғанға дейінгі орын алған фактімен мән-жайларды анықтау қажет, содан кейін оларға материалдық құқықтық (азаматтық, отбасылық, әкімшілік) нормалары қолданылады. Фактілік мән-жайларды анықтау соттық дәлелдерді жүзеге жүргізу арқылы жасалады.
Соттық дәлелдемелер көмегімен істің фактісін мән-жайларды анықтап алып және қолдануда жататын материалдық нормаларға сүйене, сот ішкі наныммен көмегімен субъективтік құқықтар және міндеттер туралы шынайы қортындыға жетеді.
Сот қызметі барысында нақты фактілердің бар немесе жоқ екендігін дәлелдеуі. Сот дәлелдемесіне жатқызылатын, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама түрде растайтын фактімен мәліметтер.
Қазіргі таңда көптеген азаматтық істер бойынша фактілік мән жайларды дәлелдейтін дәлелдемелерді дұрыс зерттемеу барысында, көптеген материалдық және процессуалдық құқық қағидалары бұзылуда. Соның барысында, мұндай істер бойынша шығарылған мәлімдердің күші жойылуда.
Дәлелдеме түсінігі дәлелдеме теориясында және дәлелдеме құқығында негізгі орын алады. Соттық қараудың көп көлемі дәлелдеу қызметіне беріледі. Соған байланысты, дәлелдемелер бойынша сұрақтар қарау және оны тәжірибеде азаматтық іс-жүргізуде оны пайдалануда ерекше маңызға ие болады.
Бітіру жұмысымның тақырыбы қазіргі азаматтық іс жүргізу құқығындағы өзектілігін жоғалтпаған мәселелердің бірі болып табылады. Дәлелдемелер жинау және оны сот процесінде ұсына беруден сот шешімі тікелей тәуелді деп атауға болады.
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Осы бітіру жұмыстың мақсаты болып дәлелдемелер мен дәлелдеудің мәнін түсіндіріп ашу, азаматтық іс жүргізу құқығындағы алатын орнын көрсету табылады.
Бітіру жұмыстың мақсатына жету үшін қойылатын негізгі міндеттер:
- дәлелдеудің түсінігі мен міндетін көрсету;
- дәлелдемелерді ұсыну, оған жол беру және растығын қарастыру;
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету;
- куәнің айғақтары, міндеттері мен құқықтары;
- жазбаша дәлелдемелер;
- заттай дәлелдемелер;
- сараптама тағайындау және оны жүргізудің тәртібі.
Бітіру жұмысының мақсатына жету үшін төмендегі авторлардың еңбектері қаралып, зерттелді. Олар, Суханов Е.А., Сергеев А.П.,
Осипов П.М., Муинс А.М., Треушников М.С., Шакарян А.А. және т.б.
Қазақстан мемлекеті, оның барлық органдары заңдылыққа негізделіп, қоғамның мүдделерін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, құқықтық тәртіпті қарауды қамтамасыз етеді.
Азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғауды жүзеге асырудағы органдардың ішінде ерекше орын сот әділдігі органы ретінде сотқа беріледі. Оның қызметі істің ақиқатын қамтамасыз ететін азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелетін түрінде.
Сотпен субъективтік құқықтарды және заңмен қаралатын мүдделерді қарау азаматтық істерді қарау мен шешу арқылы жүргізіледі. Құқықтар мен мүдделерді қорғау актісі болып заңды және негізделген сот шешімі.
Сот төрелігін жүзеге асыру үшін сотқа алдымен азаматтық істі қозғалғанға дейінгі орын алған фактімен мән-жайларды анықтау қажет, содан кейін оларға материалдық құқықтық (азаматтық, отбасылық, әкімшілік) нормалары қолданылады. Фактілік мән-жайларды анықтау соттық дәлелдерді жүзеге жүргізу арқылы жасалады.
Соттық дәлелдемелер көмегімен істің фактісін мән-жайларды анықтап алып және қолдануда жататын материалдық нормаларға сүйене, сот ішкі наныммен көмегімен субъективтік құқықтар және міндеттер туралы шынайы қортындыға жетеді.
Сот қызметі барысында нақты фактілердің бар немесе жоқ екендігін дәлелдеуі. Сот дәлелдемесіне жатқызылатын, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама түрде растайтын фактімен мәліметтер.
Қазіргі таңда көптеген азаматтық істер бойынша фактілік мән жайларды дәлелдейтін дәлелдемелерді дұрыс зерттемеу барысында, көптеген материалдық және процессуалдық құқық қағидалары бұзылуда. Соның барысында, мұндай істер бойынша шығарылған мәлімдердің күші жойылуда.
Дәлелдеме түсінігі дәлелдеме теориясында және дәлелдеме құқығында негізгі орын алады. Соттық қараудың көп көлемі дәлелдеу қызметіне беріледі. Соған байланысты, дәлелдемелер бойынша сұрақтар қарау және оны тәжірибеде азаматтық іс-жүргізуде оны пайдалануда ерекше маңызға ие болады.
Бітіру жұмысымның тақырыбы қазіргі азаматтық іс жүргізу құқығындағы өзектілігін жоғалтпаған мәселелердің бірі болып табылады. Дәлелдемелер жинау және оны сот процесінде ұсына беруден сот шешімі тікелей тәуелді деп атауға болады.
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Осы бітіру жұмыстың мақсаты болып дәлелдемелер мен дәлелдеудің мәнін түсіндіріп ашу, азаматтық іс жүргізу құқығындағы алатын орнын көрсету табылады.
Бітіру жұмыстың мақсатына жету үшін қойылатын негізгі міндеттер:
- дәлелдеудің түсінігі мен міндетін көрсету;
- дәлелдемелерді ұсыну, оған жол беру және растығын қарастыру;
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету;
- куәнің айғақтары, міндеттері мен құқықтары;
- жазбаша дәлелдемелер;
- заттай дәлелдемелер;
- сараптама тағайындау және оны жүргізудің тәртібі.
Бітіру жұмысының мақсатына жету үшін төмендегі авторлардың еңбектері қаралып, зерттелді. Олар, Суханов Е.А., Сергеев А.П.,
Осипов П.М., Муинс А.М., Треушников М.С., Шакарян А.А. және т.б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Нормативтік құқықгық актілер. 1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 ж. 2. ҚР Азаматтық істер жүргізу кодексі 13 шілде 1994 ж. 3. ҚР Қылмыстық істер жүргізу. II. Арнайы әдебиеттер 1. М.К.Треутников. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. М. 1981 ж. 2. М.К.Треутников. Доказательства и доказывание в советском гражанском процессе. М. 1982 ж. 3. К.С.Юдельон. судебные доказательства в гражданском процессе. М. 1986. 4. Гражанское процессуальное право. Учебник под ред. М.С.Шакарена М., 1996. 5. С.В.Курылев. Основы теории доказывания в советском правосудии. Минск. 1969. 6. Хутыз М.Х. Общие положения гражданского процесса. Историко-правовое исследование. М. 1979. 7. Бюллетень Верховного Суда РФ. 1996. 8. Строгович М.С. Курс советского уголовного поцесса. I. 1. М. 1968. 9. Саханова Т.В. Регламентация доказательств и доказывания в гражанском процессе. Журнал "Государство и право", 1993. 10. Гуревв П.П. О понятии судебных доказательств. Журнал "Советское государство и право". 1996. 11. Резниченко И.М. Установление достоверности и силы доказательств по граданским делам. Ученые записки Дальневосточного Университета.Т. 32. 12. Кипкис Н.М. Допустимость доказательств в уголовном судопроизводстве. М., 1995. 13. Юдельсон К.С. Гражданский процесс. М., 1972. 14. Советский гражданский процесс. М. 1975. 15. Пучинский В.К. Признание стороны в советском гражанском процессе. М., 1955. 16. Молчанов В.В. Арбитражный процесс. М. 1995. 17. Давтен А.Г. Экспертиза в гражданском процессе. М., 1995. 18. Эйсмон А.А. Заключение эксперта. М. 1971.
РЕФЕРАТ
Көлемі 29 беттен тұратын бітіру жұмысының тақырыбы "Дәлелдемелер
түсінігі және түрлері" мәселелеріне арналған.
Тақырыпты ашуға бағытталған бітіру жұмысы кіріспеден үш тараудан және
қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде тақырыпты ашудың маңызы, тарауларда дәлелдемелердің жіктелуі,
дәлелдеу құралдары, заттық дәлелдемелер сияқты мәселелер қарастырылған.
Ал қорытындыда осы еңбектің нәтижелері көрсетілген.
Тақырыпты жазу барысында келесідей сөздер мен сөз байласымдары
қолданылған: дәлелдемелер, дәлелдемелерді бағалау, талапкер, жауапкер, кінә
презумпциясы, бірінші инстанциялы сот және т.б.
Еңбекті жазған кезде саны 18 жуық қайнар көздер қолданылаған. Соның
ішінде нормативтік құқықтық актілер мен арнайы әдебиеттер орын алады.
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ СОТ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРІ.
§1. Дәлелдемелер
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
§2. Дәлелдемелердің
қатыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
§3. Дәлелдемелерді қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
II ТАРАУ. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ.
§1. Дәлелдеу
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...15
§2. Тараптардың және үшінші жақтардың
түсініктемелері ... ... ... ... ... 17
§3. Куәнің
айғақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 18
§4. Жазбаша
дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .19
§5. Сарапшылардың
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
§6. Заттық
дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
КІРІСПЕ
Қазақстан мемлекеті, оның барлық органдары заңдылыққа негізделіп,
қоғамның мүдделерін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, құқықтық
тәртіпті қарауды қамтамасыз етеді.
Азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғауды жүзеге асырудағы
органдардың ішінде ерекше орын сот әділдігі органы ретінде сотқа беріледі.
Оның қызметі істің ақиқатын қамтамасыз ететін азаматтық іс жүргізу
құқығының нормаларымен реттелетін түрінде.
Сотпен субъективтік құқықтарды және заңмен қаралатын мүдделерді қарау
азаматтық істерді қарау мен шешу арқылы жүргізіледі. Құқықтар мен
мүдделерді қорғау актісі болып заңды және негізделген сот шешімі.
Сот төрелігін жүзеге асыру үшін сотқа алдымен азаматтық істі
қозғалғанға дейінгі орын алған фактімен мән-жайларды анықтау қажет, содан
кейін оларға материалдық құқықтық (азаматтық, отбасылық, әкімшілік)
нормалары қолданылады. Фактілік мән-жайларды анықтау соттық дәлелдерді
жүзеге жүргізу арқылы жасалады.
Соттық дәлелдемелер көмегімен істің фактісін мән-жайларды анықтап алып
және қолдануда жататын материалдық нормаларға сүйене, сот ішкі наныммен
көмегімен субъективтік құқықтар және міндеттер туралы шынайы қортындыға
жетеді.
Сот қызметі барысында нақты фактілердің бар немесе жоқ екендігін
дәлелдеуі. Сот дәлелдемесіне жатқызылатын, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар
фактілерді тікелей немесе жанама түрде растайтын фактімен мәліметтер.
Қазіргі таңда көптеген азаматтық істер бойынша фактілік мән жайларды
дәлелдейтін дәлелдемелерді дұрыс зерттемеу барысында, көптеген материалдық
және процессуалдық құқық қағидалары бұзылуда. Соның барысында, мұндай істер
бойынша шығарылған мәлімдердің күші жойылуда.
Дәлелдеме түсінігі дәлелдеме теориясында және дәлелдеме құқығында
негізгі орын алады. Соттық қараудың көп көлемі дәлелдеу қызметіне беріледі.
Соған байланысты, дәлелдемелер бойынша сұрақтар қарау және оны тәжірибеде
азаматтық іс-жүргізуде оны пайдалануда ерекше маңызға ие болады.
Бітіру жұмысымның тақырыбы қазіргі азаматтық іс жүргізу құқығындағы
өзектілігін жоғалтпаған мәселелердің бірі болып табылады. Дәлелдемелер
жинау және оны сот процесінде ұсына беруден сот шешімі тікелей тәуелді деп
атауға болады.
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Осы бітіру жұмыстың мақсаты болып дәлелдемелер мен дәлелдеудің мәнін
түсіндіріп ашу, азаматтық іс жүргізу құқығындағы алатын орнын көрсету
табылады.
Бітіру жұмыстың мақсатына жету үшін қойылатын негізгі міндеттер:
- дәлелдеудің түсінігі мен міндетін көрсету;
- дәлелдемелерді ұсыну, оған жол беру және растығын қарастыру;
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету;
- куәнің айғақтары, міндеттері мен құқықтары;
- жазбаша дәлелдемелер;
- заттай дәлелдемелер;
- сараптама тағайындау және оны жүргізудің тәртібі.
Бітіру жұмысының мақсатына жету үшін төмендегі авторлардың
еңбектері қаралып, зерттелді. Олар, Суханов Е.А., Сергеев А.П.,
Осипов П.М., Муинс А.М., Треушников М.С., Шакарян А.А. және т.б.
I ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ СОТ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРІ
§1. Дәлелдемелер түсінігі
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 64-бабына сәйкес дәлелдемелер дегеніміз
— Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өре де
маңызы мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты
дәлелдер. Осы баптың екінші тармақшасында төмендегідей қалып бекітілген:
бұл нақты деректер тармақтардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерінен,
куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен, сарапшылардың
қорытындыларымен, іс-жүргізу әрекетінің хаттамаларымен және өзге де
құжаттармен анықталады.
Енді дәлелдемелердің маңызын, мазмұнын ашып түсіну үшін белгілі
ғалымдардың осы айында берген анықтамаларына тоқталып өтейік. Орыстың
революцияға дейінгі процесуалист ғалым К.Н.Малышев: "Дәлелдеме біздің
ойымызды кез келген фактінің растығына немесе өтіріктігіне сендіретін бәрін
тайқызған. Бұл мағынада дәледемелер логика ғылымына жатады — деген, ал
техникалық мағынада соттық дәлелдемелер — деп даулы юридикалық фактінің бар-
жоқтығына туралы соттық шешіміне себеп болатын занды негіз", - деп айтқан.
Шын мәнінде Малышев соттық дәлелдемелерге анықтаманың логикалық
дәлелдемелер тұрғысынан бастап заң талаптарымен байланыстырып аяқтаған.
Шынымен де логикалық дәлелдемелер мен соттық дәлелдемелер бір-біріне ұқсас.
Басты айырмашылығы М.К.Треутниковтың ойы бойынша басты айырмашылығы
дәлелдеме мәнінде. Треутников: "логика нысанында дәлелденіп отырған ой
казси деп, ал дәлелдеуін ой аризметі деп аталады" — дейді: басқаша айтқанда
дәлелдеме ретінде көпшілікке белгілі ойлар, дәлелдемені ережелер болады. Ал
сот тәжірибесінде фактінің нағыз өмірде орын алған, алмағандығы
дәлелденеді: ірілікті күнделікті қолданып жүрген логикалық дәлелдемелермен
соттық дәлелдемелердің мәндері арнаулы". Треутниковтың берген анықтамасын
төмендегідей: "Соттық дәлелдемелер дегенімі - қатыстылық сипаты бар істі
дұрыс шешуге маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама бекітетін заңда
көзделген процесуалдық сипаттағы және заң талаптарына сай алынған және
зерттелеген мән-жайлар"[1].
С.В. Курылевтің көзқарасы бойынша дәлелдемелердің мәні бірге белгілі
фактілер мен біресе белгісіз фактімен арасындағы байланыста. Бұл жерде
автор табиғаттағы және қоғамдағы барлық құбылыстардың бір-бірімен
байланысты, бір-бірімен шарталған деген материалистік диалектикалық заңына
сүйеніп берген[2].
Дәлелдемелерді тек фактілер ретінде процессуалдық формасынан айырып
қарауға болмайды. Өйткені заң талаптары бойынша дәлелдемелер ретінде тек
қана заңда көрсетілген бойынша алынған дәлелдемелер танылады. Осы туралы
М.Х.Хутыза былай деген: "Дәлелдеу құралынған бөлек фактілер деректер немесе
дәлелдеу құралдары фактілі деректерден бөлек дәлелдемелер ретінде таныла
алмайды" — деген[3].
Басқа ағым өкілдері дәлелдемелерді екі құбылыс ретінде қарайды. Олардың
ойы бойынша сот дәлелдемелері екі мағынаны береді, және бұл мағыналар бір-
біріне синоним ретінде қолданылады. Бірінші мағыналы, - деректі фактілер,
екіншісі, дәлелдемелер көзі. Мысалы, М.С.Строгович: "Дәлелдемелер
біріншіден, адамның әрекет жасаған — жасамағандығын, қылмыстың бар-жоқтығын
және адамның негізін де анықтайтын фактілер, ал екіншіден заң қалыптарында
көрсетілген дәлелдемелердің қайнар көздері"[4].
Т.В.Саханова көзқарасы бойынша: "Соттық дәлелдемелер біртұтас түсінік.
Бұл түсінікте фактілік деректен дәлелдеу құралы өте тығыз байланымдан және
бір-біріміз фактілік деректер де дәлелдеу құралы да дәлелдеу функциясынан
айырмада басқаша айтқанда соттық меншікте заңды негіз бола алмайды". Бұл
оймен көптеген авторлар келеді, және де автор: "деректер туралы фактілер",
"деректі фактілер" деген ұғымның орнына "информация", "мәлімет" деген
ұғымды қолдануды ұсынды. Осыған байланысты Сахонова дәлелдемелерге осы сөз
арқылы жаңа анықтама берді:
1. Дәлелдеме ретінде істі дұрыс шешу үшін қолданылатын және заң
талаптарын сәйкес алынған мәлімет табылады;
2. Бұл мәлімет тараптардың жауаптарынан, куәлардың айғақтарынан,
құжаттарда немесе заттай дәлелдемелерден, сарапшының қортыныдысынан,
маманның түсініктемесінен, және де ЭЕМ-ның көмегімен, аудио-, видео-,
және компьютерлік техникадан алынуы мүмкін;
3. Шығу тегі белгісіз дәлелдеме ретінде қолданыла алмайды[5].
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды тұрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде
сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Дәлелдемелерді тараптар мен іске қатысушы баска да тұлғалар береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске
қатысушы басқа да тұлғалардың тараптары мен қарсылықтарының негізінде,
материалдық және іс жүргізу құқығының қолданылуга тиіс нормаларын ескере
отырып, сот анықтайды.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу
үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну
қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтінімі бойынша дәлелдемелерді
сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер
көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-
жайлар анықталатыны немесе бекерге шақырылатыны, дәлелдемені өз бетінше
алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені алу үшін
сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа
жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына
береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде
беруге мүмкіндігі жок лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған
күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы сотқа
хабарлауға міндетті.
Хабарламаған, сондай-ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы сот
дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны сотқа
беру міндетінен босатпайды. Соттың талабын қасақана орындамаған жағдайда
аталған тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылады.
Егер тарап сот сүратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оны соттың
сұратуы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне қарсы
бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі.
Егер дәлелдеме іс үшін маңызды мән-жайлардың бар екендігі туралы
тұжырымдары растайын, теріске шығаратын не оларға күмән келтіретін нақты
деректер болса, сот дәлелдемені іске қатысты деп таниды.
Заң бойынша белгілі бір дәлелдемелермен расталуға тиіс істің мән-
жайлары ешқандай басқа дәлелдемелермен расталуға тиіс емес.
Нақты деректер, егер олар заң талаптарын бұза отырып, іске қатысушы
тұлғалардың заңмен кепілдік берілген құқықтарынан айыру немесе оларды
ығыстыру арқылы немесе істі сотта қарауға дайындау кезінде немесе сотта
қарағанда азаматтық процестің өзге де ережелерін бұза отырып, оның ішінде:
1) күш қолдану, қорқыту, алдау, сол секілді өзге де
заңсыз іс-әрекеттерді қолдана отырып;
2) оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан
туындаған іске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен міндеттеріне қатысты
жаңылуын пайдалана отырып;
3) осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға құқығы жоқ
адамның іс жүргізу іс-әрекетін жүргізуіне байланысты;
4) қарсылық білдіруге жататын адамның іс жүргізу іс-әрекетіне қатысуына
байланысты;
5) іс жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлықтай бұза отырып;
6) белгісіз көзден немесе сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7) дәлелдеу барысында қазіргі ғылыми білімге қайшы келетін әдістерді
қолдана отырып алынған болса, олар нақты деректердің растығына әсер етсе
немесе әсер етуі мүмкін болса, оларды сот дәлелдемелер ретінде пайдалануға
жол беруге болмайды деп тануға тиіс.
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер ретінде
пайдалануға жол беруге болмайтындығын, сондай-ақ оларды шектеп пайдаланудың
мүмкіндігін өз бастамашылығы бойынша немесе іске қатысушы адамдардьгң
өтінімі бойынша сот белгілейді.
Заңды бұза отырып алынған дәлелдемелер заңдық күші жоқ деп танылады
және сот шешімінің негізіне жатқызыла алмайды, сондай-ақ іс үшін маңызы бар
кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла алмайды.
Тексеру нәтижесінде дәлелдеменің шындыққа сәйкес келетіні анықталса,
дәлелдеме рас деп есептеледі.
Сот жалпыға белгілі деп таныған мән-жайлар дәлелдеуді қажет етпейді.
Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген шешімімен
белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар қатысатын басқа
азаматтық істерді талқылау кезінде қайтадан дәлелденбейді.
Соттың қылмыстық іс бойынша күшіне енген талап қоюды қанағаттандыру
құқығы танылатын үкімі оған қатысты соттың үкімі болған тұлға әрекеттерінің
азаматтық-құқықтық салдары туралы істі қарайтын сот үшін міндетті. Заңды
күшіне енген сот үкімі мұндай азаматтық істі қараған сот үшін, осы іс-
әрекеттер орын алды ма және оларды осы адам жасады ма деген мәселелер
бойынша, сондай-ақ үкіммен белгіленген мән-жайларға және олардың құқықтық
бағасына қатысты да міндетті болып табылады.
Заңға сәйкес анықталды деп ұйғарылған фактілер азаматтық істі талқылау
кезінде дәлелденбейді. Мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуы
мүмкін.
Егер тиісті құқықтық ресімдер шеңберінде керісінше дәлелденбесе, мына
мән-жайлар:
1) осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы
қабылданған зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
2) адамның заңды білуі;
3) адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
4) олардың бар екендігін растайын құжатты ұсынбаған және арнаулы
даярлық немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені көрсетпеген
адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелдемелерсіз
анықталған мән-жайлар болып есептеледі.
Дәлелдемелер сотта істің ақиқатты мән-жайын анықтау үшін қолданылады.
Сот бірде-бір істі оның мән-жайын анықтамай шеше алмайды. Соттың міндеті –
құқықтармен, заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау болатыны мәлім. Осы
қорғауды көрсету үшін сот әрбір жағдайда, талапкер құқықты қорғауды сұрап
жатқан құқықтың бар болуын, жауапкерде сәйкестенген міндеттің жатқандығын,
даулы құқық қатынастарын ашып анықтау керек. Бірақ, құқықтар мен міндеттер
өздері туындамайды. Осылардың пайда болуын, өзгеруін және тоқталуын, заң
белгілі – бір заңи ақиқаттың басталуымен байланыстырады. Сондықтан, сот
даулы құқық қатынастарды анықтау үшін алдымен нақты қандай заңи
ақиқаттардың болғанын анықтау керек.
Сот әділдігі – бұл қатаң анықталған процессуалды нысанда жүзеге
асатын және оның қажетті талабының бірі, соттық шешімінің процессте
дәлелденген ақиқаттарға негізделуі болатын қызмет.
Процесстен тыс, дәлелдемелер қатарынан емес алынған ақиқаттар туралы
мәліметтер мен мәлімдемелер сот пен қолданылмайды. Мысалы, судьялар жеке
өмірден, басапның мәліметінен т.б. істің мән-жайы туралы білсе, мұндай
мәліметтер соттың қорытындысы үшін негіз бола алмайды.
Азаматтық іс жүргізу заңының 218 бабының 2 бөлімі, сот шешімді сот
отырысында зерттелген дәлелдемелерге ғана негіздейді деп мәлімдейді 1[6].
Сотта дәлелдемелер ретінде не қолданылатындығын процессуалды заң
анықтайды. Соттың дәлелдемелерге – тараптар мен үшінші тұлғалар
түсініктемелері, сарапшылар қорытындылары т.б. жатады.
Заң сотқа жіберілетін дәлелдемелер тізімін ғана анықтап қоймайды, ол
сонымен қатар олардың әрбіреуін пайдаланудың процессуалды тәртібін де
анықтайды. Мысалы, кімнің куә бола алатыны мен бола алмайтыны, сраптаманы
қалай тағайындау анықталады.
Азаматтық іс жүргізуде істің ақиқатты мән-жайын анықтау қызметі
соттық дәлелдеу деп аталады. Соттың анықтайтын мән-жайымен ақиқаттар
дәлелдеу пәні, ал дәлелдеудің жүзеге асу құалдары соттық дәлелдемелер деп
аталады. Осыдан, соттық дәлелдемелер - істің ақиқатты мән-жайын
анықтау үшін сотпен қолданылатын құралдар болып табылады.
Соттық дәлелдеме санатын түсінудегі белгілі қиындық, дәлелдемелердің
әрбір дәлелдеу құралы атауында. Бірінші бөлімінде дәлелдемелер нақты
деректер болса, екінші бөлімінде дәлелдемелер – дәлелдеудің процессуалды
құралдары болады.
Мұндай жағдайда соттық практика мен әдебиет те түседі. Әдебиетте осы
екі санаттарды бөліп әрі дәлелдемелер ретінде тек нақты деректерді ғана
атауға қадамдар жасалады. Бірақ, бұл іс жүзіне аспады. Осындай ұсыныстардың
авторларының өзі дәлелдемелер ретінде нақты деректермен дәлелдеудің
процессуалды құралдарын атады.
Сонымен, соттық дәлелдемелер – бұл заңмен қаралып реттелген
дәлелдеудің процессуалды құралдары (тараптармен үшінші жақтардың
түсіндірмелері, сарапшылардың қорытындысы). Дәлелдемелер деп сонымен қатар
олардан алынған нақты деректерді де атайды жеке оның негізінде сот істің
мән-жайын анықтайды.
Нақты деректер деп соттың куәларды сұраудан, құжаттарды деректерден
т.б. алатын істің мән-жайы туралы мәліметтерді айтамыз. Нақты деректерге
дәлелдемелік деректер де жатады. Үнемі дәлелдемелер, іс бойынша анықтауға
жататын заңи деректер туралы тікелей мәліметтерді емес, олар заңдылармен
белгілі – бір байланыста болып және осылар арқылы байырғы заңда деректердің
бары не жоғы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін кейбір басқа
деректер туралы мәліметтерден тұрады. Іс бойынша өздері байырғы заңи дерек
болмайтын, бірақ олар туралы қорытынды үшін негіздер беретін ақиқаттар
дәлелдемелік деп аталады 2. [7]
Процессуалды теориямен соттық практикада дәлелдеменің қайнар көздері,
ұғымы мәлім. Дәлелдеменің қайнар көздері болып деректер туралы мәліметтерді
ұстаушы заттар мен тұлғалар шығады. Осындай дәлелдеменің қайнар көздері,
яғни тарптардың түсіндірмелері, сарапшылар қорытындыларының қайнар көздері
адамдар, сарапшылар, куәлар т.б. болады. Олардың қалыптасуында маңызды
рольді адам психикасының ерекшеліктері ойнайды, яғни олар дұрыс қабылдау
қабілеті, істегі мүмкінді мүдделік т.б. Осындай кезендер, кез-келген жеке
дәлелдеулерді зерттеумен бағалауда есепке алынады. Қайнар көзі ретінде
шығатын дәлелдемелерді заттық, жазбаша немесе аралас деп атайды.
Дәлелдеу – соттық дәлелдемелер арқылы істің мән-жайын анықтауға
бағытталған қызмет. Ол нақты істі қарау бойынша барлық процессуалды
қызметтің бөлімін көрсетеді. Дәлелдеу – дәлелдемені ұсынуды, жинауды,
зерттеу мен бағалауды алып жатады. Дәлелдемелерді ұсыну әдісі, қандай
дәлелдемеге қатысты сөз болуына байланысты. Куәлардың көрсетулеріне қатысты
айтқанды, қандай куәлар істің мән-жайын растай алатыны көрсетіледі.
Жазбаша, жеке заттық дәлелдемелер сотқа беріледі. Олар басқа тұлғаларда
болса, онда соттың талап етуі туралы шағымын беруге болады.
Дәлелдемені сот жинайды, тараптар ұсынған дәлелдемелерді қабылдап,
олардың шағымымен куәларға шақырулар жібереді. Сарапшының қорытындысы үшін
сот сарапты тағайындау туралы анықтама шығарады.
Ал, дәлелдемелерді жинау талап арызды қабылдаған кезден басталады, әрі
істі сотта қарауға дайындау кезінде жүргізіліп сот мәжілісіне дейін бітуі
керек.
Бірақ, заң дәлелдемелерді жинауға бұдан кейін де жол береді. Сот
мәжілісінде жаңа дәлелдемелерді – зерттеу туралы шағымдар берілуі мүмкін
және сот тараптарға қосымша дәлелдемелерді ұсынуды талап етеді [8].
Сондай-ақ, дәлелдемелерді қамтамасыз ету институтын қолдану арқылы
жиналады.
Дәлелдемелерді басқа қалада жинау қажеттігі туындағанда істі қараушы
сот, сәйкестенген сотқа белгілі бір процессуалды әрекеттер жасауды
тапсырады. Бұл тапсырма он күнге дейін орындалуы керек. Дәлелдемелер сот
мәжілісінде жариялық, ауызша, тікелейлік, үзіліссіз, жарысушылық қағидалары
арқылы зерттеледі. Сот мәжілісінде тараптардың түсіндірмелері тыңдалады,
куәлар сұралады, сарапшылар қорытындысы жарияланады. Жазбаша дәлелдемелер
жарияланады, ал заттық дәлелдемелер қаралады. Егер, жазбаша немесе ауызша
дәлелдемелер сотқа келе алмаса, онда олар орналасқан жерінде қаралып
зерттеледі. Қарау әрекеті – барлық тұлғаларды орыны мен уақытын ескертіп
сот жүзеге асырады, қараудың нәтижесі хаттамаға жазылады.
Кез-келген істі дұрыс шешу үшін сот іске қатысты барлық заңды
деректерді анықтау керек.Істі нақты шешудегі анықтау заңды деректер
жиынтығы, дәлелдеу пәні деп аталады.Әр бір іс үшін дәлелдеу пәніне келетін
деректер құрамы әртүрлі болады.Сот оны тараптардың талаптары мен
қарсылығынан шыға отырып және материалдық құқықтық нормаларын басқа ала
отырып анықтайды.
Дәлелдеу пәніне талаптармен көрсетілген талап арыздың негізгі
түріндегі заңды деректер жатады. Дәлелдеу пәніне, сонымен қатар талапқа
қарсы қарсылық көрсету негізінің деректері жатады.Процесске дербес талап
мәлімдеуші немесе талаптар енгізілгенде іс бойынша дәлелдеу пәніне осы
талаптардың пайда болу деректері де кіреді.
Тараптармен көрсетілген деректердің қандай заңды мәні бар екндігін
және қандай деректерді анықтау керектігін анықтауда сот даулы қатынастарды
реттейтін материалдық құқық нормаларын басқа алады. Осы нормалардың
гипотезасында тараптардың құқықтары мен міндеттері тәуелді болатын
деректер көрсетілген және бұлар іс бойынша дәлелдеу пәніне кіреді [9].
Азаматтық іс жүргізу кодексі, дәлелдеусіз істің шешілу негізіне
жататын деректердің екі санатын қарастырады. Сондықтан, олар дәлелдеу
пәніне енгізілмейді, жалпыға мәлім деректер мен преюдициалды анықталған
ақиқаттар. Жалпыға мәлім деректер көпшілік ортаға мәлім деректер болып
табылады. АІЖК 71 бабының 1 бөлімі ,[10] сот жалпыға белгілі деп таныған
мән-жайлар дәлелдеуді қажет етпейді. Сонымен, мән-жайды жалпыға мәлім және
дәлелдеуді қажет етпеуді тану құқығы тек сотта ғана бар. Белгілі-бір
деректер туралы мәліметтердің таралу дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін.
Деректердің өздері бүкіл әлемге, бір елдің аумағында, облыста, ауданда
әйгілі болады.Таралу дәрежесіне қарамастан жалпыға мәлім деректер
дәлелдеуге жатпайды.
Бірақ та, таралу дәрежесімен келесі процессуалды салдарлар
байланысты, олар бір елдің шегінде мәлім деректі сот өзінің шешімінің
негізіне ешбір жариясыз сала алады.
Егер дерек тек бірақ аумақта мәлім болса, мысалы аудан шегінде болса, онда
сот шешімінде осы деректі жалпыға мәлім болғандықтан дәлелдеуге жатпайтын
деп танылғанын көрсетуі керек. Мұндай көрсету өте қажетті, себебі жоғары
сот инстанцияларында бұл дерек мәлімсіз болуы мүмкін және ол шешімде
неліктен дәлелдемемен расталмағандығы көрсетілуі керек.
Дәлелдеуге преюдициялық танылған, яғни бұрын шығарылып заңды күшіне
сот үкімімен басқа іс бойынша анықталған деректер жатпайды. Ал практикада
кейде бұрын сотпен зерттелген деректер басқа істерді шешу үшін маңызды
болып қызмет көрсететін жайлар да кездеседі. Олар дәлелденбейді, себебі
заңды күшіне соттың қаулысымен анықталған. Сот оларды тексеріп, жаңа соттық
қарауға жібере алмайды.
АІЖК 71 бабының 2 бөлімінде , бұрын қарастырылған азаматтық іс
бойынша, соттың заңды күшіне енген шешімі мен анықталған мән-жайлары сот
үшін міндетті және басқа азаматтық істерді қарауда сол тұлғалардың
қатысуымен қайта дәлелденбейді деп жазылған. Соттар өз қызметінде
преюдициалық ережелерін қатаң сақтап, преюдициалық деректерді қайта
дәлелдеуге жол бермеуі керек. Егер кейбір жағдайларда істі кешірек қарап
жатқан сотта шешім не үкіммен заңды күшіне енген деректің дұрыстығына күмән
туындаса, ол шешім үкімді қайта қарау туралы сұрақты қадағалау тәртібінде
қарауға жібере алады. Заңға сәйкес, сот органдары олардың тек үкімдері
және шешімдерімен анықталған мән-жайлар преюдициалық мәнге ие болады. Ал
басқа соттық қаулылар, мысалы проукрор – тергеу органдарының қаулылары
дәлелдеуден босатуға негіз болмайды.
Азаматтық іс жүргізу құқының теориясында дәлелдеуге жатпайтын
деректерге кейде жорамал және даусыз деректерді жатқызады [11]. Бірақ,
біздің құқықтық жүйеде олай емес. Жорамалдар, белгілі бір деректерді
дәлелдеуден тек бір ғана тарапты босатады. Ал екінші тарап осы деректерді
танымай, итеруге дәлелдемелер ұсынып олардың жоқтығын дәлелдейді.
Сот өзінің бастамасымен әрі құқығын пайдалана отырып, дәлелдемелер арқылы
жорамалданушы ескертулердің болуын тексере алады. Жорамалдар деректерде
дәлелдеу міндетін қайта бөледі, бірақ оларды дәлелдеу пәнінен шығара
алмайды.
§2. Дәлелдемелердің қатыстылығы, жарамдылығы
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 64-бабындағы анықтаманың мазмұнынан
шығатын термин — дәлелдемелердің қатыстылығы. Бұл терминге арнайы азаматтық
іс жүргізу кодексінің 64-бабы арналған: "Егер дәлелдеуде іс үшін маңызды
мән-жайлардың бар екендігі туралы тұжырымдарды растайтын, теріске шығаратын
не оларға күмән келтіретін нақты деректер болса, сот дәлелдемені іске
қатысты деп таниды".
Азаматтық істегі дәлелдемелердің көлемін қатыстылығын анықтайды. Сот
іске қатысушы тұлғалармен ұсынылған дәлелдемелердің ішінен бейімділікке
жататын фактілермен мағынасымен байланысты дәлелдемелерге ғана көңіл
бөледі. Соттың істі жасық, жан жақты және объективті қарап шешім шығаруы
үшін бір жоқтан қаншалықты көп дәлелдемелерде зерттеп екінші жағынан өз
мағынасымен қаралып отырған іске байланыссыз дәлелдемелерді айырып алып
тастаған дұрыс.
Қатыстылық дегеніміз соттық дәлелдемелермен сот қарауының объектісі
болып отырған фактілердің арасындағы объективті байланыстың болуы. Бұндай
байланыстың болуы зерттеліп отырған дәлелдемелер арқылы барлық орын алған
немесе орын болмаған мән-жайлар туралы мәлімет алуға болады.
Юридикалық әдебиеттерде дәлелдемелердің қатыстылығын әртүрлі талдалады.
Бір қатар авторлар қатыстылық бұл дәлелдемелердің белгілі десе, бір қатар
авторлар қатыстылық бұл дәлелдемелерді процеске қосу-қоспаудың алғы шарты
ретінде түсінеді. Бұл авторлардың бұлай ойлау себебі дәлелдемеде қатыстылық
белгілі сипаты бар немесе жоқ екендігі осы дәлелдемелер сот зерттеуінде
болмай жатып қалай анықталатындығында[12]. 67-баптың мазмұнына қарайтын
болсақ, бұл бап негізінен соттық жүріс-тұрысын реттейтін норма болып
табылады, өйткені тараптар дәлелдемелер ұсыну барысында қателіктер жіберуі
мүмкін.
Сот дәлелдемелердің қатыстылық ережесі бойынша болашақ осы қаралып
отырған іс бойынша негізінен шешім шығару үшін жеткілікті мөлшерде
дәлелдемелер көлемін анықтауы керек.
Заң әртүрлі істер бойынша керекті әртүрлі дәлелдемелердің толық
шеңберін ашып көрсетпейді. Сол себеппен дәлелдемелердің қатыстылығы соттық
өзінің ішкі өкімі бойынша бағалайды (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 16-
бабы) М.К.Треутниковтың ойы бойынша қатыстылығын бағалау процесін екі
этапқа бөлуге болады. Бірінші этап: дәлелдемелердің қатыстылығын шешпей
жатып осы тартылып жатырған дәлелдеме арқылы орнатылмайын деп жатырған
факті осы азаматтық іс үшін маңызы бар ма жоқ па? Сонан кейін барып екінші
этапта осы дәлелдеменің осы фактіге қатыстылығы туралы мәселе шешілуі тиіс
дейді[13]. Бұл ереже "жалпыдан жекеге" методы негізінде құралған ереже
соттық о бастан дәлелемелер шеңберін дұрыс анықтамалар немесе қатыстылық
мәселесіндегі ісі бойынша дұрыс шешім шықпауына әкеліп соғады. Өйткені іс
бойынша керек емес дәлелдемелер немесе нағыз керекті дәлелдемелер талап
етілмей қалуы мүмкін. Азаматтық іс жүргізу кодексінің 65-бабында дәлелдеу
міндеті көрсетілген. Бұл бап бойынша әр тарап өзінің талаптарын және
қарсылықтарын негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуге тиіс.
Бұл қалып тараптардың дәлелдемелер ұсыну міндетін ашып көрсеткен. Кейбір
авторлар қатыстылық мәселесін соттың жеке шешуі оған шетпен тыс құзырет
беру деп санайды[14]. Меніңше 65-баптағы қалып 67-баптың тежегіш механизмі
рөлінде көрсетілген. Қатыстылық нормасының дұрыс қолданылуын қамтамасыз
етуші тағы бір ережелер 65-бапта көрініс тапқан:
1. Дәлелдемелерді тараптар мен іске қатыушы басқа да тұлғалар береді.
2. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және
іске қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен қарсылықтарының
негізінде, материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс
нормаларын ескере отырып, сот анықтайды.
3. Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс
шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
4. Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қисынды келтірген жағдайда, сот олардың өтініші бойынша
дәлелдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Осылайша іске қатысушылар соттың дәлелдемелер шеңберін анықтауына
қатыса алады.
Егерде алдыда қарағанда белгілі болғандай қатыстылық бұл дәлелдеменің
мазмұнындағы мәліметке байланысты болса дәлелдемелердің жарамдылығы сол
дәлелдемелердің процессуалдық формасына немесе процессуалдық дәлелдеу
құралдарына байланыстылығы қаралады. Азаматтық іс жүргізу кодексінің 63-
бабында: егер осы кодексте көзделген түрінен алынса, дәлелдемеге жол беруге
болады деп танылады, - делінген. Бұл қалып та 64-баптың мазмұнынан шығатын
ерекше болып табылады. Дәлірек айтқанда 64-бапта: "... заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады" - делінген. Соттағы
дәлелдеу барысында құқықтық маңызы бар белгісіз фактілер кез келген
дәлелдемелермен емес керісінше алдын ала занда көзделген дәлелдеу
құралдарымен жүзеге асырылады. Жарамдық институты азаматтық іс жүргізу
құқығында да қылмыстық іс жүргізу құқығында да көп зерттеліп келе жатыр.
Белгілі қылмыстық процессуалист Кипнис Н.М. қылмыстық құқықтағы
дәлелдемелердің жарамдылығын зерттей келе жарамдылық қасиеті төрт
критерийден тұрады деген тұжырымға келген:
1. дәлелдемелер алуға байланысты процессуалдық әрекет жүргізуге құқылы
субъектінің болуы;
2. жарамды фактілік дерек көзі (дәлелдеменің мазмұнын құраушы);
3. дәлелдеме алу үшін жасалған әрекеттің процессуалдық талаптарға сай
болуы (процесуалдық әрекет);
4. дәлелдеме алу үшін қолданылған процессуалдық әрекеттің талаптарға
сай болуы[15].
Көптеген авторлар дәлелдемелердің жарамдылығы тек жауаптарға қатысты
десе (К.С.Юдельсон, И.М.Резниченко) ал, келесілері бұл барлық дәлелдеу
құралдарына байлансты дейді (АТ.Калрин, Н.Д.Лордкипанидзе). Бұл мәселе
бойынша процессуалдық құқықта реттелген бір жақты ой жоқ.
Дәлелдемелердің жіктелуі: тікелей және жанама; алғашқы және туынды;
өзіндік және заттық.
Дәлелдемелердің жіктелуі дегеніміз — дәлелдемелерді ұқсас белгілеріне
байланысты топтауды айтамыз. Жіктеу арқылы біз дәлелдемелерді бірыңғай
жүйеге келтіреміз. Бөлу дәлелдемеге тиесілі бір маңызды белгісі негізінде
жүзеге асырылады. Бөлу жүргізілген белгі теорияда жіктеу негізі деп
аталады.
Дәлелдемелерді жіктеу бірге осы дәлелдемелерді тереңірек зерттеуге,
белгілі бір топқа жататын дәлелдемелерді шындыққа қол жеткізудегі маңызын,
немесе осал жақтарын білуге мүмкіндік береді.
Дәлелдемелерді жіктеудің негізі болып әртүрлі белгілер болуы мүмкін.
Мысалы дәлелдемелердің мазмұнына байланысты, немесе процессуалдық формасына
байланысты, соттық бағалау нәтижесіне байланыты т.б. әртүрлі негіздерге
байланысты бөлуге болады[16].
Заң әдебиеттерінде көп кездесетін және жіктеудің даусыз бір негізі бұл
дәлелдемелердің мазмұнының дәлелденіп жатырған фактімен байланысына
байланысты дәлелдемелер екіге бөлінеді: тікелей және жанама[17]. Тікелей
дәлелдемелер деп мазмұны дәлелденіп жатқан фактімен тікелей байланыста
болатын дәлелдемелер. Тікелей байланыс дәлелденіп жатқан факті туралы бір
жақты жауап береді. Мысалы, өнімнің нақты өмірде орын алған немесе
болмағандығы туралы өлім туралы акт жауап береді. Жанама дәлелдемелер
дәлелденіп жатқан фактімен көпмағыналы байланыста болады. Көпмағыналы
байланыс дәлелдеу барысында бірнеше мүмкін қорытындыларға алып келеді.
Факті туралы деректердің құрылу процессіне байланысты дәлелдемелер
алғашқы және туынды болып екі топқа бөлінеді. Алғашқы дәлелдемелер
дәлелденейін деп отырған фактінің тікелей дәлелдемеге мәлімет қалдыруымен
сипатталады. Ал туынды дәлелдемелер дегеніміз — басқа дәлелдеме көзінен
жазылып алынған дәлелдемелер жатады. Басқаша айтқанда дәлелденіп отырған
фактімен зерттеліп отырған, дәлелдеменің ортасындағы тағы да басқа аралық
мәлімет тасмалдаушылар бар.
Дәлелдемелерді процессуалдық формасының сипаттамасына немесе дәлелдеу
құралы бойынша бөлу олардың пайда болу көзіне байланысты бөледі[18]. Бұл
негізде жіктеуге келгенде көптеген теоретиктердің ойлары бірнеше топқа
бөлінеді. Жалпы осы негіз бойынша өзіндік және заттық болып бөлінеді.
Өзіндік дәлелдемелерге қайнар көзі адам болып табылатын дәлелдемелерді
жатқызады: тараптардың және үшінші жақтың түсініктемелері, куәлардың
анықтамалары, тарапшының қорытындысы. Ал заттық дәлелдемелерге жазбаша және
заттық дәлелдемелер жатқызылады.
Авторлардың пікірлері көбіне осы жерде айырылады. Мысалы, К.С.Юдельсон
өзіндік дәлелдемелерге жоғарыда көретілген дәлелдемелермен қатар жазбаша
дәлелдемелерді қосады. Автор өз позициясын келесі ойлармен бекітеді.
"Жазбаша дәлелдемелер әрқашанда белгілі бір адаммен шығады, және дәлелдеме
мазмұны материалдық объектіде бекітілгендігі маңызды емес", - дейді
автор[19]. С.В.Курылев осы негізде дәлелдемелерді жіктеген кезде тағы бір
топ алып оны аралас дәлелдемелер тобы деп атады. Бұл топқа Курылев
сарапшының қорытындысын, таныту фактісін, тергеу эксперименті нәтижелері —
фактісін жатқызады[20]. Автордың бұлай топтау себебі төмендегідей. Сарапшы
өз қорытындысын жасау үшін алдымен заттық дәлелдемені зерттеп осы заттық
дәлелдемеден алынған мәлметті қағаз бетіне түсіріп өзі де мәлімет
тасмалдаушы, дәлірек атқанда мәліметтің жаңа қайнар көзі болады.
Даусыз деректер деп екінші тарап дәлелдейтін, бір тараптан танылған
деректерді айтамыз. Біздің азаматтық іс жүргізуші деректе тану – іс бойынша
тек дәлелдеме болуы саналады. Танылған дерек – дәлелдеу оған қатысты іске
асқан дерек болып табылады. Бұл істің мәні бойынша, тараптың тануымен
дәлелденген іс бойынша дәлелденетін, тараптың тануынан дәлелденгендігіне
байланысты, істі дәлелдеу пәніне кіретін деректер құрамынан оны алып
тастауға негіз жоқ.
Цивилистика әдебиетінде дәлелдеу пәніне материалдық – құқықтық мәні
бар деректерді жатқызады[21] . Бірақ, сотта дәлелдеу қызметі осындай
деректерді ғана анықтаумен шектелмейді. Азаматтық істі қарауда, басқа да
мән-жайларды анықтауда материалдық – құқықтық емес, процессуалдық мәнді
қажеттілік туындайды. Мысалы, істің соттылығы туралы мәселені шешу үшін,
жауапкердің мекен-жайын нақтылау қажеттігі туындайды. Сондықтан, жазбаша
дәлелдеме болатын сәйкестенген анықтамалар алынады. Белгілі бір
процессуалды сұрақтарды шешу мән-жайларға байланысты, ал бұл мән-жайлар
дәлелдеу арқылы дәлелдемелермен анықталады.
Процессуалды мәні бар мән-жайларға, тағы дәлелдемелік деректер
жатады. Олар дәлелдеме ретінде қолданылатындықтан процессуалды мәнге ие
болады. Бұған дейін олар басқа дәлелдемелер арқылы анықталуы, яғни
дәлелденуі керек.
Сонымен, іс бойынша дәлелдеуге тиіс деректер көлемі, дәлелдеу пәні
ұғымымен үйлеспейді. Бұл көлем өзіне материалдық-құқықтық мәні бар
деректерді (дәлелдеу пәні); процессуалды- құқықтық мәні бар деректерді
(процессуалды сұрақтарды шешетін деректер және дәлелдемелік деректер) алып
жатады.
Істі шешу үшін қажетті деректерді анықтау, сотқа дәлелдемелерді ұсыну
және оларды сот мәжілісінде зерттеу арқылы дәлелденеді.
Процесс үшін аса маңызды жәй ретінде кімде дәлелдеу міндеті шығады.
Біздің процессімізде жарысушылық қағидасына сәйкес дәлелдеу міндеті
тараптарда болады. АІЖК 65-бабына сәйкес[22] , әрбір тарап өзінің талабымен
қарсылығының негізіне,сілтеме жасайтындай белгілі бір мән-жайды дәлелдеу
керек. Осыдан, біз тараптарда дәлелдеу міндеті болатынын және әрбір тарап
өзінің талабын негіздеу үшін сол мән-жайды дәлелдеуге міндетті екенін
көреміз.
Тараптың талабымен қарсылығын негіздейтін дерек болған соң тарап оның
анықталуында мүдделі болатындықтан, сол тараптың осы деректің расталуы үшін
барлық шаралар жасайтынын айта өту керек. Егер де белгілі-бір тарап деректі
дәлелдемесе, онда шешім оның пайдасына шешілмейді. Бірақ та,біздің
процессте сот тараптарға дәлелдеуге ықпал жасайды. Егер де тараптар
ұсынған дәлелдемелер аз болса, сот оларға қосымша дәлелдемелер ұсынуға жол
береді. Егер қосымша дәлелдемелерді ұсыну қиын болса, сот тараптардың
шағымымен дәлелдемелерді жинауға ықпал жасайды. Бірақ та, тараптар соттың
ықпалына сене бермеуі керек, соттық дәлелдемелердің болуын тек тараптардан
білетіндігін де есепке алу керек. Процесстегі тараптардың қызметсіздігі,
дәлелдеменің табылмай қалуымен анықталуға тиіс деректің дәлелденбей қалуына
алып келеді.
Осы жоғарыда айтылған ережелерден кейде бас тартулар да болады, бұлар
дәлелдемелік жорамалдар арқылы анықталады.
Дәлелдемелік жорамалдар – бұл белгілі бір деректің болуын, егер басқа
онымен байланысты деректер дәлелденсе, заңмен анықталған жорамалдау болып
табылады. Бір тарап өзінің талабымен қарсылығын негіздеуде, дәлелдемелік
жорамал қол астына түсетін қандай да бір дерекке сілтеме жасаса, онда бұл
деректі дәлелдемейді, себебі ол бар болып жорамалданады. Екінші тарап, бұл
жорамалды жоққа шығара алады, егер бұл жағдайда жорамалдау дерегі жоқ деп
дәлелденсе.
Азаматтық процесстегі барлық дәлелдемелік жорамалдар жоққа шығарылуы
мүмкін. Жорамалды жоққа шығару, шындыққа сәйкес шешім шығаруды қамтамасыз
етеді. Егер жорамал істің мән-жайына сәйкес келмесе, онда мүдделі тарап
одан бас тарта алады. Дәлелдемелік жорамалдау тараптар арасында дәлелдеу
міндетін бөлуді өзгерте отырып, сотты істің нақты мән-жайын анықтау
қажеттігінен босатпайды, әсіресе нақты жағдайда жорамалдау дерегі болуын не
болмауын тексеруден босатпайды. Егер де жорамалдау дерегі нақты болуы не
болмауы туралы шын қорытынды жасауға дәлелдемелерді анықтай алмағанда ғана,
сот заңда анықталған жорамалдарға шешімін негіздей алады.
Дәлелдемелік жорамалдың маңызы, олар белгілі бір деректің болуы
туралы жорамалдау жасай отырып, тараптың бірін дәлелдеу қажеттігінен
босатады, ал екінші тарапқа сол деректі шығару міндетін салады.
Осыған байланысты екінші тарапқа жорамалдың жоққа шығарылмағандығымен
байланысқан пайдасыз салдардың туындау мүмкіндігі өтеді. Бұдан жорамалдың
материалдық-құқықтық әрекеті көрінеді.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 64-бабына сәйкес дәлелдемелер
дегеніміз – Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен
қарсылықтарын негіздейтін мән жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызды мән жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде
алынған нақты деректер. Осы баптың екінші тармақшасында төмендегідей қалып
бекітілген: бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәләрдың айғақтарымен, заттай дәлелдемелерімен,
сарапшылардың қорытындылармен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және
өзге де құжаттармен анықталады.
Дәлелдемелердің маңызын, мазмұнын ашып түсіну үшін белгілі
ғалымдардың осы туралы берген анықтамаларына тоқталып өтейік.
Орыстың революцияға дейінгі процесуалист ғалымы К.Н.Малышев:
Дәлелдеме біздің ойымызды кез келген фактінің рас шындығына немесе
өтіріктігіне сендіретіндігінің бәрін айтқызған. Бұл мағынада дәлелдемелер
логика ғылымына жатады екен, ал техникалық мағынада соттық дәлелдемелер
деп, даулы юридикалық фактінің бар жоқтығы туралы соттың шешіміне себеп
болатын заңды негіз,- деп айтқан. Шын мәнінде Малышев соттық
дәлелдемелерге анықтаманың логикалық дәлелдемелер тұрғысынан бастап заң
талаптарымен байланыстырып аяқтаған. Шынымен де логикалық дәлелдемелер бір
біріне ұқсас. М.К.Треушниковтың ойы бойынша басты айырмашылығы дәлелдеме
мәнінде. Треушников: логика нысанында дәлелденіп отырған ой казси деп, ал
дәлелдеуін ой аризметі деп атады - дейді, басқаша айтқанда дәлелдеме
ретінде көпшілікке белгілі ойлар дәлелдеме ережелері болады.
Сот тәжірибесінде, фактінің нағыз өмірде орын алған алмағандығы
дәлелденеді: ірілікті күнделікті қолданып жүрген логикалық дәлелдемелермен
соттық дәлелдемелердің мәндері арнаулы Треушниковтың берген анықтамасы
төмендегідей: Соттық дәлелдемелер дегеніміз – қатыстылық сипаты бар істі
дұрыс шешуге маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама бекітетін заңда
көзделген процессуалдық сипаттағы және заң талаптарына сай алынған және
зерттелген мән жайлар[23].
С.В.Курылевтың көзқарасы бойынша дәлелдемелердің мәні бірге белгілі
фактілермен біресе белгісіз фактімен арасындағы байланыста. Бұл жерде автор
табиғаттағы және қоғамдағы барлық құбылыстардың бір-бірімен байланысты, бір-
бірімен шартталған деген материалитсік диалектикалық заңына сүйеніп берген
.[24][25]
Дәлелдемелерді тек фактілер ретінде процессуалдық формасынан айырып
қарауға болмайды.Өйткені заң талаптары бойынша дәлелдемелер ретінде, тек
қана заңда көрсетілгені бойынша алынған дәлелдемелер танылады. Осы туралы
М.Х.Хутыз былай деген: Дәлелдеу құралынан бөлек фактілер деректер немесе
дәлелдеу құралдары фактілі деректерден бөлек дәлелдемелер ретінде таныла
алмайды - деген [26].
Басқа ағым өкілдері дәлелдемелерді екі құбылыс ретінде қарайды.
Олардың ойы бойынша сот дәлелдемелері екі мағынаны береді, және бұл
мағыналар бір-біріне синоним ретінде қолданылады. Бірінші мағыналы, -
деректі фактілер, екіншісі,- дәлелдемелер көзі. Мысалы, М.С.Строгович:
Дәлелдемелер біріншіден, адамның әрекет жасаған – жасамағандығын,
қылмыстың бар жоқтығын және адамның негізін де анықтайтын фактілер, ал
екіншіден заң қалыптарында көрсетілген дәлелдемелердің қайнар көздері 12.
Т.В.Саханова көзқарасы бойынша: Сотттық дәлелдемелер біртұтас
түсінік. Бұл түсінікте фактілік дерек пен дәлелдеу құралы өте тығыз
байланысты және бір-бірінен фактілік деректер де, дәлелдеу құралы да,
дәлеледеу функциясына айырмада, басқаша айтқанда соттық меншікте заңды
негіз бола алмайды. Бұл оймен көптеген авторлар келіседі, және де автор:
Деректер туралы фактілер, Деректі фактілер деген ұғымның орнына
Деректі фактілер информация, мәлімет деген ұғымды қолдануды ұсынды.
Осыған байланысты Саханова дәлелдемелерге осы сөз арқылы жаңа анықтама
берді:
1. Дәлелдеме ретінде істі дұрыс шешу үшін қолданылатын, заң
талаптарына сәйкес алынған мәлімет болып табылады;
2.Бұл мәлімет тараптардың жауабтарынан, куәлардың айғақтарынан,
құжаттардан немесе заттай дәлелдемелерден, сарапшының қорытындысынан,
маманның түсініктемесінен, және де ЭЕМ-нің көмегімен, аудио, видео және
компьютерлік техникадан алынуы мүмкін;
3. Шығу тегі белгісіз мәлімет дәлелдеме ретінде қолданыла
алмайды14[27].
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды, солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған
нақты деректер, іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде
сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Соттың міндеті, дәлелдемелік материалдың қайсысы сот дәлелдемелерінің
белгілеріне ие болатынын анықтау. Сот дәлелдемелік материалды олардың
арасынан дәлелдемелік күші барын табу үшін, зерттейді және бағалайды. Сот
іс бойынша ұсынылған мәліметтерді дәлелдемелер деп тану үшін, оларды арнайы
процессуалдық тәртіп бойынша тексеруден өткізеді.
Дәлелдемелердің мынандай белгілері бар:
1. Заңды тәсілмен алынғандар.
2. Іске қатысты болуы .
3. Заңда көзделген тәсілмен анықталған.
Сот дәлелдемелерді іс үшін маңызы бар мән-жайларды дұрыс көрсететін,
тек қана шын нақты деректер. Сонымен, дәлелдемелер бұл кез келген нақты
деректер, яғни, объективті шындықтың фактілері немесе олар туралы
мәліметтер. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және
іске қатысушы басқа да тұлғалардың тараптары мен қарсылықтарының негізінде,
материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере
отырып, сот анықтайды. Сот тараптарға сіке қатысушы басқа да тұлғаларға
істі дұрыс шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуге құқылы болып
табылады. Тараптар мен басқа да іске қатысушы тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтініші бойынша
дәлелдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығымен, әділ, жан-жақты
және толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, бұл
орайда ол заңмен, ар-ұятты басшылыққа алады. Сот үшін ешқандай дәлелдеменің
күні бұрын белгіленген күші болмайды.
Сот анықталған деп есептейтін, мән-жайдың дәлелденбеуінің нәтижесінде
соттың айғақтарды дұрыс бағаламауы шығады. Осыған байланысты бірінші
инстанциялы соттың айғақтарды бағалау мен қадағалау инстанциясының
айғақтарды бағалауы арасындағы қатынастар туралы мәселені ұғындыру маңызды.
Қадағалау инстанциясының процессуалдық іс-әрекеттері, бірінші
инстанциялы соттың іс-әрекетінен мүлде басқа жағдайда екені белгілі, ол өз
кезегінде процестің аталған сатыларында дәлелдеулерді бағалау әдістеріне
өзіндік белгілі бір таңбасын салады.
Азаматтық іс жүргізуде дәлелдемелерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көлемі 29 беттен тұратын бітіру жұмысының тақырыбы "Дәлелдемелер
түсінігі және түрлері" мәселелеріне арналған.
Тақырыпты ашуға бағытталған бітіру жұмысы кіріспеден үш тараудан және
қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде тақырыпты ашудың маңызы, тарауларда дәлелдемелердің жіктелуі,
дәлелдеу құралдары, заттық дәлелдемелер сияқты мәселелер қарастырылған.
Ал қорытындыда осы еңбектің нәтижелері көрсетілген.
Тақырыпты жазу барысында келесідей сөздер мен сөз байласымдары
қолданылған: дәлелдемелер, дәлелдемелерді бағалау, талапкер, жауапкер, кінә
презумпциясы, бірінші инстанциялы сот және т.б.
Еңбекті жазған кезде саны 18 жуық қайнар көздер қолданылаған. Соның
ішінде нормативтік құқықтық актілер мен арнайы әдебиеттер орын алады.
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ СОТ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРІ.
§1. Дәлелдемелер
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
§2. Дәлелдемелердің
қатыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
§3. Дәлелдемелерді қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
II ТАРАУ. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ.
§1. Дәлелдеу
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...15
§2. Тараптардың және үшінші жақтардың
түсініктемелері ... ... ... ... ... 17
§3. Куәнің
айғақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 18
§4. Жазбаша
дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .19
§5. Сарапшылардың
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
§6. Заттық
дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
КІРІСПЕ
Қазақстан мемлекеті, оның барлық органдары заңдылыққа негізделіп,
қоғамның мүдделерін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, құқықтық
тәртіпті қарауды қамтамасыз етеді.
Азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қорғауды жүзеге асырудағы
органдардың ішінде ерекше орын сот әділдігі органы ретінде сотқа беріледі.
Оның қызметі істің ақиқатын қамтамасыз ететін азаматтық іс жүргізу
құқығының нормаларымен реттелетін түрінде.
Сотпен субъективтік құқықтарды және заңмен қаралатын мүдделерді қарау
азаматтық істерді қарау мен шешу арқылы жүргізіледі. Құқықтар мен
мүдделерді қорғау актісі болып заңды және негізделген сот шешімі.
Сот төрелігін жүзеге асыру үшін сотқа алдымен азаматтық істі
қозғалғанға дейінгі орын алған фактімен мән-жайларды анықтау қажет, содан
кейін оларға материалдық құқықтық (азаматтық, отбасылық, әкімшілік)
нормалары қолданылады. Фактілік мән-жайларды анықтау соттық дәлелдерді
жүзеге жүргізу арқылы жасалады.
Соттық дәлелдемелер көмегімен істің фактісін мән-жайларды анықтап алып
және қолдануда жататын материалдық нормаларға сүйене, сот ішкі наныммен
көмегімен субъективтік құқықтар және міндеттер туралы шынайы қортындыға
жетеді.
Сот қызметі барысында нақты фактілердің бар немесе жоқ екендігін
дәлелдеуі. Сот дәлелдемесіне жатқызылатын, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар
фактілерді тікелей немесе жанама түрде растайтын фактімен мәліметтер.
Қазіргі таңда көптеген азаматтық істер бойынша фактілік мән жайларды
дәлелдейтін дәлелдемелерді дұрыс зерттемеу барысында, көптеген материалдық
және процессуалдық құқық қағидалары бұзылуда. Соның барысында, мұндай істер
бойынша шығарылған мәлімдердің күші жойылуда.
Дәлелдеме түсінігі дәлелдеме теориясында және дәлелдеме құқығында
негізгі орын алады. Соттық қараудың көп көлемі дәлелдеу қызметіне беріледі.
Соған байланысты, дәлелдемелер бойынша сұрақтар қарау және оны тәжірибеде
азаматтық іс-жүргізуде оны пайдалануда ерекше маңызға ие болады.
Бітіру жұмысымның тақырыбы қазіргі азаматтық іс жүргізу құқығындағы
өзектілігін жоғалтпаған мәселелердің бірі болып табылады. Дәлелдемелер
жинау және оны сот процесінде ұсына беруден сот шешімі тікелей тәуелді деп
атауға болады.
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Осы бітіру жұмыстың мақсаты болып дәлелдемелер мен дәлелдеудің мәнін
түсіндіріп ашу, азаматтық іс жүргізу құқығындағы алатын орнын көрсету
табылады.
Бітіру жұмыстың мақсатына жету үшін қойылатын негізгі міндеттер:
- дәлелдеудің түсінігі мен міндетін көрсету;
- дәлелдемелерді ұсыну, оған жол беру және растығын қарастыру;
- дәлелдемелерді қамтамасыз ету;
- куәнің айғақтары, міндеттері мен құқықтары;
- жазбаша дәлелдемелер;
- заттай дәлелдемелер;
- сараптама тағайындау және оны жүргізудің тәртібі.
Бітіру жұмысының мақсатына жету үшін төмендегі авторлардың
еңбектері қаралып, зерттелді. Олар, Суханов Е.А., Сергеев А.П.,
Осипов П.М., Муинс А.М., Треушников М.С., Шакарян А.А. және т.б.
I ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ СОТ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРІ
§1. Дәлелдемелер түсінігі
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 64-бабына сәйкес дәлелдемелер дегеніміз
— Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өре де
маңызы мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты
дәлелдер. Осы баптың екінші тармақшасында төмендегідей қалып бекітілген:
бұл нақты деректер тармақтардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерінен,
куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен, сарапшылардың
қорытындыларымен, іс-жүргізу әрекетінің хаттамаларымен және өзге де
құжаттармен анықталады.
Енді дәлелдемелердің маңызын, мазмұнын ашып түсіну үшін белгілі
ғалымдардың осы айында берген анықтамаларына тоқталып өтейік. Орыстың
революцияға дейінгі процесуалист ғалым К.Н.Малышев: "Дәлелдеме біздің
ойымызды кез келген фактінің растығына немесе өтіріктігіне сендіретін бәрін
тайқызған. Бұл мағынада дәледемелер логика ғылымына жатады — деген, ал
техникалық мағынада соттық дәлелдемелер — деп даулы юридикалық фактінің бар-
жоқтығына туралы соттық шешіміне себеп болатын занды негіз", - деп айтқан.
Шын мәнінде Малышев соттық дәлелдемелерге анықтаманың логикалық
дәлелдемелер тұрғысынан бастап заң талаптарымен байланыстырып аяқтаған.
Шынымен де логикалық дәлелдемелер мен соттық дәлелдемелер бір-біріне ұқсас.
Басты айырмашылығы М.К.Треутниковтың ойы бойынша басты айырмашылығы
дәлелдеме мәнінде. Треутников: "логика нысанында дәлелденіп отырған ой
казси деп, ал дәлелдеуін ой аризметі деп аталады" — дейді: басқаша айтқанда
дәлелдеме ретінде көпшілікке белгілі ойлар, дәлелдемені ережелер болады. Ал
сот тәжірибесінде фактінің нағыз өмірде орын алған, алмағандығы
дәлелденеді: ірілікті күнделікті қолданып жүрген логикалық дәлелдемелермен
соттық дәлелдемелердің мәндері арнаулы". Треутниковтың берген анықтамасын
төмендегідей: "Соттық дәлелдемелер дегенімі - қатыстылық сипаты бар істі
дұрыс шешуге маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама бекітетін заңда
көзделген процесуалдық сипаттағы және заң талаптарына сай алынған және
зерттелеген мән-жайлар"[1].
С.В. Курылевтің көзқарасы бойынша дәлелдемелердің мәні бірге белгілі
фактілер мен біресе белгісіз фактімен арасындағы байланыста. Бұл жерде
автор табиғаттағы және қоғамдағы барлық құбылыстардың бір-бірімен
байланысты, бір-бірімен шарталған деген материалистік диалектикалық заңына
сүйеніп берген[2].
Дәлелдемелерді тек фактілер ретінде процессуалдық формасынан айырып
қарауға болмайды. Өйткені заң талаптары бойынша дәлелдемелер ретінде тек
қана заңда көрсетілген бойынша алынған дәлелдемелер танылады. Осы туралы
М.Х.Хутыза былай деген: "Дәлелдеу құралынған бөлек фактілер деректер немесе
дәлелдеу құралдары фактілі деректерден бөлек дәлелдемелер ретінде таныла
алмайды" — деген[3].
Басқа ағым өкілдері дәлелдемелерді екі құбылыс ретінде қарайды. Олардың
ойы бойынша сот дәлелдемелері екі мағынаны береді, және бұл мағыналар бір-
біріне синоним ретінде қолданылады. Бірінші мағыналы, - деректі фактілер,
екіншісі, дәлелдемелер көзі. Мысалы, М.С.Строгович: "Дәлелдемелер
біріншіден, адамның әрекет жасаған — жасамағандығын, қылмыстың бар-жоқтығын
және адамның негізін де анықтайтын фактілер, ал екіншіден заң қалыптарында
көрсетілген дәлелдемелердің қайнар көздері"[4].
Т.В.Саханова көзқарасы бойынша: "Соттық дәлелдемелер біртұтас түсінік.
Бұл түсінікте фактілік деректен дәлелдеу құралы өте тығыз байланымдан және
бір-біріміз фактілік деректер де дәлелдеу құралы да дәлелдеу функциясынан
айырмада басқаша айтқанда соттық меншікте заңды негіз бола алмайды". Бұл
оймен көптеген авторлар келеді, және де автор: "деректер туралы фактілер",
"деректі фактілер" деген ұғымның орнына "информация", "мәлімет" деген
ұғымды қолдануды ұсынды. Осыған байланысты Сахонова дәлелдемелерге осы сөз
арқылы жаңа анықтама берді:
1. Дәлелдеме ретінде істі дұрыс шешу үшін қолданылатын және заң
талаптарын сәйкес алынған мәлімет табылады;
2. Бұл мәлімет тараптардың жауаптарынан, куәлардың айғақтарынан,
құжаттарда немесе заттай дәлелдемелерден, сарапшының қортыныдысынан,
маманның түсініктемесінен, және де ЭЕМ-ның көмегімен, аудио-, видео-,
және компьютерлік техникадан алынуы мүмкін;
3. Шығу тегі белгісіз дәлелдеме ретінде қолданыла алмайды[5].
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды тұрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде
сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Дәлелдемелерді тараптар мен іске қатысушы баска да тұлғалар береді.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске
қатысушы басқа да тұлғалардың тараптары мен қарсылықтарының негізінде,
материалдық және іс жүргізу құқығының қолданылуга тиіс нормаларын ескере
отырып, сот анықтайды.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу
үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну
қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтінімі бойынша дәлелдемелерді
сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер
көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-
жайлар анықталатыны немесе бекерге шақырылатыны, дәлелдемені өз бетінше
алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені алу үшін
сұрату береді. Соттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа
жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына
береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде
беруге мүмкіндігі жок лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған
күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы сотқа
хабарлауға міндетті.
Хабарламаған, сондай-ақ егер дәлелдеме беру туралы соттың талабы сот
дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны сотқа
беру міндетінен босатпайды. Соттың талабын қасақана орындамаған жағдайда
аталған тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылады.
Егер тарап сот сүратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса және оны соттың
сұратуы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне қарсы
бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі.
Егер дәлелдеме іс үшін маңызды мән-жайлардың бар екендігі туралы
тұжырымдары растайын, теріске шығаратын не оларға күмән келтіретін нақты
деректер болса, сот дәлелдемені іске қатысты деп таниды.
Заң бойынша белгілі бір дәлелдемелермен расталуға тиіс істің мән-
жайлары ешқандай басқа дәлелдемелермен расталуға тиіс емес.
Нақты деректер, егер олар заң талаптарын бұза отырып, іске қатысушы
тұлғалардың заңмен кепілдік берілген құқықтарынан айыру немесе оларды
ығыстыру арқылы немесе істі сотта қарауға дайындау кезінде немесе сотта
қарағанда азаматтық процестің өзге де ережелерін бұза отырып, оның ішінде:
1) күш қолдану, қорқыту, алдау, сол секілді өзге де
заңсыз іс-әрекеттерді қолдана отырып;
2) оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан
туындаған іске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен міндеттеріне қатысты
жаңылуын пайдалана отырып;
3) осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға құқығы жоқ
адамның іс жүргізу іс-әрекетін жүргізуіне байланысты;
4) қарсылық білдіруге жататын адамның іс жүргізу іс-әрекетіне қатысуына
байланысты;
5) іс жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлықтай бұза отырып;
6) белгісіз көзден немесе сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7) дәлелдеу барысында қазіргі ғылыми білімге қайшы келетін әдістерді
қолдана отырып алынған болса, олар нақты деректердің растығына әсер етсе
немесе әсер етуі мүмкін болса, оларды сот дәлелдемелер ретінде пайдалануға
жол беруге болмайды деп тануға тиіс.
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер ретінде
пайдалануға жол беруге болмайтындығын, сондай-ақ оларды шектеп пайдаланудың
мүмкіндігін өз бастамашылығы бойынша немесе іске қатысушы адамдардьгң
өтінімі бойынша сот белгілейді.
Заңды бұза отырып алынған дәлелдемелер заңдық күші жоқ деп танылады
және сот шешімінің негізіне жатқызыла алмайды, сондай-ақ іс үшін маңызы бар
кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла алмайды.
Тексеру нәтижесінде дәлелдеменің шындыққа сәйкес келетіні анықталса,
дәлелдеме рас деп есептеледі.
Сот жалпыға белгілі деп таныған мән-жайлар дәлелдеуді қажет етпейді.
Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген шешімімен
белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар қатысатын басқа
азаматтық істерді талқылау кезінде қайтадан дәлелденбейді.
Соттың қылмыстық іс бойынша күшіне енген талап қоюды қанағаттандыру
құқығы танылатын үкімі оған қатысты соттың үкімі болған тұлға әрекеттерінің
азаматтық-құқықтық салдары туралы істі қарайтын сот үшін міндетті. Заңды
күшіне енген сот үкімі мұндай азаматтық істі қараған сот үшін, осы іс-
әрекеттер орын алды ма және оларды осы адам жасады ма деген мәселелер
бойынша, сондай-ақ үкіммен белгіленген мән-жайларға және олардың құқықтық
бағасына қатысты да міндетті болып табылады.
Заңға сәйкес анықталды деп ұйғарылған фактілер азаматтық істі талқылау
кезінде дәлелденбейді. Мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуы
мүмкін.
Егер тиісті құқықтық ресімдер шеңберінде керісінше дәлелденбесе, мына
мән-жайлар:
1) осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы
қабылданған зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
2) адамның заңды білуі;
3) адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
4) олардың бар екендігін растайын құжатты ұсынбаған және арнаулы
даярлық немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені көрсетпеген
адамда арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелдемелерсіз
анықталған мән-жайлар болып есептеледі.
Дәлелдемелер сотта істің ақиқатты мән-жайын анықтау үшін қолданылады.
Сот бірде-бір істі оның мән-жайын анықтамай шеше алмайды. Соттың міндеті –
құқықтармен, заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау болатыны мәлім. Осы
қорғауды көрсету үшін сот әрбір жағдайда, талапкер құқықты қорғауды сұрап
жатқан құқықтың бар болуын, жауапкерде сәйкестенген міндеттің жатқандығын,
даулы құқық қатынастарын ашып анықтау керек. Бірақ, құқықтар мен міндеттер
өздері туындамайды. Осылардың пайда болуын, өзгеруін және тоқталуын, заң
белгілі – бір заңи ақиқаттың басталуымен байланыстырады. Сондықтан, сот
даулы құқық қатынастарды анықтау үшін алдымен нақты қандай заңи
ақиқаттардың болғанын анықтау керек.
Сот әділдігі – бұл қатаң анықталған процессуалды нысанда жүзеге
асатын және оның қажетті талабының бірі, соттық шешімінің процессте
дәлелденген ақиқаттарға негізделуі болатын қызмет.
Процесстен тыс, дәлелдемелер қатарынан емес алынған ақиқаттар туралы
мәліметтер мен мәлімдемелер сот пен қолданылмайды. Мысалы, судьялар жеке
өмірден, басапның мәліметінен т.б. істің мән-жайы туралы білсе, мұндай
мәліметтер соттың қорытындысы үшін негіз бола алмайды.
Азаматтық іс жүргізу заңының 218 бабының 2 бөлімі, сот шешімді сот
отырысында зерттелген дәлелдемелерге ғана негіздейді деп мәлімдейді 1[6].
Сотта дәлелдемелер ретінде не қолданылатындығын процессуалды заң
анықтайды. Соттың дәлелдемелерге – тараптар мен үшінші тұлғалар
түсініктемелері, сарапшылар қорытындылары т.б. жатады.
Заң сотқа жіберілетін дәлелдемелер тізімін ғана анықтап қоймайды, ол
сонымен қатар олардың әрбіреуін пайдаланудың процессуалды тәртібін де
анықтайды. Мысалы, кімнің куә бола алатыны мен бола алмайтыны, сраптаманы
қалай тағайындау анықталады.
Азаматтық іс жүргізуде істің ақиқатты мән-жайын анықтау қызметі
соттық дәлелдеу деп аталады. Соттың анықтайтын мән-жайымен ақиқаттар
дәлелдеу пәні, ал дәлелдеудің жүзеге асу құалдары соттық дәлелдемелер деп
аталады. Осыдан, соттық дәлелдемелер - істің ақиқатты мән-жайын
анықтау үшін сотпен қолданылатын құралдар болып табылады.
Соттық дәлелдеме санатын түсінудегі белгілі қиындық, дәлелдемелердің
әрбір дәлелдеу құралы атауында. Бірінші бөлімінде дәлелдемелер нақты
деректер болса, екінші бөлімінде дәлелдемелер – дәлелдеудің процессуалды
құралдары болады.
Мұндай жағдайда соттық практика мен әдебиет те түседі. Әдебиетте осы
екі санаттарды бөліп әрі дәлелдемелер ретінде тек нақты деректерді ғана
атауға қадамдар жасалады. Бірақ, бұл іс жүзіне аспады. Осындай ұсыныстардың
авторларының өзі дәлелдемелер ретінде нақты деректермен дәлелдеудің
процессуалды құралдарын атады.
Сонымен, соттық дәлелдемелер – бұл заңмен қаралып реттелген
дәлелдеудің процессуалды құралдары (тараптармен үшінші жақтардың
түсіндірмелері, сарапшылардың қорытындысы). Дәлелдемелер деп сонымен қатар
олардан алынған нақты деректерді де атайды жеке оның негізінде сот істің
мән-жайын анықтайды.
Нақты деректер деп соттың куәларды сұраудан, құжаттарды деректерден
т.б. алатын істің мән-жайы туралы мәліметтерді айтамыз. Нақты деректерге
дәлелдемелік деректер де жатады. Үнемі дәлелдемелер, іс бойынша анықтауға
жататын заңи деректер туралы тікелей мәліметтерді емес, олар заңдылармен
белгілі – бір байланыста болып және осылар арқылы байырғы заңда деректердің
бары не жоғы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін кейбір басқа
деректер туралы мәліметтерден тұрады. Іс бойынша өздері байырғы заңи дерек
болмайтын, бірақ олар туралы қорытынды үшін негіздер беретін ақиқаттар
дәлелдемелік деп аталады 2. [7]
Процессуалды теориямен соттық практикада дәлелдеменің қайнар көздері,
ұғымы мәлім. Дәлелдеменің қайнар көздері болып деректер туралы мәліметтерді
ұстаушы заттар мен тұлғалар шығады. Осындай дәлелдеменің қайнар көздері,
яғни тарптардың түсіндірмелері, сарапшылар қорытындыларының қайнар көздері
адамдар, сарапшылар, куәлар т.б. болады. Олардың қалыптасуында маңызды
рольді адам психикасының ерекшеліктері ойнайды, яғни олар дұрыс қабылдау
қабілеті, істегі мүмкінді мүдделік т.б. Осындай кезендер, кез-келген жеке
дәлелдеулерді зерттеумен бағалауда есепке алынады. Қайнар көзі ретінде
шығатын дәлелдемелерді заттық, жазбаша немесе аралас деп атайды.
Дәлелдеу – соттық дәлелдемелер арқылы істің мән-жайын анықтауға
бағытталған қызмет. Ол нақты істі қарау бойынша барлық процессуалды
қызметтің бөлімін көрсетеді. Дәлелдеу – дәлелдемені ұсынуды, жинауды,
зерттеу мен бағалауды алып жатады. Дәлелдемелерді ұсыну әдісі, қандай
дәлелдемеге қатысты сөз болуына байланысты. Куәлардың көрсетулеріне қатысты
айтқанды, қандай куәлар істің мән-жайын растай алатыны көрсетіледі.
Жазбаша, жеке заттық дәлелдемелер сотқа беріледі. Олар басқа тұлғаларда
болса, онда соттың талап етуі туралы шағымын беруге болады.
Дәлелдемені сот жинайды, тараптар ұсынған дәлелдемелерді қабылдап,
олардың шағымымен куәларға шақырулар жібереді. Сарапшының қорытындысы үшін
сот сарапты тағайындау туралы анықтама шығарады.
Ал, дәлелдемелерді жинау талап арызды қабылдаған кезден басталады, әрі
істі сотта қарауға дайындау кезінде жүргізіліп сот мәжілісіне дейін бітуі
керек.
Бірақ, заң дәлелдемелерді жинауға бұдан кейін де жол береді. Сот
мәжілісінде жаңа дәлелдемелерді – зерттеу туралы шағымдар берілуі мүмкін
және сот тараптарға қосымша дәлелдемелерді ұсынуды талап етеді [8].
Сондай-ақ, дәлелдемелерді қамтамасыз ету институтын қолдану арқылы
жиналады.
Дәлелдемелерді басқа қалада жинау қажеттігі туындағанда істі қараушы
сот, сәйкестенген сотқа белгілі бір процессуалды әрекеттер жасауды
тапсырады. Бұл тапсырма он күнге дейін орындалуы керек. Дәлелдемелер сот
мәжілісінде жариялық, ауызша, тікелейлік, үзіліссіз, жарысушылық қағидалары
арқылы зерттеледі. Сот мәжілісінде тараптардың түсіндірмелері тыңдалады,
куәлар сұралады, сарапшылар қорытындысы жарияланады. Жазбаша дәлелдемелер
жарияланады, ал заттық дәлелдемелер қаралады. Егер, жазбаша немесе ауызша
дәлелдемелер сотқа келе алмаса, онда олар орналасқан жерінде қаралып
зерттеледі. Қарау әрекеті – барлық тұлғаларды орыны мен уақытын ескертіп
сот жүзеге асырады, қараудың нәтижесі хаттамаға жазылады.
Кез-келген істі дұрыс шешу үшін сот іске қатысты барлық заңды
деректерді анықтау керек.Істі нақты шешудегі анықтау заңды деректер
жиынтығы, дәлелдеу пәні деп аталады.Әр бір іс үшін дәлелдеу пәніне келетін
деректер құрамы әртүрлі болады.Сот оны тараптардың талаптары мен
қарсылығынан шыға отырып және материалдық құқықтық нормаларын басқа ала
отырып анықтайды.
Дәлелдеу пәніне талаптармен көрсетілген талап арыздың негізгі
түріндегі заңды деректер жатады. Дәлелдеу пәніне, сонымен қатар талапқа
қарсы қарсылық көрсету негізінің деректері жатады.Процесске дербес талап
мәлімдеуші немесе талаптар енгізілгенде іс бойынша дәлелдеу пәніне осы
талаптардың пайда болу деректері де кіреді.
Тараптармен көрсетілген деректердің қандай заңды мәні бар екндігін
және қандай деректерді анықтау керектігін анықтауда сот даулы қатынастарды
реттейтін материалдық құқық нормаларын басқа алады. Осы нормалардың
гипотезасында тараптардың құқықтары мен міндеттері тәуелді болатын
деректер көрсетілген және бұлар іс бойынша дәлелдеу пәніне кіреді [9].
Азаматтық іс жүргізу кодексі, дәлелдеусіз істің шешілу негізіне
жататын деректердің екі санатын қарастырады. Сондықтан, олар дәлелдеу
пәніне енгізілмейді, жалпыға мәлім деректер мен преюдициалды анықталған
ақиқаттар. Жалпыға мәлім деректер көпшілік ортаға мәлім деректер болып
табылады. АІЖК 71 бабының 1 бөлімі ,[10] сот жалпыға белгілі деп таныған
мән-жайлар дәлелдеуді қажет етпейді. Сонымен, мән-жайды жалпыға мәлім және
дәлелдеуді қажет етпеуді тану құқығы тек сотта ғана бар. Белгілі-бір
деректер туралы мәліметтердің таралу дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін.
Деректердің өздері бүкіл әлемге, бір елдің аумағында, облыста, ауданда
әйгілі болады.Таралу дәрежесіне қарамастан жалпыға мәлім деректер
дәлелдеуге жатпайды.
Бірақ та, таралу дәрежесімен келесі процессуалды салдарлар
байланысты, олар бір елдің шегінде мәлім деректі сот өзінің шешімінің
негізіне ешбір жариясыз сала алады.
Егер дерек тек бірақ аумақта мәлім болса, мысалы аудан шегінде болса, онда
сот шешімінде осы деректі жалпыға мәлім болғандықтан дәлелдеуге жатпайтын
деп танылғанын көрсетуі керек. Мұндай көрсету өте қажетті, себебі жоғары
сот инстанцияларында бұл дерек мәлімсіз болуы мүмкін және ол шешімде
неліктен дәлелдемемен расталмағандығы көрсетілуі керек.
Дәлелдеуге преюдициялық танылған, яғни бұрын шығарылып заңды күшіне
сот үкімімен басқа іс бойынша анықталған деректер жатпайды. Ал практикада
кейде бұрын сотпен зерттелген деректер басқа істерді шешу үшін маңызды
болып қызмет көрсететін жайлар да кездеседі. Олар дәлелденбейді, себебі
заңды күшіне соттың қаулысымен анықталған. Сот оларды тексеріп, жаңа соттық
қарауға жібере алмайды.
АІЖК 71 бабының 2 бөлімінде , бұрын қарастырылған азаматтық іс
бойынша, соттың заңды күшіне енген шешімі мен анықталған мән-жайлары сот
үшін міндетті және басқа азаматтық істерді қарауда сол тұлғалардың
қатысуымен қайта дәлелденбейді деп жазылған. Соттар өз қызметінде
преюдициалық ережелерін қатаң сақтап, преюдициалық деректерді қайта
дәлелдеуге жол бермеуі керек. Егер кейбір жағдайларда істі кешірек қарап
жатқан сотта шешім не үкіммен заңды күшіне енген деректің дұрыстығына күмән
туындаса, ол шешім үкімді қайта қарау туралы сұрақты қадағалау тәртібінде
қарауға жібере алады. Заңға сәйкес, сот органдары олардың тек үкімдері
және шешімдерімен анықталған мән-жайлар преюдициалық мәнге ие болады. Ал
басқа соттық қаулылар, мысалы проукрор – тергеу органдарының қаулылары
дәлелдеуден босатуға негіз болмайды.
Азаматтық іс жүргізу құқының теориясында дәлелдеуге жатпайтын
деректерге кейде жорамал және даусыз деректерді жатқызады [11]. Бірақ,
біздің құқықтық жүйеде олай емес. Жорамалдар, белгілі бір деректерді
дәлелдеуден тек бір ғана тарапты босатады. Ал екінші тарап осы деректерді
танымай, итеруге дәлелдемелер ұсынып олардың жоқтығын дәлелдейді.
Сот өзінің бастамасымен әрі құқығын пайдалана отырып, дәлелдемелер арқылы
жорамалданушы ескертулердің болуын тексере алады. Жорамалдар деректерде
дәлелдеу міндетін қайта бөледі, бірақ оларды дәлелдеу пәнінен шығара
алмайды.
§2. Дәлелдемелердің қатыстылығы, жарамдылығы
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 64-бабындағы анықтаманың мазмұнынан
шығатын термин — дәлелдемелердің қатыстылығы. Бұл терминге арнайы азаматтық
іс жүргізу кодексінің 64-бабы арналған: "Егер дәлелдеуде іс үшін маңызды
мән-жайлардың бар екендігі туралы тұжырымдарды растайтын, теріске шығаратын
не оларға күмән келтіретін нақты деректер болса, сот дәлелдемені іске
қатысты деп таниды".
Азаматтық істегі дәлелдемелердің көлемін қатыстылығын анықтайды. Сот
іске қатысушы тұлғалармен ұсынылған дәлелдемелердің ішінен бейімділікке
жататын фактілермен мағынасымен байланысты дәлелдемелерге ғана көңіл
бөледі. Соттың істі жасық, жан жақты және объективті қарап шешім шығаруы
үшін бір жоқтан қаншалықты көп дәлелдемелерде зерттеп екінші жағынан өз
мағынасымен қаралып отырған іске байланыссыз дәлелдемелерді айырып алып
тастаған дұрыс.
Қатыстылық дегеніміз соттық дәлелдемелермен сот қарауының объектісі
болып отырған фактілердің арасындағы объективті байланыстың болуы. Бұндай
байланыстың болуы зерттеліп отырған дәлелдемелер арқылы барлық орын алған
немесе орын болмаған мән-жайлар туралы мәлімет алуға болады.
Юридикалық әдебиеттерде дәлелдемелердің қатыстылығын әртүрлі талдалады.
Бір қатар авторлар қатыстылық бұл дәлелдемелердің белгілі десе, бір қатар
авторлар қатыстылық бұл дәлелдемелерді процеске қосу-қоспаудың алғы шарты
ретінде түсінеді. Бұл авторлардың бұлай ойлау себебі дәлелдемеде қатыстылық
белгілі сипаты бар немесе жоқ екендігі осы дәлелдемелер сот зерттеуінде
болмай жатып қалай анықталатындығында[12]. 67-баптың мазмұнына қарайтын
болсақ, бұл бап негізінен соттық жүріс-тұрысын реттейтін норма болып
табылады, өйткені тараптар дәлелдемелер ұсыну барысында қателіктер жіберуі
мүмкін.
Сот дәлелдемелердің қатыстылық ережесі бойынша болашақ осы қаралып
отырған іс бойынша негізінен шешім шығару үшін жеткілікті мөлшерде
дәлелдемелер көлемін анықтауы керек.
Заң әртүрлі істер бойынша керекті әртүрлі дәлелдемелердің толық
шеңберін ашып көрсетпейді. Сол себеппен дәлелдемелердің қатыстылығы соттық
өзінің ішкі өкімі бойынша бағалайды (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 16-
бабы) М.К.Треутниковтың ойы бойынша қатыстылығын бағалау процесін екі
этапқа бөлуге болады. Бірінші этап: дәлелдемелердің қатыстылығын шешпей
жатып осы тартылып жатырған дәлелдеме арқылы орнатылмайын деп жатырған
факті осы азаматтық іс үшін маңызы бар ма жоқ па? Сонан кейін барып екінші
этапта осы дәлелдеменің осы фактіге қатыстылығы туралы мәселе шешілуі тиіс
дейді[13]. Бұл ереже "жалпыдан жекеге" методы негізінде құралған ереже
соттық о бастан дәлелемелер шеңберін дұрыс анықтамалар немесе қатыстылық
мәселесіндегі ісі бойынша дұрыс шешім шықпауына әкеліп соғады. Өйткені іс
бойынша керек емес дәлелдемелер немесе нағыз керекті дәлелдемелер талап
етілмей қалуы мүмкін. Азаматтық іс жүргізу кодексінің 65-бабында дәлелдеу
міндеті көрсетілген. Бұл бап бойынша әр тарап өзінің талаптарын және
қарсылықтарын негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуге тиіс.
Бұл қалып тараптардың дәлелдемелер ұсыну міндетін ашып көрсеткен. Кейбір
авторлар қатыстылық мәселесін соттың жеке шешуі оған шетпен тыс құзырет
беру деп санайды[14]. Меніңше 65-баптағы қалып 67-баптың тежегіш механизмі
рөлінде көрсетілген. Қатыстылық нормасының дұрыс қолданылуын қамтамасыз
етуші тағы бір ережелер 65-бапта көрініс тапқан:
1. Дәлелдемелерді тараптар мен іске қатыушы басқа да тұлғалар береді.
2. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және
іске қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен қарсылықтарының
негізінде, материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс
нормаларын ескере отырып, сот анықтайды.
3. Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс
шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.
4. Тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қисынды келтірген жағдайда, сот олардың өтініші бойынша
дәлелдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Осылайша іске қатысушылар соттың дәлелдемелер шеңберін анықтауына
қатыса алады.
Егерде алдыда қарағанда белгілі болғандай қатыстылық бұл дәлелдеменің
мазмұнындағы мәліметке байланысты болса дәлелдемелердің жарамдылығы сол
дәлелдемелердің процессуалдық формасына немесе процессуалдық дәлелдеу
құралдарына байланыстылығы қаралады. Азаматтық іс жүргізу кодексінің 63-
бабында: егер осы кодексте көзделген түрінен алынса, дәлелдемеге жол беруге
болады деп танылады, - делінген. Бұл қалып та 64-баптың мазмұнынан шығатын
ерекше болып табылады. Дәлірек айтқанда 64-бапта: "... заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады" - делінген. Соттағы
дәлелдеу барысында құқықтық маңызы бар белгісіз фактілер кез келген
дәлелдемелермен емес керісінше алдын ала занда көзделген дәлелдеу
құралдарымен жүзеге асырылады. Жарамдық институты азаматтық іс жүргізу
құқығында да қылмыстық іс жүргізу құқығында да көп зерттеліп келе жатыр.
Белгілі қылмыстық процессуалист Кипнис Н.М. қылмыстық құқықтағы
дәлелдемелердің жарамдылығын зерттей келе жарамдылық қасиеті төрт
критерийден тұрады деген тұжырымға келген:
1. дәлелдемелер алуға байланысты процессуалдық әрекет жүргізуге құқылы
субъектінің болуы;
2. жарамды фактілік дерек көзі (дәлелдеменің мазмұнын құраушы);
3. дәлелдеме алу үшін жасалған әрекеттің процессуалдық талаптарға сай
болуы (процесуалдық әрекет);
4. дәлелдеме алу үшін қолданылған процессуалдық әрекеттің талаптарға
сай болуы[15].
Көптеген авторлар дәлелдемелердің жарамдылығы тек жауаптарға қатысты
десе (К.С.Юдельсон, И.М.Резниченко) ал, келесілері бұл барлық дәлелдеу
құралдарына байлансты дейді (АТ.Калрин, Н.Д.Лордкипанидзе). Бұл мәселе
бойынша процессуалдық құқықта реттелген бір жақты ой жоқ.
Дәлелдемелердің жіктелуі: тікелей және жанама; алғашқы және туынды;
өзіндік және заттық.
Дәлелдемелердің жіктелуі дегеніміз — дәлелдемелерді ұқсас белгілеріне
байланысты топтауды айтамыз. Жіктеу арқылы біз дәлелдемелерді бірыңғай
жүйеге келтіреміз. Бөлу дәлелдемеге тиесілі бір маңызды белгісі негізінде
жүзеге асырылады. Бөлу жүргізілген белгі теорияда жіктеу негізі деп
аталады.
Дәлелдемелерді жіктеу бірге осы дәлелдемелерді тереңірек зерттеуге,
белгілі бір топқа жататын дәлелдемелерді шындыққа қол жеткізудегі маңызын,
немесе осал жақтарын білуге мүмкіндік береді.
Дәлелдемелерді жіктеудің негізі болып әртүрлі белгілер болуы мүмкін.
Мысалы дәлелдемелердің мазмұнына байланысты, немесе процессуалдық формасына
байланысты, соттық бағалау нәтижесіне байланыты т.б. әртүрлі негіздерге
байланысты бөлуге болады[16].
Заң әдебиеттерінде көп кездесетін және жіктеудің даусыз бір негізі бұл
дәлелдемелердің мазмұнының дәлелденіп жатырған фактімен байланысына
байланысты дәлелдемелер екіге бөлінеді: тікелей және жанама[17]. Тікелей
дәлелдемелер деп мазмұны дәлелденіп жатқан фактімен тікелей байланыста
болатын дәлелдемелер. Тікелей байланыс дәлелденіп жатқан факті туралы бір
жақты жауап береді. Мысалы, өнімнің нақты өмірде орын алған немесе
болмағандығы туралы өлім туралы акт жауап береді. Жанама дәлелдемелер
дәлелденіп жатқан фактімен көпмағыналы байланыста болады. Көпмағыналы
байланыс дәлелдеу барысында бірнеше мүмкін қорытындыларға алып келеді.
Факті туралы деректердің құрылу процессіне байланысты дәлелдемелер
алғашқы және туынды болып екі топқа бөлінеді. Алғашқы дәлелдемелер
дәлелденейін деп отырған фактінің тікелей дәлелдемеге мәлімет қалдыруымен
сипатталады. Ал туынды дәлелдемелер дегеніміз — басқа дәлелдеме көзінен
жазылып алынған дәлелдемелер жатады. Басқаша айтқанда дәлелденіп отырған
фактімен зерттеліп отырған, дәлелдеменің ортасындағы тағы да басқа аралық
мәлімет тасмалдаушылар бар.
Дәлелдемелерді процессуалдық формасының сипаттамасына немесе дәлелдеу
құралы бойынша бөлу олардың пайда болу көзіне байланысты бөледі[18]. Бұл
негізде жіктеуге келгенде көптеген теоретиктердің ойлары бірнеше топқа
бөлінеді. Жалпы осы негіз бойынша өзіндік және заттық болып бөлінеді.
Өзіндік дәлелдемелерге қайнар көзі адам болып табылатын дәлелдемелерді
жатқызады: тараптардың және үшінші жақтың түсініктемелері, куәлардың
анықтамалары, тарапшының қорытындысы. Ал заттық дәлелдемелерге жазбаша және
заттық дәлелдемелер жатқызылады.
Авторлардың пікірлері көбіне осы жерде айырылады. Мысалы, К.С.Юдельсон
өзіндік дәлелдемелерге жоғарыда көретілген дәлелдемелермен қатар жазбаша
дәлелдемелерді қосады. Автор өз позициясын келесі ойлармен бекітеді.
"Жазбаша дәлелдемелер әрқашанда белгілі бір адаммен шығады, және дәлелдеме
мазмұны материалдық объектіде бекітілгендігі маңызды емес", - дейді
автор[19]. С.В.Курылев осы негізде дәлелдемелерді жіктеген кезде тағы бір
топ алып оны аралас дәлелдемелер тобы деп атады. Бұл топқа Курылев
сарапшының қорытындысын, таныту фактісін, тергеу эксперименті нәтижелері —
фактісін жатқызады[20]. Автордың бұлай топтау себебі төмендегідей. Сарапшы
өз қорытындысын жасау үшін алдымен заттық дәлелдемені зерттеп осы заттық
дәлелдемеден алынған мәлметті қағаз бетіне түсіріп өзі де мәлімет
тасмалдаушы, дәлірек атқанда мәліметтің жаңа қайнар көзі болады.
Даусыз деректер деп екінші тарап дәлелдейтін, бір тараптан танылған
деректерді айтамыз. Біздің азаматтық іс жүргізуші деректе тану – іс бойынша
тек дәлелдеме болуы саналады. Танылған дерек – дәлелдеу оған қатысты іске
асқан дерек болып табылады. Бұл істің мәні бойынша, тараптың тануымен
дәлелденген іс бойынша дәлелденетін, тараптың тануынан дәлелденгендігіне
байланысты, істі дәлелдеу пәніне кіретін деректер құрамынан оны алып
тастауға негіз жоқ.
Цивилистика әдебиетінде дәлелдеу пәніне материалдық – құқықтық мәні
бар деректерді жатқызады[21] . Бірақ, сотта дәлелдеу қызметі осындай
деректерді ғана анықтаумен шектелмейді. Азаматтық істі қарауда, басқа да
мән-жайларды анықтауда материалдық – құқықтық емес, процессуалдық мәнді
қажеттілік туындайды. Мысалы, істің соттылығы туралы мәселені шешу үшін,
жауапкердің мекен-жайын нақтылау қажеттігі туындайды. Сондықтан, жазбаша
дәлелдеме болатын сәйкестенген анықтамалар алынады. Белгілі бір
процессуалды сұрақтарды шешу мән-жайларға байланысты, ал бұл мән-жайлар
дәлелдеу арқылы дәлелдемелермен анықталады.
Процессуалды мәні бар мән-жайларға, тағы дәлелдемелік деректер
жатады. Олар дәлелдеме ретінде қолданылатындықтан процессуалды мәнге ие
болады. Бұған дейін олар басқа дәлелдемелер арқылы анықталуы, яғни
дәлелденуі керек.
Сонымен, іс бойынша дәлелдеуге тиіс деректер көлемі, дәлелдеу пәні
ұғымымен үйлеспейді. Бұл көлем өзіне материалдық-құқықтық мәні бар
деректерді (дәлелдеу пәні); процессуалды- құқықтық мәні бар деректерді
(процессуалды сұрақтарды шешетін деректер және дәлелдемелік деректер) алып
жатады.
Істі шешу үшін қажетті деректерді анықтау, сотқа дәлелдемелерді ұсыну
және оларды сот мәжілісінде зерттеу арқылы дәлелденеді.
Процесс үшін аса маңызды жәй ретінде кімде дәлелдеу міндеті шығады.
Біздің процессімізде жарысушылық қағидасына сәйкес дәлелдеу міндеті
тараптарда болады. АІЖК 65-бабына сәйкес[22] , әрбір тарап өзінің талабымен
қарсылығының негізіне,сілтеме жасайтындай белгілі бір мән-жайды дәлелдеу
керек. Осыдан, біз тараптарда дәлелдеу міндеті болатынын және әрбір тарап
өзінің талабын негіздеу үшін сол мән-жайды дәлелдеуге міндетті екенін
көреміз.
Тараптың талабымен қарсылығын негіздейтін дерек болған соң тарап оның
анықталуында мүдделі болатындықтан, сол тараптың осы деректің расталуы үшін
барлық шаралар жасайтынын айта өту керек. Егер де белгілі-бір тарап деректі
дәлелдемесе, онда шешім оның пайдасына шешілмейді. Бірақ та,біздің
процессте сот тараптарға дәлелдеуге ықпал жасайды. Егер де тараптар
ұсынған дәлелдемелер аз болса, сот оларға қосымша дәлелдемелер ұсынуға жол
береді. Егер қосымша дәлелдемелерді ұсыну қиын болса, сот тараптардың
шағымымен дәлелдемелерді жинауға ықпал жасайды. Бірақ та, тараптар соттың
ықпалына сене бермеуі керек, соттық дәлелдемелердің болуын тек тараптардан
білетіндігін де есепке алу керек. Процесстегі тараптардың қызметсіздігі,
дәлелдеменің табылмай қалуымен анықталуға тиіс деректің дәлелденбей қалуына
алып келеді.
Осы жоғарыда айтылған ережелерден кейде бас тартулар да болады, бұлар
дәлелдемелік жорамалдар арқылы анықталады.
Дәлелдемелік жорамалдар – бұл белгілі бір деректің болуын, егер басқа
онымен байланысты деректер дәлелденсе, заңмен анықталған жорамалдау болып
табылады. Бір тарап өзінің талабымен қарсылығын негіздеуде, дәлелдемелік
жорамал қол астына түсетін қандай да бір дерекке сілтеме жасаса, онда бұл
деректі дәлелдемейді, себебі ол бар болып жорамалданады. Екінші тарап, бұл
жорамалды жоққа шығара алады, егер бұл жағдайда жорамалдау дерегі жоқ деп
дәлелденсе.
Азаматтық процесстегі барлық дәлелдемелік жорамалдар жоққа шығарылуы
мүмкін. Жорамалды жоққа шығару, шындыққа сәйкес шешім шығаруды қамтамасыз
етеді. Егер жорамал істің мән-жайына сәйкес келмесе, онда мүдделі тарап
одан бас тарта алады. Дәлелдемелік жорамалдау тараптар арасында дәлелдеу
міндетін бөлуді өзгерте отырып, сотты істің нақты мән-жайын анықтау
қажеттігінен босатпайды, әсіресе нақты жағдайда жорамалдау дерегі болуын не
болмауын тексеруден босатпайды. Егер де жорамалдау дерегі нақты болуы не
болмауы туралы шын қорытынды жасауға дәлелдемелерді анықтай алмағанда ғана,
сот заңда анықталған жорамалдарға шешімін негіздей алады.
Дәлелдемелік жорамалдың маңызы, олар белгілі бір деректің болуы
туралы жорамалдау жасай отырып, тараптың бірін дәлелдеу қажеттігінен
босатады, ал екінші тарапқа сол деректі шығару міндетін салады.
Осыған байланысты екінші тарапқа жорамалдың жоққа шығарылмағандығымен
байланысқан пайдасыз салдардың туындау мүмкіндігі өтеді. Бұдан жорамалдың
материалдық-құқықтық әрекеті көрінеді.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 64-бабына сәйкес дәлелдемелер
дегеніміз – Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен
қарсылықтарын негіздейтін мән жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызды мән жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде
алынған нақты деректер. Осы баптың екінші тармақшасында төмендегідей қалып
бекітілген: бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәләрдың айғақтарымен, заттай дәлелдемелерімен,
сарапшылардың қорытындылармен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және
өзге де құжаттармен анықталады.
Дәлелдемелердің маңызын, мазмұнын ашып түсіну үшін белгілі
ғалымдардың осы туралы берген анықтамаларына тоқталып өтейік.
Орыстың революцияға дейінгі процесуалист ғалымы К.Н.Малышев:
Дәлелдеме біздің ойымызды кез келген фактінің рас шындығына немесе
өтіріктігіне сендіретіндігінің бәрін айтқызған. Бұл мағынада дәлелдемелер
логика ғылымына жатады екен, ал техникалық мағынада соттық дәлелдемелер
деп, даулы юридикалық фактінің бар жоқтығы туралы соттың шешіміне себеп
болатын заңды негіз,- деп айтқан. Шын мәнінде Малышев соттық
дәлелдемелерге анықтаманың логикалық дәлелдемелер тұрғысынан бастап заң
талаптарымен байланыстырып аяқтаған. Шынымен де логикалық дәлелдемелер бір
біріне ұқсас. М.К.Треушниковтың ойы бойынша басты айырмашылығы дәлелдеме
мәнінде. Треушников: логика нысанында дәлелденіп отырған ой казси деп, ал
дәлелдеуін ой аризметі деп атады - дейді, басқаша айтқанда дәлелдеме
ретінде көпшілікке белгілі ойлар дәлелдеме ережелері болады.
Сот тәжірибесінде, фактінің нағыз өмірде орын алған алмағандығы
дәлелденеді: ірілікті күнделікті қолданып жүрген логикалық дәлелдемелермен
соттық дәлелдемелердің мәндері арнаулы Треушниковтың берген анықтамасы
төмендегідей: Соттық дәлелдемелер дегеніміз – қатыстылық сипаты бар істі
дұрыс шешуге маңызы бар фактілерді тікелей немесе жанама бекітетін заңда
көзделген процессуалдық сипаттағы және заң талаптарына сай алынған және
зерттелген мән жайлар[23].
С.В.Курылевтың көзқарасы бойынша дәлелдемелердің мәні бірге белгілі
фактілермен біресе белгісіз фактімен арасындағы байланыста. Бұл жерде автор
табиғаттағы және қоғамдағы барлық құбылыстардың бір-бірімен байланысты, бір-
бірімен шартталған деген материалитсік диалектикалық заңына сүйеніп берген
.[24][25]
Дәлелдемелерді тек фактілер ретінде процессуалдық формасынан айырып
қарауға болмайды.Өйткені заң талаптары бойынша дәлелдемелер ретінде, тек
қана заңда көрсетілгені бойынша алынған дәлелдемелер танылады. Осы туралы
М.Х.Хутыз былай деген: Дәлелдеу құралынан бөлек фактілер деректер немесе
дәлелдеу құралдары фактілі деректерден бөлек дәлелдемелер ретінде таныла
алмайды - деген [26].
Басқа ағым өкілдері дәлелдемелерді екі құбылыс ретінде қарайды.
Олардың ойы бойынша сот дәлелдемелері екі мағынаны береді, және бұл
мағыналар бір-біріне синоним ретінде қолданылады. Бірінші мағыналы, -
деректі фактілер, екіншісі,- дәлелдемелер көзі. Мысалы, М.С.Строгович:
Дәлелдемелер біріншіден, адамның әрекет жасаған – жасамағандығын,
қылмыстың бар жоқтығын және адамның негізін де анықтайтын фактілер, ал
екіншіден заң қалыптарында көрсетілген дәлелдемелердің қайнар көздері 12.
Т.В.Саханова көзқарасы бойынша: Сотттық дәлелдемелер біртұтас
түсінік. Бұл түсінікте фактілік дерек пен дәлелдеу құралы өте тығыз
байланысты және бір-бірінен фактілік деректер де, дәлелдеу құралы да,
дәлеледеу функциясына айырмада, басқаша айтқанда соттық меншікте заңды
негіз бола алмайды. Бұл оймен көптеген авторлар келіседі, және де автор:
Деректер туралы фактілер, Деректі фактілер деген ұғымның орнына
Деректі фактілер информация, мәлімет деген ұғымды қолдануды ұсынды.
Осыған байланысты Саханова дәлелдемелерге осы сөз арқылы жаңа анықтама
берді:
1. Дәлелдеме ретінде істі дұрыс шешу үшін қолданылатын, заң
талаптарына сәйкес алынған мәлімет болып табылады;
2.Бұл мәлімет тараптардың жауабтарынан, куәлардың айғақтарынан,
құжаттардан немесе заттай дәлелдемелерден, сарапшының қорытындысынан,
маманның түсініктемесінен, және де ЭЕМ-нің көмегімен, аудио, видео және
компьютерлік техникадан алынуы мүмкін;
3. Шығу тегі белгісіз мәлімет дәлелдеме ретінде қолданыла
алмайды14[27].
Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды, солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған
нақты деректер, іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бұл нақты деректер тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде
сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Соттың міндеті, дәлелдемелік материалдың қайсысы сот дәлелдемелерінің
белгілеріне ие болатынын анықтау. Сот дәлелдемелік материалды олардың
арасынан дәлелдемелік күші барын табу үшін, зерттейді және бағалайды. Сот
іс бойынша ұсынылған мәліметтерді дәлелдемелер деп тану үшін, оларды арнайы
процессуалдық тәртіп бойынша тексеруден өткізеді.
Дәлелдемелердің мынандай белгілері бар:
1. Заңды тәсілмен алынғандар.
2. Іске қатысты болуы .
3. Заңда көзделген тәсілмен анықталған.
Сот дәлелдемелерді іс үшін маңызы бар мән-жайларды дұрыс көрсететін,
тек қана шын нақты деректер. Сонымен, дәлелдемелер бұл кез келген нақты
деректер, яғни, объективті шындықтың фактілері немесе олар туралы
мәліметтер. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және
іске қатысушы басқа да тұлғалардың тараптары мен қарсылықтарының негізінде,
материалдық және іс жүргізу құқығының қолдануға тиіс нормаларын ескере
отырып, сот анықтайды. Сот тараптарға сіке қатысушы басқа да тұлғаларға
істі дұрыс шешу үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуге құқылы болып
табылады. Тараптар мен басқа да іске қатысушы тұлғалар үшін дәлелдемелерді
ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот олардың өтініші бойынша
дәлелдемелерді сұратып алдыруға жәрдемдеседі.
Судья істе бар дәлелдемелерді олардың жиынтығымен, әділ, жан-жақты
және толық қарауға негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, бұл
орайда ол заңмен, ар-ұятты басшылыққа алады. Сот үшін ешқандай дәлелдеменің
күні бұрын белгіленген күші болмайды.
Сот анықталған деп есептейтін, мән-жайдың дәлелденбеуінің нәтижесінде
соттың айғақтарды дұрыс бағаламауы шығады. Осыған байланысты бірінші
инстанциялы соттың айғақтарды бағалау мен қадағалау инстанциясының
айғақтарды бағалауы арасындағы қатынастар туралы мәселені ұғындыру маңызды.
Қадағалау инстанциясының процессуалдық іс-әрекеттері, бірінші
инстанциялы соттың іс-әрекетінен мүлде басқа жағдайда екені белгілі, ол өз
кезегінде процестің аталған сатыларында дәлелдеулерді бағалау әдістеріне
өзіндік белгілі бір таңбасын салады.
Азаматтық іс жүргізуде дәлелдемелерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz