Мемлекеттік дума туралы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШАҚЫРЫЛУЫ . ҒАСЫРДЫҢ ІРІ ӘЛЕУМЕТТІК ОҚИҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысының өрлеуі ... ... ... ... ...10
1.2 Қазақстанның саяси партияларының қоғамдық.саяси дамудағы ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Қазақ кадет партиясы бағдарламасының жалпыұлттық, демократия лық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2. II МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШЕШІМДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚАУЫМЫНЫҢ ТІРШІЛІГІНЕ ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ ... ... ... ... ...27
2.1 Думаға сайлау қарсыңындағы қарбалас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Думаның Дала өлкелеріндегі қазақтар қауымына әсері ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 ІІ.ші Мемлекеттік Думаның күн тәртібінде қойылған мәселелердің І.ші Мемлекеттік Думадан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.4 Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттары және жер.су мәселесі ... ... ... 42
2.5 Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қазақ қайраткерлерінің тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШАҚЫРЫЛУЫ . ҒАСЫРДЫҢ ІРІ ӘЛЕУМЕТТІК ОҚИҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысының өрлеуі ... ... ... ... ...10
1.2 Қазақстанның саяси партияларының қоғамдық.саяси дамудағы ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Қазақ кадет партиясы бағдарламасының жалпыұлттық, демократия лық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2. II МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШЕШІМДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚАУЫМЫНЫҢ ТІРШІЛІГІНЕ ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ ... ... ... ... ...27
2.1 Думаға сайлау қарсыңындағы қарбалас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Думаның Дала өлкелеріндегі қазақтар қауымына әсері ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 ІІ.ші Мемлекеттік Думаның күн тәртібінде қойылған мәселелердің І.ші Мемлекеттік Думадан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.4 Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттары және жер.су мәселесі ... ... ... 42
2.5 Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қазақ қайраткерлерінің тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:
XX ғасырдың бас кезінде Ресейдің де, соның ішінде Қазақстанның да қоғамдық саяси өмірінде күрделі оқиғалар мен елеулі өзгерістер болды. 1905 -1907 жылдары өлкеде жұмысшылардың шаруалардың және басқа да халық топтарының жергілікті өкімет орындарының, байлар мен өнеркәсіп иелерінің озбырлығына қарсы жекелеген стихиялы бой көтерулері болып жатты. Қазақстанда жұмысшы қозғалысы кеңейе бастады. Ереуілдер саны артып, олар енді бұқаралық және табанды сипат алды. 1901 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Қарағанды кен орындарында Орынбор губерниясынан келген башқұрт жұмысшылары ереуіл жасады, олар жалақыны келісім шарт бойынша төлеуді талап етті ереуілшілерді басқа да жұмысшылар қолдады 1902 жылдың ортасында Семей облысының Зайсан уезінде Михайлов кенішінің жмысшы қазақтарының толқуы болып өтті. өз талаптары қанағаттандырылмаған жұмысшылар кеніштен кетіп қалды. Соның салдарынан жұмыс тоқтап қалды. 1902 жылы маусым –тамыз айларында Екібастұз көмір кендерінде жұмысшылардың ереуілдері болып, олар жалақының ұзақ кідіртілуіне қарсы шықты және дереу әрі толық есеп айырысуды талап етті. Табанды күрестен жұмысшылар жеңіске жетті. 1905 жылы 9 қаңтарда Ресейдегі толқулар революцияға ұласты. 1905 жылы 17 қазандағы патша манифесінің жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан митингілерге, демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой көтерулеріне ұштасқан болатын.
Осы бой көтерулер назар аударарлық әлеуметтік мәселе - буржуазиялық демократиялық даму жолындағы өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталған болатын. Әсіресе соның ірі әлеуметтік оқиғасы патша өкіметі Мемлекеттік Думаны шақыруға мәжбүр болғандығы еді. Жоғарғы заң шығарушы органның 12 жыл тарихы, 1905-1917 ж.ж. арасындағы қызметі Ресейдің қоластындағы халықтардың өміріне де өзінің ерекше әсерін қалдырды. Ресейдің Думасы елдегі құрылған әртүрлі партия фракцияларының және ұлт аймақтардағы саяси қозғалыстардың өкілдерінің бас қосқан маңызы зор мәселелерді талқылайтын бірден бір өкілетті органға айналды. Ол Ресей Империясының алғашқы парламенті ролін атқара бастады. Думаның осы кезеңдегі атқарған қызметі 1917 ж. Ақпан төңкерісінің әзірлігіне бастама болды десек те артық айтпаған болар едік. Яғни оның сол кездегі көтерген басты мәселелерінің бірі патша самодержавиесінің тежеусіз кеткен озбырлығын шектеу, халыққа бостандық, азаттық, теңдік беру идеяларының бастамасының негізі болды.
Кеңес дәуірі кезінде Мемлекеттік Думаның ролі жайлы нақты пікірлер бұрмаланды. Оны буржуазия мен помещиктердің біріккен таптық ұйымы, саяси – қоғамдық сілкініске қарсы, халықты алдау-арбау, оларды революциялық қозғалыстан тыс теріс бағытқа сілтейтін реакцияшыл қауымдар ортасы деп қарады. Думаның депутаттарының сол кезеңде елдегі саяси құрылыстың осал жақтарын қатал сынға алып, шын мәнінде демократиялық өзгерістер жасауға ұмтылғаны олардың батыл қадам еді. Думаның алғашқы отырыстарына қатысқан қазақ депутаттары 17 қазандағы патша манифесімен берілген бостандықтар шеңберінде қазақтардың ұлттық мүдделерін қорғауға тиіс болатын. Олар 1906 жылдың ақпанында Семейда қазақтардың екінші съезінде кадеттерге жақын бағдарламаны мақұлдады, сонымен қатар оған өлкеге шаруалардың қоныс аударылуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін байырғы халықтың меншігі деп тану, ұлттық мектептер ашу, және т.б. туралы талаптарды енгізді. Бұл саяси ағымды Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев, М.Дулатов, Б.Қаратаев және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті қайраткерлері басқарды. Олар дін ұстану бостандығын жақтап, әсіресе үкімет пен жергілікті органдардың мұсылман дініне қарсы актілеріне қарсылық білдірді. Ұлттық мәдениетті дамытуды, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін басқа тілдермен тең қолдануды жақтады. Алайда осының салдарынан бұл органға қазақ сахарасынан делегат болып сайланған Дума фракцияларына, соның ішінде саяси топтарға белсенді қатысып, ұлт мүддесін қорғаған зиялы азаматтардың аттары аталмай келді. Шын мәнісінде олардың ұлтының азаттығы мен бостандығына еңбегі сіңірген еңбектері айрықша.
Бүгінде өз тарихымызды жаңалай зерделеуге қол жеткен кезде, аты аталмай келген, тарихи шындықты көтеруге атсалысқан ұлт зиялыларын архив құжаттарының шаң тозаңдарынан тазалап, тарихи шындыққа қол жеткізуге мүмкіндік туды. Бұл тақырып тың тақырып емес. Ол туралы біраз зерттеулер болған. Бірақ олар сол дәуірдің талабынан, үстемдік еткен идеология шеңберінен шыға алмаған.
Қазіргі күндері тәуелсіздік шапағатымен қоғамдық сана мен танымдағы ұғым атауының көбі өзгеруде. Қазақ елі ғалымдарының тынбай атқарған жұмыстарының ңәтижесінде Қазақстан тарихының «ақтаңдақ беттеріндегі» ақиқат шындықтар ашылып, Қазақстанның саяси және мәдени, әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі объективті ой-пікірлер еркін айтылып, жаңа жас буынға нұсқа болуда
Мен диплом жұмысымда осы мәселе бойынша айтылмай келген шындықты айтуда, жаңадан шыққан ғылыми еңбектерді пайдалана отырып, біраз зерттеулер жүргіздім. Кеңестік идеологиялық алғышарттардан ада, ұлтының, халқының қорғанышы болуға ұмтылған, осыған дейін есімдерін атауға тыйым салынған қазақ зиялылары жайлы тыңғылықтар материалдар жинастырдым.
Зерттеу жұмысының алдына қойған негізгі мақсаты мен міндеттері:
I –ші және II-ші Ресей Мемлекеттік Думасында депутат болған қазақтардың саяси-қоғамдық қызметтерін объективті түрде зерттеу, осыған орай олардың саяси рухани мұрасымен қайта табыстыру, бұрынғы тарих беттерінен алынып тасталынған, ал белгілі болса да, олар туралы бұрмаланған тарихи шындықты жаңа деректер мен құжаттарды басшылыққа ала отырып, таптық өрісі тар идеологияға бой ұрмай, Думаға депутат болған қазақтарды ұлт қайраткерлері деңгейіне көтеріп, олардың халқымызға сіңірген еңбегін жан-жақты көрсету. Бұл істе әсіресе, депутат қазақ өкілдерінің қоғамдық-саяси күресін талдап, оның маңызын ашу.
Осы жоғарыда аталған мақсаттарды іске асыру үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
1. Қазақстан Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қайраткерлер- дің қалыптасуына әсер еткен алғышарттарды, объективті және субъективті факторларды анықтау
2. Мемлекеттік Думаның мәнін және мазмұнын ашу, онда қазақ депутат- тарының сөз сөйлеу мәселесінің ішкі жүйесін көрсету;
3. Думаға депутат болған қазақ қайраткерлерінің қоғамдық саяси көзқарастарын зерттеп, объективті баға беру.
4. Жер-су мәселесіндегі Дума депутаттарының көзқарастарын арнайы талдау.
5. Депутат болып сайланған қайраткерлердің тағдыры жайлы мәселені қарастыру.
Осы міндеттерді жан-жақты шешу – қазақ қоғамының ғасыр басындағы
саяси-әлеуметтік даму эволюциясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Ал бұл мүмкіндік бүгінгі мемлекеттік биліктің белгілері мен қызметі жайлы тұжырымдар жасауға, ұлтаралық қатынас мәселелерін және қоғамды демократияландырудың қиыншылықтарын өткендегі тәжірибе негізінде шешуге жол ашады деген ойдамын.
Зерттеудің жаңалығы мен құндылығы: Қазақстан тарихындағы «ақтаңдақтардың» бірі болып келген мәселеге бұрынғыдай таптық немес ұлттық көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша жалпы адамзаттық тұрғыдан баға беріледі;
Думадағы қазақ депутаттарының саяси қызметтерін тарихи шындық тұрғысында, тарихи –ғылыми жағдайда жан жақты ашып береді.
Тарихнамасы: Қазақстандық тарихнамада Ресейдегі болған төңкерістің дала өлкесіне әсері, I –II-ші Мемлекеттік Думаның пайда болуымен қызметінің кейбір мәселелері Б.С.Сүлейменов, П.М.Пахмурный, Ш.Я. Шафиро еңбектерінде зерттелген. Бұл еңбекте таптық, коммунистік көзқараспен жазылғандықтан, олар қазіргі тарих ғылымына қойылып отырған талаптарға жауап бере алмады. Қазақстан тарихында Мемлекеттік Дума мәселесін зерттеудің негізін қалаған белгілі тарихшы Б.С.Сүлейменов болды. 1949 жылы Б.С.Сүлейменов «Бірінші орсы революциясы жылдарындағы Қазақстан» деген монографиялық еңбегі баспадан шықты.Бұл еңбектің бір кемшілігі автор онда Ә.Бөкейханов, Бақытжан Қаратаев сияқты қазақтың біртуар ұлдарының есімдері туралы ешнәрсе жазбаған. Әрине оның сыры бәрімізге белгілі, сол үшін Б.Сүлейменовты кінәлауға болмайды деп ойлаймын.
Осы мәселені зерттеуге үлесін қосқан тағы бір тарихшының бірі Я.Шафиро. Оның «Первые группы РСДРП и начало профсоюзного движения в Казахстане (1905-1907 г.г.)» атты еңбегі таптық тұрғыдан жазылған еңбектің бірі. Шындықты бұрмалаған ол, тоталитарлық жүйенің ықпалына көніп, коммунистік партияның мүддесіне орай халық тарихын жазуда оларды «надан», «өркениетсіз» деп көрсетуге тырысқан. Диплом жұмысы 1905-1907 және одан кейінгі жылдардағы қазақтың ұлт зиялы- ларының қызметін прогресті құбылыс ретінде бағалаған М: Қойкелдиевтің «Алаш қозғалысы», Г.Сафаровтың «Колониальная революция» атты еңбектері, Ә.Бөкейханов, Т.Рысқұловтың мақалалары тағы басқа да көптеген еңбектерге сүйене отырып жазылды..
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, «Мемлекеттік Думаның шақырылуы – ғасырдың ірі әлеуметтік оқиғасы», «II Мемлекеттік Думаның шешімдері және оның қазақ қауымының тіршілігіне тигізген» деген тараулардан және Қорытынды, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Тақырыптың өзектілігі:
XX ғасырдың бас кезінде Ресейдің де, соның ішінде Қазақстанның да қоғамдық саяси өмірінде күрделі оқиғалар мен елеулі өзгерістер болды. 1905 -1907 жылдары өлкеде жұмысшылардың шаруалардың және басқа да халық топтарының жергілікті өкімет орындарының, байлар мен өнеркәсіп иелерінің озбырлығына қарсы жекелеген стихиялы бой көтерулері болып жатты. Қазақстанда жұмысшы қозғалысы кеңейе бастады. Ереуілдер саны артып, олар енді бұқаралық және табанды сипат алды. 1901 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Қарағанды кен орындарында Орынбор губерниясынан келген башқұрт жұмысшылары ереуіл жасады, олар жалақыны келісім шарт бойынша төлеуді талап етті ереуілшілерді басқа да жұмысшылар қолдады 1902 жылдың ортасында Семей облысының Зайсан уезінде Михайлов кенішінің жмысшы қазақтарының толқуы болып өтті. өз талаптары қанағаттандырылмаған жұмысшылар кеніштен кетіп қалды. Соның салдарынан жұмыс тоқтап қалды. 1902 жылы маусым –тамыз айларында Екібастұз көмір кендерінде жұмысшылардың ереуілдері болып, олар жалақының ұзақ кідіртілуіне қарсы шықты және дереу әрі толық есеп айырысуды талап етті. Табанды күрестен жұмысшылар жеңіске жетті. 1905 жылы 9 қаңтарда Ресейдегі толқулар революцияға ұласты. 1905 жылы 17 қазандағы патша манифесінің жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан митингілерге, демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой көтерулеріне ұштасқан болатын.
Осы бой көтерулер назар аударарлық әлеуметтік мәселе - буржуазиялық демократиялық даму жолындағы өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталған болатын. Әсіресе соның ірі әлеуметтік оқиғасы патша өкіметі Мемлекеттік Думаны шақыруға мәжбүр болғандығы еді. Жоғарғы заң шығарушы органның 12 жыл тарихы, 1905-1917 ж.ж. арасындағы қызметі Ресейдің қоластындағы халықтардың өміріне де өзінің ерекше әсерін қалдырды. Ресейдің Думасы елдегі құрылған әртүрлі партия фракцияларының және ұлт аймақтардағы саяси қозғалыстардың өкілдерінің бас қосқан маңызы зор мәселелерді талқылайтын бірден бір өкілетті органға айналды. Ол Ресей Империясының алғашқы парламенті ролін атқара бастады. Думаның осы кезеңдегі атқарған қызметі 1917 ж. Ақпан төңкерісінің әзірлігіне бастама болды десек те артық айтпаған болар едік. Яғни оның сол кездегі көтерген басты мәселелерінің бірі патша самодержавиесінің тежеусіз кеткен озбырлығын шектеу, халыққа бостандық, азаттық, теңдік беру идеяларының бастамасының негізі болды.
Кеңес дәуірі кезінде Мемлекеттік Думаның ролі жайлы нақты пікірлер бұрмаланды. Оны буржуазия мен помещиктердің біріккен таптық ұйымы, саяси – қоғамдық сілкініске қарсы, халықты алдау-арбау, оларды революциялық қозғалыстан тыс теріс бағытқа сілтейтін реакцияшыл қауымдар ортасы деп қарады. Думаның депутаттарының сол кезеңде елдегі саяси құрылыстың осал жақтарын қатал сынға алып, шын мәнінде демократиялық өзгерістер жасауға ұмтылғаны олардың батыл қадам еді. Думаның алғашқы отырыстарына қатысқан қазақ депутаттары 17 қазандағы патша манифесімен берілген бостандықтар шеңберінде қазақтардың ұлттық мүдделерін қорғауға тиіс болатын. Олар 1906 жылдың ақпанында Семейда қазақтардың екінші съезінде кадеттерге жақын бағдарламаны мақұлдады, сонымен қатар оған өлкеге шаруалардың қоныс аударылуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін байырғы халықтың меншігі деп тану, ұлттық мектептер ашу, және т.б. туралы талаптарды енгізді. Бұл саяси ағымды Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев, М.Дулатов, Б.Қаратаев және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті қайраткерлері басқарды. Олар дін ұстану бостандығын жақтап, әсіресе үкімет пен жергілікті органдардың мұсылман дініне қарсы актілеріне қарсылық білдірді. Ұлттық мәдениетті дамытуды, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін басқа тілдермен тең қолдануды жақтады. Алайда осының салдарынан бұл органға қазақ сахарасынан делегат болып сайланған Дума фракцияларына, соның ішінде саяси топтарға белсенді қатысып, ұлт мүддесін қорғаған зиялы азаматтардың аттары аталмай келді. Шын мәнісінде олардың ұлтының азаттығы мен бостандығына еңбегі сіңірген еңбектері айрықша.
Бүгінде өз тарихымызды жаңалай зерделеуге қол жеткен кезде, аты аталмай келген, тарихи шындықты көтеруге атсалысқан ұлт зиялыларын архив құжаттарының шаң тозаңдарынан тазалап, тарихи шындыққа қол жеткізуге мүмкіндік туды. Бұл тақырып тың тақырып емес. Ол туралы біраз зерттеулер болған. Бірақ олар сол дәуірдің талабынан, үстемдік еткен идеология шеңберінен шыға алмаған.
Қазіргі күндері тәуелсіздік шапағатымен қоғамдық сана мен танымдағы ұғым атауының көбі өзгеруде. Қазақ елі ғалымдарының тынбай атқарған жұмыстарының ңәтижесінде Қазақстан тарихының «ақтаңдақ беттеріндегі» ақиқат шындықтар ашылып, Қазақстанның саяси және мәдени, әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі объективті ой-пікірлер еркін айтылып, жаңа жас буынға нұсқа болуда
Мен диплом жұмысымда осы мәселе бойынша айтылмай келген шындықты айтуда, жаңадан шыққан ғылыми еңбектерді пайдалана отырып, біраз зерттеулер жүргіздім. Кеңестік идеологиялық алғышарттардан ада, ұлтының, халқының қорғанышы болуға ұмтылған, осыған дейін есімдерін атауға тыйым салынған қазақ зиялылары жайлы тыңғылықтар материалдар жинастырдым.
Зерттеу жұмысының алдына қойған негізгі мақсаты мен міндеттері:
I –ші және II-ші Ресей Мемлекеттік Думасында депутат болған қазақтардың саяси-қоғамдық қызметтерін объективті түрде зерттеу, осыған орай олардың саяси рухани мұрасымен қайта табыстыру, бұрынғы тарих беттерінен алынып тасталынған, ал белгілі болса да, олар туралы бұрмаланған тарихи шындықты жаңа деректер мен құжаттарды басшылыққа ала отырып, таптық өрісі тар идеологияға бой ұрмай, Думаға депутат болған қазақтарды ұлт қайраткерлері деңгейіне көтеріп, олардың халқымызға сіңірген еңбегін жан-жақты көрсету. Бұл істе әсіресе, депутат қазақ өкілдерінің қоғамдық-саяси күресін талдап, оның маңызын ашу.
Осы жоғарыда аталған мақсаттарды іске асыру үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
1. Қазақстан Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қайраткерлер- дің қалыптасуына әсер еткен алғышарттарды, объективті және субъективті факторларды анықтау
2. Мемлекеттік Думаның мәнін және мазмұнын ашу, онда қазақ депутат- тарының сөз сөйлеу мәселесінің ішкі жүйесін көрсету;
3. Думаға депутат болған қазақ қайраткерлерінің қоғамдық саяси көзқарастарын зерттеп, объективті баға беру.
4. Жер-су мәселесіндегі Дума депутаттарының көзқарастарын арнайы талдау.
5. Депутат болып сайланған қайраткерлердің тағдыры жайлы мәселені қарастыру.
Осы міндеттерді жан-жақты шешу – қазақ қоғамының ғасыр басындағы
саяси-әлеуметтік даму эволюциясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Ал бұл мүмкіндік бүгінгі мемлекеттік биліктің белгілері мен қызметі жайлы тұжырымдар жасауға, ұлтаралық қатынас мәселелерін және қоғамды демократияландырудың қиыншылықтарын өткендегі тәжірибе негізінде шешуге жол ашады деген ойдамын.
Зерттеудің жаңалығы мен құндылығы: Қазақстан тарихындағы «ақтаңдақтардың» бірі болып келген мәселеге бұрынғыдай таптық немес ұлттық көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша жалпы адамзаттық тұрғыдан баға беріледі;
Думадағы қазақ депутаттарының саяси қызметтерін тарихи шындық тұрғысында, тарихи –ғылыми жағдайда жан жақты ашып береді.
Тарихнамасы: Қазақстандық тарихнамада Ресейдегі болған төңкерістің дала өлкесіне әсері, I –II-ші Мемлекеттік Думаның пайда болуымен қызметінің кейбір мәселелері Б.С.Сүлейменов, П.М.Пахмурный, Ш.Я. Шафиро еңбектерінде зерттелген. Бұл еңбекте таптық, коммунистік көзқараспен жазылғандықтан, олар қазіргі тарих ғылымына қойылып отырған талаптарға жауап бере алмады. Қазақстан тарихында Мемлекеттік Дума мәселесін зерттеудің негізін қалаған белгілі тарихшы Б.С.Сүлейменов болды. 1949 жылы Б.С.Сүлейменов «Бірінші орсы революциясы жылдарындағы Қазақстан» деген монографиялық еңбегі баспадан шықты.Бұл еңбектің бір кемшілігі автор онда Ә.Бөкейханов, Бақытжан Қаратаев сияқты қазақтың біртуар ұлдарының есімдері туралы ешнәрсе жазбаған. Әрине оның сыры бәрімізге белгілі, сол үшін Б.Сүлейменовты кінәлауға болмайды деп ойлаймын.
Осы мәселені зерттеуге үлесін қосқан тағы бір тарихшының бірі Я.Шафиро. Оның «Первые группы РСДРП и начало профсоюзного движения в Казахстане (1905-1907 г.г.)» атты еңбегі таптық тұрғыдан жазылған еңбектің бірі. Шындықты бұрмалаған ол, тоталитарлық жүйенің ықпалына көніп, коммунистік партияның мүддесіне орай халық тарихын жазуда оларды «надан», «өркениетсіз» деп көрсетуге тырысқан. Диплом жұмысы 1905-1907 және одан кейінгі жылдардағы қазақтың ұлт зиялы- ларының қызметін прогресті құбылыс ретінде бағалаған М: Қойкелдиевтің «Алаш қозғалысы», Г.Сафаровтың «Колониальная революция» атты еңбектері, Ә.Бөкейханов, Т.Рысқұловтың мақалалары тағы басқа да көптеген еңбектерге сүйене отырып жазылды..
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, «Мемлекеттік Думаның шақырылуы – ғасырдың ірі әлеуметтік оқиғасы», «II Мемлекеттік Думаның шешімдері және оның қазақ қауымының тіршілігіне тигізген» деген тараулардан және Қорытынды, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аллаберген Қ.Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. А.1994.
2. Асылбеков М.Х. Железнодорожника Казахстана в первой русской революции (1905-1907 г.г.) А. .,1994
3. Аманжолова Д.А, Движение Алаш в 1917 г. М.1993
4. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. М.1994
5. Аманжолова Д.А. Казахи депутаты Государственной Думы/ «Отечественная история» ,1994 № 1/
6. Асылбеков М., Абжанов Х. Қазақстандағы демографиялық процесс тарихы мен ақтаңдақтары / «Қазақстан коммунисі», 1990,№10/
7. Ахмедов Ғ.Алаш «Алаш» болғанда Естеліктер мен тарихи деректер, Алматы, 1996
8. Ахмедов Ғ. Русия Думасындағы қазақ депутаттары. / «Жұлдыз», 1994, №1/
9. Ақықұлы С., Қамзабекұлы Д. I Мемлекеттік Дума және оған мүше болған қазақтар. Ана тілі,1993
10. Әлихан Бөкейхан. Таңдамалы . Бас редакторы Р. Нұрғалиев. А., 1995
11. Бейсенбаев С.Б. Ленин и Казахстан (1897-1924) Алма-Ата .,1968
12. Большевики во главе первой русской революции 1905-1907 г.г. М.,1965
13. Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 года. А. 1991
14. Герман Г.О. Выборы во Государственную Думу на Украине М.,1950
15. Досжанов Д. Абақты. Алматы., 1992
16. Ерошкин Н.П. История государственных учреждений дореволю ционной России. М., 1968
17. Зайчиков Г.Н. Думская тактика большевиков (1905-1907г.г.)М.,1975
18. Касенов К., Туреханов А., Красный террор, жертвы 37-го., Алматы, 1994
19. Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы. А. 1996
20. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы., 1995
21. Койкелдиев М. Алаш қозғалысы ., Алматы, 1988
22. Қойкелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1907 ж.ғы қоғамдық-саяси қызметі. А.1994
23. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер. Алматы., 1990
24. Қойшыбаев Б. Бақытхан Қаратаев .,Алматы., 1993
25. Котляр П. Вайс М. Как проводились выборы в Гоударственную Думу. 1960
26. Қуатов Б. Отанымыздың тарихы туралы саяси әңгіме. Алматы., 1993
27. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. Ж. Ақбаевтың саяси құқықтық көзқарасы. А., 1996
28. Ленин В.И. Шығармаларының толық жинағы 16 том., Алматы. «Қазақстан» ,1973
29. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы., 1994
30. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? Алматы, 1993
31. Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда .Алматы, 1995
32. Өтениязов С. Тарихтың ащы шындықтары.. Алматы.,1990
33. Сидельников С.М. Образование и деятельность первой Государствен ной Думы. М., 1962
34. Спанов Ө., Нұрмаханова Ж. Қарашаңырақ. Алматы., 1995
35. Сүлейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети XIX-начала XX в 1867-1907 г.г. Алма-Ата, 1963
36. Турсынбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алма-Ата., 1967
37. Тынышбаев М. Великие бедствия ., Алматы. 1991
38. Черменский Е.Д. Буржуазия и царизм в первой русской революции. М., 1970
39. Шонанұлы Т. Жер тағдыры- ел тағдыры.алматы., 1995
40. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры Алматы , 1992
1. Аллаберген Қ.Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. А.1994.
2. Асылбеков М.Х. Железнодорожника Казахстана в первой русской революции (1905-1907 г.г.) А. .,1994
3. Аманжолова Д.А, Движение Алаш в 1917 г. М.1993
4. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. М.1994
5. Аманжолова Д.А. Казахи депутаты Государственной Думы/ «Отечественная история» ,1994 № 1/
6. Асылбеков М., Абжанов Х. Қазақстандағы демографиялық процесс тарихы мен ақтаңдақтары / «Қазақстан коммунисі», 1990,№10/
7. Ахмедов Ғ.Алаш «Алаш» болғанда Естеліктер мен тарихи деректер, Алматы, 1996
8. Ахмедов Ғ. Русия Думасындағы қазақ депутаттары. / «Жұлдыз», 1994, №1/
9. Ақықұлы С., Қамзабекұлы Д. I Мемлекеттік Дума және оған мүше болған қазақтар. Ана тілі,1993
10. Әлихан Бөкейхан. Таңдамалы . Бас редакторы Р. Нұрғалиев. А., 1995
11. Бейсенбаев С.Б. Ленин и Казахстан (1897-1924) Алма-Ата .,1968
12. Большевики во главе первой русской революции 1905-1907 г.г. М.,1965
13. Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 года. А. 1991
14. Герман Г.О. Выборы во Государственную Думу на Украине М.,1950
15. Досжанов Д. Абақты. Алматы., 1992
16. Ерошкин Н.П. История государственных учреждений дореволю ционной России. М., 1968
17. Зайчиков Г.Н. Думская тактика большевиков (1905-1907г.г.)М.,1975
18. Касенов К., Туреханов А., Красный террор, жертвы 37-го., Алматы, 1994
19. Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы. А. 1996
20. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы., 1995
21. Койкелдиев М. Алаш қозғалысы ., Алматы, 1988
22. Қойкелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1907 ж.ғы қоғамдық-саяси қызметі. А.1994
23. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер. Алматы., 1990
24. Қойшыбаев Б. Бақытхан Қаратаев .,Алматы., 1993
25. Котляр П. Вайс М. Как проводились выборы в Гоударственную Думу. 1960
26. Қуатов Б. Отанымыздың тарихы туралы саяси әңгіме. Алматы., 1993
27. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. Ж. Ақбаевтың саяси құқықтық көзқарасы. А., 1996
28. Ленин В.И. Шығармаларының толық жинағы 16 том., Алматы. «Қазақстан» ,1973
29. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы., 1994
30. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? Алматы, 1993
31. Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда .Алматы, 1995
32. Өтениязов С. Тарихтың ащы шындықтары.. Алматы.,1990
33. Сидельников С.М. Образование и деятельность первой Государствен ной Думы. М., 1962
34. Спанов Ө., Нұрмаханова Ж. Қарашаңырақ. Алматы., 1995
35. Сүлейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети XIX-начала XX в 1867-1907 г.г. Алма-Ата, 1963
36. Турсынбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях. Алма-Ата., 1967
37. Тынышбаев М. Великие бедствия ., Алматы. 1991
38. Черменский Е.Д. Буржуазия и царизм в первой русской революции. М., 1970
39. Шонанұлы Т. Жер тағдыры- ел тағдыры.алматы., 1995
40. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры Алматы , 1992
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШАҚЫРЫЛУЫ – ҒАСЫРДЫҢ ІРІ ӘЛЕУМЕТТІК
ОҚИҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
1.1 Партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысының
өрлеуі ... ... ... ... ...10
1.2 Қазақстанның саяси партияларының қоғамдық-саяси дамудағы
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Қазақ кадет партиясы бағдарламасының жалпыұлттық, демократия лық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. II МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШЕШІМДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚАУЫМЫНЫҢ ТІРШІЛІГІНЕ
ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ ... ... ... ... ...27
2.1 Думаға сайлау қарсыңындағы
қарбалас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Думаның Дала өлкелеріндегі қазақтар қауымына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .3 7
2.3 ІІ-ші Мемлекеттік Думаның күн тәртібінде қойылған мәселелердің І-ші
Мемлекеттік Думадан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
0
2.4 Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттары және жер-су
мәселесі ... ... ... 42
2.5 Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қазақ қайраткерлерінің
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:
XX ғасырдың бас кезінде Ресейдің де, соның ішінде Қазақстанның да
қоғамдық саяси өмірінде күрделі оқиғалар мен елеулі өзгерістер болды. 1905
-1907 жылдары өлкеде жұмысшылардың шаруалардың және басқа да халық
топтарының жергілікті өкімет орындарының, байлар мен өнеркәсіп иелерінің
озбырлығына қарсы жекелеген стихиялы бой көтерулері болып жатты.
Қазақстанда жұмысшы қозғалысы кеңейе бастады. Ереуілдер саны артып, олар
енді бұқаралық және табанды сипат алды. 1901 жылдың тамыз-қыркүйек
айларында Қарағанды кен орындарында Орынбор губерниясынан келген башқұрт
жұмысшылары ереуіл жасады, олар жалақыны келісім шарт бойынша төлеуді талап
етті ереуілшілерді басқа да жұмысшылар қолдады 1902 жылдың ортасында Семей
облысының Зайсан уезінде Михайлов кенішінің жмысшы қазақтарының толқуы
болып өтті. өз талаптары қанағаттандырылмаған жұмысшылар кеніштен кетіп
қалды. Соның салдарынан жұмыс тоқтап қалды. 1902 жылы маусым –тамыз
айларында Екібастұз көмір кендерінде жұмысшылардың ереуілдері болып, олар
жалақының ұзақ кідіртілуіне қарсы шықты және дереу әрі толық есеп айырысуды
талап етті. Табанды күрестен жұмысшылар жеңіске жетті. 1905 жылы 9 қаңтарда
Ресейдегі толқулар революцияға ұласты. 1905 жылы 17 қазандағы патша
манифесінің жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан
митингілерге, демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой
көтерулеріне ұштасқан болатын.
Осы бой көтерулер назар аударарлық әлеуметтік мәселе - буржуазиялық
демократиялық даму жолындағы өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталған
болатын. Әсіресе соның ірі әлеуметтік оқиғасы патша өкіметі Мемлекеттік
Думаны шақыруға мәжбүр болғандығы еді. Жоғарғы заң шығарушы органның 12 жыл
тарихы, 1905-1917 ж.ж. арасындағы қызметі Ресейдің қоластындағы халықтардың
өміріне де өзінің ерекше әсерін қалдырды. Ресейдің Думасы елдегі құрылған
әртүрлі партия фракцияларының және ұлт аймақтардағы саяси қозғалыстардың
өкілдерінің бас қосқан маңызы зор мәселелерді талқылайтын бірден бір
өкілетті органға айналды. Ол Ресей Империясының алғашқы парламенті ролін
атқара бастады. Думаның осы кезеңдегі атқарған қызметі 1917 ж. Ақпан
төңкерісінің әзірлігіне бастама болды десек те артық айтпаған болар едік.
Яғни оның сол кездегі көтерген басты мәселелерінің бірі патша
самодержавиесінің тежеусіз кеткен озбырлығын шектеу, халыққа бостандық,
азаттық, теңдік беру идеяларының бастамасының негізі болды.
Кеңес дәуірі кезінде Мемлекеттік Думаның ролі жайлы нақты пікірлер
бұрмаланды. Оны буржуазия мен помещиктердің біріккен таптық ұйымы, саяси –
қоғамдық сілкініске қарсы, халықты алдау-арбау, оларды революциялық
қозғалыстан тыс теріс бағытқа сілтейтін реакцияшыл қауымдар ортасы деп
қарады. Думаның депутаттарының сол кезеңде елдегі саяси құрылыстың осал
жақтарын қатал сынға алып, шын мәнінде демократиялық өзгерістер жасауға
ұмтылғаны олардың батыл қадам еді. Думаның алғашқы отырыстарына қатысқан
қазақ депутаттары 17 қазандағы патша манифесімен берілген бостандықтар
шеңберінде қазақтардың ұлттық мүдделерін қорғауға тиіс болатын. Олар 1906
жылдың ақпанында Семейда қазақтардың екінші съезінде кадеттерге жақын
бағдарламаны мақұлдады, сонымен қатар оған өлкеге шаруалардың қоныс
аударылуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін байырғы халықтың меншігі деп
тану, ұлттық мектептер ашу, және т.б. туралы талаптарды енгізді. Бұл саяси
ағымды Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев, М.Дулатов,
Б.Қаратаев және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті қайраткерлері
басқарды. Олар дін ұстану бостандығын жақтап, әсіресе үкімет пен жергілікті
органдардың мұсылман дініне қарсы актілеріне қарсылық білдірді. Ұлттық
мәдениетті дамытуды, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін басқа тілдермен тең
қолдануды жақтады. Алайда осының салдарынан бұл органға қазақ сахарасынан
делегат болып сайланған Дума фракцияларына, соның ішінде саяси топтарға
белсенді қатысып, ұлт мүддесін қорғаған зиялы азаматтардың аттары аталмай
келді. Шын мәнісінде олардың ұлтының азаттығы мен бостандығына еңбегі
сіңірген еңбектері айрықша.
Бүгінде өз тарихымызды жаңалай зерделеуге қол жеткен кезде, аты
аталмай келген, тарихи шындықты көтеруге атсалысқан ұлт зиялыларын архив
құжаттарының шаң тозаңдарынан тазалап, тарихи шындыққа қол жеткізуге
мүмкіндік туды. Бұл тақырып тың тақырып емес. Ол туралы біраз зерттеулер
болған. Бірақ олар сол дәуірдің талабынан, үстемдік еткен идеология
шеңберінен шыға алмаған.
Қазіргі күндері тәуелсіздік шапағатымен қоғамдық сана мен танымдағы
ұғым атауының көбі өзгеруде. Қазақ елі ғалымдарының тынбай атқарған
жұмыстарының ңәтижесінде Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттеріндегі ақиқат
шындықтар ашылып, Қазақстанның саяси және мәдени, әлеуметтік-экономикалық
дамуы жөніндегі объективті ой-пікірлер еркін айтылып, жаңа жас буынға нұсқа
болуда
Мен диплом жұмысымда осы мәселе бойынша айтылмай келген шындықты
айтуда, жаңадан шыққан ғылыми еңбектерді пайдалана отырып, біраз зерттеулер
жүргіздім. Кеңестік идеологиялық алғышарттардан ада, ұлтының, халқының
қорғанышы болуға ұмтылған, осыған дейін есімдерін атауға тыйым салынған
қазақ зиялылары жайлы тыңғылықтар материалдар жинастырдым.
Зерттеу жұмысының алдына қойған негізгі мақсаты мен міндеттері:
I –ші және II-ші Ресей Мемлекеттік Думасында депутат болған
қазақтардың саяси-қоғамдық қызметтерін объективті түрде зерттеу, осыған
орай олардың саяси рухани мұрасымен қайта табыстыру, бұрынғы тарих
беттерінен алынып тасталынған, ал белгілі болса да, олар туралы
бұрмаланған тарихи шындықты жаңа деректер мен құжаттарды басшылыққа ала
отырып, таптық өрісі тар идеологияға бой ұрмай, Думаға депутат болған
қазақтарды ұлт қайраткерлері деңгейіне көтеріп, олардың халқымызға сіңірген
еңбегін жан-жақты көрсету. Бұл істе әсіресе, депутат қазақ өкілдерінің
қоғамдық-саяси күресін талдап, оның маңызын ашу.
Осы жоғарыда аталған мақсаттарды іске асыру үшін мынадай міндеттер
алға қойылды:
1. Қазақстан Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қайраткерлер- дің
қалыптасуына әсер еткен алғышарттарды, объективті және субъективті
факторларды анықтау
2. Мемлекеттік Думаның мәнін және мазмұнын ашу, онда қазақ депутат-
тарының сөз сөйлеу мәселесінің ішкі жүйесін көрсету;
3. Думаға депутат болған қазақ қайраткерлерінің қоғамдық саяси
көзқарастарын зерттеп, объективті баға беру.
4. Жер-су мәселесіндегі Дума депутаттарының көзқарастарын арнайы талдау.
5. Депутат болып сайланған қайраткерлердің тағдыры жайлы мәселені
қарастыру.
Осы міндеттерді жан-жақты шешу – қазақ қоғамының ғасыр басындағы
саяси-әлеуметтік даму эволюциясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік
береді. Ал бұл мүмкіндік бүгінгі мемлекеттік биліктің белгілері мен қызметі
жайлы тұжырымдар жасауға, ұлтаралық қатынас мәселелерін және қоғамды
демократияландырудың қиыншылықтарын өткендегі тәжірибе негізінде шешуге жол
ашады деген ойдамын.
Зерттеудің жаңалығы мен құндылығы: Қазақстан тарихындағы
ақтаңдақтардың бірі болып келген мәселеге бұрынғыдай таптық немес ұлттық
көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша жалпы адамзаттық тұрғыдан баға беріледі;
Думадағы қазақ депутаттарының саяси қызметтерін тарихи шындық
тұрғысында, тарихи –ғылыми жағдайда жан жақты ашып береді.
Тарихнамасы: Қазақстандық тарихнамада Ресейдегі болған төңкерістің
дала өлкесіне әсері, I –II-ші Мемлекеттік Думаның пайда болуымен қызметінің
кейбір мәселелері Б.С.Сүлейменов, П.М.Пахмурный, Ш.Я. Шафиро еңбектерінде
зерттелген. Бұл еңбекте таптық, коммунистік көзқараспен жазылғандықтан,
олар қазіргі тарих ғылымына қойылып отырған талаптарға жауап бере алмады.
Қазақстан тарихында Мемлекеттік Дума мәселесін зерттеудің негізін қалаған
белгілі тарихшы Б.С.Сүлейменов болды. 1949 жылы Б.С.Сүлейменов Бірінші
орсы революциясы жылдарындағы Қазақстан деген монографиялық еңбегі
баспадан шықты.Бұл еңбектің бір кемшілігі автор онда Ә.Бөкейханов, Бақытжан
Қаратаев сияқты қазақтың біртуар ұлдарының есімдері туралы ешнәрсе
жазбаған. Әрине оның сыры бәрімізге белгілі, сол үшін Б.Сүлейменовты
кінәлауға болмайды деп ойлаймын.
Осы мәселені зерттеуге үлесін қосқан тағы бір тарихшының бірі
Я.Шафиро. Оның Первые группы РСДРП и начало профсоюзного движения в
Казахстане (1905-1907 г.г.) атты еңбегі таптық тұрғыдан жазылған еңбектің
бірі. Шындықты бұрмалаған ол, тоталитарлық жүйенің ықпалына көніп,
коммунистік партияның мүддесіне орай халық тарихын жазуда оларды надан,
өркениетсіз деп көрсетуге тырысқан. Диплом жұмысы 1905-1907 және одан
кейінгі жылдардағы қазақтың ұлт зиялы- ларының қызметін прогресті құбылыс
ретінде бағалаған М: Қойкелдиевтің Алаш қозғалысы, Г.Сафаровтың
Колониальная революция атты еңбектері, Ә.Бөкейханов, Т.Рысқұловтың
мақалалары тағы басқа да көптеген еңбектерге сүйене отырып жазылды..
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, Мемлекеттік Думаның шақырылуы
– ғасырдың ірі әлеуметтік оқиғасы, II Мемлекеттік Думаның шешімдері және
оның қазақ қауымының тіршілігіне тигізген деген тараулардан және
Қорытынды, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1. I МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА: МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1. Мемлекеттік Думаның шақырылуы және партиялар мен әлеуметтік топтардың
қақтығысының өрлеуі
Мемлекеттік Думаның мәні мен мазмұнын түсіну үшін оның саяси
өмірдегі қажеттіліктен туындағанын ескеру керек. Ресей Мемлекеттік
Думасының өмірге келу мұқтаждығы өзінен-өзі пісіп-жетіліп келе жатты. Бірақ
оның түпкілікті орнай алмағанын да тарихтан білеміз. Ендеше ол
қажеттіліктер неден туды. Алдымен соған жауап беріп көрелік.
XX ғасырдың басында әлем елдерінде демократиялық революциялық
қозғалыстар, ұлт –азаттық қозғалыстар дәуірі өрлеп келе жатты. Соның
ішіндегі Ресейдегі 1905-1907 ж революция - ролі ерекше оқиға болды. Оның
ерекшілігі мынадай мәселелермен айқындалды:
1. капиталистік қатынастар дамып келе жатқан дәуірдегі алғашқы революция
болуында;
2. бұл революция дүние жүзі елдерінің азаттық үшін күресін бір саты
жоғары көтеруге әсерін тигізді;
3. Ресейдің отарына айналған ұлттар мен этникалық барлық әлеуметтік
топтары қатысқан халықтық-демократиялық революция болуында
XX ғасырдың басы Ресейде жаңа өндірістік қатынастар қанат жайып, ескі
феодалдық –патриархалдық құрылыстың сарқыншақтары әлі жойылып бітпеген
кезең болды. Осы жүйе нарықтық қатынастардың дамуына, елде демократиялық
тәртіптің орнауына тұсау болған, керітартпа күштерге қарсы күрестің кең
өрістеуіне жол ашты.1905 ж 9 қаңтардағы оқиғадан кейін елдегі саяси жағдай
шиеленісе түсті. Халық наразылыған шошыған патша Ішкі Істер министрі
Булыгинге 18 қаңтарда жергілікті адамдардан сайлау арқылы заң шығару
қызметіне тарту мәселесін қойды. Сөйтіп Ресейде алғаш мемлекеттік Думаны
шақыруға дайындық басталды.
Ресейде Мемлекеттік Дума дүниеге келген кезде шаруалар елдегі
халықтың басым көпшілігін құрады. Ал Ресейдің отары болып отырған қазақ
даласының саяси - әлеуметтік жағдайы төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ
даласындағы барлық халық саны 4 442,8 мың болса, оның 10,3 процентін қоныс
аударушы шаруалар, 6,3 процентін казактар, 83,4 процентін қазақтар
құрады[21, 51-б]. Яғни, отаршыл саясаттың қазақ даласына орыс шаруаларын
қоныстандырудың нәтижесінде халқының құрамы едәуір өзгерді. Ресей шаруалары
қарапайым егін және мал шаруашылығымен айналысып, ресей қоғамын азық-
түлікпен қамтамасыз етіп отырған негізгі өндіргіш күштердің бірі болып
отырған әлеуметтік тобы болды.
Революция басталысымен шаруалар күресінің сипаты екпіндей түсті:
кулактардың және казак әскерлері үстем тобының егістерін, шабындық және
жайылымдық алаптарын таптап тастаумен, байлардың және басқалардың
малын айдап, сондай ақ міндеткерлігін орындаудан, өсім ақылар төлеуден бас
тартумен, күш-көлігі әкетумен, көпшілігін жергілікті отаршылдық
әкімшілік өкілдерін сабаумен шектелді. Халқының басым көпшілігін қазақ
шаруалары мен қоныс шаруалар құраған өлкенің әлеуметтік-экономикалық
мешеулігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік Дума миллиондаған жерді аңсаған
шаруалардың мұң - мұқтажы болған жер мәселесін шеше отыра, империяда дау
дамайға жол бермей, демократиялық сипатта өзгерістер жасай отырып,
монархиялық құрылысты сақтап қалуға ниет етті. Шаруа жерсіз күнін көре
алмайтыны әуелден белгілі жағдай. Солардың жер мәселесін шешу жөніндегі
талаптарына құлақ аспау дәл осы сәтте үлкен саяси қателіктерге жол берумен
бірдей еді. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық
құрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды Сондықтан да
Дума революцияның өрлеп тұрған кезінде жұмысшылармен берік одақ құруға бел
буған шаруалардың жер мәселесін дұрыс, оңтайлы шешуге барынша мүдделік
танытты. Ал керісінше, патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен
түсінісе алмады, ортақ мәмлеге де келмеді Ресейде Мемлекеттік Дума
дүниеге келген кезде шаруалар елдегі халықтың басым көпшілігін құрады. Ал
Ресейдің отары болып отырған қазақ даласының саяси - әлеуметтік жағдайы
төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ даласындағы барлық халық саны 4 442,8 мың
болса, оның 10,3 процентін қоныс аударушы шаруалар, 6,3 процентін казактар,
83,4 процентін қазақтар құрады[21, 51-б]. Яғни, отаршыл саясаттың қазақ
даласына орыс шаруаларын қоныстандырудың нәтижесінде халқының құрамы едәуір
өзгерді. Ресей шаруалары қарапайым егін және мал шаруашылығымен айналысып,
ресей қоғамын азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырған негізгі өндіргіш
күштердің бірі болып отырған әлеуметтік тобы болды.
Революция басталысымен шаруалар күресінің сипаты екпіндей түсті:
кулактардың және казак әскерлері үстем тобының егістерін, шабындық және
жайылымдық алаптарын таптап тастаумен, байлардың және басқалардың малын
айдап, сондай ақ міндеткерлігін орындаудан, өсім ақылар төлеуден бас
тартумен, күш-көлігі әкетумен, көпшілігін жергілікті отаршылдық
әкімшілік өкілдерін сабаумен шектелді. Халқының басым көпшілігін қазақ
шаруалары мен қоныс шаруалар құраған өлкенің әлеуметтік-экономикалық
мешеулігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік Дума миллиондаған жерді аңсаған
шаруалардың мұң - мұқтажы болған жер мәселесін шеше отыра, империяда дау
дамайға жол бермей, демократиялық сипатта өзгерістер жасай отырып,
монархиялық құрылысты сақтап қалуға ниет етті. Шаруа жерсіз күнін көре
алмайтыны әуелден белгілі жағдай. Солардың жер мәселесін шешу жөніндегі
талаптарына құлақ аспау дәл осы сәтте үлкен саяси қателіктерге жол берумен
бірдей еді. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық
құрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды. Сондықтан да
Дума революцияның өрлеп тұрған кезінде жұмысшылармен берік одақ құруға бел
буған шаруалардың жер мәселесін дұрыс, оңтайлы шешуге барынша мүдделілік
танытты. Ал керісінше, патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен
түсінісе алмады, ортақ мәмлеге де келмеді
Қазақстанда помещиктік жер иелігі болмағандықтан, жер иелену
курияларына Сіздердің облыстардың атынан алдын ала есеп бойынша
Мемлекеттік думаға бір адам шақырылады деген ескертулер жіберілді. Яғни,
осыдан орыстар тұратын куриялар сайлауға қатысуға мүмкіндік алып,
жергілікті халық өкілдерінің думаға сайлану құқығының шектелгенін көруге
болады. Мемлекет жергілікті билік өкілдеріне: не допускать к участию в
этих выборах кочевых и бродячих инородцев, составляющих преобладающий
разряд населения в управляемой Вами области деген нұсқаулар беріп жатты.
Әрине бұл жағдай жергілікті халық өкілдерінің наразылығын туғызбай қоймады.
Мысалы, Верный қаласының тұрғындары 1905 ж 31 наурыздағы болған
жиналыстарында Жетісудан Думаға депутаттыққа 4 адамды (қазақ, ұйғыр, орыс,
қырғыз) жіберуді өтінді. Сондай-ақ Павлодар, Семей қазақтары да жергілікті
тұрғындарды сайлауға қатысу құқығына айыруға наразылықтарын білдірді.
Баспасөз беттерінде жергілікті ұлт зиялыларының патшалық дума саясатына
өлкенің барша халқының келіспейтіндігін білдіретін материалдары жарияланып
жатты. Алайда олардың ескертулеріне ешкім құлақ асқан жоқ. Міне осындай
елемеушілік ұлттық аймақтарда жаппай толқу туғызды. Ал мемлекет халықты
тыныштандыру мақсатында амалсыздан түрлі келісімдер мен уәделер беруге
мәжбүр болды.
Павлодар және Семей облыстары қазақтары патша саясатымен, Дала облыстарын
мекендеген халықтардың сайлауға қатыспай қалатындығымен келіспейтіндігін
ашық білдірді. Олар: үкімет жынысына, ұлтына және діни сенімдеріне
қарамай, жалпыға бірдей тікелей және тең дәрежеде сайлауға қатысуды
қамтамасыз етуі - дұрыс деп есептеді. Осы мәселеге орыс тілді газеттер де
өз пікірлерін білдірді. Ішкі Істер министрі Булыгиннің жобасы бойынша
Ресейдің сайлау туралы жаңа заңын қабылдауда жергілікті қырғыздарды жабайы,
қаңғыбас халық ретінде танып, оларды сайлауға қатыстырмау туралы қауесет
тарап жатыр -деген материалдар жазылып жатты. Ұлттық интеллигенция
өкілдері патшалық думаның саясатына өлкенің барлық халқының келіспейтіндігі
туралы материалдарды газет беттерінде жариялады. Ал билік солардың бірін де
ескергісі келмеді. Алайда Ресейдің өз ішінде және ұлт аймақтарындағы
халықтың наразылығының өрлеуі патша өкіметінің әртүрлі келісімдер мен уәде
беруіне мәжбүрледі.
1905 ж 6 тамыздағы Манифесте Думаның заңдары жарияланды. Қабылданған
сайлау заңы бойынша Ресей империясының құрамындағы барлық бодан елдердің
халықтары, солардың ішінде Орта Азия мен Қазақстан да сайлауға қатысуға
құқығы жоқ деп жарияланды. Бұл оқиға бүкіл халықтың наразылығын тудырды.
Павлодар және Семей облыстарында ұлт зиялылары өкілдері:Біз, шет аймақтағы
халықтарға қатысты сайлау туралы жаңа арнайы ереже шығады екен дегенді
естідік. Әрине ол ереженің мақсатын ... полицейлік өктемдіктің
заңдастырылуы - деп түсінуімізге болады. Сондықтан да осындай қабылданып
жатқан заң актілеріне өзіміздің келіспейтіндігімізді үзілді- кесілді түрде
білдіреміз. Біз жалпыға бірдей жынысына, ұлтына, дініне қарамай жасырын
және тікелей дауыс беру заңын қабылдауды талап етеміз- деген пікірін
білдірді. Булыгиндік дума революция отының өршуін тездетті. Әрине осындай
шешімдерімен халыққа ешбір жақсылық әкелмегенін өмірдің өзі көрсетті.
Ресейде революция өрті жаңаша сипатта өрледі.
Қазақстандағы революциялық қозғалыстың айтарлықтай өрлеуі 1905 жылғы
қазан-қараша айларында өтеді, ол кезде 17 қазандағы патша манифесінің
жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан
митингілерге, демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой
көтерулеріне ұштасқан болатын. Оларды дала өлкесінде Омбы қаласындағы 19
қазанда өткен митингі мен басқа да оқиғалар бастап берді, оларды
ұйымдастырушылардың бірі ұлт-азаттық қозғалыстың көшбасшысы Әлихан
Бөкеханов (1870-1937) болатын. Оның бастамасы бойынша манифест қазақ тіліне
аударылды және вице-губернатордың рұқсатымен облыстық баспаханада басылып,
10 мың данасы қазақ ауылдарына таратылды. Ә.Бөкейханов былай деп жазды:
Қазақтардың жүріп-тұруы арқасында манифест қысқа уақытта бүкіл даланың
қолына тиді. Жер-жерде қазақтар үлкенді-кішілі съездерге жиналды...
манифесті оқыды, оны түсіндірді, болашақтағы Мемлекеттік Дума сайлауы
туралы мәселелерді талқылады. Облыстың ең алыс түпкірлеріне қазақтар топ-
топ болып қалаларға барды, онда қала тұрғындары ұйымдастырған қалалық
митингілерге қатысты. Орыстар, татарлар, сарттар мен қазақтар бір туысқан
отбасына бірігіп кетті.
Қазақстанның барлық қалаларында 17 қазандағы манифестке арналған саяси
шерулер, митингілер мен жиналыстар толқыны жайылды. Перовскідегі, Оралдағы,
Қарқаралыдағы, Павлодардағы және басқаларындағы манифестациялар неғұрлым
ірі болды. Оларды орыстар арасынан да, қазақтардан да шыққан жергілікті
зиялылар ұйымдастырды. Омбы жандарм басқармасы бастығының мойындауынша,
Ә.Бөкейханов барлық митингілер мен петициялардың және үкіметке қарсы
үгіттердің ұйытқысы, даладағы... қазақтардың барлық діни-саяси қозғалысының
көшбасшысы және жетекшісі сияқты болды. Бұл күндерде Оралда Б.Қаратаев пен
Ж.Сейдалин, Қарқаралыда А.Байтұрсынов, Бекметовтер және Ж.Ақбаев және т.б.
ерекше белсенділік көрсетті.
Сөйтіп 1905 жылы 15 қарашада әйгілі Қарқаралы оқиғасы басталды. Ол
мұсылмандардың құрбан айт мерекесіне тұспа-тұс келді. Негізінен
қазақтардан, татарлардан, орыстардан және басқа ұлттардан тұратын 400-дей
адам қатысқан митингіде Ж.Ақбаевтан басқа бітістіруші судья Вайсерт, сот
тергеушісі Михалевич, священник Иванов, орманшы Астрейн, мұғалім Чемоданов,
жергілікті әскери команданың бастығы Гомбинский, әскери дәрігер
Богуславский, саяси бақылауда жүрген Соколов және басқалар сөз
сөйледі.Үкіметке қарсы ұйымдастырылған бас көтерудегі қазақ демократия- лық
зиялыларының орыс-қазақ училищесінің мұғалімі Аяғанов, бітістіруші судьяның
хат жүргізушісі Төлеңгітов ролі ерекше көрінді.
Бұл Қарқаралы оқиғаларының кең әлеуметтік базасы болғанын дәлелдейді,
дегенмен оларды ұйымдастырушылар қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы
өкілдері: Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, К.Тоғысов, Е.Итбаев т.б. болды.
Қазақстанда жұмысшылардың кішігірім және стихиялы бой көтерулерінен
неғұрлым ірі және ұйымдасқан бой көтерулерге ұласушы бірінші ресей
революциясының ең жоғары өрлеу кезеңі болып табылатын 1905 жылғы қазан-
желтоқсан кезеңінде де болып жатты. Өлкедегі жұмысшы қозғалысы нақ осы
айларда кен-зауыттардағы, кеніштердегі, шахталардағы, темір жолдардағы және
қала кәсіпорындарындағы ірі бас көтерулермен сипатталады, олар Ресейдегі
революциялық оқиғалардың жалпы барысымен тығыз байланысты еді.
Қазақстан теміржолшылары Ресейдің жалпы барлық темір жолдарын қамтыған
1905 жылғы қазандағы жалпыға бірдей саяси ереуілге белсене қатысты, оның
негізгі талаптары саяси кепілдіктер мен бостандықтарды дереу жариялау,
Құрылтай жиналысын шақыру және т.б. болатын.
17 қазандағы саяси бостандықтар беру туралы жоғары мәртебелі манифест
жұмысшы қозғалысын бәсеңдеткен жоқ, қайта оның бірінші толқынын туғызды.
Орынбор-Ташкент темір жолындағы поездардың жүрісі: солтүстік бөлігінде – 14
қазаннан 20 қазанға дейін, ал оңтүстік бөлігінде – 15 қазаннан 2 қарашаға
дейін тоқтатылды. Рязань-Орал темір жолының Покровск-Орал учаскесінде
ереуіл 11 қазанда басталып, 23 қазанда аяқталды және оған қоса поездардың
жүрісі тоқтатылды. Сібір темір жолындағы, сонының ішінде оның Омбы-
Петропавл учаскесіндегі қазан ереуілдері және одан кейінгі саяси ереуілдер
кезінде поездардың жүрісі тоқтатылмады, бұл магистральдің ерекше жағдайына
байланысты еді, онымен сол кезде батысқа жаралыларға, Қиыр Шығыстан қайтып
келе жатқан солдаттарға лық толы поезд эшелондары үздіксіз ағылып өтіп
жатты. Сонымен бірге Орынбор-Ташкент темір жолының оңтүстік бөлігінің
жұмысшылары бүкіл Түркістанды қамтыған Ташкент гарнизонының көтеріліс
жасаған солдаттарын патша өкімет орындарының айуандықпен жазалауына қарсы
наразылық белсенді өткен қарашадағы саяси бас көтеруге қатысты. Қазақстан
темір жолшылары Ресейдің жалпы барлық темір жолдарын қамтыған желтоқсандағы
саяси ереуілге қосылып, бұл орайда экономикалық сипаттағы да талаптар
ұсынды.
Петропавл, Орал, Перовск, Қазалы, Түркістан және басқалары сияқты темір
жол шеберханалары мен деполары бар көптеген станцияларда ереуілдік темір
жол комитеттері құрылып, поездардың жүрісіне басшылық етуді ғана емес,
сонымен қатар іс жүзінде жергілікті жерлердегі бүкіл билікті өз қолына
алды. Басқа станцияларда жаңа революциялық өкіметтің бастамасы болған
елеулі комитеттерінің міндеттерін атқарған делегаттар сайланды. Бұл жөнінен
Перовск революциялық комитетінің қызметі сипатты, ол 1905 жылғы қазаннан
желтоқсанға дейін үздіксіз дерлік ереуіл жүріп жатқан Ташкент темір жолының
бүкіл оңтүстік бөлігін іс жүзінде басқарып, теміржолшылар арасында жетекші
рөл атқарды. Комитеттің өкімімен Түркістан станциясынан Қазалы станциясына
дейін поездардың жүрісі тоқтатылып тастады, паровоздар ағытылып, олардың
механизмдері іске қосылмады, ал кондукторлар мен қызметшілер үйлеріне
жіберілді. Перовскіден екі жаққа да телеграфты комитет бақылауға алды. Ол
өз станциясындағы ғана емес, жолдың бүкіл оңтүстік бөлігіндегі азық-түлік
істеріне де өз бақылауын орнатты, жұмысшыларға станция буфетінен өнімдер
үлестіріліп берілді, мұқтаж жұмысшыларға қаражат жинау және т.б.
жүргізілді. Комитет қоғамдық және әкімшілік өмірді басқарды, қоғамдық
қауіпсіздік пен қазына мүлкін күзетуді жүргізді, арандатушылар мен
штрейхбрехерлерге қарсы сот ісін талқылаумен және т.б. айналысты.
Комитеттің төрағасы темір жол қызметшісі, бұрынғы халықшыл Е.З.Новоковский
болды. Комитетке депо жұмысшылары – социал-демократтар С.З.Табацкий мен
А.И.Горохов және басқалары кірді. 1905 жылғы қарашаның аяғында
теміржолшыларды басып-жаныштау үшін Ташкентке әскер келіп, олар станция мен
депоны басып алды, бірақ жолдың оңтүстік бөлігіндегі қараша бас көтеруі
Перовск комитетінің табандылығы арқасында 16 қарашадан 9 желтоқсанға дейін
жалғасты. Ал бұл кезде көршілес Орта Азия темір жолында ол 3 желтоқсанда
аяқталған еді.
1905 жылдың қазан-желтоқсан айындағы жұмысшылардың өнеркәсіп орындары
мен темір жол станцияларындағы бас көтерулері,1905 жылдың желтоқсанындағы
Ресей темір жолдарындағы бүкілресейлік саяси ереуілге орай Рязань-Орал
темір жолының Покровск-Орал учаскесінде 11 – 23 желтоқсан аралығында
жолаушылар және тауар тасу қатынасы тоқтатылды. Орал станциясында
теміржолшылардың көп адам қатысқан жиналысы өтті. Оларда осы магистраль
жұмысшылары мен қызметшілерінің 1905 жылғы 15 қарашадан 6 желтоқсанға дейін
өткен съезінің Мәскеуден оралған делегаттары сөз сөйледі.
Ереуілге теміржолшылардың комитеттері басшылық етті, олар телеграфты,
жүріс және жол қызметтерін өздерінің қолына алды, темір жол бастықтарын
шеттетті. Жол бойындағы жұмысшылар мен қызметшілердің мұқтаждарына арналған
азық-түлік поездарының жүрісі ғана жүзеге асырылды. 14 желтоқсандағы Орал
станциясы мен депосын әскерлер басып алды, ал ереуіл 22 желтоқсанға дейін
жалғасты, барлық поездардың тұрақты жүрісі 23 желтоқсаннан бастап қана
қалпына келтірілді.
Желтоқсан саяси ереуілі Орынбор-Ташкент темір жолының солтүстік бөлігі
бойынша ерекше табысқа жетпеді, оларға Орынбор станциясы бас шеберханалары
жұмысшылары, Ақтөбенің теміржолшылары ғана қосылды; поездардың жүрісін
тоқтату әрекеттеріне дер кезінде шақырылған казактар мен әскери күзет
кедергі жасады.
1905 жылдың желтоқсанында Павлодарда өзінші жұмысшылар ұйымдасқан түрде
бас көтерді. Олар комитет сайлап, әкімшілікке өздерінің: жалақыны арттыру,
зейнетақы қорын көбейту, тегін медициналық көмек көрсету, ақы төленетін
демалыс беру және т.б. жөніндегі талаптарын қойды.
Ереуіл қозғалысы жергілікті жұмысшылардың, әсіресе кен және кен-зауыт
өнеркәсібінде жұмысшылардың басқа да санаттарын қамтыды. Өлкенің кенші-
жұмысшыларының ең ірі және ұйымдасқан бас көтерулері 1905 жылдың
желтоқсанында Успен кенішінде өтті, ол басқа кеніштермен, Қарағанды көмір
кен орындарымен және Спасск мыс-балқыту зауытымен бірге бұл кезде француз
капиталисі К.А.Карноның иелігінде болатын. Кеніште 334 адам жұмыс істеді,
олардың ішінде 269 қазақ және 65 орыс болды: соңғыларының арасында Оралдан,
атап айтқанда, Нижний-Тагиль зауытынан келген тұрақты жұмысшылар аз
болмады, бой көрсетулерге қатысушылардың алдыңғы қатарлы бөлігін құраған да
солар болатын. Кеніш жұмысшылары 1906 жылғы 6 желтоқсанда митингіде
өздерінің әкімшілікке талаптарын әзірлеп, олардың алдына қойды, олар
негізінен экономикалық сипатта, Орыс-қазақ одағын құрды. Оны Петр
Топорнин, Владимир Мартылога, қазақ жұмысшылары Ә.Байшағыров, Ы.Қасқабаев
және басқалар басқарды, өздерінің талаптары қанағаттандырылмаған жағдайда
орыс-қазақ бас көтеруін жариялайтын болып шешті. Ол 11 желтоқсанда
басталып, капитализмге қарсы орыс-қазақ одағы ұранымен өтті. Кеніш
басқарушысы бас көтерушілерге қарсы күресте жергілікті болыстардың
билеушілерін билер мен ақсақалдарды пайдаланды, олар қазақ жұмысшыларына
қысым көрсетті. Бұл табысқа жеткізбеді, өйткені жұмысшылар ұйымдасқан түрде
және біртұтас табандылықпен қимыл жасады. Сондықтан кеніш әкімшілігі
жұмысшылардың негізгі талаптарын қанағаттандырды: жалақыны көтерді, 8
сағаттық жұмыс күнін енгізді, азық-түлік бағасын төмендетті, су өткізбейтін
киіммен және аяқ киіммен қамтамасыз етті және т.б. Бірақ ереуіл
аяқталғаннан кейін оның ұйымдастырушыларын жазалай бастады, 16 адамды,
соның ішінде П.Топорнинді және жұмысшылардың басқа да басшыларын жұмыстан
шығарды. Успен кенішіндегі бас көтеру, әсіресе орыс-қазақ одағының
қызметі, өздерінің саяси және басқа жұмысшыларының ынтымағын нығайғанын
дәлелдеді.
1.2 Қазақстанның саяси партияларының қоғамдық-саяси дамудағы ықпалы
І-ші Мемлекеттік Думаға сайлау оңайлықпен өте қоймады: біріншіден,
сайлау науқаны кезінде әртүрлі партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысы
күшейді. Сайлау саяси билікке ұмтылған партияларға да либералдық ағым
бағытындағы көңіл күйлерге де мемлекеттің барлық бақылау органдары
тарапынан полициялық қадағалаулар мен қуғындау тұрғысында өтті. 1906 жылы
ақпанда мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне саяси партияның қандайының
қатарына болса да өтуіне тиым салған бұйрық шығарды.
1906 жылы большевиктер партиясы көктемде осы жағдайларды ескере
отырып, Думаның шешімдеріне бойкот жариялау туралы шешім қабылдады.
Өйткені, Қанды жексенбі оқиғаларынан кейін, патша өкіметіне деген
сенімнің күл талқаны шықты. Ол өкіметтен ешқандай жақсылықты күтудің мүмкін
еместігіне халықтың көзі жетті. Сондықтан патша өкіметін құлату, төңкеріс
жасау үшін сайлау компанияларына қатынасудан гөрі саяси күрестің тереңдеп
әрі қанат жаюы қажет еді. В.И.Лениннің сөзімен айтқанда конституциялық
болмас іспен жұбатудан (иллюзия), парламенттік ойыннан қауіпті ешнәрсе
жоқ[28, 306-б].
Қазақстан халқының саяси санасын көтеруге Мемлекеттік Дума сайлауы да
айтарлықтай рөл атқарды. Сайлау кезінде саяси партиялардың сайлаушылар
даусы үшін күресі өрістеді. Мемлекеттік Дума сайлауы сословиелік
теңсіздікке және мүлік цензіне негізделген жүйе бойынша өткізілді.
Сайлаушылар тең емес 4 курияға: егіншілік, қалалық, шаруа және жұмысшы
курияларына бөлінді, оның өкілдігі бірдей болған жоқ: помещиктер ерекше
артықшылыққа ие болды, олардың бір даусы қалалықтардың 3 даусына,
шаруалардың 15 даусына және жұмысшылардың 45 даусына теңестірілді. Империя
халқының көпшілігін құраған шаруалардың жұмысшылар алдында кейбір
артықшылықтары болғанымен, алғашқы екі куриямен салыстырғанда дауыстары
азырақ боды. Бұл жүйе жұмысшылардың құқықтарын қатаң шектеді, олардан
сайлауға 25 жастан асқан, фабрика-зауыт, тау-кен және кен-зауыт
өнеркәсібінің, темір жол шеберханаларының кемінде 50 адамы бар
кәсіпорындарында жұмыс істейтін еркектер ғана қатыса алатын болды. Соның
нәтижесінде Ресейдің барлық жұмысшыларының ¾ бөлігі сайлауға қатысудан
шеттелді. Ұлттық шет аймақтар халқының да құқықтарына қысым жасалды,
Мемлекеттік Думаға орыс тілін білмейтін және т.б. бұратана сайлана
алмады. Қазақстандағы Мемлекеттік Дума сайлауы орыс халқының сайлауы едәуір
болатын өлкенің ең ірі облыстарында социал-демократтар мен трудовиктер
партиясы мүшелерінің, ал қазақ халқы арасында либерел-демократиялық ұлттық
зиялылар өкілдерінің зор ықпалы болғанын көрсетті.
Мемлекеттік Дума сайлауы Қазақстанның бүкіл аумағында төтенше жағдай
талаптарымен өткізілді. Мұның өзі орасан үлкен өлкенің бүкіл қазақ халқын
кемсітуге әкеп соқты, бұл орайда өкімет орындарының озбырлығы ерекше болды,
олардың басты мақсаты қазақ халқының өкілдерін патшалық ресейде алғаш рет
құрылған заң шығарушы өкімет органдарына жібермеу болатын. Ақмола
облысындағы сайлауда полициялық озбырлықтың кең құлаш жайғаны сонша, оған
қарсы айтылған шағымдар Мемлекеттік Думада талқыланды.
І Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан 9 депутат, оның ішінде 4 миллиондық
қазақ халқынан 4 депутат: Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, А.Қалменов және
Б.Құлманов сайланды. Орыс халқы 5 депутат сайлады: В.И.Ищерский,
И.П.Лаптев, В.В.Недоносков, Н.Е.Дыхнич, Н.Я.Коншин сайланды.
Патша халық бұқарасының назарын алаңдату үшін шақырған І Мемлекеттік
Дума оның үміттерін ақтамады, ал оның мінберін партиялар өз мақсаттарына
пайдаланды.
І сайланған Мемлекеттік Думада А.Қалменов пен заңгер А.Бірімжанов
ерекше белсенділік көрсетті. А.Бірімжанов Петербургке 1906 жылғы шілденің
ортасында ғана барғанымен, ол аграрлық мәселе бойынша ескертпелер мен
ұсыныстар айтып сөз сөйледі.
Елдегі революциялық бой көрсетулердің бәсеңдеуін пайдаланып, 1906 жылғы
8 шілдеде патша Думаны қуып таратты. Ә.Бөкейханов кадеттер, трудовиктер мен
социал-демократтар шақырған бұрынғы Мемлекеттік Дума мүшелерінің Выборгтегі
жиналысына қатысты, онда халыққа салық төлемеуге, үкіметке қарыз және
қосымша солдаттар беруден бас тартуға шақырған үндеу қабылданды. Осы үшін
Санкт-Петербург сот палатасы Ә.Бөкейхановқа 3 ай түрмеге қамауға үкім
шығарып, Семей түрмесіне қамалды. Содан кейін Самараға жер аударылды.
ІІ Мемлекеттік Дума сайлауы 1905 жылғы 6 тамыздағы 11 желтоқсандағы
сайлау заңдары негізінде өткізілді. Қазақстан мен Сібірдің төмен жалақы
алатын темір жол жұмысшылары бұл кемсітушілік заң бойынша сайлау
құқықтарынан айрылды.
Дума депутаттарының бірі М.Шахтахтинский ІІ Мемлекеттік Думаның
нәтижелері барлық конституцияшылдарды, орыс бұратаналарын орыс
конституцияшылдарымен бірлесіп конституцияны қорғау үшін бірігуге мәжбүр
етуге тиіс болғандықтан қауіп туғызады деген пікір айтты. ІІ Мемлекеттік
Дума негізінен кадеттерден, социал-демократтар мен октябристерден тұрды.
ІІ Мемлекеттік Дума Қазақстаннан енді 14 депутат, соның ішінде, қазақ
халқынан 6 депутат болды, олар: молда Ш.Қосшығұлов – Ақмола облысынан, би
Х.Нұрекенов – Семей облысынан, адвокат Б.Қаратаев – Орал облысынан, сот
тергеушісі А.Бірімжанов – Торғай облысынан, Т.Аллабергенов – Сырдария
облысынан, қатынас жолдары инженері М.Тынышбаев – Жетісу облысынан. Бұл
Думаға орыс халқынан 8 депутат: әскери дәрігер А.К.Виноградов – Ақмола
облысынан, аграном И.Ф.Голованов – Торғай облысынан, мал дәрігері
И.И.Космодамианский – Орал облысынан, заңгер Н.Я.Коншин – Семей облысынан,
село дәрігері Ф.А.Еремин – Орал казактарынан, алым инспекторы И.П.Лаптев –
Ақмола облысының сібір казактарынан, фельдшер Я.И.Егошкин – Жетісу
казактарынан, фабрикант М.А.Гаврилов – Верный қаласынан сайланды.
Қазақ халқынан сайланған ІІ Мемлекеттік Дума депутаттары кадеттерге
қосылды және мұсылман фракциясына кірді, олар Ресейдің басқа
ұлтшылдарымен бірлесіп шет аймақтарға шаруаларды қоныс аударудың
тоқтатылуын талап етті. Бір айта кетерлігі, барлық жерді
муниципализациялауды, яғни оны жергілікті өзін-өзі басқару органдарына
беруді жақтап сөз сөйлеген ұлтшылдарды да сынай отырып, большевиктер
дегенмен де соңғыларының патша өкіметінің шет аймақтарындағы қоныстандыру
саясатының ауыр зардаптары туралы берген сипаттамасының әділ екенін
мойындады. Сондықтан В.И.Ленин өзінің 1905-1907 жылдардағы бірінші
революциядағы социал-демократияның аграрлық бағдарламасы деген еңбегінде
депутат Б.Қаратаевтың ІІ Думада сөйлеген сөзінен мынадай үзінділер
келтіреді, ол Қырғыз-қайсақ халқының атынан былай деді: Біз қырғыз-
қайсақтар... өз бауырларымыз- шаруалардың жерден тапшылық көріп отырғанын
терең түсінеміз және сезінеміз, біз ықыласпен ығысуға әзірміз, бірақ
артық жер өте аз, ал қәзіргі уақытта қоныстандыруға қоса қырғыз-қайсақ
халқын көшіріп жіберу жүріп жатыр... қырғыздар жерінен емес,тұрғын
үйлерінен көшірілуде. Қырғыз-қайсақтар барлық оппозицияшыл фракцияларға
әрқашанда тілектес.
ІІ Мемлекеттік Думаны қазақ депутаттары патша өкіметінің қоныс аудару
саясатына үнемі қарсы шығып отырды, мәселен, депутаттар Б.Қаратаев,
А.Бірімжанов, Ш.Қошығұлов, Х.Нүрекенов белсенді түрде, осы Дума жұмыс
істегеннен заң шеңберінде, патша өкіметінің қоныс аудару саясатына әйтеуір
бір ықпал етуге тырысты. Бірақ қоныс аудару істері жөніндегі ведмоствоны
басқарған кінәз Васильчиковтан: ХХ ғасырда қазақтардың көшпелі тұрмыс
салтын тоқтату, осы үшін де қоныс аударушыларды көптеп жіберу қажет, -
деген айқын жауабын алды.
Мемлекеттік Думада депутаттар Т.И.Седельников, Н.Бородин және басқалар
қазақ халқының мүдделерін қорғап сөз сөйледі.
ІІ Мемлекеттік Думаны патша 1907 жылғы 3 маусымда қуып таратты, социал-
демократиялық фракция қамауға алынып, Сібірге айдалды. Империяның
орталығында да, оның шет аймақтарында да, соның ішінде Қазақстанда да
реакцияның жүгенсіздігі басталды.
Бірақ осы жағдайларда да халық бұқарасының бой көрсетулері жалғаса
берді. ІІ Мемлекеттік Думаның қуып таратылуына қарсы наразылық белгісі
ретінде жергілікті жерлерде митингілер, демонстрациялар және т.б.өтіп
жатты, олар Ақтөбе, Петропавл, Қостанай, қалалары мен басқа да қалаларда
болып өтті.
Думаға деген сенімсіздік, оған қарсы белсенді бойкот ұйымдастыруды
Қазақстандағы социал-демократиялық ұйымдар қолдады[29, 141-б]. Думаны
шақыру жөніндегі дайындықта көптеген олқылықтар мен қателіктерге жол
берілді. Сондықтан да, 1906 жылы 8 - ақпанда үкімет II Думаның, I-ші
Булыгиндік думаның кебін кимес үшін арнайы бұйрық шығарады. Онда:
Мемлекеттік Кеңес және Мемлекеттік Думаға сайлауға жалпы халықтың қатыспай
қоюы немесе сайлауға қарсы әрекеттерге байланысты әкімшілік жаза қолданып,
(4 ай мен 8 айға дейін) түрмеге жабу туралы айтылды [17,41-42б]. Ал Ішкі
істер министрі Дурновоны жаңа Думаның тағдыры қатты мазалады. Ол Дала
генерал-губернаторына былайша ескертті: Маған Ішкі Істер Министрлігінің
берген мәліметтері бойынша, сенімсіз қауіпті пиғылдағы топтар Мемлекеттік
Думаның шақырылуы үшін барлық қолдан келген қылмысты әрекеттерін жасау
арқылы кедергі жасауға дайындалуда.. Әсіресе, революциялық пиғылдағы топтар
сайлауға дайындық және сайлау қарсаңында өздерінің зиянды әрекеттерін
жасауға барынша ұмтылуда. Сондықтан да Сізден сайлау науқаны қарсаңында
тәртіптің, тыныштықтың сақталуына қажетті барлық қолдан келген шараларды
қолданып, Мемлекеттік Думаны сайлауды өз дәрежесінде өткізуге қажетті
барлық жағдайды жасалынуын, қауіпті, күдікті топтар байқалса, тез арада
ұстап, қылмыстық жауапкершілікке дер кезінде тартуды талап етемін . [29,
142-б].
1.3 Мемлекеттік Думаны сайлауға қазақ даласында ұйымдастырылған
саяси шаралар
Қазақ зиялылары, жалпы қарапайым халық Мемлекеттік Думаға сайлауға
қандай дайындықтармен келді?
Қазақ зиялыларының саны жөнінен ғана емес, сонымен қатар ықпалы жөнінен
де неғұрлым елеулі бөлігі либерал-демократиялық көзқарастарда тұрды. Бұлар
негізінен даладағы аристократиялық топтардың өкілдері болатын, дегенмен
олардың арасынан ауылдың орташа және төменгі топтарынан шыққандар да
кездесті. Олар 1905 жылдың желтоқсанында Оралда 5 облыстың қазақ халқы
делегаттарының съезін өткізіп, өз партиясын – Ресей конституциялық-
демократиялық партиясының бөлімшесін құруға әрекет жасады. Съезд Ресейдегі
әрбір азаматтың ұлтына, тегіне, діни сеніміне қарамастан сайлауға және
сайлануға құқықты екендігін мойындауды талап етті. Яғни, 17 қазандағы патша
манифесімен берілген бостандықтар шеңберінде қазақтардың ұлттық мүдделерін
қорғауға тиіс болатын. 1906 жылдың ақпанында Семейда қазақтардың екінші
съезі болды. Осы съезде Әлихан Бөкейханов қазақ елінің атынан сөз сөйледі.
Ол өз сөзінде қазақ даласын мекендеген қазақ деген халықтың бар екендігін,
өзін сол халықтың ұлы екендігін айта келе: Осында сөйлеген, поляк, латыш,
малорос өкілдерінің сөзін тыңдай отырып, мен ескі кітапты оқығандай
боламын. Бізде қырғыз тіліндегі мектептер қуғын –сүргінге ұшырауда. Бізді
цензура аямай басып жаншуда. Мысалы қазақ тіліне аударылған М.Крыловтың 46
мысалын бастыру үшін цензурадан рұхсат ала алмай сандалғаныма 13 айдай
болды. Крестьян начальниктері (көбі бұрынғы ротмистерлер) қазақ тіліндегі
істерді қарауға мойын бұрмайды. 128 ақпандағы бұйрықтан кейін қырғыздар
жиналып, өз мұқтаждықтарын петицияға түсірген еді. Бірақ почта ол петицияны
Петерборға жіберуден бас тартты, мұнан соң петицияны жақын арадағы (400
шақырым) екінші қаладан зорға жөнелттік. Қазақтың мұқтажы шаш етектен.
Сайлау науқанының таяп қалғанын жадымда ұстап, мен әлгінде ғана съезд
жергілікті тілдерді шектеудің барлық түрі тыйылсын деп шешімді шығаруы
қажет деген мырзалардың ұсынысын қуаттаймын - деді. Сонымен қатар ол
кадеттерге жақын бағдарламаны мақұлдады, бірақ оған өлкеге шаруалардың
қоныс аударылуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін байырғы халықтың
меншігі деп тану, ұлттық мектептер ашу, және т.б. туралы талаптарды
енгізді. Бұл саяси ағымды Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Тынышбаев,
М.Шоқаев, М.Дулатов, Б.Қаратаев және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті
қайраткерлері басқарды. Олар дін ұстану бостандығын жақтап, әсіресе үкімет
пен жергілікті органдардың мұсылман дініне қарсы актілеріне қарсылық
білдірді. Ұлттық мәдениетті дамытуды, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін
басқа тілдермен тең қолдануды жақтады.
Автономистердің съезі 1906 ж Петербургте өтті. Бұл съезге қазақтың
көптеген саяси қайраткерлері қатысты. Соның бірі сол кезде Санкт-
Петербургте I Александр атындағы Жол қатынасы инженерлерін даярлайтын
институттың студенті Мұхамеджан Тынышбайұлы қатысып, баяндама жасады. Ол
өз сөзінде өжеттілігін, батылдығын, ұлтын сүйетін ұлт жандылығын көрсете
отырып, баяндамасында патша өкіметінің әділетсіздігін, шет аймақтардағы
халықтарға жасап отырған зорлық-зомбылығын, халықтың құқығын аяғына басқан
жексұрын тәрбітін батыл айыптап, ымырасыздықпен әшкереледі. Ол өз
сөзінде:қазақтардың тілін, салт-дәстүрін, діни сенімін, жалпы ерекше
болмыс-бітімін қуғындау, тағылық және айуандықпен жазалау арқылы ұлт
ретінде жойып, бүтін өлкені орыстандырып жіберуді тоқтату керектігіне назар
аударды. Әр түрлі әкімшілік шаралар, нұсқаулар мен ережелер арқылы
қазақтарды заңнан тыс тобырға айналдырып, оларды өзінің ата қонысынан айыру
саясатын көздегенін ашына айтып, ендігі уақытта халыққа автономшылық
дәрежеде болса да еркіндік беруді талап етті. Осы сөздерінің
М.Тынышбаевтың көрегенділігін, қазақ халқының басына төнген қауіпті батыл
әшкерелеп, қаймықпай сөйлеуі еліне, жеріне, ұлтына деген сүйспеншілігін,
көзі ашық, көңілі қырағы жан екендігін көрсетеді.
1905 жылғы саяси өрлеу, Думаға дайындық Ресей көлемінде, соның
ішінде қазақ даласында да түрлі саяси шараларды ұйымдастырумен қатар жүрді.
Отаршыл жүйемен күресте қазақ зиялылары басқа ұлт өкілдерімен қатар орыстың
демократиялық күштерімен ықпалдасып қимыл жасауды түсініп, бұл шараларға
белсене араласып, сол арқылы қазақ қоғамының алдында тұрған мәселелер мен
оның шешілу жолдарын айқындауды көздеді.
1905 жылы 6-13-қарашада Мәскеуде Ресей мемлекетінің жергілікті
өлкелерден келген өкілдерімен қалалық қоғам қайраткерлері бірігіп съезд
өткізді. Олар І-ші Мемлекеттік Думаны Құрылтай жиналысына айналдырудың
жолдарын қарастырды. Съезд Ресейдегі әрбір азаматтың ұлтына, тегіне, діни
сеніміне қарамастан сайлауға және сайлануға құқықты екендігін мойындауды
талап етті. Осы съезге Әлихан Бөкейхан қатысып, қазақ елінің атынан сөз
сөйледі. Орал мен Алтай аралығын мекендейтін қазақ деген халықтың перзенті
екендігін айтты. Осында сөйлеген поляк, латыш, малорос өкілдерінің сөзін
тыңдай отырып, мен ескі кітапты оқығандай боламын. Бізде де қырғыз-қазақ
тіліндегі мектептер қуғын-сүргінге ұшырауда. Бізде де цензура аямай
жаншуда. Мысалы қазақ тіліне аударылған М.Крыловтың 46 мысалын, бастыру
үшін цензурадан рұқсат ала алмай сандалғаныма 13-ай өтті. Крестьян
начальниктері (көбі бұрынғы ротмистрлер) қазақ тіліндегі істерді қарауға
мойын да бұрмайды. 18-ақпандағы бұйрықтан кейін қырғыздар жиналып, өз
мұқтаждықтарын петицияға түсірген еді. Бірақ почта ол петицияны Петерборға
жіберуден бас тартты. Мұнан соң петицияны жақын арадағы (400 шақырым)
екінші бір қаладан жібермек болғанымызда, тағы да жаңағы оқиға қайталанды.
Бұл да болмаған соң келесі бір (760 шақырым әрідегі) қаладан зорға дегенде
жөнелттік. Қазақтың мұқтажы шаш етектен... Сайлау науқанының таяп қалғанын
жадымда ұстап, мен әлгінде ғана съезд жергілікті тілдерді шектеудің барлық
түрі тыйылсын деп шешім шығаруы қажет деген мырзалардың ұсынысын
қуаттаймын[29, 144-б] - деді.
Автономистердің съезі осы жылы Петербургте қараша айында өтеді. Бұл
съезге қазақтың белгілі саяси – қоғам қайраткерлері Мұхамеджан Тынышбайұлы
қатынасып, баяндама жасады. Бұл кезде ол Санк-Петербургтегі І – Александр
атындағы Жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институттың студенті болатын.
Мұхамеджан Тынышбайұлы баяндамасында патшалық зорлықшыл тәртіпті
ымырасыздықпен әшкереледі. Мұның өзі сол кездегі ең бір батыл әрекет еді.
Ол отаршыл үкіметтің қазақтардың тілін, салт-дәстүрін, діни сенімін, жалпы
ерекше болмыс-бітімін қуғындау, тағылық және айуандықпен жазалау арқылы ұлт
ретінде жойып, бүтін өлкені орыстандырып жіберуді тоқтату керектігіне назар
аударды. Әр түрлі әкімшілік шаралар, нұсқаулар мен ережелер арқылы
қазақтарды заңнан тыс тобырға айналдырып, оларды өздерінің ата-қонысынан
айыру саясатын көздегенін ашына айтып, ендігі уақытта халыққа автономиялық
дәрежеде болсада еркіндік беруін талап етті[39, 25-26]. Қазақ халқы
мемлекеттік Думаға сайлауға қатынасу құқына 1906 жылдың ақпан айының соңғы
күндерінде ғана мүмкіндік алды. Яғни империяға қараған әкімшілік аумағы
бойынша сайлау қазақ даласында ең соңында өткізілді. Егер ол метрополияда
үш жетінің ішінде (1906 жылдың 26 – наурызынан 20-сәуіріне дейін) аяқталған
болса, І-Мемлекеттік Дума таратылған күні Жетісу облысында сайлау әлі өтіп
те үлгерген жоқ еді[10, 48-б]. Ал 1906 жылы 27-сәуірде Мемлекеттік Дума өз
жұмысын бастап кеткенде Семей облысында болыстар өз сайлаушыларын енді ғана
анықтаған болатын[29, 145-б]. Негізгі таңдау алдындағы күрес қалаларда
болды. Социал-демократиялық бағыттағы үгіт Петропавловскіде жергілікті
социал-демократтар меньшевиктер өкілін әшкерелеп, қолөнершілер мен
қызметкерлердің жиналысына қатынасушы ларды революциялық күресті
жалғастыруға шақырды[29, 145-б]. Ал мамыр айында социал-демократтар қалалық
дума мекемесінің жанында ашықтан-ашық РСДРП-ның сайлаушыларға арнаған
үндеуін таратты.Сайлауды өткізбеу жөнінде сайлау компаниясының шешімі
шықпай тұрып-ақ, үлкен жұмысты Омбы партия комитеті жүргізді. Олар
азаматтар үшін 2000 дана үндеу таратып, онда халыққа помещиктердің,
чиновниктердің, полиция мен капиталистердің жеке билігі де, Мемлекеттік
Кеңес пен Думаның да қажеті жоқ... делінген. Сайлау мәселесі Қостанай
демократтарының шығарған үндеулерінде де көрініс тапты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШАҚЫРЫЛУЫ – ҒАСЫРДЫҢ ІРІ ӘЛЕУМЕТТІК
ОҚИҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
1.1 Партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысының
өрлеуі ... ... ... ... ...10
1.2 Қазақстанның саяси партияларының қоғамдық-саяси дамудағы
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Қазақ кадет партиясы бағдарламасының жалпыұлттық, демократия лық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. II МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШЕШІМДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚАУЫМЫНЫҢ ТІРШІЛІГІНЕ
ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ ... ... ... ... ...27
2.1 Думаға сайлау қарсыңындағы
қарбалас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Думаның Дала өлкелеріндегі қазақтар қауымына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .3 7
2.3 ІІ-ші Мемлекеттік Думаның күн тәртібінде қойылған мәселелердің І-ші
Мемлекеттік Думадан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
0
2.4 Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттары және жер-су
мәселесі ... ... ... 42
2.5 Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қазақ қайраткерлерінің
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:
XX ғасырдың бас кезінде Ресейдің де, соның ішінде Қазақстанның да
қоғамдық саяси өмірінде күрделі оқиғалар мен елеулі өзгерістер болды. 1905
-1907 жылдары өлкеде жұмысшылардың шаруалардың және басқа да халық
топтарының жергілікті өкімет орындарының, байлар мен өнеркәсіп иелерінің
озбырлығына қарсы жекелеген стихиялы бой көтерулері болып жатты.
Қазақстанда жұмысшы қозғалысы кеңейе бастады. Ереуілдер саны артып, олар
енді бұқаралық және табанды сипат алды. 1901 жылдың тамыз-қыркүйек
айларында Қарағанды кен орындарында Орынбор губерниясынан келген башқұрт
жұмысшылары ереуіл жасады, олар жалақыны келісім шарт бойынша төлеуді талап
етті ереуілшілерді басқа да жұмысшылар қолдады 1902 жылдың ортасында Семей
облысының Зайсан уезінде Михайлов кенішінің жмысшы қазақтарының толқуы
болып өтті. өз талаптары қанағаттандырылмаған жұмысшылар кеніштен кетіп
қалды. Соның салдарынан жұмыс тоқтап қалды. 1902 жылы маусым –тамыз
айларында Екібастұз көмір кендерінде жұмысшылардың ереуілдері болып, олар
жалақының ұзақ кідіртілуіне қарсы шықты және дереу әрі толық есеп айырысуды
талап етті. Табанды күрестен жұмысшылар жеңіске жетті. 1905 жылы 9 қаңтарда
Ресейдегі толқулар революцияға ұласты. 1905 жылы 17 қазандағы патша
манифесінің жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан
митингілерге, демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой
көтерулеріне ұштасқан болатын.
Осы бой көтерулер назар аударарлық әлеуметтік мәселе - буржуазиялық
демократиялық даму жолындағы өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталған
болатын. Әсіресе соның ірі әлеуметтік оқиғасы патша өкіметі Мемлекеттік
Думаны шақыруға мәжбүр болғандығы еді. Жоғарғы заң шығарушы органның 12 жыл
тарихы, 1905-1917 ж.ж. арасындағы қызметі Ресейдің қоластындағы халықтардың
өміріне де өзінің ерекше әсерін қалдырды. Ресейдің Думасы елдегі құрылған
әртүрлі партия фракцияларының және ұлт аймақтардағы саяси қозғалыстардың
өкілдерінің бас қосқан маңызы зор мәселелерді талқылайтын бірден бір
өкілетті органға айналды. Ол Ресей Империясының алғашқы парламенті ролін
атқара бастады. Думаның осы кезеңдегі атқарған қызметі 1917 ж. Ақпан
төңкерісінің әзірлігіне бастама болды десек те артық айтпаған болар едік.
Яғни оның сол кездегі көтерген басты мәселелерінің бірі патша
самодержавиесінің тежеусіз кеткен озбырлығын шектеу, халыққа бостандық,
азаттық, теңдік беру идеяларының бастамасының негізі болды.
Кеңес дәуірі кезінде Мемлекеттік Думаның ролі жайлы нақты пікірлер
бұрмаланды. Оны буржуазия мен помещиктердің біріккен таптық ұйымы, саяси –
қоғамдық сілкініске қарсы, халықты алдау-арбау, оларды революциялық
қозғалыстан тыс теріс бағытқа сілтейтін реакцияшыл қауымдар ортасы деп
қарады. Думаның депутаттарының сол кезеңде елдегі саяси құрылыстың осал
жақтарын қатал сынға алып, шын мәнінде демократиялық өзгерістер жасауға
ұмтылғаны олардың батыл қадам еді. Думаның алғашқы отырыстарына қатысқан
қазақ депутаттары 17 қазандағы патша манифесімен берілген бостандықтар
шеңберінде қазақтардың ұлттық мүдделерін қорғауға тиіс болатын. Олар 1906
жылдың ақпанында Семейда қазақтардың екінші съезінде кадеттерге жақын
бағдарламаны мақұлдады, сонымен қатар оған өлкеге шаруалардың қоныс
аударылуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін байырғы халықтың меншігі деп
тану, ұлттық мектептер ашу, және т.б. туралы талаптарды енгізді. Бұл саяси
ағымды Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев, М.Дулатов,
Б.Қаратаев және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті қайраткерлері
басқарды. Олар дін ұстану бостандығын жақтап, әсіресе үкімет пен жергілікті
органдардың мұсылман дініне қарсы актілеріне қарсылық білдірді. Ұлттық
мәдениетті дамытуды, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін басқа тілдермен тең
қолдануды жақтады. Алайда осының салдарынан бұл органға қазақ сахарасынан
делегат болып сайланған Дума фракцияларына, соның ішінде саяси топтарға
белсенді қатысып, ұлт мүддесін қорғаған зиялы азаматтардың аттары аталмай
келді. Шын мәнісінде олардың ұлтының азаттығы мен бостандығына еңбегі
сіңірген еңбектері айрықша.
Бүгінде өз тарихымызды жаңалай зерделеуге қол жеткен кезде, аты
аталмай келген, тарихи шындықты көтеруге атсалысқан ұлт зиялыларын архив
құжаттарының шаң тозаңдарынан тазалап, тарихи шындыққа қол жеткізуге
мүмкіндік туды. Бұл тақырып тың тақырып емес. Ол туралы біраз зерттеулер
болған. Бірақ олар сол дәуірдің талабынан, үстемдік еткен идеология
шеңберінен шыға алмаған.
Қазіргі күндері тәуелсіздік шапағатымен қоғамдық сана мен танымдағы
ұғым атауының көбі өзгеруде. Қазақ елі ғалымдарының тынбай атқарған
жұмыстарының ңәтижесінде Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттеріндегі ақиқат
шындықтар ашылып, Қазақстанның саяси және мәдени, әлеуметтік-экономикалық
дамуы жөніндегі объективті ой-пікірлер еркін айтылып, жаңа жас буынға нұсқа
болуда
Мен диплом жұмысымда осы мәселе бойынша айтылмай келген шындықты
айтуда, жаңадан шыққан ғылыми еңбектерді пайдалана отырып, біраз зерттеулер
жүргіздім. Кеңестік идеологиялық алғышарттардан ада, ұлтының, халқының
қорғанышы болуға ұмтылған, осыған дейін есімдерін атауға тыйым салынған
қазақ зиялылары жайлы тыңғылықтар материалдар жинастырдым.
Зерттеу жұмысының алдына қойған негізгі мақсаты мен міндеттері:
I –ші және II-ші Ресей Мемлекеттік Думасында депутат болған
қазақтардың саяси-қоғамдық қызметтерін объективті түрде зерттеу, осыған
орай олардың саяси рухани мұрасымен қайта табыстыру, бұрынғы тарих
беттерінен алынып тасталынған, ал белгілі болса да, олар туралы
бұрмаланған тарихи шындықты жаңа деректер мен құжаттарды басшылыққа ала
отырып, таптық өрісі тар идеологияға бой ұрмай, Думаға депутат болған
қазақтарды ұлт қайраткерлері деңгейіне көтеріп, олардың халқымызға сіңірген
еңбегін жан-жақты көрсету. Бұл істе әсіресе, депутат қазақ өкілдерінің
қоғамдық-саяси күресін талдап, оның маңызын ашу.
Осы жоғарыда аталған мақсаттарды іске асыру үшін мынадай міндеттер
алға қойылды:
1. Қазақстан Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қайраткерлер- дің
қалыптасуына әсер еткен алғышарттарды, объективті және субъективті
факторларды анықтау
2. Мемлекеттік Думаның мәнін және мазмұнын ашу, онда қазақ депутат-
тарының сөз сөйлеу мәселесінің ішкі жүйесін көрсету;
3. Думаға депутат болған қазақ қайраткерлерінің қоғамдық саяси
көзқарастарын зерттеп, объективті баға беру.
4. Жер-су мәселесіндегі Дума депутаттарының көзқарастарын арнайы талдау.
5. Депутат болып сайланған қайраткерлердің тағдыры жайлы мәселені
қарастыру.
Осы міндеттерді жан-жақты шешу – қазақ қоғамының ғасыр басындағы
саяси-әлеуметтік даму эволюциясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік
береді. Ал бұл мүмкіндік бүгінгі мемлекеттік биліктің белгілері мен қызметі
жайлы тұжырымдар жасауға, ұлтаралық қатынас мәселелерін және қоғамды
демократияландырудың қиыншылықтарын өткендегі тәжірибе негізінде шешуге жол
ашады деген ойдамын.
Зерттеудің жаңалығы мен құндылығы: Қазақстан тарихындағы
ақтаңдақтардың бірі болып келген мәселеге бұрынғыдай таптық немес ұлттық
көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша жалпы адамзаттық тұрғыдан баға беріледі;
Думадағы қазақ депутаттарының саяси қызметтерін тарихи шындық
тұрғысында, тарихи –ғылыми жағдайда жан жақты ашып береді.
Тарихнамасы: Қазақстандық тарихнамада Ресейдегі болған төңкерістің
дала өлкесіне әсері, I –II-ші Мемлекеттік Думаның пайда болуымен қызметінің
кейбір мәселелері Б.С.Сүлейменов, П.М.Пахмурный, Ш.Я. Шафиро еңбектерінде
зерттелген. Бұл еңбекте таптық, коммунистік көзқараспен жазылғандықтан,
олар қазіргі тарих ғылымына қойылып отырған талаптарға жауап бере алмады.
Қазақстан тарихында Мемлекеттік Дума мәселесін зерттеудің негізін қалаған
белгілі тарихшы Б.С.Сүлейменов болды. 1949 жылы Б.С.Сүлейменов Бірінші
орсы революциясы жылдарындағы Қазақстан деген монографиялық еңбегі
баспадан шықты.Бұл еңбектің бір кемшілігі автор онда Ә.Бөкейханов, Бақытжан
Қаратаев сияқты қазақтың біртуар ұлдарының есімдері туралы ешнәрсе
жазбаған. Әрине оның сыры бәрімізге белгілі, сол үшін Б.Сүлейменовты
кінәлауға болмайды деп ойлаймын.
Осы мәселені зерттеуге үлесін қосқан тағы бір тарихшының бірі
Я.Шафиро. Оның Первые группы РСДРП и начало профсоюзного движения в
Казахстане (1905-1907 г.г.) атты еңбегі таптық тұрғыдан жазылған еңбектің
бірі. Шындықты бұрмалаған ол, тоталитарлық жүйенің ықпалына көніп,
коммунистік партияның мүддесіне орай халық тарихын жазуда оларды надан,
өркениетсіз деп көрсетуге тырысқан. Диплом жұмысы 1905-1907 және одан
кейінгі жылдардағы қазақтың ұлт зиялы- ларының қызметін прогресті құбылыс
ретінде бағалаған М: Қойкелдиевтің Алаш қозғалысы, Г.Сафаровтың
Колониальная революция атты еңбектері, Ә.Бөкейханов, Т.Рысқұловтың
мақалалары тағы басқа да көптеген еңбектерге сүйене отырып жазылды..
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, Мемлекеттік Думаның шақырылуы
– ғасырдың ірі әлеуметтік оқиғасы, II Мемлекеттік Думаның шешімдері және
оның қазақ қауымының тіршілігіне тигізген деген тараулардан және
Қорытынды, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1. I МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА: МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1. Мемлекеттік Думаның шақырылуы және партиялар мен әлеуметтік топтардың
қақтығысының өрлеуі
Мемлекеттік Думаның мәні мен мазмұнын түсіну үшін оның саяси
өмірдегі қажеттіліктен туындағанын ескеру керек. Ресей Мемлекеттік
Думасының өмірге келу мұқтаждығы өзінен-өзі пісіп-жетіліп келе жатты. Бірақ
оның түпкілікті орнай алмағанын да тарихтан білеміз. Ендеше ол
қажеттіліктер неден туды. Алдымен соған жауап беріп көрелік.
XX ғасырдың басында әлем елдерінде демократиялық революциялық
қозғалыстар, ұлт –азаттық қозғалыстар дәуірі өрлеп келе жатты. Соның
ішіндегі Ресейдегі 1905-1907 ж революция - ролі ерекше оқиға болды. Оның
ерекшілігі мынадай мәселелермен айқындалды:
1. капиталистік қатынастар дамып келе жатқан дәуірдегі алғашқы революция
болуында;
2. бұл революция дүние жүзі елдерінің азаттық үшін күресін бір саты
жоғары көтеруге әсерін тигізді;
3. Ресейдің отарына айналған ұлттар мен этникалық барлық әлеуметтік
топтары қатысқан халықтық-демократиялық революция болуында
XX ғасырдың басы Ресейде жаңа өндірістік қатынастар қанат жайып, ескі
феодалдық –патриархалдық құрылыстың сарқыншақтары әлі жойылып бітпеген
кезең болды. Осы жүйе нарықтық қатынастардың дамуына, елде демократиялық
тәртіптің орнауына тұсау болған, керітартпа күштерге қарсы күрестің кең
өрістеуіне жол ашты.1905 ж 9 қаңтардағы оқиғадан кейін елдегі саяси жағдай
шиеленісе түсті. Халық наразылыған шошыған патша Ішкі Істер министрі
Булыгинге 18 қаңтарда жергілікті адамдардан сайлау арқылы заң шығару
қызметіне тарту мәселесін қойды. Сөйтіп Ресейде алғаш мемлекеттік Думаны
шақыруға дайындық басталды.
Ресейде Мемлекеттік Дума дүниеге келген кезде шаруалар елдегі
халықтың басым көпшілігін құрады. Ал Ресейдің отары болып отырған қазақ
даласының саяси - әлеуметтік жағдайы төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ
даласындағы барлық халық саны 4 442,8 мың болса, оның 10,3 процентін қоныс
аударушы шаруалар, 6,3 процентін казактар, 83,4 процентін қазақтар
құрады[21, 51-б]. Яғни, отаршыл саясаттың қазақ даласына орыс шаруаларын
қоныстандырудың нәтижесінде халқының құрамы едәуір өзгерді. Ресей шаруалары
қарапайым егін және мал шаруашылығымен айналысып, ресей қоғамын азық-
түлікпен қамтамасыз етіп отырған негізгі өндіргіш күштердің бірі болып
отырған әлеуметтік тобы болды.
Революция басталысымен шаруалар күресінің сипаты екпіндей түсті:
кулактардың және казак әскерлері үстем тобының егістерін, шабындық және
жайылымдық алаптарын таптап тастаумен, байлардың және басқалардың
малын айдап, сондай ақ міндеткерлігін орындаудан, өсім ақылар төлеуден бас
тартумен, күш-көлігі әкетумен, көпшілігін жергілікті отаршылдық
әкімшілік өкілдерін сабаумен шектелді. Халқының басым көпшілігін қазақ
шаруалары мен қоныс шаруалар құраған өлкенің әлеуметтік-экономикалық
мешеулігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік Дума миллиондаған жерді аңсаған
шаруалардың мұң - мұқтажы болған жер мәселесін шеше отыра, империяда дау
дамайға жол бермей, демократиялық сипатта өзгерістер жасай отырып,
монархиялық құрылысты сақтап қалуға ниет етті. Шаруа жерсіз күнін көре
алмайтыны әуелден белгілі жағдай. Солардың жер мәселесін шешу жөніндегі
талаптарына құлақ аспау дәл осы сәтте үлкен саяси қателіктерге жол берумен
бірдей еді. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық
құрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды Сондықтан да
Дума революцияның өрлеп тұрған кезінде жұмысшылармен берік одақ құруға бел
буған шаруалардың жер мәселесін дұрыс, оңтайлы шешуге барынша мүдделік
танытты. Ал керісінше, патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен
түсінісе алмады, ортақ мәмлеге де келмеді Ресейде Мемлекеттік Дума
дүниеге келген кезде шаруалар елдегі халықтың басым көпшілігін құрады. Ал
Ресейдің отары болып отырған қазақ даласының саяси - әлеуметтік жағдайы
төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ даласындағы барлық халық саны 4 442,8 мың
болса, оның 10,3 процентін қоныс аударушы шаруалар, 6,3 процентін казактар,
83,4 процентін қазақтар құрады[21, 51-б]. Яғни, отаршыл саясаттың қазақ
даласына орыс шаруаларын қоныстандырудың нәтижесінде халқының құрамы едәуір
өзгерді. Ресей шаруалары қарапайым егін және мал шаруашылығымен айналысып,
ресей қоғамын азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырған негізгі өндіргіш
күштердің бірі болып отырған әлеуметтік тобы болды.
Революция басталысымен шаруалар күресінің сипаты екпіндей түсті:
кулактардың және казак әскерлері үстем тобының егістерін, шабындық және
жайылымдық алаптарын таптап тастаумен, байлардың және басқалардың малын
айдап, сондай ақ міндеткерлігін орындаудан, өсім ақылар төлеуден бас
тартумен, күш-көлігі әкетумен, көпшілігін жергілікті отаршылдық
әкімшілік өкілдерін сабаумен шектелді. Халқының басым көпшілігін қазақ
шаруалары мен қоныс шаруалар құраған өлкенің әлеуметтік-экономикалық
мешеулігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік Дума миллиондаған жерді аңсаған
шаруалардың мұң - мұқтажы болған жер мәселесін шеше отыра, империяда дау
дамайға жол бермей, демократиялық сипатта өзгерістер жасай отырып,
монархиялық құрылысты сақтап қалуға ниет етті. Шаруа жерсіз күнін көре
алмайтыны әуелден белгілі жағдай. Солардың жер мәселесін шешу жөніндегі
талаптарына құлақ аспау дәл осы сәтте үлкен саяси қателіктерге жол берумен
бірдей еді. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық
құрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды. Сондықтан да
Дума революцияның өрлеп тұрған кезінде жұмысшылармен берік одақ құруға бел
буған шаруалардың жер мәселесін дұрыс, оңтайлы шешуге барынша мүдделілік
танытты. Ал керісінше, патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен
түсінісе алмады, ортақ мәмлеге де келмеді
Қазақстанда помещиктік жер иелігі болмағандықтан, жер иелену
курияларына Сіздердің облыстардың атынан алдын ала есеп бойынша
Мемлекеттік думаға бір адам шақырылады деген ескертулер жіберілді. Яғни,
осыдан орыстар тұратын куриялар сайлауға қатысуға мүмкіндік алып,
жергілікті халық өкілдерінің думаға сайлану құқығының шектелгенін көруге
болады. Мемлекет жергілікті билік өкілдеріне: не допускать к участию в
этих выборах кочевых и бродячих инородцев, составляющих преобладающий
разряд населения в управляемой Вами области деген нұсқаулар беріп жатты.
Әрине бұл жағдай жергілікті халық өкілдерінің наразылығын туғызбай қоймады.
Мысалы, Верный қаласының тұрғындары 1905 ж 31 наурыздағы болған
жиналыстарында Жетісудан Думаға депутаттыққа 4 адамды (қазақ, ұйғыр, орыс,
қырғыз) жіберуді өтінді. Сондай-ақ Павлодар, Семей қазақтары да жергілікті
тұрғындарды сайлауға қатысу құқығына айыруға наразылықтарын білдірді.
Баспасөз беттерінде жергілікті ұлт зиялыларының патшалық дума саясатына
өлкенің барша халқының келіспейтіндігін білдіретін материалдары жарияланып
жатты. Алайда олардың ескертулеріне ешкім құлақ асқан жоқ. Міне осындай
елемеушілік ұлттық аймақтарда жаппай толқу туғызды. Ал мемлекет халықты
тыныштандыру мақсатында амалсыздан түрлі келісімдер мен уәделер беруге
мәжбүр болды.
Павлодар және Семей облыстары қазақтары патша саясатымен, Дала облыстарын
мекендеген халықтардың сайлауға қатыспай қалатындығымен келіспейтіндігін
ашық білдірді. Олар: үкімет жынысына, ұлтына және діни сенімдеріне
қарамай, жалпыға бірдей тікелей және тең дәрежеде сайлауға қатысуды
қамтамасыз етуі - дұрыс деп есептеді. Осы мәселеге орыс тілді газеттер де
өз пікірлерін білдірді. Ішкі Істер министрі Булыгиннің жобасы бойынша
Ресейдің сайлау туралы жаңа заңын қабылдауда жергілікті қырғыздарды жабайы,
қаңғыбас халық ретінде танып, оларды сайлауға қатыстырмау туралы қауесет
тарап жатыр -деген материалдар жазылып жатты. Ұлттық интеллигенция
өкілдері патшалық думаның саясатына өлкенің барлық халқының келіспейтіндігі
туралы материалдарды газет беттерінде жариялады. Ал билік солардың бірін де
ескергісі келмеді. Алайда Ресейдің өз ішінде және ұлт аймақтарындағы
халықтың наразылығының өрлеуі патша өкіметінің әртүрлі келісімдер мен уәде
беруіне мәжбүрледі.
1905 ж 6 тамыздағы Манифесте Думаның заңдары жарияланды. Қабылданған
сайлау заңы бойынша Ресей империясының құрамындағы барлық бодан елдердің
халықтары, солардың ішінде Орта Азия мен Қазақстан да сайлауға қатысуға
құқығы жоқ деп жарияланды. Бұл оқиға бүкіл халықтың наразылығын тудырды.
Павлодар және Семей облыстарында ұлт зиялылары өкілдері:Біз, шет аймақтағы
халықтарға қатысты сайлау туралы жаңа арнайы ереже шығады екен дегенді
естідік. Әрине ол ереженің мақсатын ... полицейлік өктемдіктің
заңдастырылуы - деп түсінуімізге болады. Сондықтан да осындай қабылданып
жатқан заң актілеріне өзіміздің келіспейтіндігімізді үзілді- кесілді түрде
білдіреміз. Біз жалпыға бірдей жынысына, ұлтына, дініне қарамай жасырын
және тікелей дауыс беру заңын қабылдауды талап етеміз- деген пікірін
білдірді. Булыгиндік дума революция отының өршуін тездетті. Әрине осындай
шешімдерімен халыққа ешбір жақсылық әкелмегенін өмірдің өзі көрсетті.
Ресейде революция өрті жаңаша сипатта өрледі.
Қазақстандағы революциялық қозғалыстың айтарлықтай өрлеуі 1905 жылғы
қазан-қараша айларында өтеді, ол кезде 17 қазандағы патша манифесінің
жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан
митингілерге, демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой
көтерулеріне ұштасқан болатын. Оларды дала өлкесінде Омбы қаласындағы 19
қазанда өткен митингі мен басқа да оқиғалар бастап берді, оларды
ұйымдастырушылардың бірі ұлт-азаттық қозғалыстың көшбасшысы Әлихан
Бөкеханов (1870-1937) болатын. Оның бастамасы бойынша манифест қазақ тіліне
аударылды және вице-губернатордың рұқсатымен облыстық баспаханада басылып,
10 мың данасы қазақ ауылдарына таратылды. Ә.Бөкейханов былай деп жазды:
Қазақтардың жүріп-тұруы арқасында манифест қысқа уақытта бүкіл даланың
қолына тиді. Жер-жерде қазақтар үлкенді-кішілі съездерге жиналды...
манифесті оқыды, оны түсіндірді, болашақтағы Мемлекеттік Дума сайлауы
туралы мәселелерді талқылады. Облыстың ең алыс түпкірлеріне қазақтар топ-
топ болып қалаларға барды, онда қала тұрғындары ұйымдастырған қалалық
митингілерге қатысты. Орыстар, татарлар, сарттар мен қазақтар бір туысқан
отбасына бірігіп кетті.
Қазақстанның барлық қалаларында 17 қазандағы манифестке арналған саяси
шерулер, митингілер мен жиналыстар толқыны жайылды. Перовскідегі, Оралдағы,
Қарқаралыдағы, Павлодардағы және басқаларындағы манифестациялар неғұрлым
ірі болды. Оларды орыстар арасынан да, қазақтардан да шыққан жергілікті
зиялылар ұйымдастырды. Омбы жандарм басқармасы бастығының мойындауынша,
Ә.Бөкейханов барлық митингілер мен петициялардың және үкіметке қарсы
үгіттердің ұйытқысы, даладағы... қазақтардың барлық діни-саяси қозғалысының
көшбасшысы және жетекшісі сияқты болды. Бұл күндерде Оралда Б.Қаратаев пен
Ж.Сейдалин, Қарқаралыда А.Байтұрсынов, Бекметовтер және Ж.Ақбаев және т.б.
ерекше белсенділік көрсетті.
Сөйтіп 1905 жылы 15 қарашада әйгілі Қарқаралы оқиғасы басталды. Ол
мұсылмандардың құрбан айт мерекесіне тұспа-тұс келді. Негізінен
қазақтардан, татарлардан, орыстардан және басқа ұлттардан тұратын 400-дей
адам қатысқан митингіде Ж.Ақбаевтан басқа бітістіруші судья Вайсерт, сот
тергеушісі Михалевич, священник Иванов, орманшы Астрейн, мұғалім Чемоданов,
жергілікті әскери команданың бастығы Гомбинский, әскери дәрігер
Богуславский, саяси бақылауда жүрген Соколов және басқалар сөз
сөйледі.Үкіметке қарсы ұйымдастырылған бас көтерудегі қазақ демократия- лық
зиялыларының орыс-қазақ училищесінің мұғалімі Аяғанов, бітістіруші судьяның
хат жүргізушісі Төлеңгітов ролі ерекше көрінді.
Бұл Қарқаралы оқиғаларының кең әлеуметтік базасы болғанын дәлелдейді,
дегенмен оларды ұйымдастырушылар қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы
өкілдері: Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, К.Тоғысов, Е.Итбаев т.б. болды.
Қазақстанда жұмысшылардың кішігірім және стихиялы бой көтерулерінен
неғұрлым ірі және ұйымдасқан бой көтерулерге ұласушы бірінші ресей
революциясының ең жоғары өрлеу кезеңі болып табылатын 1905 жылғы қазан-
желтоқсан кезеңінде де болып жатты. Өлкедегі жұмысшы қозғалысы нақ осы
айларда кен-зауыттардағы, кеніштердегі, шахталардағы, темір жолдардағы және
қала кәсіпорындарындағы ірі бас көтерулермен сипатталады, олар Ресейдегі
революциялық оқиғалардың жалпы барысымен тығыз байланысты еді.
Қазақстан теміржолшылары Ресейдің жалпы барлық темір жолдарын қамтыған
1905 жылғы қазандағы жалпыға бірдей саяси ереуілге белсене қатысты, оның
негізгі талаптары саяси кепілдіктер мен бостандықтарды дереу жариялау,
Құрылтай жиналысын шақыру және т.б. болатын.
17 қазандағы саяси бостандықтар беру туралы жоғары мәртебелі манифест
жұмысшы қозғалысын бәсеңдеткен жоқ, қайта оның бірінші толқынын туғызды.
Орынбор-Ташкент темір жолындағы поездардың жүрісі: солтүстік бөлігінде – 14
қазаннан 20 қазанға дейін, ал оңтүстік бөлігінде – 15 қазаннан 2 қарашаға
дейін тоқтатылды. Рязань-Орал темір жолының Покровск-Орал учаскесінде
ереуіл 11 қазанда басталып, 23 қазанда аяқталды және оған қоса поездардың
жүрісі тоқтатылды. Сібір темір жолындағы, сонының ішінде оның Омбы-
Петропавл учаскесіндегі қазан ереуілдері және одан кейінгі саяси ереуілдер
кезінде поездардың жүрісі тоқтатылмады, бұл магистральдің ерекше жағдайына
байланысты еді, онымен сол кезде батысқа жаралыларға, Қиыр Шығыстан қайтып
келе жатқан солдаттарға лық толы поезд эшелондары үздіксіз ағылып өтіп
жатты. Сонымен бірге Орынбор-Ташкент темір жолының оңтүстік бөлігінің
жұмысшылары бүкіл Түркістанды қамтыған Ташкент гарнизонының көтеріліс
жасаған солдаттарын патша өкімет орындарының айуандықпен жазалауына қарсы
наразылық белсенді өткен қарашадағы саяси бас көтеруге қатысты. Қазақстан
темір жолшылары Ресейдің жалпы барлық темір жолдарын қамтыған желтоқсандағы
саяси ереуілге қосылып, бұл орайда экономикалық сипаттағы да талаптар
ұсынды.
Петропавл, Орал, Перовск, Қазалы, Түркістан және басқалары сияқты темір
жол шеберханалары мен деполары бар көптеген станцияларда ереуілдік темір
жол комитеттері құрылып, поездардың жүрісіне басшылық етуді ғана емес,
сонымен қатар іс жүзінде жергілікті жерлердегі бүкіл билікті өз қолына
алды. Басқа станцияларда жаңа революциялық өкіметтің бастамасы болған
елеулі комитеттерінің міндеттерін атқарған делегаттар сайланды. Бұл жөнінен
Перовск революциялық комитетінің қызметі сипатты, ол 1905 жылғы қазаннан
желтоқсанға дейін үздіксіз дерлік ереуіл жүріп жатқан Ташкент темір жолының
бүкіл оңтүстік бөлігін іс жүзінде басқарып, теміржолшылар арасында жетекші
рөл атқарды. Комитеттің өкімімен Түркістан станциясынан Қазалы станциясына
дейін поездардың жүрісі тоқтатылып тастады, паровоздар ағытылып, олардың
механизмдері іске қосылмады, ал кондукторлар мен қызметшілер үйлеріне
жіберілді. Перовскіден екі жаққа да телеграфты комитет бақылауға алды. Ол
өз станциясындағы ғана емес, жолдың бүкіл оңтүстік бөлігіндегі азық-түлік
істеріне де өз бақылауын орнатты, жұмысшыларға станция буфетінен өнімдер
үлестіріліп берілді, мұқтаж жұмысшыларға қаражат жинау және т.б.
жүргізілді. Комитет қоғамдық және әкімшілік өмірді басқарды, қоғамдық
қауіпсіздік пен қазына мүлкін күзетуді жүргізді, арандатушылар мен
штрейхбрехерлерге қарсы сот ісін талқылаумен және т.б. айналысты.
Комитеттің төрағасы темір жол қызметшісі, бұрынғы халықшыл Е.З.Новоковский
болды. Комитетке депо жұмысшылары – социал-демократтар С.З.Табацкий мен
А.И.Горохов және басқалары кірді. 1905 жылғы қарашаның аяғында
теміржолшыларды басып-жаныштау үшін Ташкентке әскер келіп, олар станция мен
депоны басып алды, бірақ жолдың оңтүстік бөлігіндегі қараша бас көтеруі
Перовск комитетінің табандылығы арқасында 16 қарашадан 9 желтоқсанға дейін
жалғасты. Ал бұл кезде көршілес Орта Азия темір жолында ол 3 желтоқсанда
аяқталған еді.
1905 жылдың қазан-желтоқсан айындағы жұмысшылардың өнеркәсіп орындары
мен темір жол станцияларындағы бас көтерулері,1905 жылдың желтоқсанындағы
Ресей темір жолдарындағы бүкілресейлік саяси ереуілге орай Рязань-Орал
темір жолының Покровск-Орал учаскесінде 11 – 23 желтоқсан аралығында
жолаушылар және тауар тасу қатынасы тоқтатылды. Орал станциясында
теміржолшылардың көп адам қатысқан жиналысы өтті. Оларда осы магистраль
жұмысшылары мен қызметшілерінің 1905 жылғы 15 қарашадан 6 желтоқсанға дейін
өткен съезінің Мәскеуден оралған делегаттары сөз сөйледі.
Ереуілге теміржолшылардың комитеттері басшылық етті, олар телеграфты,
жүріс және жол қызметтерін өздерінің қолына алды, темір жол бастықтарын
шеттетті. Жол бойындағы жұмысшылар мен қызметшілердің мұқтаждарына арналған
азық-түлік поездарының жүрісі ғана жүзеге асырылды. 14 желтоқсандағы Орал
станциясы мен депосын әскерлер басып алды, ал ереуіл 22 желтоқсанға дейін
жалғасты, барлық поездардың тұрақты жүрісі 23 желтоқсаннан бастап қана
қалпына келтірілді.
Желтоқсан саяси ереуілі Орынбор-Ташкент темір жолының солтүстік бөлігі
бойынша ерекше табысқа жетпеді, оларға Орынбор станциясы бас шеберханалары
жұмысшылары, Ақтөбенің теміржолшылары ғана қосылды; поездардың жүрісін
тоқтату әрекеттеріне дер кезінде шақырылған казактар мен әскери күзет
кедергі жасады.
1905 жылдың желтоқсанында Павлодарда өзінші жұмысшылар ұйымдасқан түрде
бас көтерді. Олар комитет сайлап, әкімшілікке өздерінің: жалақыны арттыру,
зейнетақы қорын көбейту, тегін медициналық көмек көрсету, ақы төленетін
демалыс беру және т.б. жөніндегі талаптарын қойды.
Ереуіл қозғалысы жергілікті жұмысшылардың, әсіресе кен және кен-зауыт
өнеркәсібінде жұмысшылардың басқа да санаттарын қамтыды. Өлкенің кенші-
жұмысшыларының ең ірі және ұйымдасқан бас көтерулері 1905 жылдың
желтоқсанында Успен кенішінде өтті, ол басқа кеніштермен, Қарағанды көмір
кен орындарымен және Спасск мыс-балқыту зауытымен бірге бұл кезде француз
капиталисі К.А.Карноның иелігінде болатын. Кеніште 334 адам жұмыс істеді,
олардың ішінде 269 қазақ және 65 орыс болды: соңғыларының арасында Оралдан,
атап айтқанда, Нижний-Тагиль зауытынан келген тұрақты жұмысшылар аз
болмады, бой көрсетулерге қатысушылардың алдыңғы қатарлы бөлігін құраған да
солар болатын. Кеніш жұмысшылары 1906 жылғы 6 желтоқсанда митингіде
өздерінің әкімшілікке талаптарын әзірлеп, олардың алдына қойды, олар
негізінен экономикалық сипатта, Орыс-қазақ одағын құрды. Оны Петр
Топорнин, Владимир Мартылога, қазақ жұмысшылары Ә.Байшағыров, Ы.Қасқабаев
және басқалар басқарды, өздерінің талаптары қанағаттандырылмаған жағдайда
орыс-қазақ бас көтеруін жариялайтын болып шешті. Ол 11 желтоқсанда
басталып, капитализмге қарсы орыс-қазақ одағы ұранымен өтті. Кеніш
басқарушысы бас көтерушілерге қарсы күресте жергілікті болыстардың
билеушілерін билер мен ақсақалдарды пайдаланды, олар қазақ жұмысшыларына
қысым көрсетті. Бұл табысқа жеткізбеді, өйткені жұмысшылар ұйымдасқан түрде
және біртұтас табандылықпен қимыл жасады. Сондықтан кеніш әкімшілігі
жұмысшылардың негізгі талаптарын қанағаттандырды: жалақыны көтерді, 8
сағаттық жұмыс күнін енгізді, азық-түлік бағасын төмендетті, су өткізбейтін
киіммен және аяқ киіммен қамтамасыз етті және т.б. Бірақ ереуіл
аяқталғаннан кейін оның ұйымдастырушыларын жазалай бастады, 16 адамды,
соның ішінде П.Топорнинді және жұмысшылардың басқа да басшыларын жұмыстан
шығарды. Успен кенішіндегі бас көтеру, әсіресе орыс-қазақ одағының
қызметі, өздерінің саяси және басқа жұмысшыларының ынтымағын нығайғанын
дәлелдеді.
1.2 Қазақстанның саяси партияларының қоғамдық-саяси дамудағы ықпалы
І-ші Мемлекеттік Думаға сайлау оңайлықпен өте қоймады: біріншіден,
сайлау науқаны кезінде әртүрлі партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысы
күшейді. Сайлау саяси билікке ұмтылған партияларға да либералдық ағым
бағытындағы көңіл күйлерге де мемлекеттің барлық бақылау органдары
тарапынан полициялық қадағалаулар мен қуғындау тұрғысында өтті. 1906 жылы
ақпанда мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне саяси партияның қандайының
қатарына болса да өтуіне тиым салған бұйрық шығарды.
1906 жылы большевиктер партиясы көктемде осы жағдайларды ескере
отырып, Думаның шешімдеріне бойкот жариялау туралы шешім қабылдады.
Өйткені, Қанды жексенбі оқиғаларынан кейін, патша өкіметіне деген
сенімнің күл талқаны шықты. Ол өкіметтен ешқандай жақсылықты күтудің мүмкін
еместігіне халықтың көзі жетті. Сондықтан патша өкіметін құлату, төңкеріс
жасау үшін сайлау компанияларына қатынасудан гөрі саяси күрестің тереңдеп
әрі қанат жаюы қажет еді. В.И.Лениннің сөзімен айтқанда конституциялық
болмас іспен жұбатудан (иллюзия), парламенттік ойыннан қауіпті ешнәрсе
жоқ[28, 306-б].
Қазақстан халқының саяси санасын көтеруге Мемлекеттік Дума сайлауы да
айтарлықтай рөл атқарды. Сайлау кезінде саяси партиялардың сайлаушылар
даусы үшін күресі өрістеді. Мемлекеттік Дума сайлауы сословиелік
теңсіздікке және мүлік цензіне негізделген жүйе бойынша өткізілді.
Сайлаушылар тең емес 4 курияға: егіншілік, қалалық, шаруа және жұмысшы
курияларына бөлінді, оның өкілдігі бірдей болған жоқ: помещиктер ерекше
артықшылыққа ие болды, олардың бір даусы қалалықтардың 3 даусына,
шаруалардың 15 даусына және жұмысшылардың 45 даусына теңестірілді. Империя
халқының көпшілігін құраған шаруалардың жұмысшылар алдында кейбір
артықшылықтары болғанымен, алғашқы екі куриямен салыстырғанда дауыстары
азырақ боды. Бұл жүйе жұмысшылардың құқықтарын қатаң шектеді, олардан
сайлауға 25 жастан асқан, фабрика-зауыт, тау-кен және кен-зауыт
өнеркәсібінің, темір жол шеберханаларының кемінде 50 адамы бар
кәсіпорындарында жұмыс істейтін еркектер ғана қатыса алатын болды. Соның
нәтижесінде Ресейдің барлық жұмысшыларының ¾ бөлігі сайлауға қатысудан
шеттелді. Ұлттық шет аймақтар халқының да құқықтарына қысым жасалды,
Мемлекеттік Думаға орыс тілін білмейтін және т.б. бұратана сайлана
алмады. Қазақстандағы Мемлекеттік Дума сайлауы орыс халқының сайлауы едәуір
болатын өлкенің ең ірі облыстарында социал-демократтар мен трудовиктер
партиясы мүшелерінің, ал қазақ халқы арасында либерел-демократиялық ұлттық
зиялылар өкілдерінің зор ықпалы болғанын көрсетті.
Мемлекеттік Дума сайлауы Қазақстанның бүкіл аумағында төтенше жағдай
талаптарымен өткізілді. Мұның өзі орасан үлкен өлкенің бүкіл қазақ халқын
кемсітуге әкеп соқты, бұл орайда өкімет орындарының озбырлығы ерекше болды,
олардың басты мақсаты қазақ халқының өкілдерін патшалық ресейде алғаш рет
құрылған заң шығарушы өкімет органдарына жібермеу болатын. Ақмола
облысындағы сайлауда полициялық озбырлықтың кең құлаш жайғаны сонша, оған
қарсы айтылған шағымдар Мемлекеттік Думада талқыланды.
І Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан 9 депутат, оның ішінде 4 миллиондық
қазақ халқынан 4 депутат: Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, А.Қалменов және
Б.Құлманов сайланды. Орыс халқы 5 депутат сайлады: В.И.Ищерский,
И.П.Лаптев, В.В.Недоносков, Н.Е.Дыхнич, Н.Я.Коншин сайланды.
Патша халық бұқарасының назарын алаңдату үшін шақырған І Мемлекеттік
Дума оның үміттерін ақтамады, ал оның мінберін партиялар өз мақсаттарына
пайдаланды.
І сайланған Мемлекеттік Думада А.Қалменов пен заңгер А.Бірімжанов
ерекше белсенділік көрсетті. А.Бірімжанов Петербургке 1906 жылғы шілденің
ортасында ғана барғанымен, ол аграрлық мәселе бойынша ескертпелер мен
ұсыныстар айтып сөз сөйледі.
Елдегі революциялық бой көрсетулердің бәсеңдеуін пайдаланып, 1906 жылғы
8 шілдеде патша Думаны қуып таратты. Ә.Бөкейханов кадеттер, трудовиктер мен
социал-демократтар шақырған бұрынғы Мемлекеттік Дума мүшелерінің Выборгтегі
жиналысына қатысты, онда халыққа салық төлемеуге, үкіметке қарыз және
қосымша солдаттар беруден бас тартуға шақырған үндеу қабылданды. Осы үшін
Санкт-Петербург сот палатасы Ә.Бөкейхановқа 3 ай түрмеге қамауға үкім
шығарып, Семей түрмесіне қамалды. Содан кейін Самараға жер аударылды.
ІІ Мемлекеттік Дума сайлауы 1905 жылғы 6 тамыздағы 11 желтоқсандағы
сайлау заңдары негізінде өткізілді. Қазақстан мен Сібірдің төмен жалақы
алатын темір жол жұмысшылары бұл кемсітушілік заң бойынша сайлау
құқықтарынан айрылды.
Дума депутаттарының бірі М.Шахтахтинский ІІ Мемлекеттік Думаның
нәтижелері барлық конституцияшылдарды, орыс бұратаналарын орыс
конституцияшылдарымен бірлесіп конституцияны қорғау үшін бірігуге мәжбүр
етуге тиіс болғандықтан қауіп туғызады деген пікір айтты. ІІ Мемлекеттік
Дума негізінен кадеттерден, социал-демократтар мен октябристерден тұрды.
ІІ Мемлекеттік Дума Қазақстаннан енді 14 депутат, соның ішінде, қазақ
халқынан 6 депутат болды, олар: молда Ш.Қосшығұлов – Ақмола облысынан, би
Х.Нұрекенов – Семей облысынан, адвокат Б.Қаратаев – Орал облысынан, сот
тергеушісі А.Бірімжанов – Торғай облысынан, Т.Аллабергенов – Сырдария
облысынан, қатынас жолдары инженері М.Тынышбаев – Жетісу облысынан. Бұл
Думаға орыс халқынан 8 депутат: әскери дәрігер А.К.Виноградов – Ақмола
облысынан, аграном И.Ф.Голованов – Торғай облысынан, мал дәрігері
И.И.Космодамианский – Орал облысынан, заңгер Н.Я.Коншин – Семей облысынан,
село дәрігері Ф.А.Еремин – Орал казактарынан, алым инспекторы И.П.Лаптев –
Ақмола облысының сібір казактарынан, фельдшер Я.И.Егошкин – Жетісу
казактарынан, фабрикант М.А.Гаврилов – Верный қаласынан сайланды.
Қазақ халқынан сайланған ІІ Мемлекеттік Дума депутаттары кадеттерге
қосылды және мұсылман фракциясына кірді, олар Ресейдің басқа
ұлтшылдарымен бірлесіп шет аймақтарға шаруаларды қоныс аударудың
тоқтатылуын талап етті. Бір айта кетерлігі, барлық жерді
муниципализациялауды, яғни оны жергілікті өзін-өзі басқару органдарына
беруді жақтап сөз сөйлеген ұлтшылдарды да сынай отырып, большевиктер
дегенмен де соңғыларының патша өкіметінің шет аймақтарындағы қоныстандыру
саясатының ауыр зардаптары туралы берген сипаттамасының әділ екенін
мойындады. Сондықтан В.И.Ленин өзінің 1905-1907 жылдардағы бірінші
революциядағы социал-демократияның аграрлық бағдарламасы деген еңбегінде
депутат Б.Қаратаевтың ІІ Думада сөйлеген сөзінен мынадай үзінділер
келтіреді, ол Қырғыз-қайсақ халқының атынан былай деді: Біз қырғыз-
қайсақтар... өз бауырларымыз- шаруалардың жерден тапшылық көріп отырғанын
терең түсінеміз және сезінеміз, біз ықыласпен ығысуға әзірміз, бірақ
артық жер өте аз, ал қәзіргі уақытта қоныстандыруға қоса қырғыз-қайсақ
халқын көшіріп жіберу жүріп жатыр... қырғыздар жерінен емес,тұрғын
үйлерінен көшірілуде. Қырғыз-қайсақтар барлық оппозицияшыл фракцияларға
әрқашанда тілектес.
ІІ Мемлекеттік Думаны қазақ депутаттары патша өкіметінің қоныс аудару
саясатына үнемі қарсы шығып отырды, мәселен, депутаттар Б.Қаратаев,
А.Бірімжанов, Ш.Қошығұлов, Х.Нүрекенов белсенді түрде, осы Дума жұмыс
істегеннен заң шеңберінде, патша өкіметінің қоныс аудару саясатына әйтеуір
бір ықпал етуге тырысты. Бірақ қоныс аудару істері жөніндегі ведмоствоны
басқарған кінәз Васильчиковтан: ХХ ғасырда қазақтардың көшпелі тұрмыс
салтын тоқтату, осы үшін де қоныс аударушыларды көптеп жіберу қажет, -
деген айқын жауабын алды.
Мемлекеттік Думада депутаттар Т.И.Седельников, Н.Бородин және басқалар
қазақ халқының мүдделерін қорғап сөз сөйледі.
ІІ Мемлекеттік Думаны патша 1907 жылғы 3 маусымда қуып таратты, социал-
демократиялық фракция қамауға алынып, Сібірге айдалды. Империяның
орталығында да, оның шет аймақтарында да, соның ішінде Қазақстанда да
реакцияның жүгенсіздігі басталды.
Бірақ осы жағдайларда да халық бұқарасының бой көрсетулері жалғаса
берді. ІІ Мемлекеттік Думаның қуып таратылуына қарсы наразылық белгісі
ретінде жергілікті жерлерде митингілер, демонстрациялар және т.б.өтіп
жатты, олар Ақтөбе, Петропавл, Қостанай, қалалары мен басқа да қалаларда
болып өтті.
Думаға деген сенімсіздік, оған қарсы белсенді бойкот ұйымдастыруды
Қазақстандағы социал-демократиялық ұйымдар қолдады[29, 141-б]. Думаны
шақыру жөніндегі дайындықта көптеген олқылықтар мен қателіктерге жол
берілді. Сондықтан да, 1906 жылы 8 - ақпанда үкімет II Думаның, I-ші
Булыгиндік думаның кебін кимес үшін арнайы бұйрық шығарады. Онда:
Мемлекеттік Кеңес және Мемлекеттік Думаға сайлауға жалпы халықтың қатыспай
қоюы немесе сайлауға қарсы әрекеттерге байланысты әкімшілік жаза қолданып,
(4 ай мен 8 айға дейін) түрмеге жабу туралы айтылды [17,41-42б]. Ал Ішкі
істер министрі Дурновоны жаңа Думаның тағдыры қатты мазалады. Ол Дала
генерал-губернаторына былайша ескертті: Маған Ішкі Істер Министрлігінің
берген мәліметтері бойынша, сенімсіз қауіпті пиғылдағы топтар Мемлекеттік
Думаның шақырылуы үшін барлық қолдан келген қылмысты әрекеттерін жасау
арқылы кедергі жасауға дайындалуда.. Әсіресе, революциялық пиғылдағы топтар
сайлауға дайындық және сайлау қарсаңында өздерінің зиянды әрекеттерін
жасауға барынша ұмтылуда. Сондықтан да Сізден сайлау науқаны қарсаңында
тәртіптің, тыныштықтың сақталуына қажетті барлық қолдан келген шараларды
қолданып, Мемлекеттік Думаны сайлауды өз дәрежесінде өткізуге қажетті
барлық жағдайды жасалынуын, қауіпті, күдікті топтар байқалса, тез арада
ұстап, қылмыстық жауапкершілікке дер кезінде тартуды талап етемін . [29,
142-б].
1.3 Мемлекеттік Думаны сайлауға қазақ даласында ұйымдастырылған
саяси шаралар
Қазақ зиялылары, жалпы қарапайым халық Мемлекеттік Думаға сайлауға
қандай дайындықтармен келді?
Қазақ зиялыларының саны жөнінен ғана емес, сонымен қатар ықпалы жөнінен
де неғұрлым елеулі бөлігі либерал-демократиялық көзқарастарда тұрды. Бұлар
негізінен даладағы аристократиялық топтардың өкілдері болатын, дегенмен
олардың арасынан ауылдың орташа және төменгі топтарынан шыққандар да
кездесті. Олар 1905 жылдың желтоқсанында Оралда 5 облыстың қазақ халқы
делегаттарының съезін өткізіп, өз партиясын – Ресей конституциялық-
демократиялық партиясының бөлімшесін құруға әрекет жасады. Съезд Ресейдегі
әрбір азаматтың ұлтына, тегіне, діни сеніміне қарамастан сайлауға және
сайлануға құқықты екендігін мойындауды талап етті. Яғни, 17 қазандағы патша
манифесімен берілген бостандықтар шеңберінде қазақтардың ұлттық мүдделерін
қорғауға тиіс болатын. 1906 жылдың ақпанында Семейда қазақтардың екінші
съезі болды. Осы съезде Әлихан Бөкейханов қазақ елінің атынан сөз сөйледі.
Ол өз сөзінде қазақ даласын мекендеген қазақ деген халықтың бар екендігін,
өзін сол халықтың ұлы екендігін айта келе: Осында сөйлеген, поляк, латыш,
малорос өкілдерінің сөзін тыңдай отырып, мен ескі кітапты оқығандай
боламын. Бізде қырғыз тіліндегі мектептер қуғын –сүргінге ұшырауда. Бізді
цензура аямай басып жаншуда. Мысалы қазақ тіліне аударылған М.Крыловтың 46
мысалын бастыру үшін цензурадан рұхсат ала алмай сандалғаныма 13 айдай
болды. Крестьян начальниктері (көбі бұрынғы ротмистерлер) қазақ тіліндегі
істерді қарауға мойын бұрмайды. 128 ақпандағы бұйрықтан кейін қырғыздар
жиналып, өз мұқтаждықтарын петицияға түсірген еді. Бірақ почта ол петицияны
Петерборға жіберуден бас тартты, мұнан соң петицияны жақын арадағы (400
шақырым) екінші қаладан зорға жөнелттік. Қазақтың мұқтажы шаш етектен.
Сайлау науқанының таяп қалғанын жадымда ұстап, мен әлгінде ғана съезд
жергілікті тілдерді шектеудің барлық түрі тыйылсын деп шешімді шығаруы
қажет деген мырзалардың ұсынысын қуаттаймын - деді. Сонымен қатар ол
кадеттерге жақын бағдарламаны мақұлдады, бірақ оған өлкеге шаруалардың
қоныс аударылуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін байырғы халықтың
меншігі деп тану, ұлттық мектептер ашу, және т.б. туралы талаптарды
енгізді. Бұл саяси ағымды Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Тынышбаев,
М.Шоқаев, М.Дулатов, Б.Қаратаев және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті
қайраткерлері басқарды. Олар дін ұстану бостандығын жақтап, әсіресе үкімет
пен жергілікті органдардың мұсылман дініне қарсы актілеріне қарсылық
білдірді. Ұлттық мәдениетті дамытуды, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін
басқа тілдермен тең қолдануды жақтады.
Автономистердің съезі 1906 ж Петербургте өтті. Бұл съезге қазақтың
көптеген саяси қайраткерлері қатысты. Соның бірі сол кезде Санкт-
Петербургте I Александр атындағы Жол қатынасы инженерлерін даярлайтын
институттың студенті Мұхамеджан Тынышбайұлы қатысып, баяндама жасады. Ол
өз сөзінде өжеттілігін, батылдығын, ұлтын сүйетін ұлт жандылығын көрсете
отырып, баяндамасында патша өкіметінің әділетсіздігін, шет аймақтардағы
халықтарға жасап отырған зорлық-зомбылығын, халықтың құқығын аяғына басқан
жексұрын тәрбітін батыл айыптап, ымырасыздықпен әшкереледі. Ол өз
сөзінде:қазақтардың тілін, салт-дәстүрін, діни сенімін, жалпы ерекше
болмыс-бітімін қуғындау, тағылық және айуандықпен жазалау арқылы ұлт
ретінде жойып, бүтін өлкені орыстандырып жіберуді тоқтату керектігіне назар
аударды. Әр түрлі әкімшілік шаралар, нұсқаулар мен ережелер арқылы
қазақтарды заңнан тыс тобырға айналдырып, оларды өзінің ата қонысынан айыру
саясатын көздегенін ашына айтып, ендігі уақытта халыққа автономшылық
дәрежеде болса да еркіндік беруді талап етті. Осы сөздерінің
М.Тынышбаевтың көрегенділігін, қазақ халқының басына төнген қауіпті батыл
әшкерелеп, қаймықпай сөйлеуі еліне, жеріне, ұлтына деген сүйспеншілігін,
көзі ашық, көңілі қырағы жан екендігін көрсетеді.
1905 жылғы саяси өрлеу, Думаға дайындық Ресей көлемінде, соның
ішінде қазақ даласында да түрлі саяси шараларды ұйымдастырумен қатар жүрді.
Отаршыл жүйемен күресте қазақ зиялылары басқа ұлт өкілдерімен қатар орыстың
демократиялық күштерімен ықпалдасып қимыл жасауды түсініп, бұл шараларға
белсене араласып, сол арқылы қазақ қоғамының алдында тұрған мәселелер мен
оның шешілу жолдарын айқындауды көздеді.
1905 жылы 6-13-қарашада Мәскеуде Ресей мемлекетінің жергілікті
өлкелерден келген өкілдерімен қалалық қоғам қайраткерлері бірігіп съезд
өткізді. Олар І-ші Мемлекеттік Думаны Құрылтай жиналысына айналдырудың
жолдарын қарастырды. Съезд Ресейдегі әрбір азаматтың ұлтына, тегіне, діни
сеніміне қарамастан сайлауға және сайлануға құқықты екендігін мойындауды
талап етті. Осы съезге Әлихан Бөкейхан қатысып, қазақ елінің атынан сөз
сөйледі. Орал мен Алтай аралығын мекендейтін қазақ деген халықтың перзенті
екендігін айтты. Осында сөйлеген поляк, латыш, малорос өкілдерінің сөзін
тыңдай отырып, мен ескі кітапты оқығандай боламын. Бізде де қырғыз-қазақ
тіліндегі мектептер қуғын-сүргінге ұшырауда. Бізде де цензура аямай
жаншуда. Мысалы қазақ тіліне аударылған М.Крыловтың 46 мысалын, бастыру
үшін цензурадан рұқсат ала алмай сандалғаныма 13-ай өтті. Крестьян
начальниктері (көбі бұрынғы ротмистрлер) қазақ тіліндегі істерді қарауға
мойын да бұрмайды. 18-ақпандағы бұйрықтан кейін қырғыздар жиналып, өз
мұқтаждықтарын петицияға түсірген еді. Бірақ почта ол петицияны Петерборға
жіберуден бас тартты. Мұнан соң петицияны жақын арадағы (400 шақырым)
екінші бір қаладан жібермек болғанымызда, тағы да жаңағы оқиға қайталанды.
Бұл да болмаған соң келесі бір (760 шақырым әрідегі) қаладан зорға дегенде
жөнелттік. Қазақтың мұқтажы шаш етектен... Сайлау науқанының таяп қалғанын
жадымда ұстап, мен әлгінде ғана съезд жергілікті тілдерді шектеудің барлық
түрі тыйылсын деп шешім шығаруы қажет деген мырзалардың ұсынысын
қуаттаймын[29, 144-б] - деді.
Автономистердің съезі осы жылы Петербургте қараша айында өтеді. Бұл
съезге қазақтың белгілі саяси – қоғам қайраткерлері Мұхамеджан Тынышбайұлы
қатынасып, баяндама жасады. Бұл кезде ол Санк-Петербургтегі І – Александр
атындағы Жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институттың студенті болатын.
Мұхамеджан Тынышбайұлы баяндамасында патшалық зорлықшыл тәртіпті
ымырасыздықпен әшкереледі. Мұның өзі сол кездегі ең бір батыл әрекет еді.
Ол отаршыл үкіметтің қазақтардың тілін, салт-дәстүрін, діни сенімін, жалпы
ерекше болмыс-бітімін қуғындау, тағылық және айуандықпен жазалау арқылы ұлт
ретінде жойып, бүтін өлкені орыстандырып жіберуді тоқтату керектігіне назар
аударды. Әр түрлі әкімшілік шаралар, нұсқаулар мен ережелер арқылы
қазақтарды заңнан тыс тобырға айналдырып, оларды өздерінің ата-қонысынан
айыру саясатын көздегенін ашына айтып, ендігі уақытта халыққа автономиялық
дәрежеде болсада еркіндік беруін талап етті[39, 25-26]. Қазақ халқы
мемлекеттік Думаға сайлауға қатынасу құқына 1906 жылдың ақпан айының соңғы
күндерінде ғана мүмкіндік алды. Яғни империяға қараған әкімшілік аумағы
бойынша сайлау қазақ даласында ең соңында өткізілді. Егер ол метрополияда
үш жетінің ішінде (1906 жылдың 26 – наурызынан 20-сәуіріне дейін) аяқталған
болса, І-Мемлекеттік Дума таратылған күні Жетісу облысында сайлау әлі өтіп
те үлгерген жоқ еді[10, 48-б]. Ал 1906 жылы 27-сәуірде Мемлекеттік Дума өз
жұмысын бастап кеткенде Семей облысында болыстар өз сайлаушыларын енді ғана
анықтаған болатын[29, 145-б]. Негізгі таңдау алдындағы күрес қалаларда
болды. Социал-демократиялық бағыттағы үгіт Петропавловскіде жергілікті
социал-демократтар меньшевиктер өкілін әшкерелеп, қолөнершілер мен
қызметкерлердің жиналысына қатынасушы ларды революциялық күресті
жалғастыруға шақырды[29, 145-б]. Ал мамыр айында социал-демократтар қалалық
дума мекемесінің жанында ашықтан-ашық РСДРП-ның сайлаушыларға арнаған
үндеуін таратты.Сайлауды өткізбеу жөнінде сайлау компаниясының шешімі
шықпай тұрып-ақ, үлкен жұмысты Омбы партия комитеті жүргізді. Олар
азаматтар үшін 2000 дана үндеу таратып, онда халыққа помещиктердің,
чиновниктердің, полиция мен капиталистердің жеке билігі де, Мемлекеттік
Кеңес пен Думаның да қажеті жоқ... делінген. Сайлау мәселесі Қостанай
демократтарының шығарған үндеулерінде де көрініс тапты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz