Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық жағдайы
1 Шекара өңіріндегі қазақтар
2 Қазақтың кейбір руларының шығысқа жылжуы
3 Қазақтардың шығысқа қайта көшуі (1760.1860 жж.)
4 “Әр нәрсенің өз уақыты бар”
5 Тараз . ежелгi ислам мәдениетi орталығы
6 ХХ ғ. І.ширегіндегі қазақ элитасының саяси көзқарастарының баспада көрініс табуы
2 Қазақтың кейбір руларының шығысқа жылжуы
3 Қазақтардың шығысқа қайта көшуі (1760.1860 жж.)
4 “Әр нәрсенің өз уақыты бар”
5 Тараз . ежелгi ислам мәдениетi орталығы
6 ХХ ғ. І.ширегіндегі қазақ элитасының саяси көзқарастарының баспада көрініс табуы
Шекара өңіріндегі қазақтар дегеніміз - Қытай Чиң патшалыгының өзі белгілеген шекара қарауыл обаларының төңірегінде (шекараның ішкі және сыртындағы) тұратын қазақ қауымдары болып табылады. Осы өңірде өмір сүрген қазақ қауымының өзіндік аумақтық және қоғамдық ерекшеліктері болды. Олар бір ғасыр бойы шығыстағы ежелгі атамекеніне оралуға бағыт алған көші-қон қозғалыс процесінде болды; екіншіден, олар Қытай Чиң патшалығымен тығыз қарым-қатынаста болды; үшіншіден, олар қытайдағы халықтармен (қытай, ұйгыр және басқа ұлттармен) кең көлемде экономикалық сауда жасады; төртіншіден, олар Қытай Чиң патшалығының, патшалық Ресейдің және қоқан феодалдарының қос қабат алым-салық кыспағына ұшырады; бесіншіден, оларда қазақтын дәстүрлі қоғамдық құрылымдары XIX гасырдың 60-жылдарына дейін сақталды. Демек, шекара өңіріндегі қазақтарда жалпы қазақтарға ортақ қасиеттермен қатар, өзіндік жергілікті аумақтық қоғамдық айырмашылықтар да сақталды.
Жоғарыда пайымдағанымыздай, шекара өңірінде тұратын қазақтар мен Чиң патшалығының шекара қорғаныс әскерлері арасында қоныс жерге таласу күресі бейбіт түрде болса да жалғасып отырды. Қазақтардың шекарадан ары асып баруы, Чиң патшалығы әскерлерінің оларды кері қайтаруға тырысып бағуы, қуғындаулары, іс жүзінде ондағы қазақтардың қоғамдық тұрақтылығы мен әлеуметтік даму процесін шектеген факторлар болды.
XIX ғасырдың жиырмасыншы жылдары, Қазақстанның оңтүстігіндегі Қоқан феодалдары қазақ даласына ендей кіріп, Жетісу жеріне дейін келіп, ондағы қазақтарға үстемдік етіп, алым-салық жүгін ауырлата түседі. Бұл жәйт Жетісу жерінің қоғамдық-саяси жағдайын ауырлатты. Чиң патшалығының шонжары Ди Бо 1827 жылы қаңтардың 27 күні патша ордасына жолдаған мәлімдемесінде: "Қазақ гүңінің айтуынша, биыл күзгі жиын-теріннен кейін, Қоқан бегі адам ертіп келіп Пішпектен қорған салдырған. Ол қазақтарға хат жазып, оларға сол жерге барып мал бағуын тапсырған. Бірақ Абыла гүң өз қоластындағыларды ол жаққа жібермей қойыпты", - деп жазады. Сол кездегі қоқандықтардың қазақтардан зорлықпен алым-салық жинау әрекеті жөнінде Чиң патшалығының Іле генералына жіберген жарлығында: "Генерал қазақтарға мынаны түсіндіруі керек. Қазақтардың мал бағьш жүрген жерлері - Тәңір патшасының иелігіндегі шекара өңірлер. Олар әр жылы салық үшін беретін бірнеше он бас жылқыны бұрынғыдай тапсырып тұрулары керек Қоқандықтар олардан алым-салық алмақ болса, оларға беру-бермеу еркі қазақтардың өзінде. Бұл қарауылдың сыртындағы іс, оны Тәңір патшасы мүлде қузастырмайды. Егер қазақтар қоқандықтардың зорлық-зомбылығына ұшырап, олардан құтылу үшін қарауыл маңындағы жерлерге келсе, олардың барлығын кері қайтарып жіберу керек. Оларды қарауылдан ілгері өткізуге болмайды. Сол жерлердегі генералдар қазақтарды еппен жөнге салулары қажет. Шекара қақтығысын болдырмау бәрінен маңызды шаруа"- деген принципін жариялаған. |
Қоқан феодалдары Жетісу қазақтарына әскери күш жұмсау арқылы алым-салық жинады. Сондай-ақ олар Чиң патшалығының шекара қорғаныс әскерлеріне адам жіберіп, қарауыл маңындағы қазақтарды кері қуып жіберуді талап етеді. Өздерінің қазақтарға жиырма мың әскер аттандырып салық жинайтындығын да мәлімдеді. Бұл хабарды естіген Чиң патшалығы ордасы: "Қоқандықтардың қара ниеті қабынған екен Ежелден бері сыртқы бұратаналарды жанамалай баурап басқару саясатын қолданып келген едік. Қоқандықтар әспенсіп бас кесетін қылмыс жасап отыр. Бірақ олардың жерін алғанмен шұрайлы емес, елін алғанмен соғысқа жарамайды. Патша ойланып-толғана келе, қазақтардың бізге ел болғанына талай жыл болыпты. Олардың тарту-таралғысын алғанымызбен, олардың қарауылдан өтуіне жол қоймадық.
Жоғарыда пайымдағанымыздай, шекара өңірінде тұратын қазақтар мен Чиң патшалығының шекара қорғаныс әскерлері арасында қоныс жерге таласу күресі бейбіт түрде болса да жалғасып отырды. Қазақтардың шекарадан ары асып баруы, Чиң патшалығы әскерлерінің оларды кері қайтаруға тырысып бағуы, қуғындаулары, іс жүзінде ондағы қазақтардың қоғамдық тұрақтылығы мен әлеуметтік даму процесін шектеген факторлар болды.
XIX ғасырдың жиырмасыншы жылдары, Қазақстанның оңтүстігіндегі Қоқан феодалдары қазақ даласына ендей кіріп, Жетісу жеріне дейін келіп, ондағы қазақтарға үстемдік етіп, алым-салық жүгін ауырлата түседі. Бұл жәйт Жетісу жерінің қоғамдық-саяси жағдайын ауырлатты. Чиң патшалығының шонжары Ди Бо 1827 жылы қаңтардың 27 күні патша ордасына жолдаған мәлімдемесінде: "Қазақ гүңінің айтуынша, биыл күзгі жиын-теріннен кейін, Қоқан бегі адам ертіп келіп Пішпектен қорған салдырған. Ол қазақтарға хат жазып, оларға сол жерге барып мал бағуын тапсырған. Бірақ Абыла гүң өз қоластындағыларды ол жаққа жібермей қойыпты", - деп жазады. Сол кездегі қоқандықтардың қазақтардан зорлықпен алым-салық жинау әрекеті жөнінде Чиң патшалығының Іле генералына жіберген жарлығында: "Генерал қазақтарға мынаны түсіндіруі керек. Қазақтардың мал бағьш жүрген жерлері - Тәңір патшасының иелігіндегі шекара өңірлер. Олар әр жылы салық үшін беретін бірнеше он бас жылқыны бұрынғыдай тапсырып тұрулары керек Қоқандықтар олардан алым-салық алмақ болса, оларға беру-бермеу еркі қазақтардың өзінде. Бұл қарауылдың сыртындағы іс, оны Тәңір патшасы мүлде қузастырмайды. Егер қазақтар қоқандықтардың зорлық-зомбылығына ұшырап, олардан құтылу үшін қарауыл маңындағы жерлерге келсе, олардың барлығын кері қайтарып жіберу керек. Оларды қарауылдан ілгері өткізуге болмайды. Сол жерлердегі генералдар қазақтарды еппен жөнге салулары қажет. Шекара қақтығысын болдырмау бәрінен маңызды шаруа"- деген принципін жариялаған. |
Қоқан феодалдары Жетісу қазақтарына әскери күш жұмсау арқылы алым-салық жинады. Сондай-ақ олар Чиң патшалығының шекара қорғаныс әскерлеріне адам жіберіп, қарауыл маңындағы қазақтарды кері қуып жіберуді талап етеді. Өздерінің қазақтарға жиырма мың әскер аттандырып салық жинайтындығын да мәлімдеді. Бұл хабарды естіген Чиң патшалығы ордасы: "Қоқандықтардың қара ниеті қабынған екен Ежелден бері сыртқы бұратаналарды жанамалай баурап басқару саясатын қолданып келген едік. Қоқандықтар әспенсіп бас кесетін қылмыс жасап отыр. Бірақ олардың жерін алғанмен шұрайлы емес, елін алғанмен соғысқа жарамайды. Патша ойланып-толғана келе, қазақтардың бізге ел болғанына талай жыл болыпты. Олардың тарту-таралғысын алғанымызбен, олардың қарауылдан өтуіне жол қоймадық.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық жағдайы
Шекара өңіріндегі қазақтар дегеніміз - Қытай Чиң патшалыгының өзі
белгілеген шекара қарауыл обаларының төңірегінде (шекараның ішкі және
сыртындағы) тұратын қазақ қауымдары болып табылады. Осы өңірде өмір сүрген
қазақ қауымының өзіндік аумақтық және қоғамдық ерекшеліктері болды. Олар
бір ғасыр бойы шығыстағы ежелгі атамекеніне оралуға бағыт алған көші-қон
қозғалыс процесінде болды; екіншіден, олар Қытай Чиң патшалығымен тығыз
қарым-қатынаста болды; үшіншіден, олар қытайдағы халықтармен (қытай, ұйгыр
және басқа ұлттармен) кең көлемде экономикалық сауда жасады; төртіншіден,
олар Қытай Чиң патшалығының, патшалық Ресейдің және қоқан феодалдарының қос
қабат алым-салық кыспағына ұшырады; бесіншіден, оларда қазақтын дәстүрлі
қоғамдық құрылымдары XIX гасырдың 60-жылдарына дейін сақталды. Демек,
шекара өңіріндегі қазақтарда жалпы қазақтарға ортақ қасиеттермен қатар,
өзіндік жергілікті аумақтық қоғамдық айырмашылықтар да сақталды.
Жоғарыда пайымдағанымыздай, шекара өңірінде тұратын қазақтар мен Чиң
патшалығының шекара қорғаныс әскерлері арасында қоныс жерге таласу күресі
бейбіт түрде болса да жалғасып отырды. Қазақтардың шекарадан ары асып
баруы, Чиң патшалығы әскерлерінің оларды кері қайтаруға тырысып бағуы,
қуғындаулары, іс жүзінде ондағы қазақтардың қоғамдық тұрақтылығы мен
әлеуметтік даму процесін шектеген факторлар болды.
XIX ғасырдың жиырмасыншы жылдары, Қазақстанның оңтүстігіндегі Қоқан
феодалдары қазақ даласына ендей кіріп, Жетісу жеріне дейін келіп, ондағы
қазақтарға үстемдік етіп, алым-салық жүгін ауырлата түседі. Бұл жәйт Жетісу
жерінің қоғамдық-саяси жағдайын ауырлатты. Чиң патшалығының шонжары Ди Бо
1827 жылы қаңтардың 27 күні патша ордасына жолдаған мәлімдемесінде: "Қазақ
гүңінің айтуынша, биыл күзгі жиын-теріннен кейін, Қоқан бегі адам ертіп
келіп Пішпектен қорған салдырған. Ол қазақтарға хат жазып, оларға сол жерге
барып мал бағуын тапсырған. Бірақ Абыла гүң өз қоластындағыларды ол жаққа
жібермей қойыпты", - деп жазады. Сол кездегі қоқандықтардың қазақтардан
зорлықпен алым-салық жинау әрекеті жөнінде Чиң патшалығының Іле генералына
жіберген жарлығында: "Генерал қазақтарға мынаны түсіндіруі керек.
Қазақтардың мал бағьш жүрген жерлері - Тәңір патшасының иелігіндегі шекара
өңірлер. Олар әр жылы салық үшін беретін бірнеше он бас жылқыны бұрынғыдай
тапсырып тұрулары керек Қоқандықтар олардан алым-салық алмақ болса, оларға
беру-бермеу еркі қазақтардың өзінде. Бұл қарауылдың сыртындағы іс, оны
Тәңір патшасы мүлде қузастырмайды. Егер қазақтар қоқандықтардың зорлық-
зомбылығына ұшырап, олардан құтылу үшін қарауыл маңындағы жерлерге келсе,
олардың барлығын кері қайтарып жіберу керек. Оларды қарауылдан ілгері
өткізуге болмайды. Сол жерлердегі генералдар қазақтарды еппен жөнге
салулары қажет. Шекара қақтығысын болдырмау бәрінен маңызды шаруа"- деген
принципін жариялаған.
Қоқан феодалдары Жетісу қазақтарына әскери күш жұмсау арқылы алым-салық
жинады. Сондай-ақ олар Чиң патшалығының шекара қорғаныс әскерлеріне адам
жіберіп, қарауыл маңындағы қазақтарды кері қуып жіберуді талап етеді.
Өздерінің қазақтарға жиырма мың әскер аттандырып салық жинайтындығын да
мәлімдеді. Бұл хабарды естіген Чиң патшалығы ордасы: "Қоқандықтардың қара
ниеті қабынған екен Ежелден бері сыртқы бұратаналарды жанамалай баурап
басқару саясатын қолданып келген едік. Қоқандықтар әспенсіп бас кесетін
қылмыс жасап отыр. Бірақ олардың жерін алғанмен шұрайлы емес, елін алғанмен
соғысқа жарамайды. Патша ойланып-толғана келе, қазақтардың бізге ел
болғанына талай жыл болыпты. Олардың тарту-таралғысын алғанымызбен, олардың
қарауылдан өтуіне жол қоймадық. Егер олар (қоқандықтарды айтып отыр-Н.М.)
және де елші жіберсе, олардың жазған хатында немесе сөйлеген сөз әлпетінде
такаппарлық байқалатын болса, оларға дереу мына жарлықты айтыңдар:
Қазақтардың бізге ел болғанына көп жыл болды. Олар Іле маңында көшіп-қонып
мал бағып жүр. Ол жерлер әсілінде Тәңір патшасының жері еді, ұлы мәртебелі
патша ол жерлерді жарылқап қазақтарға беріп, оның орайына алым-салыққа
жылқы алып отыр. Қоқандықтар мен қазақтардың талас-тартыстары өз іштеріңде,
қарауылдың сыртында болып жатқан істер. Ал қазақтар арасында сендерге алым-
салыққа жылқы бергісі келетіндер болса, оларды біз шектемейміз. Бірақ
сендердің көпіріп сөйлеп, қоқан-лоқы көрсетіп қазақтарды қорқытамын деп
бүлік тудыруларыңа мүлде болмайды. Егер қазақтар қоқандықтардың
озбырлықтарынан ықтап қарауылдың ішкі жағына өтіп келуді немесе Тәңір
патшалығынан көмек алуды мақсат етсе, онда олардың мұнысы орынсыздық
болады. Сондықтан олардың келгендерінің барлығын жолдан тосқауылдап кері
қайтарып отыру керек. Генералдар бұл жарлықты оларға ұқтырумен бірге,
шекара қорғанысын күшейте түсулері керек. Мұндай жағдайда әсте
жеңілтектікпен қарауылдың сыртына шығып соғысуға болмайды. Бұратаналардың
өзара қақтығысулары үнемі болып тұратын жәйіт. Оған Тәңір патшалығы ежелден
араласқан емес"- деп, Қоқан-Қазақ мәселесінде өздерінің бейтарап
тұратындығын жариялады.
Қоқан феодалдары Жетісу өлкесіндегі қазақтарға әскери күш керсету арқылы
халықтың шама-шарқынан тыс алман-салық жиып, елді аяусыз қанады. И. Ф.
Бабков өз еңбегінде "Қоқандықтардың ұлы жүз қазақтарына болған ыкпалдары
мына жақтардан байқалады. Бұрын кошпенді шаруалардан алым-салық, зекет
жинап алғаннан кейін, олардың әскерлері әдетте оз елінің жеріне қайтып
кетуші еді. Бірақ 40-жылдардан бастап, Қоқан хандығының қорғаныс әскерлері
сыртқы Іле аудандарына салған қорғаныс бекеттерінде қыстайтын болды",- деп
жазған. Қоқандықтардың Ұлы жүз руларын қатты қанағандығы жөніндегі
деректерді, халық ауыз әдебиетінен де кездестіруге болады. Мысалы, Жанкісі
Өтемес жыраудың қоқан ханына айтқан арызында:
“Келі түбім деп алады,
Үшір зекет деп алады,
Қошақ зекет деп алады.
Айтайын десең ұрады,
Ұрмақ түгіл қырады.
Амал-айла табалмай
Қарайды да тұрады.
Алдына салып айдайды,
Ашулансаң байлайды.
Накимі жоқ қазаққа
Тендік жоқ деп ойлайды.
Ел ішінде ажарлы
Қыз, қатынды қоймайды.
Жақсыларды сөгеді,
Ат үстінен тебеді.
Жүрексініп отырмын,
Айтар сөзім көп еді",
- деген сөздері, тарихи шындықты дәл бейнелеген. Демек, Іле өзеннің
шығысындағы шекара өңіріндегі ұлы жүз қазақтары Қоқан феодалдарының шексіз
қанауын да ұшырады.
Патшалық Ресей отаршылдары 1822, 1824-жылдары қазақтың хандық жүйесін
жойып, қазақ даласына өздерінің отаршылық басқару жүйесін тықпалап орната
бастады. 1846 жылы патшалық Ресейдің отарлаушы күштері Балқаш көлінің
оңтүстігіндегі Қаратал өзені өңіріне дейін ірге жайып келіп, ол жерге қамал
салып, әскер ұстап, төңірегіндегі қазақтарға өздеріне салық тапсыруды
бұйырады. Оған сол өңірдегі елдің бастығы Абылай қарсылық көрсетеді. Сондай-
ақ ол орыс отаршылдарына Чиң патшалығының көмегімен қарсы шықпақшы болып,
Чиң патшалығы ордасынан көмекке қару-жарақ сұрады. Бірақ Чиң патшалығы:
"Бұл рулар (қазақтарды айтып отыр-Н.М.) өз шекарасына бақандай берік қорған
болып тұрулары керек"-деп оларға әскери көмек беруден бас тартады.
Қараталға келген орыс отаршылдары ендігі жерде сыртқы Іле ауданына қарай
бағындыру экспедициясын жасақтауды жоспарлады. Олар Іле өңіріндегі қазақтар
арасында қоқандықтардың болуы - бағындыру әрекетімізге сөзсіз кесе-көлденең
болады деп қарайды да, "Оларға қарата жедел шара қолдану арқылы
қоқандықтарды Іледен қуып шығуымыз, Ұлы жүз қырғыздарын (қазақтарын)
тәртіпке салып, оларды Ресей үкіметіне бой ұсынатын етуіміз керек. Дәл осы
мақсат бойынша, біздің әскерлерге тез арада сыртқы Іле ауданын иелікке алу
қажет болды",- деген, Бабков өзінің еңбегінде. Көрнекті тарихшы, профессор
Мәмбет Қойгелдиев: "Ресей үкіметі Жетісу облысы жерін жедел қарқынмен
отарлауға кіріскенде негізінен екі стратегиялық мақсатты көздеді. Ол,
біріншіден, Жетісу жерін қоқан әскерлерінен тазартып, оның орнына басқа
бекіністер мен гарнизондар құру арқылы Ресейдің солтүстік шығысындағы
шекарасын анықтап, қытай экспедициясына шектеу қою еді. Екіншіден, үкімет
орындары 40-жылдардың ортасында Жетісу халқының Кеңесары Қасымов
қозғалысына көрсеткен үлкен қолдауын және басқа Ресейлік экспедицияға қарсы
наразылықты ескере отырып, мұнда терең тамыр жайып, орыс үстемдігін
қамтамасыз ету болды",- деп атап көрсетеді. Патшалық Ресей отаршылдары 1850
жылдары Ұлы жүз жеріндегі қоқан бекіністеріне шабуыл жасап, оларды Жетісу
жерінен тез ығыстырды. 1864 жылы қоқандықтарды Шымкенттен қуып шығып, қазақ
жерін қоқандықтардан тазартты. Сонымен қазақ даласы толығымен патшалык
Ресей билігіне өтті.
XIX ғасырдың 60-жылдарына дейін, шекара өңіріндегі қазақтар, қытайлықтар,
ресейліктер және қоқандықтардың үш жақты қыспағына ұшырап, оларға қабат-
қабат алман-салық тапсырып ауыр езгіге ұшырады.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық-әлеуметтік шаруашылығы негізінен
дәстүрлі көшпенді мал шаруашылығы экономикасы болды. Қоғамдық шаруашылықтың
дамуын қоғамдық өндіріс күштің даму деңгейі көрсетеді. Ұлттық шаруашылықтың
өркендеуі мен өшкіндеуі - құлдырауы, қоғамдық өндіріс күшінің даму
деңгейімен тікелей байланысты болуымен қатар, белгілі бір дәуірдегі
қоғамдық-саяси жағдайдың тұрақтылығымен де қатысты болады. Осындай
қарапайым заңдылық бойынша мәселеге талдау жасайтын болсақ, біз зерттеп
отырған дәуірдегі шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық шаруашылығының
жалпы бет-бейнесін көз алдымызға келтіруге болады.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық экономикасы XIX ғасырдың басына
дейін біршама даму үрдісінде болды деуге болады. Қазақтардың негізгі
әлеуметтік өндірісі малшаруашылық өндірісі болып табылады. Мал басының
көбеюі дәстүрлі мал бағу тәсілі жағдайында, көбінесе жайылым жердің шұрайлы
кең-мол болуына байланысты болып келеді. ХҮІІІ ғасырдың орта шенінде жоңғар
хандығының жойылуы мен ойрат халқының ойсырай азаюы салдарынан, қазақтардың
шығыстағы кең-байтақ жері қаңғырап бос қалған-ды. Сонымен онда көшіп барған
қазақ малшылары ұлан-қайыр тамаша жайылымға ие болды. Сондықтан да олардың
төрт түлік малы біршама тез қарқынмен өсті.
Қазақ мал шаруашылығының дамуына байланысты, оларда айырбас сауда жасау
кәсібі қарқын алды. Шекара өңіріндегі қазақтар шығыстағы қытай және
ұйғырлармен кең көлемде айырбас сауда жасау істерін дамытып, өздерінің
тұрмыстарына қажетті тоқыма бұйымдарды, шәй және ыдыс-аяқ, жіп-су
бұйымдарға деген қажетін өтеп, экономикалық хал ахуалын біршама жақсаруына
қол жеткізгендігі байқалды. Жоғарыда келтіргеніміздей, қазақ
саудагерлерінің Ресей тауарларын да Қытайға апарып саудалауы, олардың
кәсіптік бизнес деңгейіне көтерілгендігін аңғартса. Қытайдан кесте тоқитын
жібек жіптерді көптеп сатып алуларына қарағанда, қазақ қолөнері -
кестешілік кәсібінің дамығандығын аңғартады. Ол кезде қазақтың зергерлік
өнерінің ойдағыдай дамып, қазақтар киген киімдеріне қола, күміс сынды
металдарды өңдеп қолданатын болғандығы жөнінде нақтылы жазба деректерді
келтіруге болады. Сол кезде ел аралап, жер шалған қытай қаламгері Шүн Үян
өзінің еңбегінде: "Қазіргі қазақтардың патшасының аты Абылай. Еліндегі
халық оны "Абылай би" деп атайды. Олардың жері кең байтақ дала, халқы көп,
малдары мол. Байларында он мыңдаған жылқы, сиырлар бар, қойларында есеп
жоқ. Байлары киімдеріне қола, күмістен әшекей тағады. Олардың киген
киімдері де көрікті - әсем болады",- деп сипаттауынан, Абылай хан тұсында
шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық-экономикалық өмірінің жалпы дамыған
бейнесін көруге болады.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық шаруашылығы мен әлеуметтік-
экономикалық ахуалы XIX ғасырдың басынан бастап қайта құлдырауға бет
алғандығы байқалады. Оның басты себебі қазақ қоғамының тыныштығы бұзылуынан
болған. Батыс солтүстіктен келген орыс отаршылдары қазақ даласының шығыс
өңірлерін отарлай бастады; оңтүстіктен қоқан феодалдары Жетісу жеріне
өктемдік жүргізіп, ондағы халықты сүліктей сорды: шығыстағы Қытай Чиң
патшалығы құлдырап, қазақтармен сауда жасауға дәрменсіз болды. Оған қоса
шекара өңіріндегі қазақтардың дамылсыз көшіп қонумен болуы да халыктың
тіршілік берекесін кетірді. Сонымен қазақтардың мал шаруашылығы барған
сайын құлдырай берді. Сол кездегі Қытай Чиң патшалығының орда деректерінде:
"Қазақ руларының барлығыда өздеріне меншікті мал бағатын өңірлері бар. Олар
Тәңір патшасының шекарасының ішкі жағына кірмеулері керек еді. Бірак
қазақтардың тұрмыстары өте нашарлап, тіршілік машақаты желкелеп алды, оның
үстіне әр жылы қар жауып мұз қатқан соң олар Ертістегі және Жардағы
(Үржардағы-Н.М) қарауылдарды ішкері жылжытып әкеліп, қазақтарға сол
жерлерге келіп мал бағуға рұқсат берілді. Мұның өзі оларға жасалған
қамқорлық сді",- деп жазылған. Осы деректен-ақ, шекара өңіріндегі
қазақтардың хал-жайының қаншалықты нашарлағандығын байқауға болады.
Шекара өңіріндігі қазақтардың тұрмысының қатты темендеуінін басты себебі,
олардың қос-қабат қанауға ұшырауынан болды, яғни олар Қытай мен Ресейге
немесе қытайлықтар мен қоқандықтарға қостап салық тапсыруы олардың
тұрмыстарын қатты күйзелтті.
XIX ғасырдың орта шенінде, шекара өңіріндегі қазақтар өздерінің дәстүрлі
мал шаруашылығымен қосымша аңшылық кәсіптерімен шұғылданды және саудамен
айналысты. Ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістанға жасаған сапарының
күнделігінде: "(1856 жылы қазанның 10 күні) Тацудың етегінде үй ішінің
керек жарағына мал айырбастау үшін албан руынан келген қазақтардың көштері
(бұл жерде керуен қомыс деген мағынада жазылған екен - Н.М.) пайда болды.
Малдарының белгілі санын (он малдан екі бас малын) қазынаға өткізіп, калған
малдарын матадан тоқылған өздеріне лайықты әр қилы Қашқар маталарына
айырбас жасайды",- деп жазған. Бұдан Жетісу жсріндегі қазақтардын Құлжаға
барып сауда жасайтындығын білуге болады. Бірақ ол кезде 1850-1890 жылдармен
салыстырғанда халықтың саяси-әлеуметтік жағдайының күрделенуіне байланысты
сауда-саттық деңгейінің әлсірей түскендігін байқауға болады.
Шығыстағы атамекендеріне қарай жылжып көшіп, Қытай шекара өңірлерінде
айналсоқтап мал баққан қазақтар, үздіксіз көшіп-қонумен болғандықтан,
әсіресе табиғи және әлеуметтік қысылтаяң кезеңдерге тап болған жылдары,
олардың малшаруашылық өндірісінің төмендеуіне байланысты жалпы әлеуметтік-
экономикалық жағдайы өте төмен күйІде болды.
Нәбижан Мұқаметханұлы
“Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920)”
Қазақтың кейбір руларының шығысқа жылжуы
Қазақ ұлтын құраған байырғы ру-тайпалардың көбі Моңғол үстіртінде және оның
оңтүстік батыс өңірлерінде, Алтай және Тәңір (Тянь шань тауы) тауларының
баурайларында дүниеге келген және сонда өсіп-өнген. Алайда тарихи
себептердің салдарынан олар ілгерінді-кейінді шығыстан батысқа қарай ығысып
отырған. Сол ығысудың соңғысы жоңғарлар күшейген дәуірде болды. Бірақ
жоңғарлар қазақтарды өз жұртынан бүкілдей ығыстырып жібере алған жоқ,
қазақтарды өздеріне толық бағындырып билеген де емес. Сондықтан жоңғарлар
мен қазақтар арасындағы жер мен елдің билік таласы Жоңғар хандығы
жойылғанға дейін жалғасып келді. Жоңғар хандығын бір жолата жойып жіберген
Қытайдың Чиң патшалығы бұл жағдайдан толық хабардар еді. Сондықтан олар
жоңғар хандығын жойған соң, қазақтардың жер проблемасын шығаратындығын
алдын-ала межелей білген-ді. 1756 жылы шілде айында, Чиң патшалығы қазақ
ханы Абылайға жолдаған хатында: "Қазақтардың өз шекараларын сақтауларын,
шекарадан асып барып шабуыл жасауға болмайтындығын ескертеді. 1757 жылы
тамыз айында, Чиң патшалығы ордасы өзінің алдыңғы шептегі генералдарына:
"... Қазақтарға күш көрсетудің қажеті жоқ. Олар сауда жасауды айтатын
болса, оларға әскери штабымызда саудагерлер жоқ, ол үшін сауда жасайтын
орынды белгілеп, уақытқа келісіп, саудагерлерді сонда әкеліп сауда жасайық,-
деп айтыңдар. Егер Абылай ойраттар жеріне еніп келіп мал бағуды талап
ететін болса, онда оған олардың шекарадан асып келулеріне болмайды деңдер",
- деген нұсқау берген. Чиң патшалығы өздерінің жер туралы ұстанған бұл
принципін Абылай ханға сан мәрте қайталап айтқаны мәлім. Бірақ Абылай хан
оған келіспеді. Өйткені, Абылай хан кезінде жоңғарлар басып алған, одан Чиң
патшалығының карамағына өткен Тянь шань тауының батыс солтүстігіндегі Іле,
Тарбағатай және Алтай аймақтары қазақтың атамекені, ол жерлерге қазақтар
қайта оралуы керек деген танымда болды. Сондай-ақ Абылай хан билік басына
келісімен, қазақтың ұлттык мемлекеттік кеңістігін қалыптастыруды өзінің ең
жоғары саяси мақсаты қатарында қарастырған болатын. Сондықтан ол әрине, Чиң
патшалығының жоңғарлардың аяқ басқан жерлері маған қарасты болады дегеніне
келісе қоймайды. Бірақ ол өзінің бұл мақсаттарын қарулы күш арқылы емес,
ақыл мен әдіске сүйене отырып, іске асыруды жөн санаған.
Бір елге сіңісіп барып өз мақсатын іске асыру үшін, қашанда алдымен сол
елмен қалыпты жарасымды байланыс орнатуға тура келеді. Абылай хан сол
дәуірдің өзінде осы тәсілді жете түсінген. Сондықтан ол Чиң патшалығымен
тікелей байланыс орнатып, олармен іштей араласуға, жан-жақтылы сөйлесуге,
өзара барып-келіп айырбас сауда жасауға толық мүмкіндік жасады. Содан соң
ол Чиң патшалығымен жер туралы сөйлесті. Абылай хан Чиң патшалығы ордасына
алғаш жіберген делегациясынан олардан қазақтың атамекенін қазақтарға
"жарылқап" беруді талап етті. Бұл жөнінде 1757 жылы қазан айында жазылған
Чиң патшалығының орда дерегінде: Қазақтың Абылайына арналған жарлық: "Қазақ
ханы Абылай, Әбілпейіз, сендер Қанжығалы, Танаш, Атағай, Өміртай, Долан,
Аланза және Бекенай қатарлы адамдарды елшілікке жіберіпсіңдер. Олар Рыхыда
(Чиң патшасының жайлаудағы жазғы сарайы тұрған жер - Н.М.) патшамен
дидарласты. Патша мейірімділікпен пейілдене отырып оларға қонақасы берді.
Олар қайтар кезде Қанжығалы қатарлылар Бейжиңге баруды өтінді. Сонымен
оларды арбаға (күймеге) отырғызып астанаға апарып, оларға тағы да қонақасы
беріп сый-сыяпат көрсетілді. Абылай сендердің шалғайда жатқан жат ел
екендіктерің ескеріліп, егер сендерге ішкерідегі засақ режим шенін сендерге
қолданатын болсақ, сендер шектемеге ұшырап қалады ғой дедік. Сендер
өздеріңнің ескі әдеттеріңде (қоғамдық салт және құрылымдарында) бола
беріңдер. Барлық руларың өз жерлеріңде мамыражәй мал бағатын, еш әурешілік
көрмейтін болсын. Егер сендер елші жіберіп патшамен дидарласатын болсаңдар,
патша жомарттықпен сендерді жарылқайды. Ал сен талап қойып отырған
Тарбағатайға келсек, сен ол жерді бұрьнғы біздің ата жұртымыз - мал бағатын
жеріміз еді, ол жерді патша мейірімділікпен жарылқап бізге беруін өтінемін
- деген екенсің. Ол өңір енді ғана тыныштандырылды. Қазір иен жатыр. Патша
ол жерді (сендерге беруге) қимайды емес. Бірақ сендер ебін тауып бізге
иектеп (қарап) алдыңдар. Сендер бізге еңбек сіңірген жоқсындар, егер ол
өңірді сендерге жарылқап беріп жіберу— мемлекеттің жүйесіне қайшы келеді
... Сен өзің айтқандай сұмырай Әмірсананы тұтқындап әкеліп беретін
болсаңдар, онда ол жерді сендерге жарылқап бере салуға болады. Сендердің
елшілерің келген кезде, біздің қалың қолдарымыз шұбырып алға тартып бара
жатқан шақ еді. Қазір қыс түсейін деп қалды, әскерлеріміздің кері шегінетін
кезі таяп қалды. Сендердің елшілерің ұзақ жолда тоңып қалмасын деп, оларға
киім-кешек бердік. Олар жолда адасып жүрмесін деп, оларға ақылшы әмбі Хышош
батырдың қорғаушылары Қушын, Мұлинбауларға солан (дағұр) және монғол
әскерлерін бастатып, сендердің елшілеріңді Ертіспен альш жүріп
Тарбағатайдан Құрбансарыға жеткізіп салуға жібердік. Абылайға, Әбілпейізге
арнап бірнеше киім беріп жібердік. Барғанда қабыл аларсыңдар. Одан тыс елші
болып келген жеті адамға бірқанша киім-кешек бердік. Елшілердін атқосшылары
базардан зат сатып алсын деп бір мың сәрі күміс бердік. Мұның бәрін өзіңе
мәлімдеп отырмыз. Бұдан кейін сендер бізге адалдық іс істесеңдер, патша
сендерді еселеп жарылқайды, сендер мәңгі кедейлік көрмейтін, байлыққа
кенелетін боласыңдар. Бұл ерекше жарлық", - деп жазылган. Абылай хан әсілі
Чиң патшалығына Әмірсананы ұстап беріп, олардың қалың қолын кері қайтарып,
өзінің шығыстағы ежелгі жерлеріне қазақтарды қайта қоныстандырмақ болған
еді. Бірақ Әмірсана оның жоспарын алдын-ала сезіп қойып, Ресейге тайып кете
барғанды.
Абылай хан Чиң патшалығы Тарбағатай сияқты қазақтың ежелгі атамекенін өз
райымен бермейтіндігіне көзі жеткізген соң ол қазақ шаруаларын шығысқа
біртіндеп көшіру арқылы ол өңірлерді Чиң патшалығының қолынан емес, жолынан
алу әдісін қолданды. Сонымен ол Орта жүз бен Ұлы жүздің шығыста жатқан
руларының шығысқа қарай жылжып көшу қозғалысын бастайды.
Шығысқа жылжып көшкен қазақ рулары бірден Чиң патшалығының өздері белгілеп
қойған шекара қарауыл обаларының төңірегіне барып қоныстанды, тіпті одан да
ары асып барып мал баққандар да болды. Бірақ оларды Чиң патшалығының шекара
қорғаныс әскерлері қуғындап кері қайтарып тұрды. Алайда қазақ малшылары
олардың шекара қарауылдарының сыртқы жағын төңіректеп көшіп-қонып жүріп,
қапысын тауып қайтадан қарауылдан ары асып өтіп барып орын тебуге тырысады,
тіпті олардың қарамағындағы кейбір таулы өңірлерге қоныстанып қала беретін
болды.
1760 жылы мамыр айында, Абылай хан Чиң патшалығы ордасына хат жазып,
қазақтьң атамекені Іле аймағын қазақтарға қайтарып беруді талап етеді.
Осыған байланысты Чиң патшалығының орда күнделігінде жазылған хаттамада:
"Абылай сенің елшілеріңнің айтуынша, ойраттардың жерінің бәрі иен қалыпты.
Қазір Әбілпейізге қарасты Таңатар рулары Барлықта, Нарабат рулары Ыстық
көлде, Қарқаралыдағы рулардың Есенкелді, Жолымбет рулары Тарбағатайда,
Төлебайдың қоластындағы Жалаңқап рулары Алтын-Еміл, Қаратал және Көксуда
тұрады екен. Сен және де патша жарылқағанның үстіне жарылқай түсіп,
қазақтарымның Ілеге барып мал бағуына рұқсат бер, - депсің. Тарбағатай
сияқты жерлер ежелден жоңғарлар мал бағып келген өңір, патшаның қалың қолы
ол жерді тыныштандырған. Сен қазақтар, бұраттар (қырғыздар) ташкенттіктер,
әндыжандықтар, бадахшандықтар барлықтарың өз ықыластарыңмен ішке (бізге)
қарадыңдар. Қазақтар сендердің жерлерің ұлан-қайыр кең дала. Жөн бойынша
сендер өздеріңнің көне шекараларыңды сақтап, одан бері асып келуге тиісті
емессіңдер. Сендер егер біздің патшаның пақырлары болсаңдар, онда сендер
жерімізге өтіп келіп мал бақсаңдар болар еді. Егер бұраттар да бәріміз
патшаның пақыры боламыз, бәрімізге жер бер деп сұраса, қалың қолымыздың
тыныштандырған жерлерін басқаларға бөліп берудің жөні жоқ қой. Қазір Іле
және басқа жерлерге ішкеріден әскерлер бірінен соң бірі келіп тың жер
игеріп жатыр. Абылай сен бұрын Тарбағатай сияқты жерлерге барып мал бақсақ
деп те өтінген едің, патша оған да жол бермеген болатын. Бүгінгі талабың
тіптен артық болып отыр. Сендер бұрын жоңғарлар өздеріңді басым күшімен
талан-таражылап жатқанда сендер олардың маңайына да келе алмаған едіңдер
ғой. Патша Ілені тыныштандырғаннан кейін ғана сендер тыныш өмір сүріп
отырсыңдар. Осының өзін қанағат етпейсіңдер ме? Іле генералы мен әмбісі сол
өңірдің шекарасын үнемі барлап отырады. Егер сенің адамдарыңның онда
қоныстанғанын көретін болса, оларды қуып жібереді немесе тұтқындайды. Онда
сендер байыпты өмірден айырыласыңдар. Патша сендерді ес жиып-етек жауып
алса деп ойлайды. Сендердің ішке карағандарыңа біраз жыл болды, бір-
бірімізді силаумен келеміз. Егер сенің қоластыңдағылар ішінде жағдайдан
бейхабар адамдар бері өтіп келіп мал бағатын болса, оларға ахуалды
түсіндіріп, оларды кері қайтарып бұрынғы жұртына апарып тұрсаң, сонда ғана
сенің бізге деген ақ ниетіңнің ақталғаны болады",- делінген. Абылайдың ақ
ниеті, адалдығы тек өз халқына ғана арналған-ды. Сондықтан ол шығыстағы
атамекеніне беталған қазақтарды кері кайтару емес, керісінше олардың ежелгі
жұртына қайта оралу қозғалысын өзі бастады және ол әрекетті бастан-аяқ
қолдап-қуаттап отырды. Сонымен шығысқа жылжып көше бастаған қазақ
шаруаларының қатары күн өткен сайын көбеймесе азайған жоқ.
Чиң патшалығының шекара шонжарларының патша ордасына 1760 жылы қазанның 20
күні жолдаған бір мәліметінде: "Алтын-Емілде отырган отыздан аса қазақты
көрдік. Іле өзенінің аяқжағы Қорғаста жүрген он алты қазақты кездестірдік.
Олардан жөн сұрағанымызда, олардың бастықтары Қыдыр, Күйтін дегендер екен.
Өткен жылы Лепсіні қыстаған едік, биыл мыңнан аса отбасы осылай жағалап
көшіп келдік дейді. Пақырыңыз А Гүй, Лепсі қатарлы жерлер патшаның
тыныштандырған жерлері ғой, қалайша сендер ол жерлерге келіп мал
бағасындар? Дереу кері қайтыңдар деді. Қыдыр қатарлылар енді қыс түсіп
келеді, қар қалың жауады, келер көктемде көшіп кетерміз деді",- деп
жазылган. Демек, бұдан 1760 жылдары қазіргі Қорғас өзені өңіріне мыңдаған
қазақ отбасының барып қоныстанғандығын байқауға болады. Жапон тарихшысы
Сагуш Тору мырза: "Мейлі қандай дегенде де, Лепсі өзені өңірі қазақтардың
жайылымдық өрісі. Сондықтан олардың жылжып көшіп онда барулары таңғаларлық
жәй емес”- деп есептейді. Ол өзінің кешенді зерттеуінде, "Қазақтардың Чиң
патшалығына қойған жер талабы орындалмағанымен, қазақ малшылары шынында
Тарбағатайдың шекара өңірінен Қаратал өзеніне дейінгі жайылымды
иеленгендігі рас. ... Іле өзенінің солтүстігінен бастап Балқаш көлінің
оңтүстік жағалауы өңірлері де қазақтардың жайылым жеріне айналды. Осынау
үлкен аумақ жоңғар хандығы кезіндегі ұлы жүз қазақтарының жайылым жері
болатын"-деген қорытынды жасалған. Профессор Сагуш Тору сол кездегі қытай
жазба деректеріне талдау жасай келіп, "Осыдан білуге болады, Шу, Талас
өзендері өңірлерін жоңғар иеленгендіктен Чиң империясы ол жерлерді біздікі
болуға тиісті-деп қараған. Шындығын айтқанда бұл жерлер ұлы жүз
қазақтарының жайылым жерлері болып табылады. Ол Чиң патшалығының бұрынғы
үстемдік еткен жер көлемінің сыртындағы өңір,-деп атап көрсетеді. Тарихи
шындық солай болғандықтан, жоңғарлар құлдырай бастаған кезден бастап, ұлы
жүз рулары ол өңірлерге қайта орала бастаған болатын. 1763 жылы қазан
айьнда Іленің іс басқарушы ду түңы Ілитудың патша ордасына жолдаған
мәліметінде: "Іленің батыс оңтүстігіндегі Сарыбел, Шу, Талас және Ыстық көл
сияқты жерлерде қоныстанған қазақтар бар",-деп жазылған. Чиң патшалығының
әскери шонжарлары патша ордасына Жетісудың шығыс өңірлерінде қазақтардың
қоныстанып отырғандығын көп мәлімдеген. Бірақ оларды куғындады деген дерек
сонымен бірге хатталмағанына қарағанда, Чиң патшалығының ол өңірдің байырғы
иесінің иелігіне қайта өткендігін үнсіз мойындағандығын аңғартады. Ұлы жүз
қазақтарының бір бөлегі Іле өзені аңғарының шығысындағы атамекеніне қарай
жылжып көшіп отырды.
Ілемен салыстырғанда Тарбағатайдағы Чиң патшалығының шекара қорғаныс
әскерлерінің саны да аз, күші де әлсіз еді. Сондықтан Жетісудың
солтүстігіндегі, Аякөз атырабы мен Зайсан көлі өңіріндегі қазақтардың, сол
шептегі Чиң патшалағының шекара қорғаныс әскерлерінің әлсіздігін
пайдаланып, аталған өңірлерден шығысқа өтіп, Тянь шань тауының солтүстік
баурайына баруды қарастырғандығы байқалады.
Чиң патшалығының орда күнделіктерінде жазылған 1761 жылы көктемдегі бір
мәліметте: "Қазақтар Тарбағатайдьң шығыс жағына өтіп келіп мал бақты.
Шекарадан асып келген екі мыңнан аса түтін қазақтарды қуғындап шекарадан
шығарьш жібердік "',- делінген. Ал сол жылдың қазан айында жолданған
мәліметтерде: "Қазақтар тағы да Тарбағатайдың Бұғаз өзеніне келіп мал
бақты",- деп жазылған. Чиң патшалығының басқа да деректерінде, Зайсан
көлінің солтүстігінде Бұғаз өзені, Қарабура өзені жағалауында, Ертіс өзенін
өрлей мал бағып отырған қазақтардың аз еместігі айтылады. 1765 жылғы Чиң
патшалығы ордасына келіп түскен мәліметте: "Қазақ бейуаздары Ертіс жағалай
мал бағып жүріпті, оларды қуып жібердік",- делінген.
Ертістің шығыс сағасьнда Урианхай халқы тұратын. Олардың бір бөлегі 1759
жылы Чиң патшалығыньң рұқсатымен Қобдадан Алтайға қарай Ертіс өзенінің
шығысына қарай өрлеп мал бағады. Сол жылы қазақтардың урианхайларды талан-
таражыға ұшыратқан оқиға туындады. Чиң патшалығы Абылай ханға хат жолдап,
қазақтардың урианхайларға шабуыл жасауын тоқтаттыруын талап етеді.
Қазақтардың урианхайлармен қақтығысуының себебі, қазақтар да Ертісті өрлеп
Алтайдың күнгей бетіне қоныс аудару және Уластай базарына барып сауда жасау
әрекетінен орын алған. Сонымен оларда бір-бірімен қақтығысу, бірінің малын
бірі айдап әкету сияқты оқиғалар көп болып тұрған. Біздің айтайын
дегеніміз, қазақ малшыларының Ертісті бойлап Алтай аймағына қарай жылып
көшкендігі.
Қорытып айтканда, Чиң патшалығы өзінің батыс солтүстік өңірдегі ең алғашқы
шекара шеңберін белгілеп, шекарасының шетіне тас үйіп, оба тұрғызып карауыл
жасай бастаған кезде (1762 ж.), қазақтар оңтүстікте Ыстық көлдің шығысынан
Іленің Қорғас өзенінің бойы, Лепсі өзені төңірегі, Жоңғар Алатауынан Барлық
тауы, Ұржар жазығынан Зайсан көліне дейін, одан Ертістің бойына дейінгі
кеңістікті қусыра төңіректеп қоныстаньш алған болатын.
Шығысқа жылжып көшкен қазақтардың рулық құрамы, аса күрделі емес. Жетісу
өңірінен Ілені өрлеп көшушілер, негізінен ұлы жүздің ішіндегі албан, суан
руларының кейбір тайпалары болды; Жоңғар Алатауы, Тарбағатай Ертіс бойына
дейінгі ендіктен өрлей көшкендер, негізінен орта жүздің найман руының
матай, қаракерей және төртуыл тармақтарынан тараған кейбір рулар, уақ
тайпасының ішінара тайпалары және он екі абақ керей рулары болды.
ХҮІП ғасырдың орта шенінде, тіпті соңына дейінгі мезгілде, Чиң патшалығының
Тянь шаньның батыс солтүстік өңірінде қорғанатыны да, сақтанатыны да
негізінен қазақтар болды. Олар әуел бастан "Жерімізге қазақтар кимелеп
кіріп кетпейді деуге болмайды",- деген көзқарас бойынша, шекара қорғаныс
шебін белгіледі. Чиң патшалығының патшасы Чиянлүң: "Іле бұрыннан жоңғар
бұратаналарының кіндік өңірі болып келген. Егер онда әскер ұстап, тың
итермесек, жақын жерде тұрған қазақтар мен бұраттар (қырғыздар-Н.М.)
орайдан пайдаланып онда келіп мал бағатын болады, онда біз оларды қуып әуре
боламыз",- дейді. Сонымен Чиң патшалығы өз ойлары бойынша Ертістен Қоқанға
дейінгі жерге көлденеңдетіп шекара шебін белгілеп, жағалата әскер қойып,
шекарасын күзеттіреді. Сөйтіп қорғаныс әскерлерінің негізгі күшін Ілеге
шоғырландырды.
Чиң патшалығы орда күнделіктерінде жазылған деректерде: "Іленің шетін
жағалата қойған 70 тен аса нүктедегі оба-қарауылдар бар. Оның қоршаған орны
бірқанша мың шақырым жер. Әрбір қарауылдың ара қашықтығы жүз ли (бір ли-500
м. Келеді- Н.М.) - шақырымнан асады. Әрбір қарауылда оннан отызға дейін
әскер тұрады. Олар апта сайын, ай сайын шекараны барлауға шығады. Қарауылға
шығушылар бір-бірімен қосылып қарасын көбейтіп, дабырлап - қиқу салып
сыртқа сес көрсетеді. Қарауылдарда тұратын солүн (дағүр), сібе, шақар
(шақар - моңғолдың бір тайпасы-Н.М.) және ойрат қатарлы төрт гарнизонның
бас қолбасшылары, олардың орынбасарлары және олардың көмекшілері өз
гарнизондарынан отыздан әскер ертіп шығып, қарауылдарды аралап тексеріп,
қарауылдар тоғысқан жерлерінде бас қосып жиналады. Олардың қарауылдарының
аралығында асу бермейтін асқар таулар мен өткел бермейтін асау өзендер бар.
Қарауылдағы офицерлер мен жауынгерлер егер өз беттерімен қарауылдан асып
келіп мал баққан қазақтарды көре қалса, онда олардың жазасын тартқызып
қарауылдан қуып шығады. Бірақ оларды қуғындап қарауылдың сыртына бармайды"-
деп жазылған. Ал Тарбағатай және оның солтүстігіндегі оба-қарауылдары
жөнінде жазылған деректе: "Шынжаңның солтүстігіндегі Тарбағатай Қобдамен
іргелес, Ертіс өзенімен шектеседі. Өзеннің шығыс жағындағы қарауылдың аты-
Хынмераху, ол Қобдаға қарасты өңірге орналасқан. Өзеннің батыс жағындағы
қарауыл тұрған жердің аты - Қоймалаху, ол Тарбағатайға қарасты жерге
орналасқан. Қоймалахудан Тарбағатайға дейін үлкенді-кішілі он үш орында
жазғы қарауыл, сегіз орында қысқы қарауыл бар. Осы қарауылдардың сыртында
қазақтар мал бағып жүреді. Тарбағатайдың батыс солтустік сілемінде сегіз
орындағы қарауыл Ілеге жалғасып жатады. Ол, қарауылдардың сыртында қазақтар
мал бағып отырады. Іленің шығыс солтүстігі Тарбағатайға дейін 700 ли
(шақырым) келеді. Сол аралықтың Қабдағай, Шындалан маңының оңтүстігінде
жиырма үш орында үлкенді-кішілі қарауылдар бар. Оны шаһардың колбасшы
әмбісі басқарады. Ол қарауылдардың сыртында қазақтар мал бағып жүреді. Сол
жердін батысынан оңтүстікке карай созылтан—Іленін. солтүстік жағасьша дейін
сегіз орында үлкенді-кішілі қарауылдар бар. Оны соланның қолбастаушы әмбісі
басқарады. Ол қарауылдардың сыртжағына малшы казақтар қоныстанған. Іле
өзенінің оңтүстігінен батысқа қарай беттеген үлкенді-кішілі он алты орында
қарауыл бар. Оларды сібе әскерлерінің қолбастаушы әмбісі басқарады.
Қарауылдың сырты-өзеннің арғы жағасы қазақтармен іргелесіп жатады"147,- деп
баяндалған. Міне, бұл деректер қазақдаласының шығысына Чиң патшалығының
шекара шеңберінің түскендігі және қазақ малшыларының ол шекараны қусыра
қоныстанғандығын, сондай-ақ қазақ шаруалары мен Чиң патшалығының
әскерлерінің жерге таласып иін тірескен жағдаи қалыптасқандығын айқын
байкауға болады.
Чиң патшалығы қазақтарды өздерінің белгілеген шекара шеңберінен ары
өткізбеу саясатын қолданды. Сонымен оның шекара қорғаныс әскерлері,
қарауылынан ары асып барған қазақтарды қуғьндап карауылдарынан шығарып
жіберіп отырды. Сөйтіп, шығысқа қарай жылжып көшкен қазақ малшылары, Чиң
патшалығының шекара бойынан кейде әшкере асьш кете берсе, кейде жасырынып
өтіп кетіп отырды. Олардың бәрін толықтай кері қуып шығаруға Чиң патшалығы
әскерлерінің шама-шарқы келе бермеді. Мысалы, 1766 жылы Іле генералы А
Гүйдың патша ордасына берген мәліметінде: "Татанай қатарлы он бір қазақ
ішкері көшіп келіп қоныстануды талап етіп отыр. Одан баска және екі ауыл
ішкері көшіп келсек дейді",- деп жазылғандығы соған дәлел. Қар қалың жауып,
қыс қатты болған жылдары қазақ малшылары "арғы бетке" ауыл-ауылымен барып
қыстады. Себебі ондай қыс болған жылдары Чиң патшалығының шекара әскерлері
күзетіп тұрған қарауыл обаларын тастап кері шегініп кететін-ді. Сонымен ары
асып кеткен қазақтар, көктем шығып қар кетіп Чиң патшалығының әскерлері
қайта келгенге дейін, сонда отыра береді. Тіпті жазда да сол жақты жәйлап
қалатындары болады. Оларды қайтару үшін Чиң патшалығы "шекарадан өздігінен
көшіп шығып кететін қазақтарға сыйлық беру" тәсілін қолданып та көрген.
Бірақ оның нәтижесі де олар ойлағандай болмады. Өйткені қазактардың түп
мақсаты сол жақтағы атамекеніне барып орнығу еді. Сондай жағдайда әбден
титықтаған Чиң патшалығының шекара қорғаныс шонжары былай деген екен:
"Жерімізге енген қазақтарға қатаң жаза қолданайық десек, олардың бізбен
сауда жасаушылары азайып кете ме немесе олар топтасып келіп бізден кек
қайтарама деп, оларды еркіне қоя беріп, оларға кеңшілік жасап келеміз".
Шындығы да осылай еді. Олардың қазақтарға деген ішкі дүниесі қайшылықты
күйде болған-ды. Сонымен Чиң патшалығы қазақтарға біршама жол беру саясатын
қолдануға мәжбүр болды. Чиң патшалығы ордасы өзінің шекара қорғанысындағы
сардарларына жолдаған жарлығында, қазақтарға: "Егер малдарың апатқа ұшырап,
жайлы қыстау іздеу мақсатымен біздің қарауылдарымыздан өтіп келіп мал
бақпақшы болсаңдар, біздің жергілікті әмбілерге айтуларың керек, сондай-ақ
оларға алым-салық тапсыруларың қажет. Қазір Әнжаннан, бұраттардан ұйғыр
шаһарларына келгендерден бажы (алым-салық) альшып отыр. Ал сендер қарауыл
ішінде мал бағып отырсыңдар, әрине сендер де бажы берулерің керек",- деп
тапсырады. Сондай-ақ "қазақтардың жылқысы қанша, мал байлығы қандай?
олардан бажы - алым-салықты қалай алуға болады? - деген мәселе жөнінде А
Гүй қазақтармен ақылдасып, бір келісімге келген хабарын бізге жолдасын",-
деген тапсырма беріледі. Сол жылы екі жақ акылдасу арқылы, Чиң патшалығының
қазақтардан жер май үшін алатын алым-салығының өлшемі белгіленеді. Чиң
патшалығының қарамағындағы өңірлерге барып мал баққандығы үшін, қазақтар
жылына жүз бас малға бір түяқ жылқыны алым-салыққа тапсырып тұратын болады.
Сөйтіп Чиң патшалығының жергілікті салық шонжарлары 1767 жылдан бастап,
қазақ билеушілерінен жоғарыдағы өлшем бойынша жер салығы үшін жылқы жинап
алуды бастады. Сонымен қазақтардың Чиң патшалығының карамағындағы жерлерге
қоныстанып мал бағулары заңдасады. Бірақ олар қазақ шаруаларының одан да
өрлеп көшіп баруларына шектеу қойды. Сөйте тұра қазақ малшылары шығысқа
қарай өрістерін кеңейтіп, жылжып көшумен болды.
XIX ғасырдан бастап, Чиң патшалығының құлдырауы күн өткен сайын тездей
түседі де, олардың шекара қорғаныс істері босаңси бастады. Қытайдың әскери
саласы да шіріктесіп, әскери күштері әлсірей берді. Сонымен олар бұрын
қойған қарауыл обаларын өздері ішкі жақтарына тартып жылжытып қойып отырды.
Өйткені олар алғашында өз білгендерінше шекара шебін белгілей салған
болатын, бара-бара олардың шекара қорғаныс әскерлері қалжырап, сонша алыс
жерге баруды әуре көргендіктен, өздері қойған қарауылдарын өздері кері
шегіндіруге мәжбүр болған. Ал оны қазақтар сәтті пайдаланып шығысқа қарай
ілгерілеп көшіп отырды, қайсы бірі тіптен қытай қарауылдарының ішкі бойына
өтіп барып қоныстанды. Оларды қуғындап кері қайтаруға Чиң патшалығы шекара
қорғаныс әскерлерінің шамасы келмеді. Сонымен олар қалыптасқан сондай
жағдайға мойын ұсынуға мәжбүр болды. Чиң патшалығының Іледегі шекара
қорғаныс генералдарына түсірген жарлығында: "Бұрынғы Чиянлүң патшаның 60
жылғы (Чиянлүң патшаның 60 жылы-1795 жыл-Н.М.) жылжымалы қарауылдың ішкі
жағындағы бірнеше он шақырым жер қазактарга қыстауға берілсін. Сонымен
бірге олардың талабы бойынша, үлкенді-кішілі қарауылдардың сыртындағы
жүзден аса түтін қоныстанатындай жер қазақтардың қыстау және көктеуі үшін
берілсін. Осы арқылы біз оларға қайырымдылық жасағанымызды білдірейік",-
делінген. Сондай "қайырымдылықты" сезінгендіктен шығыска жылжып көшкен
қазақтардың қатары көбейе береді әрі ішкерлеп кіріп кетебарды. 1805 жылы
қазақ тайжісі 152 Ибектің (Айбек?) Чиң патшалығының шонжарына айтқан:
"Менің қоластымдағы отбасылар жазда және күзде Алакөлдің оңтүстігінде мал
бағады. Қыс пен көктемде ол жерде қарлы боран қатты болады. Қарауыл
маңындағы тұрғындар қарлы бораннан ықтап, қарауылдың ішкі жағына өтіп барып
бұрынғысындай мал бағып жүреді",- деген әңгімесі қазақтардың шекара
өңіріндегі қоныстанғандықтарын көрсетеді. Жоғарыда айтылып отырған Алакөл —
бұрынғы Талдықорған облысындағы Алакөл. Ол жерде мал бағып жүрген Ибек
тәйжі - Суан руын билеген Жолбарыстың баласы (Абылайдың жиені) Ибек сұлтан.
Демек, XIX гасырдың басында Тарбағатай, Алакөл маңындағы қазақтар, Чиң
патшалығының шекара қарауылдарының ішкі-сыртқы өңірлерін мекендеп, мал
бағып жүргендігін жоғарыдағы деректер толық дәлелдейді.
Ертіс өзенін жағалай шығысқа жылжыған қазақтардың көші тоқтамай өрлеп
отырған. Чиң патшалығының орда естелігінде, 1822 жылдары монғолдың Урианхай
тайпасының жеріндегі қазақтардың түтін саны бірнеше мыңға жетті деген
мәліметтер, Алтайға беттеген қазақтардың көшінің алға тартып бара
жатқандығынан дерек береді. 1835 жылғы Чиң патшалығының орда күнделігінде:
"Қобдаға қарасты Алтай Урианхай қарауылдарынан жасырынып өтіп келіп
қоныстанған қазақтарды ұдайы әскер жіберіп қуғындап қайтарып тұратынбыз.
Тексеруімізше, қазақтар Чиянлуң заманнан (Чиянлүң патша 1736-1795 жж. билік
басында болған) қазірге дейін қазақтар Урианхай өңіріне жасырынып өтіп келе
берген екен. Қазір олардың екі мыңнан аса отбасы кері қайтарылды. Тек
Изағат бастаған алты жүздей отбасы көшпей отыр. Оларды Тарбағатай әмбісі
әскер жіберіп қудалауы керек",- делінген. Бұл мәліметтен Ертісті өрлеп,
Урианхай жерін басып өтіп, Алтайдың күнгей бетіне барған қазақтардың
санының аз емес екендігін байқауға болады. Чиң патшалығы оларды әскери күш
арқылы кері қайтарып отырды. Бірақ олар бір жолата кері қайтып кетпеді,
айналсоқтап қайта көшіп бара береді. Чиң патшалығының қуғыншы әскерлеріне
олар кейде сылтау айтып кері көшпей қойса, кейде қарулы қарсылық көрсетіп,
кері қайтпай қойды. Изағат сондай батырлардың бірі болды. Чиң патшалығы
орда күнделігінде: "Көш бастап келген Изағат, Иман және Қуанбай деген үш
адам қарсылық көрсетіп, Чиң патшалығы мен монғол әскерлерінің қолына түсті.
Осы кезде Жалғанбай, Өтеміс және Құлбек деген адамдар мыңнан аса отбасын
бастап келіп Буршын өзенінің Ұланқұс деген жеріне қоныстанды. Олар өздерін
қуғындауға барған Чиң патшалығының әскерлеріне қарсылық көрсетіп, екі
әскерді шауып өлтірді",- деп жазылған. Міне, бұл мәліметтер XIX ғасырдың 40-
жылдарында атамекеніне оралған қазақтар, сонда тұрақтап тұру үшін, кері
қайтарушыларға қарумен қарсылық жасауға дейін барғандығын аңғартады.
XIX ғасырдың орта шенінде, патшалық Ресейдің отарлаушы күштері Қазақстанның
шығысы мен оңтүстік өңірлеріне сұғынып кіріп, ондағы елді өздеріне
бағындыру әрекетін тағылықпен жүргізе бастаған еді. Орыстың отарлауынан
ықтаған қазақтар, шығысқа қарай өрлеп көшу аяқ алыстарын тездетті. Тарихи
деректерге жүгінгенімізде, сол кезде Жетісудың шығысында тұратын Сауырық
деген рубасы, өз руындағы ер-әйел, кәрі-жастарды үй-мүлкімен көшіріп,
малдарын айдап Чиң патшалығының қарамағындағы жерге барады. Сондай-ақ ол
қытайдың жергілікті шонжарларына:"... Жеті әкемізден бері ұлы мәртебелі
патшаның жерінде мал бағып келгенімізге міне жүз қырық жылдан асты.
Шамамыздың келгенінше (сіздерге) ат тарту етіп, бейбіт өмір өткізіп келген
едік. Бүгінгі күні орыстар біздің отырған жерімізді өзінікі деп, бізді
қажып-мұжып сіңірімізді шығарды. Міне, енді қарауылдарыңның ішкі жағына
қашып өтіп келдік",- дейді. Бұл мысалдан патшалық Ресейдің қазақ даласын
отарлау әрекетінің қаншалықты зұлымдықпен жасалғандығын түсінуге болады.
Осындай жағдаймен ауып барған қазақтарды, Чиң патшалығы "Олар ізгі ниеттегі
қазақтар, олар орыстардың айдауына көнбеген, ақ ниетімен ішке қарағандар",-
деп санайды. Сонымен Чиң патшалығы өзінің қазақтарға қолданып келген
саясатына шамалы өзгерістер жасап, шекара қорғанысындағы генералдарына:
"Қазақтарды шеберлікпен өз жағымызға тартып, оларды жігерлендіріп өзіміз
үшін қызмет еттіріңдер",- деген жарлық түсіреді. Сонымен Чиң патшалығының
шекара қорғаныс әскерлері, қазақтарды, қуғындауын тоқтатып, оларды патшалық
Ресейдің шығысқа қарай ірге кеңейтуіне қарсы қойып, қазақтар арқылы өз
шекараларын патшалық Ресейден сақтау саясатын қолданды. Бірақ іс жүзінде
саясаттағы бұл бұрылыс, қазақтардың шекара қарауылдарынан көптеп өтіп барып
қоныстануларына мүмкіндік жасады. Сонымен XIX ғасырдың 50-60 жылдары Чиң
патшалығының шекара қарауылдарының арғы бетіне қоныстанған қазақтардың
қатары көбейді. Сондықтан болар, И.Ф. Бабков өз еңбегінде: "Қазақтар
біртіндеп шығысқа қарай жылжып көшіп, Чиң патшалығының иелігіндегі жерлерге
барып орын тепті. Олардың барған жерлері шұрайлы жайылымдар болды.
Сондықтан олардың мал шаруашылыгы сол жерде жақсы өркендеді",- деп
баяндаған екен. Қорытып айтқанда, ХҮІІІ ғасырдың 60-жылдары Абылай ханның
басшылығымен басталған қазақтардың шығыстағы атамекеніне қайта оралу көші,
XIX ғасырдың 60 жылдарына дейін жалғасып, өз нәтижесін берді. Атап айтар
болсақ: орта жүз бен ұлы жүздің бірқатар рулары өздерінің шығыстағы
атамекенінің бір шетіне ат басын тіреді; қазақтың ұлттық мемлекеттік
этнотерриториясының кеңістігі қальштасты.
Нәбижан Мұқаметханұлы
“Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тар
Қазақтардың шығысқа қайта көшуі (1760-1860 жж.)
Екі жақгы байланыстың дамуы
Қазақтар мен Чиң патшалығы арасында ресми байланыс қалыптасқан соң, екі
ел арасында экономикалық, сауда барыс-келістері басталды. Абылай хан Чиң
патшалығының өкілдерін қабылдағанда, олармен Үліңгір көлі жағасында
(Үліңгір көлі - қазіргі Шынжаңның Алтай аймағының Буыршын ауданында)
сауда жасау жоспарын ұсынады. Бірақ Чиң патшалығы ордасы ол жер өте алыс,
саудагерлеріміздің онда баруы қиын деген себеп көрсетіп, екі жақтылы
сауданы Еренқабырғада яғни Үрімжіде жасауды ұсынады. Абылай хан оған
қарсы болмайды. Сонымен екі жақтылы айырбас сауданы 1758 жылы Үрімжіде
бастауға келіседі. Чиң патшалығы үкіметі қазақтармен кең көлемде сауда
жасауға жан-жақтылы дайындық жасайды. Олар алдымен қазақтармен болатын
экономикалық сауданың саясаттық принциптеріне тоқталды. Чиянлүң патша
өзінің сауда саясатының жобасын жасаушыларға: "Жасалатын сауда сөзсіз
әділ болуы шарт. Олар құлан жүз қиыр шалғайдан патшаның ықыласын сезіне
алатын болуы керек",- деген принципті белгілейді. Осы нұсқауды басшылыққа
алып жасалған Чиң патшалығының қазақтармен жасайтын саудасының негізгі
жарғысында: "Олар ішкері қарағандықтан, оларға өздерінде жоқ нәрселерді
жеткізіп беріп, олардың тіршілігіне қолғабыс тигізү керек. Дегенмен
оларда жылқы көп өседі, олардың жылқысын айырбастап алу арқылы ішкері
өлкелердің қажетін қамтамасыз ету керек. Бұл оларды баурап алу емес,
олардың барынан пайда көріп, олардың малдарын арзанға айырбастап алу да
емес. Жасалғалы отырған саудада өте пайдақорлық істеуге де, тым еркіне
қоя беруге де болмайды. Әйтеуір екі жақ тең пайда көруі қажет,- деп
белгіленеді. Сонымен олар саудаға салатын тауарларын Үрімжіге тасымалдап
жинайды. Абылай хан да келісім бойынша, екі жақтылы сауданың ашылу
рәсіміне өзінің жақын серігі, дарабоз қолбасшы Қабанбайды жібереді.
Қабанбай батыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шекара өңіріндегі қазақтар дегеніміз - Қытай Чиң патшалыгының өзі
белгілеген шекара қарауыл обаларының төңірегінде (шекараның ішкі және
сыртындағы) тұратын қазақ қауымдары болып табылады. Осы өңірде өмір сүрген
қазақ қауымының өзіндік аумақтық және қоғамдық ерекшеліктері болды. Олар
бір ғасыр бойы шығыстағы ежелгі атамекеніне оралуға бағыт алған көші-қон
қозғалыс процесінде болды; екіншіден, олар Қытай Чиң патшалығымен тығыз
қарым-қатынаста болды; үшіншіден, олар қытайдағы халықтармен (қытай, ұйгыр
және басқа ұлттармен) кең көлемде экономикалық сауда жасады; төртіншіден,
олар Қытай Чиң патшалығының, патшалық Ресейдің және қоқан феодалдарының қос
қабат алым-салық кыспағына ұшырады; бесіншіден, оларда қазақтын дәстүрлі
қоғамдық құрылымдары XIX гасырдың 60-жылдарына дейін сақталды. Демек,
шекара өңіріндегі қазақтарда жалпы қазақтарға ортақ қасиеттермен қатар,
өзіндік жергілікті аумақтық қоғамдық айырмашылықтар да сақталды.
Жоғарыда пайымдағанымыздай, шекара өңірінде тұратын қазақтар мен Чиң
патшалығының шекара қорғаныс әскерлері арасында қоныс жерге таласу күресі
бейбіт түрде болса да жалғасып отырды. Қазақтардың шекарадан ары асып
баруы, Чиң патшалығы әскерлерінің оларды кері қайтаруға тырысып бағуы,
қуғындаулары, іс жүзінде ондағы қазақтардың қоғамдық тұрақтылығы мен
әлеуметтік даму процесін шектеген факторлар болды.
XIX ғасырдың жиырмасыншы жылдары, Қазақстанның оңтүстігіндегі Қоқан
феодалдары қазақ даласына ендей кіріп, Жетісу жеріне дейін келіп, ондағы
қазақтарға үстемдік етіп, алым-салық жүгін ауырлата түседі. Бұл жәйт Жетісу
жерінің қоғамдық-саяси жағдайын ауырлатты. Чиң патшалығының шонжары Ди Бо
1827 жылы қаңтардың 27 күні патша ордасына жолдаған мәлімдемесінде: "Қазақ
гүңінің айтуынша, биыл күзгі жиын-теріннен кейін, Қоқан бегі адам ертіп
келіп Пішпектен қорған салдырған. Ол қазақтарға хат жазып, оларға сол жерге
барып мал бағуын тапсырған. Бірақ Абыла гүң өз қоластындағыларды ол жаққа
жібермей қойыпты", - деп жазады. Сол кездегі қоқандықтардың қазақтардан
зорлықпен алым-салық жинау әрекеті жөнінде Чиң патшалығының Іле генералына
жіберген жарлығында: "Генерал қазақтарға мынаны түсіндіруі керек.
Қазақтардың мал бағьш жүрген жерлері - Тәңір патшасының иелігіндегі шекара
өңірлер. Олар әр жылы салық үшін беретін бірнеше он бас жылқыны бұрынғыдай
тапсырып тұрулары керек Қоқандықтар олардан алым-салық алмақ болса, оларға
беру-бермеу еркі қазақтардың өзінде. Бұл қарауылдың сыртындағы іс, оны
Тәңір патшасы мүлде қузастырмайды. Егер қазақтар қоқандықтардың зорлық-
зомбылығына ұшырап, олардан құтылу үшін қарауыл маңындағы жерлерге келсе,
олардың барлығын кері қайтарып жіберу керек. Оларды қарауылдан ілгері
өткізуге болмайды. Сол жерлердегі генералдар қазақтарды еппен жөнге
салулары қажет. Шекара қақтығысын болдырмау бәрінен маңызды шаруа"- деген
принципін жариялаған.
Қоқан феодалдары Жетісу қазақтарына әскери күш жұмсау арқылы алым-салық
жинады. Сондай-ақ олар Чиң патшалығының шекара қорғаныс әскерлеріне адам
жіберіп, қарауыл маңындағы қазақтарды кері қуып жіберуді талап етеді.
Өздерінің қазақтарға жиырма мың әскер аттандырып салық жинайтындығын да
мәлімдеді. Бұл хабарды естіген Чиң патшалығы ордасы: "Қоқандықтардың қара
ниеті қабынған екен Ежелден бері сыртқы бұратаналарды жанамалай баурап
басқару саясатын қолданып келген едік. Қоқандықтар әспенсіп бас кесетін
қылмыс жасап отыр. Бірақ олардың жерін алғанмен шұрайлы емес, елін алғанмен
соғысқа жарамайды. Патша ойланып-толғана келе, қазақтардың бізге ел
болғанына талай жыл болыпты. Олардың тарту-таралғысын алғанымызбен, олардың
қарауылдан өтуіне жол қоймадық. Егер олар (қоқандықтарды айтып отыр-Н.М.)
және де елші жіберсе, олардың жазған хатында немесе сөйлеген сөз әлпетінде
такаппарлық байқалатын болса, оларға дереу мына жарлықты айтыңдар:
Қазақтардың бізге ел болғанына көп жыл болды. Олар Іле маңында көшіп-қонып
мал бағып жүр. Ол жерлер әсілінде Тәңір патшасының жері еді, ұлы мәртебелі
патша ол жерлерді жарылқап қазақтарға беріп, оның орайына алым-салыққа
жылқы алып отыр. Қоқандықтар мен қазақтардың талас-тартыстары өз іштеріңде,
қарауылдың сыртында болып жатқан істер. Ал қазақтар арасында сендерге алым-
салыққа жылқы бергісі келетіндер болса, оларды біз шектемейміз. Бірақ
сендердің көпіріп сөйлеп, қоқан-лоқы көрсетіп қазақтарды қорқытамын деп
бүлік тудыруларыңа мүлде болмайды. Егер қазақтар қоқандықтардың
озбырлықтарынан ықтап қарауылдың ішкі жағына өтіп келуді немесе Тәңір
патшалығынан көмек алуды мақсат етсе, онда олардың мұнысы орынсыздық
болады. Сондықтан олардың келгендерінің барлығын жолдан тосқауылдап кері
қайтарып отыру керек. Генералдар бұл жарлықты оларға ұқтырумен бірге,
шекара қорғанысын күшейте түсулері керек. Мұндай жағдайда әсте
жеңілтектікпен қарауылдың сыртына шығып соғысуға болмайды. Бұратаналардың
өзара қақтығысулары үнемі болып тұратын жәйіт. Оған Тәңір патшалығы ежелден
араласқан емес"- деп, Қоқан-Қазақ мәселесінде өздерінің бейтарап
тұратындығын жариялады.
Қоқан феодалдары Жетісу өлкесіндегі қазақтарға әскери күш керсету арқылы
халықтың шама-шарқынан тыс алман-салық жиып, елді аяусыз қанады. И. Ф.
Бабков өз еңбегінде "Қоқандықтардың ұлы жүз қазақтарына болған ыкпалдары
мына жақтардан байқалады. Бұрын кошпенді шаруалардан алым-салық, зекет
жинап алғаннан кейін, олардың әскерлері әдетте оз елінің жеріне қайтып
кетуші еді. Бірақ 40-жылдардан бастап, Қоқан хандығының қорғаныс әскерлері
сыртқы Іле аудандарына салған қорғаныс бекеттерінде қыстайтын болды",- деп
жазған. Қоқандықтардың Ұлы жүз руларын қатты қанағандығы жөніндегі
деректерді, халық ауыз әдебиетінен де кездестіруге болады. Мысалы, Жанкісі
Өтемес жыраудың қоқан ханына айтқан арызында:
“Келі түбім деп алады,
Үшір зекет деп алады,
Қошақ зекет деп алады.
Айтайын десең ұрады,
Ұрмақ түгіл қырады.
Амал-айла табалмай
Қарайды да тұрады.
Алдына салып айдайды,
Ашулансаң байлайды.
Накимі жоқ қазаққа
Тендік жоқ деп ойлайды.
Ел ішінде ажарлы
Қыз, қатынды қоймайды.
Жақсыларды сөгеді,
Ат үстінен тебеді.
Жүрексініп отырмын,
Айтар сөзім көп еді",
- деген сөздері, тарихи шындықты дәл бейнелеген. Демек, Іле өзеннің
шығысындағы шекара өңіріндегі ұлы жүз қазақтары Қоқан феодалдарының шексіз
қанауын да ұшырады.
Патшалық Ресей отаршылдары 1822, 1824-жылдары қазақтың хандық жүйесін
жойып, қазақ даласына өздерінің отаршылық басқару жүйесін тықпалап орната
бастады. 1846 жылы патшалық Ресейдің отарлаушы күштері Балқаш көлінің
оңтүстігіндегі Қаратал өзені өңіріне дейін ірге жайып келіп, ол жерге қамал
салып, әскер ұстап, төңірегіндегі қазақтарға өздеріне салық тапсыруды
бұйырады. Оған сол өңірдегі елдің бастығы Абылай қарсылық көрсетеді. Сондай-
ақ ол орыс отаршылдарына Чиң патшалығының көмегімен қарсы шықпақшы болып,
Чиң патшалығы ордасынан көмекке қару-жарақ сұрады. Бірақ Чиң патшалығы:
"Бұл рулар (қазақтарды айтып отыр-Н.М.) өз шекарасына бақандай берік қорған
болып тұрулары керек"-деп оларға әскери көмек беруден бас тартады.
Қараталға келген орыс отаршылдары ендігі жерде сыртқы Іле ауданына қарай
бағындыру экспедициясын жасақтауды жоспарлады. Олар Іле өңіріндегі қазақтар
арасында қоқандықтардың болуы - бағындыру әрекетімізге сөзсіз кесе-көлденең
болады деп қарайды да, "Оларға қарата жедел шара қолдану арқылы
қоқандықтарды Іледен қуып шығуымыз, Ұлы жүз қырғыздарын (қазақтарын)
тәртіпке салып, оларды Ресей үкіметіне бой ұсынатын етуіміз керек. Дәл осы
мақсат бойынша, біздің әскерлерге тез арада сыртқы Іле ауданын иелікке алу
қажет болды",- деген, Бабков өзінің еңбегінде. Көрнекті тарихшы, профессор
Мәмбет Қойгелдиев: "Ресей үкіметі Жетісу облысы жерін жедел қарқынмен
отарлауға кіріскенде негізінен екі стратегиялық мақсатты көздеді. Ол,
біріншіден, Жетісу жерін қоқан әскерлерінен тазартып, оның орнына басқа
бекіністер мен гарнизондар құру арқылы Ресейдің солтүстік шығысындағы
шекарасын анықтап, қытай экспедициясына шектеу қою еді. Екіншіден, үкімет
орындары 40-жылдардың ортасында Жетісу халқының Кеңесары Қасымов
қозғалысына көрсеткен үлкен қолдауын және басқа Ресейлік экспедицияға қарсы
наразылықты ескере отырып, мұнда терең тамыр жайып, орыс үстемдігін
қамтамасыз ету болды",- деп атап көрсетеді. Патшалық Ресей отаршылдары 1850
жылдары Ұлы жүз жеріндегі қоқан бекіністеріне шабуыл жасап, оларды Жетісу
жерінен тез ығыстырды. 1864 жылы қоқандықтарды Шымкенттен қуып шығып, қазақ
жерін қоқандықтардан тазартты. Сонымен қазақ даласы толығымен патшалык
Ресей билігіне өтті.
XIX ғасырдың 60-жылдарына дейін, шекара өңіріндегі қазақтар, қытайлықтар,
ресейліктер және қоқандықтардың үш жақты қыспағына ұшырап, оларға қабат-
қабат алман-салық тапсырып ауыр езгіге ұшырады.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық-әлеуметтік шаруашылығы негізінен
дәстүрлі көшпенді мал шаруашылығы экономикасы болды. Қоғамдық шаруашылықтың
дамуын қоғамдық өндіріс күштің даму деңгейі көрсетеді. Ұлттық шаруашылықтың
өркендеуі мен өшкіндеуі - құлдырауы, қоғамдық өндіріс күшінің даму
деңгейімен тікелей байланысты болуымен қатар, белгілі бір дәуірдегі
қоғамдық-саяси жағдайдың тұрақтылығымен де қатысты болады. Осындай
қарапайым заңдылық бойынша мәселеге талдау жасайтын болсақ, біз зерттеп
отырған дәуірдегі шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық шаруашылығының
жалпы бет-бейнесін көз алдымызға келтіруге болады.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық экономикасы XIX ғасырдың басына
дейін біршама даму үрдісінде болды деуге болады. Қазақтардың негізгі
әлеуметтік өндірісі малшаруашылық өндірісі болып табылады. Мал басының
көбеюі дәстүрлі мал бағу тәсілі жағдайында, көбінесе жайылым жердің шұрайлы
кең-мол болуына байланысты болып келеді. ХҮІІІ ғасырдың орта шенінде жоңғар
хандығының жойылуы мен ойрат халқының ойсырай азаюы салдарынан, қазақтардың
шығыстағы кең-байтақ жері қаңғырап бос қалған-ды. Сонымен онда көшіп барған
қазақ малшылары ұлан-қайыр тамаша жайылымға ие болды. Сондықтан да олардың
төрт түлік малы біршама тез қарқынмен өсті.
Қазақ мал шаруашылығының дамуына байланысты, оларда айырбас сауда жасау
кәсібі қарқын алды. Шекара өңіріндегі қазақтар шығыстағы қытай және
ұйғырлармен кең көлемде айырбас сауда жасау істерін дамытып, өздерінің
тұрмыстарына қажетті тоқыма бұйымдарды, шәй және ыдыс-аяқ, жіп-су
бұйымдарға деген қажетін өтеп, экономикалық хал ахуалын біршама жақсаруына
қол жеткізгендігі байқалды. Жоғарыда келтіргеніміздей, қазақ
саудагерлерінің Ресей тауарларын да Қытайға апарып саудалауы, олардың
кәсіптік бизнес деңгейіне көтерілгендігін аңғартса. Қытайдан кесте тоқитын
жібек жіптерді көптеп сатып алуларына қарағанда, қазақ қолөнері -
кестешілік кәсібінің дамығандығын аңғартады. Ол кезде қазақтың зергерлік
өнерінің ойдағыдай дамып, қазақтар киген киімдеріне қола, күміс сынды
металдарды өңдеп қолданатын болғандығы жөнінде нақтылы жазба деректерді
келтіруге болады. Сол кезде ел аралап, жер шалған қытай қаламгері Шүн Үян
өзінің еңбегінде: "Қазіргі қазақтардың патшасының аты Абылай. Еліндегі
халық оны "Абылай би" деп атайды. Олардың жері кең байтақ дала, халқы көп,
малдары мол. Байларында он мыңдаған жылқы, сиырлар бар, қойларында есеп
жоқ. Байлары киімдеріне қола, күмістен әшекей тағады. Олардың киген
киімдері де көрікті - әсем болады",- деп сипаттауынан, Абылай хан тұсында
шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық-экономикалық өмірінің жалпы дамыған
бейнесін көруге болады.
Шекара өңіріндегі қазақтардың қоғамдық шаруашылығы мен әлеуметтік-
экономикалық ахуалы XIX ғасырдың басынан бастап қайта құлдырауға бет
алғандығы байқалады. Оның басты себебі қазақ қоғамының тыныштығы бұзылуынан
болған. Батыс солтүстіктен келген орыс отаршылдары қазақ даласының шығыс
өңірлерін отарлай бастады; оңтүстіктен қоқан феодалдары Жетісу жеріне
өктемдік жүргізіп, ондағы халықты сүліктей сорды: шығыстағы Қытай Чиң
патшалығы құлдырап, қазақтармен сауда жасауға дәрменсіз болды. Оған қоса
шекара өңіріндегі қазақтардың дамылсыз көшіп қонумен болуы да халыктың
тіршілік берекесін кетірді. Сонымен қазақтардың мал шаруашылығы барған
сайын құлдырай берді. Сол кездегі Қытай Чиң патшалығының орда деректерінде:
"Қазақ руларының барлығыда өздеріне меншікті мал бағатын өңірлері бар. Олар
Тәңір патшасының шекарасының ішкі жағына кірмеулері керек еді. Бірак
қазақтардың тұрмыстары өте нашарлап, тіршілік машақаты желкелеп алды, оның
үстіне әр жылы қар жауып мұз қатқан соң олар Ертістегі және Жардағы
(Үржардағы-Н.М) қарауылдарды ішкері жылжытып әкеліп, қазақтарға сол
жерлерге келіп мал бағуға рұқсат берілді. Мұның өзі оларға жасалған
қамқорлық сді",- деп жазылған. Осы деректен-ақ, шекара өңіріндегі
қазақтардың хал-жайының қаншалықты нашарлағандығын байқауға болады.
Шекара өңіріндігі қазақтардың тұрмысының қатты темендеуінін басты себебі,
олардың қос-қабат қанауға ұшырауынан болды, яғни олар Қытай мен Ресейге
немесе қытайлықтар мен қоқандықтарға қостап салық тапсыруы олардың
тұрмыстарын қатты күйзелтті.
XIX ғасырдың орта шенінде, шекара өңіріндегі қазақтар өздерінің дәстүрлі
мал шаруашылығымен қосымша аңшылық кәсіптерімен шұғылданды және саудамен
айналысты. Ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістанға жасаған сапарының
күнделігінде: "(1856 жылы қазанның 10 күні) Тацудың етегінде үй ішінің
керек жарағына мал айырбастау үшін албан руынан келген қазақтардың көштері
(бұл жерде керуен қомыс деген мағынада жазылған екен - Н.М.) пайда болды.
Малдарының белгілі санын (он малдан екі бас малын) қазынаға өткізіп, калған
малдарын матадан тоқылған өздеріне лайықты әр қилы Қашқар маталарына
айырбас жасайды",- деп жазған. Бұдан Жетісу жсріндегі қазақтардын Құлжаға
барып сауда жасайтындығын білуге болады. Бірақ ол кезде 1850-1890 жылдармен
салыстырғанда халықтың саяси-әлеуметтік жағдайының күрделенуіне байланысты
сауда-саттық деңгейінің әлсірей түскендігін байқауға болады.
Шығыстағы атамекендеріне қарай жылжып көшіп, Қытай шекара өңірлерінде
айналсоқтап мал баққан қазақтар, үздіксіз көшіп-қонумен болғандықтан,
әсіресе табиғи және әлеуметтік қысылтаяң кезеңдерге тап болған жылдары,
олардың малшаруашылық өндірісінің төмендеуіне байланысты жалпы әлеуметтік-
экономикалық жағдайы өте төмен күйІде болды.
Нәбижан Мұқаметханұлы
“Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920)”
Қазақтың кейбір руларының шығысқа жылжуы
Қазақ ұлтын құраған байырғы ру-тайпалардың көбі Моңғол үстіртінде және оның
оңтүстік батыс өңірлерінде, Алтай және Тәңір (Тянь шань тауы) тауларының
баурайларында дүниеге келген және сонда өсіп-өнген. Алайда тарихи
себептердің салдарынан олар ілгерінді-кейінді шығыстан батысқа қарай ығысып
отырған. Сол ығысудың соңғысы жоңғарлар күшейген дәуірде болды. Бірақ
жоңғарлар қазақтарды өз жұртынан бүкілдей ығыстырып жібере алған жоқ,
қазақтарды өздеріне толық бағындырып билеген де емес. Сондықтан жоңғарлар
мен қазақтар арасындағы жер мен елдің билік таласы Жоңғар хандығы
жойылғанға дейін жалғасып келді. Жоңғар хандығын бір жолата жойып жіберген
Қытайдың Чиң патшалығы бұл жағдайдан толық хабардар еді. Сондықтан олар
жоңғар хандығын жойған соң, қазақтардың жер проблемасын шығаратындығын
алдын-ала межелей білген-ді. 1756 жылы шілде айында, Чиң патшалығы қазақ
ханы Абылайға жолдаған хатында: "Қазақтардың өз шекараларын сақтауларын,
шекарадан асып барып шабуыл жасауға болмайтындығын ескертеді. 1757 жылы
тамыз айында, Чиң патшалығы ордасы өзінің алдыңғы шептегі генералдарына:
"... Қазақтарға күш көрсетудің қажеті жоқ. Олар сауда жасауды айтатын
болса, оларға әскери штабымызда саудагерлер жоқ, ол үшін сауда жасайтын
орынды белгілеп, уақытқа келісіп, саудагерлерді сонда әкеліп сауда жасайық,-
деп айтыңдар. Егер Абылай ойраттар жеріне еніп келіп мал бағуды талап
ететін болса, онда оған олардың шекарадан асып келулеріне болмайды деңдер",
- деген нұсқау берген. Чиң патшалығы өздерінің жер туралы ұстанған бұл
принципін Абылай ханға сан мәрте қайталап айтқаны мәлім. Бірақ Абылай хан
оған келіспеді. Өйткені, Абылай хан кезінде жоңғарлар басып алған, одан Чиң
патшалығының карамағына өткен Тянь шань тауының батыс солтүстігіндегі Іле,
Тарбағатай және Алтай аймақтары қазақтың атамекені, ол жерлерге қазақтар
қайта оралуы керек деген танымда болды. Сондай-ақ Абылай хан билік басына
келісімен, қазақтың ұлттык мемлекеттік кеңістігін қалыптастыруды өзінің ең
жоғары саяси мақсаты қатарында қарастырған болатын. Сондықтан ол әрине, Чиң
патшалығының жоңғарлардың аяқ басқан жерлері маған қарасты болады дегеніне
келісе қоймайды. Бірақ ол өзінің бұл мақсаттарын қарулы күш арқылы емес,
ақыл мен әдіске сүйене отырып, іске асыруды жөн санаған.
Бір елге сіңісіп барып өз мақсатын іске асыру үшін, қашанда алдымен сол
елмен қалыпты жарасымды байланыс орнатуға тура келеді. Абылай хан сол
дәуірдің өзінде осы тәсілді жете түсінген. Сондықтан ол Чиң патшалығымен
тікелей байланыс орнатып, олармен іштей араласуға, жан-жақтылы сөйлесуге,
өзара барып-келіп айырбас сауда жасауға толық мүмкіндік жасады. Содан соң
ол Чиң патшалығымен жер туралы сөйлесті. Абылай хан Чиң патшалығы ордасына
алғаш жіберген делегациясынан олардан қазақтың атамекенін қазақтарға
"жарылқап" беруді талап етті. Бұл жөнінде 1757 жылы қазан айында жазылған
Чиң патшалығының орда дерегінде: Қазақтың Абылайына арналған жарлық: "Қазақ
ханы Абылай, Әбілпейіз, сендер Қанжығалы, Танаш, Атағай, Өміртай, Долан,
Аланза және Бекенай қатарлы адамдарды елшілікке жіберіпсіңдер. Олар Рыхыда
(Чиң патшасының жайлаудағы жазғы сарайы тұрған жер - Н.М.) патшамен
дидарласты. Патша мейірімділікпен пейілдене отырып оларға қонақасы берді.
Олар қайтар кезде Қанжығалы қатарлылар Бейжиңге баруды өтінді. Сонымен
оларды арбаға (күймеге) отырғызып астанаға апарып, оларға тағы да қонақасы
беріп сый-сыяпат көрсетілді. Абылай сендердің шалғайда жатқан жат ел
екендіктерің ескеріліп, егер сендерге ішкерідегі засақ режим шенін сендерге
қолданатын болсақ, сендер шектемеге ұшырап қалады ғой дедік. Сендер
өздеріңнің ескі әдеттеріңде (қоғамдық салт және құрылымдарында) бола
беріңдер. Барлық руларың өз жерлеріңде мамыражәй мал бағатын, еш әурешілік
көрмейтін болсын. Егер сендер елші жіберіп патшамен дидарласатын болсаңдар,
патша жомарттықпен сендерді жарылқайды. Ал сен талап қойып отырған
Тарбағатайға келсек, сен ол жерді бұрьнғы біздің ата жұртымыз - мал бағатын
жеріміз еді, ол жерді патша мейірімділікпен жарылқап бізге беруін өтінемін
- деген екенсің. Ол өңір енді ғана тыныштандырылды. Қазір иен жатыр. Патша
ол жерді (сендерге беруге) қимайды емес. Бірақ сендер ебін тауып бізге
иектеп (қарап) алдыңдар. Сендер бізге еңбек сіңірген жоқсындар, егер ол
өңірді сендерге жарылқап беріп жіберу— мемлекеттің жүйесіне қайшы келеді
... Сен өзің айтқандай сұмырай Әмірсананы тұтқындап әкеліп беретін
болсаңдар, онда ол жерді сендерге жарылқап бере салуға болады. Сендердің
елшілерің келген кезде, біздің қалың қолдарымыз шұбырып алға тартып бара
жатқан шақ еді. Қазір қыс түсейін деп қалды, әскерлеріміздің кері шегінетін
кезі таяп қалды. Сендердің елшілерің ұзақ жолда тоңып қалмасын деп, оларға
киім-кешек бердік. Олар жолда адасып жүрмесін деп, оларға ақылшы әмбі Хышош
батырдың қорғаушылары Қушын, Мұлинбауларға солан (дағұр) және монғол
әскерлерін бастатып, сендердің елшілеріңді Ертіспен альш жүріп
Тарбағатайдан Құрбансарыға жеткізіп салуға жібердік. Абылайға, Әбілпейізге
арнап бірнеше киім беріп жібердік. Барғанда қабыл аларсыңдар. Одан тыс елші
болып келген жеті адамға бірқанша киім-кешек бердік. Елшілердін атқосшылары
базардан зат сатып алсын деп бір мың сәрі күміс бердік. Мұның бәрін өзіңе
мәлімдеп отырмыз. Бұдан кейін сендер бізге адалдық іс істесеңдер, патша
сендерді еселеп жарылқайды, сендер мәңгі кедейлік көрмейтін, байлыққа
кенелетін боласыңдар. Бұл ерекше жарлық", - деп жазылган. Абылай хан әсілі
Чиң патшалығына Әмірсананы ұстап беріп, олардың қалың қолын кері қайтарып,
өзінің шығыстағы ежелгі жерлеріне қазақтарды қайта қоныстандырмақ болған
еді. Бірақ Әмірсана оның жоспарын алдын-ала сезіп қойып, Ресейге тайып кете
барғанды.
Абылай хан Чиң патшалығы Тарбағатай сияқты қазақтың ежелгі атамекенін өз
райымен бермейтіндігіне көзі жеткізген соң ол қазақ шаруаларын шығысқа
біртіндеп көшіру арқылы ол өңірлерді Чиң патшалығының қолынан емес, жолынан
алу әдісін қолданды. Сонымен ол Орта жүз бен Ұлы жүздің шығыста жатқан
руларының шығысқа қарай жылжып көшу қозғалысын бастайды.
Шығысқа жылжып көшкен қазақ рулары бірден Чиң патшалығының өздері белгілеп
қойған шекара қарауыл обаларының төңірегіне барып қоныстанды, тіпті одан да
ары асып барып мал баққандар да болды. Бірақ оларды Чиң патшалығының шекара
қорғаныс әскерлері қуғындап кері қайтарып тұрды. Алайда қазақ малшылары
олардың шекара қарауылдарының сыртқы жағын төңіректеп көшіп-қонып жүріп,
қапысын тауып қайтадан қарауылдан ары асып өтіп барып орын тебуге тырысады,
тіпті олардың қарамағындағы кейбір таулы өңірлерге қоныстанып қала беретін
болды.
1760 жылы мамыр айында, Абылай хан Чиң патшалығы ордасына хат жазып,
қазақтьң атамекені Іле аймағын қазақтарға қайтарып беруді талап етеді.
Осыған байланысты Чиң патшалығының орда күнделігінде жазылған хаттамада:
"Абылай сенің елшілеріңнің айтуынша, ойраттардың жерінің бәрі иен қалыпты.
Қазір Әбілпейізге қарасты Таңатар рулары Барлықта, Нарабат рулары Ыстық
көлде, Қарқаралыдағы рулардың Есенкелді, Жолымбет рулары Тарбағатайда,
Төлебайдың қоластындағы Жалаңқап рулары Алтын-Еміл, Қаратал және Көксуда
тұрады екен. Сен және де патша жарылқағанның үстіне жарылқай түсіп,
қазақтарымның Ілеге барып мал бағуына рұқсат бер, - депсің. Тарбағатай
сияқты жерлер ежелден жоңғарлар мал бағып келген өңір, патшаның қалың қолы
ол жерді тыныштандырған. Сен қазақтар, бұраттар (қырғыздар) ташкенттіктер,
әндыжандықтар, бадахшандықтар барлықтарың өз ықыластарыңмен ішке (бізге)
қарадыңдар. Қазақтар сендердің жерлерің ұлан-қайыр кең дала. Жөн бойынша
сендер өздеріңнің көне шекараларыңды сақтап, одан бері асып келуге тиісті
емессіңдер. Сендер егер біздің патшаның пақырлары болсаңдар, онда сендер
жерімізге өтіп келіп мал бақсаңдар болар еді. Егер бұраттар да бәріміз
патшаның пақыры боламыз, бәрімізге жер бер деп сұраса, қалың қолымыздың
тыныштандырған жерлерін басқаларға бөліп берудің жөні жоқ қой. Қазір Іле
және басқа жерлерге ішкеріден әскерлер бірінен соң бірі келіп тың жер
игеріп жатыр. Абылай сен бұрын Тарбағатай сияқты жерлерге барып мал бақсақ
деп те өтінген едің, патша оған да жол бермеген болатын. Бүгінгі талабың
тіптен артық болып отыр. Сендер бұрын жоңғарлар өздеріңді басым күшімен
талан-таражылап жатқанда сендер олардың маңайына да келе алмаған едіңдер
ғой. Патша Ілені тыныштандырғаннан кейін ғана сендер тыныш өмір сүріп
отырсыңдар. Осының өзін қанағат етпейсіңдер ме? Іле генералы мен әмбісі сол
өңірдің шекарасын үнемі барлап отырады. Егер сенің адамдарыңның онда
қоныстанғанын көретін болса, оларды қуып жібереді немесе тұтқындайды. Онда
сендер байыпты өмірден айырыласыңдар. Патша сендерді ес жиып-етек жауып
алса деп ойлайды. Сендердің ішке карағандарыңа біраз жыл болды, бір-
бірімізді силаумен келеміз. Егер сенің қоластыңдағылар ішінде жағдайдан
бейхабар адамдар бері өтіп келіп мал бағатын болса, оларға ахуалды
түсіндіріп, оларды кері қайтарып бұрынғы жұртына апарып тұрсаң, сонда ғана
сенің бізге деген ақ ниетіңнің ақталғаны болады",- делінген. Абылайдың ақ
ниеті, адалдығы тек өз халқына ғана арналған-ды. Сондықтан ол шығыстағы
атамекеніне беталған қазақтарды кері кайтару емес, керісінше олардың ежелгі
жұртына қайта оралу қозғалысын өзі бастады және ол әрекетті бастан-аяқ
қолдап-қуаттап отырды. Сонымен шығысқа жылжып көше бастаған қазақ
шаруаларының қатары күн өткен сайын көбеймесе азайған жоқ.
Чиң патшалығының шекара шонжарларының патша ордасына 1760 жылы қазанның 20
күні жолдаған бір мәліметінде: "Алтын-Емілде отырган отыздан аса қазақты
көрдік. Іле өзенінің аяқжағы Қорғаста жүрген он алты қазақты кездестірдік.
Олардан жөн сұрағанымызда, олардың бастықтары Қыдыр, Күйтін дегендер екен.
Өткен жылы Лепсіні қыстаған едік, биыл мыңнан аса отбасы осылай жағалап
көшіп келдік дейді. Пақырыңыз А Гүй, Лепсі қатарлы жерлер патшаның
тыныштандырған жерлері ғой, қалайша сендер ол жерлерге келіп мал
бағасындар? Дереу кері қайтыңдар деді. Қыдыр қатарлылар енді қыс түсіп
келеді, қар қалың жауады, келер көктемде көшіп кетерміз деді",- деп
жазылган. Демек, бұдан 1760 жылдары қазіргі Қорғас өзені өңіріне мыңдаған
қазақ отбасының барып қоныстанғандығын байқауға болады. Жапон тарихшысы
Сагуш Тору мырза: "Мейлі қандай дегенде де, Лепсі өзені өңірі қазақтардың
жайылымдық өрісі. Сондықтан олардың жылжып көшіп онда барулары таңғаларлық
жәй емес”- деп есептейді. Ол өзінің кешенді зерттеуінде, "Қазақтардың Чиң
патшалығына қойған жер талабы орындалмағанымен, қазақ малшылары шынында
Тарбағатайдың шекара өңірінен Қаратал өзеніне дейінгі жайылымды
иеленгендігі рас. ... Іле өзенінің солтүстігінен бастап Балқаш көлінің
оңтүстік жағалауы өңірлері де қазақтардың жайылым жеріне айналды. Осынау
үлкен аумақ жоңғар хандығы кезіндегі ұлы жүз қазақтарының жайылым жері
болатын"-деген қорытынды жасалған. Профессор Сагуш Тору сол кездегі қытай
жазба деректеріне талдау жасай келіп, "Осыдан білуге болады, Шу, Талас
өзендері өңірлерін жоңғар иеленгендіктен Чиң империясы ол жерлерді біздікі
болуға тиісті-деп қараған. Шындығын айтқанда бұл жерлер ұлы жүз
қазақтарының жайылым жерлері болып табылады. Ол Чиң патшалығының бұрынғы
үстемдік еткен жер көлемінің сыртындағы өңір,-деп атап көрсетеді. Тарихи
шындық солай болғандықтан, жоңғарлар құлдырай бастаған кезден бастап, ұлы
жүз рулары ол өңірлерге қайта орала бастаған болатын. 1763 жылы қазан
айьнда Іленің іс басқарушы ду түңы Ілитудың патша ордасына жолдаған
мәліметінде: "Іленің батыс оңтүстігіндегі Сарыбел, Шу, Талас және Ыстық көл
сияқты жерлерде қоныстанған қазақтар бар",-деп жазылған. Чиң патшалығының
әскери шонжарлары патша ордасына Жетісудың шығыс өңірлерінде қазақтардың
қоныстанып отырғандығын көп мәлімдеген. Бірақ оларды куғындады деген дерек
сонымен бірге хатталмағанына қарағанда, Чиң патшалығының ол өңірдің байырғы
иесінің иелігіне қайта өткендігін үнсіз мойындағандығын аңғартады. Ұлы жүз
қазақтарының бір бөлегі Іле өзені аңғарының шығысындағы атамекеніне қарай
жылжып көшіп отырды.
Ілемен салыстырғанда Тарбағатайдағы Чиң патшалығының шекара қорғаныс
әскерлерінің саны да аз, күші де әлсіз еді. Сондықтан Жетісудың
солтүстігіндегі, Аякөз атырабы мен Зайсан көлі өңіріндегі қазақтардың, сол
шептегі Чиң патшалағының шекара қорғаныс әскерлерінің әлсіздігін
пайдаланып, аталған өңірлерден шығысқа өтіп, Тянь шань тауының солтүстік
баурайына баруды қарастырғандығы байқалады.
Чиң патшалығының орда күнделіктерінде жазылған 1761 жылы көктемдегі бір
мәліметте: "Қазақтар Тарбағатайдьң шығыс жағына өтіп келіп мал бақты.
Шекарадан асып келген екі мыңнан аса түтін қазақтарды қуғындап шекарадан
шығарьш жібердік "',- делінген. Ал сол жылдың қазан айында жолданған
мәліметтерде: "Қазақтар тағы да Тарбағатайдың Бұғаз өзеніне келіп мал
бақты",- деп жазылған. Чиң патшалығының басқа да деректерінде, Зайсан
көлінің солтүстігінде Бұғаз өзені, Қарабура өзені жағалауында, Ертіс өзенін
өрлей мал бағып отырған қазақтардың аз еместігі айтылады. 1765 жылғы Чиң
патшалығы ордасына келіп түскен мәліметте: "Қазақ бейуаздары Ертіс жағалай
мал бағып жүріпті, оларды қуып жібердік",- делінген.
Ертістің шығыс сағасьнда Урианхай халқы тұратын. Олардың бір бөлегі 1759
жылы Чиң патшалығыньң рұқсатымен Қобдадан Алтайға қарай Ертіс өзенінің
шығысына қарай өрлеп мал бағады. Сол жылы қазақтардың урианхайларды талан-
таражыға ұшыратқан оқиға туындады. Чиң патшалығы Абылай ханға хат жолдап,
қазақтардың урианхайларға шабуыл жасауын тоқтаттыруын талап етеді.
Қазақтардың урианхайлармен қақтығысуының себебі, қазақтар да Ертісті өрлеп
Алтайдың күнгей бетіне қоныс аудару және Уластай базарына барып сауда жасау
әрекетінен орын алған. Сонымен оларда бір-бірімен қақтығысу, бірінің малын
бірі айдап әкету сияқты оқиғалар көп болып тұрған. Біздің айтайын
дегеніміз, қазақ малшыларының Ертісті бойлап Алтай аймағына қарай жылып
көшкендігі.
Қорытып айтканда, Чиң патшалығы өзінің батыс солтүстік өңірдегі ең алғашқы
шекара шеңберін белгілеп, шекарасының шетіне тас үйіп, оба тұрғызып карауыл
жасай бастаған кезде (1762 ж.), қазақтар оңтүстікте Ыстық көлдің шығысынан
Іленің Қорғас өзенінің бойы, Лепсі өзені төңірегі, Жоңғар Алатауынан Барлық
тауы, Ұржар жазығынан Зайсан көліне дейін, одан Ертістің бойына дейінгі
кеңістікті қусыра төңіректеп қоныстаньш алған болатын.
Шығысқа жылжып көшкен қазақтардың рулық құрамы, аса күрделі емес. Жетісу
өңірінен Ілені өрлеп көшушілер, негізінен ұлы жүздің ішіндегі албан, суан
руларының кейбір тайпалары болды; Жоңғар Алатауы, Тарбағатай Ертіс бойына
дейінгі ендіктен өрлей көшкендер, негізінен орта жүздің найман руының
матай, қаракерей және төртуыл тармақтарынан тараған кейбір рулар, уақ
тайпасының ішінара тайпалары және он екі абақ керей рулары болды.
ХҮІП ғасырдың орта шенінде, тіпті соңына дейінгі мезгілде, Чиң патшалығының
Тянь шаньның батыс солтүстік өңірінде қорғанатыны да, сақтанатыны да
негізінен қазақтар болды. Олар әуел бастан "Жерімізге қазақтар кимелеп
кіріп кетпейді деуге болмайды",- деген көзқарас бойынша, шекара қорғаныс
шебін белгіледі. Чиң патшалығының патшасы Чиянлүң: "Іле бұрыннан жоңғар
бұратаналарының кіндік өңірі болып келген. Егер онда әскер ұстап, тың
итермесек, жақын жерде тұрған қазақтар мен бұраттар (қырғыздар-Н.М.)
орайдан пайдаланып онда келіп мал бағатын болады, онда біз оларды қуып әуре
боламыз",- дейді. Сонымен Чиң патшалығы өз ойлары бойынша Ертістен Қоқанға
дейінгі жерге көлденеңдетіп шекара шебін белгілеп, жағалата әскер қойып,
шекарасын күзеттіреді. Сөйтіп қорғаныс әскерлерінің негізгі күшін Ілеге
шоғырландырды.
Чиң патшалығы орда күнделіктерінде жазылған деректерде: "Іленің шетін
жағалата қойған 70 тен аса нүктедегі оба-қарауылдар бар. Оның қоршаған орны
бірқанша мың шақырым жер. Әрбір қарауылдың ара қашықтығы жүз ли (бір ли-500
м. Келеді- Н.М.) - шақырымнан асады. Әрбір қарауылда оннан отызға дейін
әскер тұрады. Олар апта сайын, ай сайын шекараны барлауға шығады. Қарауылға
шығушылар бір-бірімен қосылып қарасын көбейтіп, дабырлап - қиқу салып
сыртқа сес көрсетеді. Қарауылдарда тұратын солүн (дағүр), сібе, шақар
(шақар - моңғолдың бір тайпасы-Н.М.) және ойрат қатарлы төрт гарнизонның
бас қолбасшылары, олардың орынбасарлары және олардың көмекшілері өз
гарнизондарынан отыздан әскер ертіп шығып, қарауылдарды аралап тексеріп,
қарауылдар тоғысқан жерлерінде бас қосып жиналады. Олардың қарауылдарының
аралығында асу бермейтін асқар таулар мен өткел бермейтін асау өзендер бар.
Қарауылдағы офицерлер мен жауынгерлер егер өз беттерімен қарауылдан асып
келіп мал баққан қазақтарды көре қалса, онда олардың жазасын тартқызып
қарауылдан қуып шығады. Бірақ оларды қуғындап қарауылдың сыртына бармайды"-
деп жазылған. Ал Тарбағатай және оның солтүстігіндегі оба-қарауылдары
жөнінде жазылған деректе: "Шынжаңның солтүстігіндегі Тарбағатай Қобдамен
іргелес, Ертіс өзенімен шектеседі. Өзеннің шығыс жағындағы қарауылдың аты-
Хынмераху, ол Қобдаға қарасты өңірге орналасқан. Өзеннің батыс жағындағы
қарауыл тұрған жердің аты - Қоймалаху, ол Тарбағатайға қарасты жерге
орналасқан. Қоймалахудан Тарбағатайға дейін үлкенді-кішілі он үш орында
жазғы қарауыл, сегіз орында қысқы қарауыл бар. Осы қарауылдардың сыртында
қазақтар мал бағып жүреді. Тарбағатайдың батыс солтустік сілемінде сегіз
орындағы қарауыл Ілеге жалғасып жатады. Ол, қарауылдардың сыртында қазақтар
мал бағып отырады. Іленің шығыс солтүстігі Тарбағатайға дейін 700 ли
(шақырым) келеді. Сол аралықтың Қабдағай, Шындалан маңының оңтүстігінде
жиырма үш орында үлкенді-кішілі қарауылдар бар. Оны шаһардың колбасшы
әмбісі басқарады. Ол қарауылдардың сыртында қазақтар мал бағып жүреді. Сол
жердін батысынан оңтүстікке карай созылтан—Іленін. солтүстік жағасьша дейін
сегіз орында үлкенді-кішілі қарауылдар бар. Оны соланның қолбастаушы әмбісі
басқарады. Ол қарауылдардың сыртжағына малшы казақтар қоныстанған. Іле
өзенінің оңтүстігінен батысқа қарай беттеген үлкенді-кішілі он алты орында
қарауыл бар. Оларды сібе әскерлерінің қолбастаушы әмбісі басқарады.
Қарауылдың сырты-өзеннің арғы жағасы қазақтармен іргелесіп жатады"147,- деп
баяндалған. Міне, бұл деректер қазақдаласының шығысына Чиң патшалығының
шекара шеңберінің түскендігі және қазақ малшыларының ол шекараны қусыра
қоныстанғандығын, сондай-ақ қазақ шаруалары мен Чиң патшалығының
әскерлерінің жерге таласып иін тірескен жағдаи қалыптасқандығын айқын
байкауға болады.
Чиң патшалығы қазақтарды өздерінің белгілеген шекара шеңберінен ары
өткізбеу саясатын қолданды. Сонымен оның шекара қорғаныс әскерлері,
қарауылынан ары асып барған қазақтарды қуғьндап карауылдарынан шығарып
жіберіп отырды. Сөйтіп, шығысқа қарай жылжып көшкен қазақ малшылары, Чиң
патшалығының шекара бойынан кейде әшкере асьш кете берсе, кейде жасырынып
өтіп кетіп отырды. Олардың бәрін толықтай кері қуып шығаруға Чиң патшалығы
әскерлерінің шама-шарқы келе бермеді. Мысалы, 1766 жылы Іле генералы А
Гүйдың патша ордасына берген мәліметінде: "Татанай қатарлы он бір қазақ
ішкері көшіп келіп қоныстануды талап етіп отыр. Одан баска және екі ауыл
ішкері көшіп келсек дейді",- деп жазылғандығы соған дәлел. Қар қалың жауып,
қыс қатты болған жылдары қазақ малшылары "арғы бетке" ауыл-ауылымен барып
қыстады. Себебі ондай қыс болған жылдары Чиң патшалығының шекара әскерлері
күзетіп тұрған қарауыл обаларын тастап кері шегініп кететін-ді. Сонымен ары
асып кеткен қазақтар, көктем шығып қар кетіп Чиң патшалығының әскерлері
қайта келгенге дейін, сонда отыра береді. Тіпті жазда да сол жақты жәйлап
қалатындары болады. Оларды қайтару үшін Чиң патшалығы "шекарадан өздігінен
көшіп шығып кететін қазақтарға сыйлық беру" тәсілін қолданып та көрген.
Бірақ оның нәтижесі де олар ойлағандай болмады. Өйткені қазактардың түп
мақсаты сол жақтағы атамекеніне барып орнығу еді. Сондай жағдайда әбден
титықтаған Чиң патшалығының шекара қорғаныс шонжары былай деген екен:
"Жерімізге енген қазақтарға қатаң жаза қолданайық десек, олардың бізбен
сауда жасаушылары азайып кете ме немесе олар топтасып келіп бізден кек
қайтарама деп, оларды еркіне қоя беріп, оларға кеңшілік жасап келеміз".
Шындығы да осылай еді. Олардың қазақтарға деген ішкі дүниесі қайшылықты
күйде болған-ды. Сонымен Чиң патшалығы қазақтарға біршама жол беру саясатын
қолдануға мәжбүр болды. Чиң патшалығы ордасы өзінің шекара қорғанысындағы
сардарларына жолдаған жарлығында, қазақтарға: "Егер малдарың апатқа ұшырап,
жайлы қыстау іздеу мақсатымен біздің қарауылдарымыздан өтіп келіп мал
бақпақшы болсаңдар, біздің жергілікті әмбілерге айтуларың керек, сондай-ақ
оларға алым-салық тапсыруларың қажет. Қазір Әнжаннан, бұраттардан ұйғыр
шаһарларына келгендерден бажы (алым-салық) альшып отыр. Ал сендер қарауыл
ішінде мал бағып отырсыңдар, әрине сендер де бажы берулерің керек",- деп
тапсырады. Сондай-ақ "қазақтардың жылқысы қанша, мал байлығы қандай?
олардан бажы - алым-салықты қалай алуға болады? - деген мәселе жөнінде А
Гүй қазақтармен ақылдасып, бір келісімге келген хабарын бізге жолдасын",-
деген тапсырма беріледі. Сол жылы екі жақ акылдасу арқылы, Чиң патшалығының
қазақтардан жер май үшін алатын алым-салығының өлшемі белгіленеді. Чиң
патшалығының қарамағындағы өңірлерге барып мал баққандығы үшін, қазақтар
жылына жүз бас малға бір түяқ жылқыны алым-салыққа тапсырып тұратын болады.
Сөйтіп Чиң патшалығының жергілікті салық шонжарлары 1767 жылдан бастап,
қазақ билеушілерінен жоғарыдағы өлшем бойынша жер салығы үшін жылқы жинап
алуды бастады. Сонымен қазақтардың Чиң патшалығының карамағындағы жерлерге
қоныстанып мал бағулары заңдасады. Бірақ олар қазақ шаруаларының одан да
өрлеп көшіп баруларына шектеу қойды. Сөйте тұра қазақ малшылары шығысқа
қарай өрістерін кеңейтіп, жылжып көшумен болды.
XIX ғасырдан бастап, Чиң патшалығының құлдырауы күн өткен сайын тездей
түседі де, олардың шекара қорғаныс істері босаңси бастады. Қытайдың әскери
саласы да шіріктесіп, әскери күштері әлсірей берді. Сонымен олар бұрын
қойған қарауыл обаларын өздері ішкі жақтарына тартып жылжытып қойып отырды.
Өйткені олар алғашында өз білгендерінше шекара шебін белгілей салған
болатын, бара-бара олардың шекара қорғаныс әскерлері қалжырап, сонша алыс
жерге баруды әуре көргендіктен, өздері қойған қарауылдарын өздері кері
шегіндіруге мәжбүр болған. Ал оны қазақтар сәтті пайдаланып шығысқа қарай
ілгерілеп көшіп отырды, қайсы бірі тіптен қытай қарауылдарының ішкі бойына
өтіп барып қоныстанды. Оларды қуғындап кері қайтаруға Чиң патшалығы шекара
қорғаныс әскерлерінің шамасы келмеді. Сонымен олар қалыптасқан сондай
жағдайға мойын ұсынуға мәжбүр болды. Чиң патшалығының Іледегі шекара
қорғаныс генералдарына түсірген жарлығында: "Бұрынғы Чиянлүң патшаның 60
жылғы (Чиянлүң патшаның 60 жылы-1795 жыл-Н.М.) жылжымалы қарауылдың ішкі
жағындағы бірнеше он шақырым жер қазактарга қыстауға берілсін. Сонымен
бірге олардың талабы бойынша, үлкенді-кішілі қарауылдардың сыртындағы
жүзден аса түтін қоныстанатындай жер қазақтардың қыстау және көктеуі үшін
берілсін. Осы арқылы біз оларға қайырымдылық жасағанымызды білдірейік",-
делінген. Сондай "қайырымдылықты" сезінгендіктен шығыска жылжып көшкен
қазақтардың қатары көбейе береді әрі ішкерлеп кіріп кетебарды. 1805 жылы
қазақ тайжісі 152 Ибектің (Айбек?) Чиң патшалығының шонжарына айтқан:
"Менің қоластымдағы отбасылар жазда және күзде Алакөлдің оңтүстігінде мал
бағады. Қыс пен көктемде ол жерде қарлы боран қатты болады. Қарауыл
маңындағы тұрғындар қарлы бораннан ықтап, қарауылдың ішкі жағына өтіп барып
бұрынғысындай мал бағып жүреді",- деген әңгімесі қазақтардың шекара
өңіріндегі қоныстанғандықтарын көрсетеді. Жоғарыда айтылып отырған Алакөл —
бұрынғы Талдықорған облысындағы Алакөл. Ол жерде мал бағып жүрген Ибек
тәйжі - Суан руын билеген Жолбарыстың баласы (Абылайдың жиені) Ибек сұлтан.
Демек, XIX гасырдың басында Тарбағатай, Алакөл маңындағы қазақтар, Чиң
патшалығының шекара қарауылдарының ішкі-сыртқы өңірлерін мекендеп, мал
бағып жүргендігін жоғарыдағы деректер толық дәлелдейді.
Ертіс өзенін жағалай шығысқа жылжыған қазақтардың көші тоқтамай өрлеп
отырған. Чиң патшалығының орда естелігінде, 1822 жылдары монғолдың Урианхай
тайпасының жеріндегі қазақтардың түтін саны бірнеше мыңға жетті деген
мәліметтер, Алтайға беттеген қазақтардың көшінің алға тартып бара
жатқандығынан дерек береді. 1835 жылғы Чиң патшалығының орда күнделігінде:
"Қобдаға қарасты Алтай Урианхай қарауылдарынан жасырынып өтіп келіп
қоныстанған қазақтарды ұдайы әскер жіберіп қуғындап қайтарып тұратынбыз.
Тексеруімізше, қазақтар Чиянлуң заманнан (Чиянлүң патша 1736-1795 жж. билік
басында болған) қазірге дейін қазақтар Урианхай өңіріне жасырынып өтіп келе
берген екен. Қазір олардың екі мыңнан аса отбасы кері қайтарылды. Тек
Изағат бастаған алты жүздей отбасы көшпей отыр. Оларды Тарбағатай әмбісі
әскер жіберіп қудалауы керек",- делінген. Бұл мәліметтен Ертісті өрлеп,
Урианхай жерін басып өтіп, Алтайдың күнгей бетіне барған қазақтардың
санының аз емес екендігін байқауға болады. Чиң патшалығы оларды әскери күш
арқылы кері қайтарып отырды. Бірақ олар бір жолата кері қайтып кетпеді,
айналсоқтап қайта көшіп бара береді. Чиң патшалығының қуғыншы әскерлеріне
олар кейде сылтау айтып кері көшпей қойса, кейде қарулы қарсылық көрсетіп,
кері қайтпай қойды. Изағат сондай батырлардың бірі болды. Чиң патшалығы
орда күнделігінде: "Көш бастап келген Изағат, Иман және Қуанбай деген үш
адам қарсылық көрсетіп, Чиң патшалығы мен монғол әскерлерінің қолына түсті.
Осы кезде Жалғанбай, Өтеміс және Құлбек деген адамдар мыңнан аса отбасын
бастап келіп Буршын өзенінің Ұланқұс деген жеріне қоныстанды. Олар өздерін
қуғындауға барған Чиң патшалығының әскерлеріне қарсылық көрсетіп, екі
әскерді шауып өлтірді",- деп жазылған. Міне, бұл мәліметтер XIX ғасырдың 40-
жылдарында атамекеніне оралған қазақтар, сонда тұрақтап тұру үшін, кері
қайтарушыларға қарумен қарсылық жасауға дейін барғандығын аңғартады.
XIX ғасырдың орта шенінде, патшалық Ресейдің отарлаушы күштері Қазақстанның
шығысы мен оңтүстік өңірлеріне сұғынып кіріп, ондағы елді өздеріне
бағындыру әрекетін тағылықпен жүргізе бастаған еді. Орыстың отарлауынан
ықтаған қазақтар, шығысқа қарай өрлеп көшу аяқ алыстарын тездетті. Тарихи
деректерге жүгінгенімізде, сол кезде Жетісудың шығысында тұратын Сауырық
деген рубасы, өз руындағы ер-әйел, кәрі-жастарды үй-мүлкімен көшіріп,
малдарын айдап Чиң патшалығының қарамағындағы жерге барады. Сондай-ақ ол
қытайдың жергілікті шонжарларына:"... Жеті әкемізден бері ұлы мәртебелі
патшаның жерінде мал бағып келгенімізге міне жүз қырық жылдан асты.
Шамамыздың келгенінше (сіздерге) ат тарту етіп, бейбіт өмір өткізіп келген
едік. Бүгінгі күні орыстар біздің отырған жерімізді өзінікі деп, бізді
қажып-мұжып сіңірімізді шығарды. Міне, енді қарауылдарыңның ішкі жағына
қашып өтіп келдік",- дейді. Бұл мысалдан патшалық Ресейдің қазақ даласын
отарлау әрекетінің қаншалықты зұлымдықпен жасалғандығын түсінуге болады.
Осындай жағдаймен ауып барған қазақтарды, Чиң патшалығы "Олар ізгі ниеттегі
қазақтар, олар орыстардың айдауына көнбеген, ақ ниетімен ішке қарағандар",-
деп санайды. Сонымен Чиң патшалығы өзінің қазақтарға қолданып келген
саясатына шамалы өзгерістер жасап, шекара қорғанысындағы генералдарына:
"Қазақтарды шеберлікпен өз жағымызға тартып, оларды жігерлендіріп өзіміз
үшін қызмет еттіріңдер",- деген жарлық түсіреді. Сонымен Чиң патшалығының
шекара қорғаныс әскерлері, қазақтарды, қуғындауын тоқтатып, оларды патшалық
Ресейдің шығысқа қарай ірге кеңейтуіне қарсы қойып, қазақтар арқылы өз
шекараларын патшалық Ресейден сақтау саясатын қолданды. Бірақ іс жүзінде
саясаттағы бұл бұрылыс, қазақтардың шекара қарауылдарынан көптеп өтіп барып
қоныстануларына мүмкіндік жасады. Сонымен XIX ғасырдың 50-60 жылдары Чиң
патшалығының шекара қарауылдарының арғы бетіне қоныстанған қазақтардың
қатары көбейді. Сондықтан болар, И.Ф. Бабков өз еңбегінде: "Қазақтар
біртіндеп шығысқа қарай жылжып көшіп, Чиң патшалығының иелігіндегі жерлерге
барып орын тепті. Олардың барған жерлері шұрайлы жайылымдар болды.
Сондықтан олардың мал шаруашылыгы сол жерде жақсы өркендеді",- деп
баяндаған екен. Қорытып айтқанда, ХҮІІІ ғасырдың 60-жылдары Абылай ханның
басшылығымен басталған қазақтардың шығыстағы атамекеніне қайта оралу көші,
XIX ғасырдың 60 жылдарына дейін жалғасып, өз нәтижесін берді. Атап айтар
болсақ: орта жүз бен ұлы жүздің бірқатар рулары өздерінің шығыстағы
атамекенінің бір шетіне ат басын тіреді; қазақтың ұлттық мемлекеттік
этнотерриториясының кеңістігі қальштасты.
Нәбижан Мұқаметханұлы
“Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тар
Қазақтардың шығысқа қайта көшуі (1760-1860 жж.)
Екі жақгы байланыстың дамуы
Қазақтар мен Чиң патшалығы арасында ресми байланыс қалыптасқан соң, екі
ел арасында экономикалық, сауда барыс-келістері басталды. Абылай хан Чиң
патшалығының өкілдерін қабылдағанда, олармен Үліңгір көлі жағасында
(Үліңгір көлі - қазіргі Шынжаңның Алтай аймағының Буыршын ауданында)
сауда жасау жоспарын ұсынады. Бірақ Чиң патшалығы ордасы ол жер өте алыс,
саудагерлеріміздің онда баруы қиын деген себеп көрсетіп, екі жақтылы
сауданы Еренқабырғада яғни Үрімжіде жасауды ұсынады. Абылай хан оған
қарсы болмайды. Сонымен екі жақтылы айырбас сауданы 1758 жылы Үрімжіде
бастауға келіседі. Чиң патшалығы үкіметі қазақтармен кең көлемде сауда
жасауға жан-жақтылы дайындық жасайды. Олар алдымен қазақтармен болатын
экономикалық сауданың саясаттық принциптеріне тоқталды. Чиянлүң патша
өзінің сауда саясатының жобасын жасаушыларға: "Жасалатын сауда сөзсіз
әділ болуы шарт. Олар құлан жүз қиыр шалғайдан патшаның ықыласын сезіне
алатын болуы керек",- деген принципті белгілейді. Осы нұсқауды басшылыққа
алып жасалған Чиң патшалығының қазақтармен жасайтын саудасының негізгі
жарғысында: "Олар ішкері қарағандықтан, оларға өздерінде жоқ нәрселерді
жеткізіп беріп, олардың тіршілігіне қолғабыс тигізү керек. Дегенмен
оларда жылқы көп өседі, олардың жылқысын айырбастап алу арқылы ішкері
өлкелердің қажетін қамтамасыз ету керек. Бұл оларды баурап алу емес,
олардың барынан пайда көріп, олардың малдарын арзанға айырбастап алу да
емес. Жасалғалы отырған саудада өте пайдақорлық істеуге де, тым еркіне
қоя беруге де болмайды. Әйтеуір екі жақ тең пайда көруі қажет,- деп
белгіленеді. Сонымен олар саудаға салатын тауарларын Үрімжіге тасымалдап
жинайды. Абылай хан да келісім бойынша, екі жақтылы сауданың ашылу
рәсіміне өзінің жақын серігі, дарабоз қолбасшы Қабанбайды жібереді.
Қабанбай батыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz