Мемлекеттік дума туралы

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ. . . . 6

1. МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШАҚЫРЫЛУЫ - ҒАСЫРДЫҢ ІРІ ӘЛЕУМЕТТІК ОҚИҒАСЫ . . . 10

1. 1 Партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысының өрлеуі . . . 10

1. 2 Қазақстанның саяси партияларының қоғамдық-саяси дамудағы ықпалы . . . 13

1. 3 Қазақ кадет партиясы бағдарламасының жалпыұлттық, демократия лық сипаты . . . 19

2. II МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАНЫҢ ШЕШІМДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚАУЫМЫНЫҢ ТІРШІЛІГІНЕ ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ . . . 27

2. 1 Думаға сайлау қарсыңындағы қарбалас . . . 27

2. 2 Думаның Дала өлкелеріндегі қазақтар қауымына әсері . . . 37

2. 3 ІІ-ші Мемлекеттік Думаның күн тәртібінде қойылған мәселелердің І-ші Мемлекеттік Думадан айырмашылығы . . . 40

2. 4 Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттары және жер-су мәселесі . . . 42

2. 5 Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қазақ қайраткерлерінің тағдыры . . .

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 55

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 58

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі:

XX ғасырдың бас кезінде Ресейдің де, соның ішінде Қазақстанның да қоғамдық саяси өмірінде күрделі оқиғалар мен елеулі өзгерістер болды. 1905 -1907 жылдары өлкеде жұмысшылардың шаруалардың және басқа да халық топтарының жергілікті өкімет орындарының, байлар мен өнеркәсіп иелерінің озбырлығына қарсы жекелеген стихиялы бой көтерулері болып жатты. Қазақстанда жұмысшы қозғалысы кеңейе бастады. Ереуілдер саны артып, олар енді бұқаралық және табанды сипат алды. 1901 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Қарағанды кен орындарында Орынбор губерниясынан келген башқұрт жұмысшылары ереуіл жасады, олар жалақыны келісім шарт бойынша төлеуді талап етті ереуілшілерді басқа да жұмысшылар қолдады 1902 жылдың ортасында Семей облысының Зайсан уезінде Михайлов кенішінің жмысшы қазақтарының толқуы болып өтті. өз талаптары қанағаттандырылмаған жұмысшылар кеніштен кетіп қалды. Соның салдарынан жұмыс тоқтап қалды. 1902 жылы маусым -тамыз айларында Екібастұз көмір кендерінде жұмысшылардың ереуілдері болып, олар жалақының ұзақ кідіртілуіне қарсы шықты және дереу әрі толық есеп айырысуды талап етті. Табанды күрестен жұмысшылар жеңіске жетті. 1905 жылы 9 қаңтарда Ресейдегі толқулар революцияға ұласты. 1905 жылы 17 қазандағы патша манифесінің жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан митингілерге, демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой көтерулеріне ұштасқан болатын.

Осы бой көтерулер назар аударарлық әлеуметтік мәселе - буржуазиялық демократиялық даму жолындағы өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталған болатын. Әсіресе соның ірі әлеуметтік оқиғасы патша өкіметі Мемлекеттік Думаны шақыруға мәжбүр болғандығы еді. Жоғарғы заң шығарушы органның 12 жыл тарихы, 1905-1917 ж. ж. арасындағы қызметі Ресейдің қоластындағы халықтардың өміріне де өзінің ерекше әсерін қалдырды. Ресейдің Думасы елдегі құрылған әртүрлі партия фракцияларының және ұлт аймақтардағы саяси қозғалыстардың өкілдерінің бас қосқан маңызы зор мәселелерді талқылайтын бірден бір өкілетті органға айналды. Ол Ресей Империясының алғашқы парламенті ролін атқара бастады. Думаның осы кезеңдегі атқарған қызметі 1917 ж. Ақпан төңкерісінің әзірлігіне бастама болды десек те артық айтпаған болар едік. Яғни оның сол кездегі көтерген басты мәселелерінің бірі патша самодержавиесінің тежеусіз кеткен озбырлығын шектеу, халыққа бостандық, азаттық, теңдік беру идеяларының бастамасының негізі болды.

Кеңес дәуірі кезінде Мемлекеттік Думаның ролі жайлы нақты пікірлер бұрмаланды. Оны буржуазия мен помещиктердің біріккен таптық ұйымы, саяси - қоғамдық сілкініске қарсы, халықты алдау-арбау, оларды революциялық қозғалыстан тыс теріс бағытқа сілтейтін реакцияшыл қауымдар ортасы деп қарады. Думаның депутаттарының сол кезеңде елдегі саяси құрылыстың осал жақтарын қатал сынға алып, шын мәнінде демократиялық өзгерістер жасауға ұмтылғаны олардың батыл қадам еді. Думаның алғашқы отырыстарына қатысқан қазақ депутаттары 17 қазандағы патша манифесімен берілген бостандықтар шеңберінде қазақтардың ұлттық мүдделерін қорғауға тиіс болатын. Олар 1906 жылдың ақпанында Семейда қазақтардың екінші съезінде кадеттерге жақын бағдарламаны мақұлдады, сонымен қатар оған өлкеге шаруалардың қоныс аударылуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін байырғы халықтың меншігі деп тану, ұлттық мектептер ашу, және т. б. туралы талаптарды енгізді. Бұл саяси ағымды Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Тынышбаев, М. Шоқаев, М. Дулатов, Б. Қаратаев және қазақ зиялыларының басқа да көрнекті қайраткерлері басқарды. Олар дін ұстану бостандығын жақтап, әсіресе үкімет пен жергілікті органдардың мұсылман дініне қарсы актілеріне қарсылық білдірді. Ұлттық мәдениетті дамытуды, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін басқа тілдермен тең қолдануды жақтады. Алайда осының салдарынан бұл органға қазақ сахарасынан делегат болып сайланған Дума фракцияларына, соның ішінде саяси топтарға белсенді қатысып, ұлт мүддесін қорғаған зиялы азаматтардың аттары аталмай келді. Шын мәнісінде олардың ұлтының азаттығы мен бостандығына еңбегі сіңірген еңбектері айрықша.

Бүгінде өз тарихымызды жаңалай зерделеуге қол жеткен кезде, аты аталмай келген, тарихи шындықты көтеруге атсалысқан ұлт зиялыларын архив құжаттарының шаң тозаңдарынан тазалап, тарихи шындыққа қол жеткізуге мүмкіндік туды. Бұл тақырып тың тақырып емес. Ол туралы біраз зерттеулер болған. Бірақ олар сол дәуірдің талабынан, үстемдік еткен идеология шеңберінен шыға алмаған.

Қазіргі күндері тәуелсіздік шапағатымен қоғамдық сана мен танымдағы ұғым атауының көбі өзгеруде. Қазақ елі ғалымдарының тынбай атқарған жұмыстарының ңәтижесінде Қазақстан тарихының «ақтаңдақ беттеріндегі» ақиқат шындықтар ашылып, Қазақстанның саяси және мәдени, әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі объективті ой-пікірлер еркін айтылып, жаңа жас буынға нұсқа болуда

Мен диплом жұмысымда осы мәселе бойынша айтылмай келген шындықты айтуда, жаңадан шыққан ғылыми еңбектерді пайдалана отырып, біраз зерттеулер жүргіздім. Кеңестік идеологиялық алғышарттардан ада, ұлтының, халқының қорғанышы болуға ұмтылған, осыған дейін есімдерін атауға тыйым салынған қазақ зиялылары жайлы тыңғылықтар материалдар жинастырдым.

Зерттеу жұмысының алдына қойған негізгі мақсаты мен міндеттері:

I -ші және II-ші Ресей Мемлекеттік Думасында депутат болған қазақтардың саяси-қоғамдық қызметтерін объективті түрде зерттеу, осыған орай олардың саяси рухани мұрасымен қайта табыстыру, бұрынғы тарих беттерінен алынып тасталынған, ал белгілі болса да, олар туралы бұрмаланған тарихи шындықты жаңа деректер мен құжаттарды басшылыққа ала отырып, таптық өрісі тар идеологияға бой ұрмай, Думаға депутат болған қазақтарды ұлт қайраткерлері деңгейіне көтеріп, олардың халқымызға сіңірген еңбегін жан-жақты көрсету. Бұл істе әсіресе, депутат қазақ өкілдерінің қоғамдық-саяси күресін талдап, оның маңызын ашу.

Осы жоғарыда аталған мақсаттарды іске асыру үшін мынадай міндеттер алға қойылды:

Қазақстан Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қайраткерлер- дің қалыптасуына әсер еткен алғышарттарды, объективті және субъективті факторларды анықтау
Мемлекеттік Думаның мәнін және мазмұнын ашу, онда қазақ депутат- тарының сөз сөйлеу мәселесінің ішкі жүйесін көрсету;
Думаға депутат болған қазақ қайраткерлерінің қоғамдық саяси көзқарастарын зерттеп, объективті баға беру.
Жер-су мәселесіндегі Дума депутаттарының көзқарастарын арнайы талдау.
Депутат болып сайланған қайраткерлердің тағдыры жайлы мәселені қарастыру.

Осы міндеттерді жан-жақты шешу - қазақ қоғамының ғасыр басындағы

саяси-әлеуметтік даму эволюциясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Ал бұл мүмкіндік бүгінгі мемлекеттік биліктің белгілері мен қызметі жайлы тұжырымдар жасауға, ұлтаралық қатынас мәселелерін және қоғамды демократияландырудың қиыншылықтарын өткендегі тәжірибе негізінде шешуге жол ашады деген ойдамын.

Зерттеудің жаңалығы мен құндылығы: Қазақстан тарихындағы «ақтаңдақтардың» бірі болып келген мәселеге бұрынғыдай таптық немес ұлттық көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша жалпы адамзаттық тұрғыдан баға беріледі;

Думадағы қазақ депутаттарының саяси қызметтерін тарихи шындық тұрғысында, тарихи -ғылыми жағдайда жан жақты ашып береді.

Тарихнамасы: Қазақстандық тарихнамада Ресейдегі болған төңкерістің дала өлкесіне әсері, I -II-ші Мемлекеттік Думаның пайда болуымен қызметінің кейбір мәселелері Б. С. Сүлейменов, П. М. Пахмурный, Ш. Я. Шафиро еңбектерінде зерттелген. Бұл еңбекте таптық, коммунистік көзқараспен жазылғандықтан, олар қазіргі тарих ғылымына қойылып отырған талаптарға жауап бере алмады. Қазақстан тарихында Мемлекеттік Дума мәселесін зерттеудің негізін қалаған белгілі тарихшы Б. С. Сүлейменов болды. 1949 жылы Б. С. Сүлейменов «Бірінші орсы революциясы жылдарындағы Қазақстан» деген монографиялық еңбегі баспадан шықты. Бұл еңбектің бір кемшілігі автор онда Ә. Бөкейханов, Бақытжан Қаратаев сияқты қазақтың біртуар ұлдарының есімдері туралы ешнәрсе жазбаған. Әрине оның сыры бәрімізге белгілі, сол үшін Б. Сүлейменовты кінәлауға болмайды деп ойлаймын.

Осы мәселені зерттеуге үлесін қосқан тағы бір тарихшының бірі Я. Шафиро. Оның «Первые группы РСДРП и начало профсоюзного движения в Казахстане (1905-1907 г. г. ) » атты еңбегі таптық тұрғыдан жазылған еңбектің бірі. Шындықты бұрмалаған ол, тоталитарлық жүйенің ықпалына көніп, коммунистік партияның мүддесіне орай халық тарихын жазуда оларды «надан», «өркениетсіз» деп көрсетуге тырысқан. Диплом жұмысы 1905-1907 және одан кейінгі жылдардағы қазақтың ұлт зиялы- ларының қызметін прогресті құбылыс ретінде бағалаған М: Қойкелдиевтің «Алаш қозғалысы», Г. Сафаровтың «Колониальная революция» атты еңбектері, Ә. Бөкейханов, Т. Рысқұловтың мақалалары тағы басқа да көптеген еңбектерге сүйене отырып жазылды. .

Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, «Мемлекеттік Думаның шақырылуы - ғасырдың ірі әлеуметтік оқиғасы», «II Мемлекеттік Думаның шешімдері және оның қазақ қауымының тіршілігіне тигізген» деген тараулардан және Қорытынды, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

1. I МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА: МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ

Мемлекеттік Думаның шақырылуы және партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысының өрлеуі

Мемлекеттік Думаның мәні мен мазмұнын түсіну үшін оның саяси өмірдегі қажеттіліктен туындағанын ескеру керек. Ресей Мемлекеттік Думасының өмірге келу мұқтаждығы өзінен-өзі пісіп-жетіліп келе жатты. Бірақ оның түпкілікті орнай алмағанын да тарихтан білеміз. Ендеше ол қажеттіліктер неден туды. Алдымен соған жауап беріп көрелік.

XX ғасырдың басында әлем елдерінде демократиялық революциялық қозғалыстар, ұлт -азаттық қозғалыстар дәуірі өрлеп келе жатты. Соның ішіндегі Ресейдегі 1905-1907 ж революция - ролі ерекше оқиға болды. Оның ерекшілігі мынадай мәселелермен айқындалды:

капиталистік қатынастар дамып келе жатқан дәуірдегі алғашқы революция болуында;
бұл революция дүние жүзі елдерінің азаттық үшін күресін бір саты жоғары көтеруге әсерін тигізді;
Ресейдің отарына айналған ұлттар мен этникалық барлық әлеуметтік топтары қатысқан халықтық-демократиялық революция болуында

XX ғасырдың басы Ресейде жаңа өндірістік қатынастар қанат жайып, ескі феодалдық -патриархалдық құрылыстың сарқыншақтары әлі жойылып бітпеген кезең болды. Осы жүйе нарықтық қатынастардың дамуына, елде демократиялық тәртіптің орнауына тұсау болған, керітартпа күштерге қарсы күрестің кең өрістеуіне жол ашты. 1905 ж 9 қаңтардағы оқиғадан кейін елдегі саяси жағдай шиеленісе түсті. Халық наразылыған шошыған патша Ішкі Істер министрі Булыгинге 18 қаңтарда жергілікті адамдардан сайлау арқылы заң шығару қызметіне тарту мәселесін қойды. Сөйтіп Ресейде алғаш мемлекеттік Думаны шақыруға дайындық басталды.

Ресейде Мемлекеттік Дума дүниеге келген кезде шаруалар елдегі халықтың басым көпшілігін құрады. Ал Ресейдің отары болып отырған қазақ даласының саяси - әлеуметтік жағдайы төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ даласындағы барлық халық саны 4 442, 8 мың болса, оның 10, 3 процентін қоныс аударушы шаруалар, 6, 3 процентін казактар, 83, 4 процентін қазақтар құрады[21, 51-б] . Яғни, отаршыл саясаттың қазақ даласына орыс шаруаларын қоныстандырудың нәтижесінде халқының құрамы едәуір өзгерді. Ресей шаруалары қарапайым егін және мал шаруашылығымен айналысып, ресей қоғамын азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырған негізгі өндіргіш күштердің бірі болып отырған әлеуметтік тобы болды.

малын айдап, сондай ақ міндеткерлігін орындаудан, өсім ақылар төлеуден бас тартумен, күш-көлігі әкетумен, көпшілігін жергілікті отаршылдық әкімшілік өкілдерін сабаумен шектелді. Халқының басым көпшілігін қазақ шаруалары мен қоныс шаруалар құраған өлкенің әлеуметтік-экономикалық мешеулігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік Дума миллиондаған жерді аңсаған шаруалардың мұң - мұқтажы болған жер мәселесін шеше отыра, империяда дау дамайға жол бермей, демократиялық сипатта өзгерістер жасай отырып, монархиялық құрылысты сақтап қалуға ниет етті. Шаруа жерсіз күнін көре алмайтыны әуелден белгілі жағдай. Солардың жер мәселесін шешу жөніндегі талаптарына құлақ аспау дәл осы сәтте үлкен саяси қателіктерге жол берумен бірдей еді. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық құрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды Сондықтан да Дума революцияның өрлеп тұрған кезінде жұмысшылармен берік одақ құруға бел буған шаруалардың жер мәселесін дұрыс, оңтайлы шешуге барынша мүдделік танытты. Ал керісінше, патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен түсінісе алмады, ортақ мәмлеге де келмеді Ресейде Мемлекеттік Дума дүниеге келген кезде шаруалар елдегі халықтың басым көпшілігін құрады. Ал Ресейдің отары болып отырған қазақ даласының саяси - әлеуметтік жағдайы төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ даласындағы барлық халық саны 4 442, 8 мың болса, оның 10, 3 процентін қоныс аударушы шаруалар, 6, 3 процентін казактар, 83, 4 процентін қазақтар құрады[21, 51-б] . Яғни, отаршыл саясаттың қазақ даласына орыс шаруаларын қоныстандырудың нәтижесінде халқының құрамы едәуір өзгерді. Ресей шаруалары қарапайым егін және мал шаруашылығымен айналысып, ресей қоғамын азық-түлікпен қамтамасыз етіп отырған негізгі өндіргіш күштердің бірі болып отырған әлеуметтік тобы болды.

Революция басталысымен шаруалар күресінің сипаты екпіндей түсті: кулактардың және казак әскерлері үстем тобының егістерін, шабындық және жайылымдық алаптарын таптап тастаумен, байлардың және басқалардың малын айдап, сондай ақ міндеткерлігін орындаудан, өсім ақылар төлеуден бас тартумен, күш-көлігі әкетумен, көпшілігін жергілікті отаршылдық әкімшілік өкілдерін сабаумен шектелді. Халқының басым көпшілігін қазақ шаруалары мен қоныс шаруалар құраған өлкенің әлеуметтік-экономикалық мешеулігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік Дума миллиондаған жерді аңсаған шаруалардың мұң - мұқтажы болған жер мәселесін шеше отыра, империяда дау дамайға жол бермей, демократиялық сипатта өзгерістер жасай отырып, монархиялық құрылысты сақтап қалуға ниет етті. Шаруа жерсіз күнін көре алмайтыны әуелден белгілі жағдай. Солардың жер мәселесін шешу жөніндегі талаптарына құлақ аспау дәл осы сәтте үлкен саяси қателіктерге жол берумен бірдей еді. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық құрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды. Сондықтан да Дума революцияның өрлеп тұрған кезінде жұмысшылармен берік одақ құруға бел буған шаруалардың жер мәселесін дұрыс, оңтайлы шешуге барынша мүдделілік танытты. Ал керісінше, патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен түсінісе алмады, ортақ мәмлеге де келмеді

Қазақстанда помещиктік жер иелігі болмағандықтан, жер иелену курияларына «Сіздердің облыстардың атынан алдын ала есеп бойынша Мемлекеттік думаға бір адам шақырылады» деген ескертулер жіберілді. Яғни, осыдан орыстар тұратын куриялар сайлауға қатысуға мүмкіндік алып, жергілікті халық өкілдерінің думаға сайлану құқығының шектелгенін көруге болады. Мемлекет жергілікті билік өкілдеріне: «не допускать к участию в этих выборах кочевых и бродячих инородцев, составляющих преобладающий разряд населения в управляемой Вами области» деген нұсқаулар беріп жатты. Әрине бұл жағдай жергілікті халық өкілдерінің наразылығын туғызбай қоймады. Мысалы, Верный қаласының тұрғындары 1905 ж 31 наурыздағы болған жиналыстарында Жетісудан Думаға депутаттыққа 4 адамды (қазақ, ұйғыр, орыс, қырғыз) жіберуді өтінді. Сондай-ақ Павлодар, Семей қазақтары да жергілікті тұрғындарды сайлауға қатысу құқығына айыруға наразылықтарын білдірді. Баспасөз беттерінде жергілікті ұлт зиялыларының патшалық дума саясатына өлкенің барша халқының келіспейтіндігін білдіретін материалдары жарияланып жатты. Алайда олардың ескертулеріне ешкім құлақ асқан жоқ. Міне осындай елемеушілік ұлттық аймақтарда жаппай толқу туғызды. Ал мемлекет халықты тыныштандыру мақсатында амалсыздан түрлі келісімдер мен уәделер беруге мәжбүр болды.

Павлодар және Семей облыстары қазақтары патша саясатымен, Дала облыстарын мекендеген халықтардың сайлауға қатыспай қалатындығымен келіспейтіндігін ашық білдірді. Олар: «үкімет жынысына, ұлтына және діни сенімдеріне қарамай, жалпыға бірдей тікелей және тең дәрежеде сайлауға қатысуды қамтамасыз етуі» - дұрыс деп есептеді. Осы мәселеге орыс тілді газеттер де өз пікірлерін білдірді. «Ішкі Істер министрі Булыгиннің жобасы бойынша Ресейдің сайлау туралы жаңа заңын қабылдауда жергілікті қырғыздарды жабайы, қаңғыбас халық ретінде танып, оларды сайлауға қатыстырмау туралы қауесет тарап жатыр» -деген материалдар жазылып жатты. Ұлттық интеллигенция өкілдері патшалық думаның саясатына өлкенің барлық халқының келіспейтіндігі туралы материалдарды газет беттерінде жариялады. Ал билік солардың бірін де ескергісі келмеді. Алайда Ресейдің өз ішінде және ұлт аймақтарындағы халықтың наразылығының өрлеуі патша өкіметінің әртүрлі келісімдер мен уәде беруіне мәжбүрледі.

1905 ж 6 тамыздағы Манифесте Думаның заңдары жарияланды. Қабылданған сайлау заңы бойынша Ресей империясының құрамындағы барлық бодан елдердің халықтары, солардың ішінде Орта Азия мен Қазақстан да сайлауға қатысуға құқығы жоқ деп жарияланды. Бұл оқиға бүкіл халықтың наразылығын тудырды. Павлодар және Семей облыстарында ұлт зиялылары өкілдері:«Біз, шет аймақтағы халықтарға қатысты сайлау туралы жаңа арнайы ереже шығады екен дегенді естідік. Әрине ол ереженің мақсатын «… полицейлік өктемдіктің заңдастырылуы» - деп түсінуімізге болады. Сондықтан да осындай қабылданып жатқан заң актілеріне өзіміздің келіспейтіндігімізді үзілді- кесілді түрде білдіреміз. Біз жалпыға бірдей жынысына, ұлтына, дініне қарамай жасырын және тікелей дауыс беру заңын қабылдауды талап етеміз»- деген пікірін білдірді. Булыгиндік дума революция отының өршуін тездетті. Әрине осындай шешімдерімен халыққа ешбір жақсылық әкелмегенін өмірдің өзі көрсетті. Ресейде революция өрті жаңаша сипатта өрледі.

Қазақстандағы революциялық қозғалыстың айтарлықтай өрлеуі 1905 жылғы қазан-қараша айларында өтеді, ол кезде 17 қазандағы патша манифесінің жариялануы Қазақстанның көптеген қалаларында көп адам қатысқан митингілерге, демонстрацияларға және халықтың қалың тобының басқа да бой көтерулеріне ұштасқан болатын. Оларды дала өлкесінде Омбы қаласындағы 19 қазанда өткен митингі мен басқа да оқиғалар бастап берді, оларды ұйымдастырушылардың бірі ұлт-азаттық қозғалыстың көшбасшысы Әлихан Бөкеханов (1870-1937) болатын. Оның бастамасы бойынша манифест қазақ тіліне аударылды және вице-губернатордың рұқсатымен облыстық баспаханада басылып, 10 мың данасы қазақ ауылдарына таратылды. Ә. Бөкейханов былай деп жазды: «Қазақтардың жүріп-тұруы арқасында манифест қысқа уақытта бүкіл даланың қолына тиді. Жер-жерде қазақтар үлкенді-кішілі съездерге жиналды . . . манифесті оқыды, оны түсіндірді, болашақтағы Мемлекеттік Дума сайлауы туралы мәселелерді талқылады. Облыстың ең алыс түпкірлеріне қазақтар топ-топ болып қалаларға барды, онда қала тұрғындары ұйымдастырған қалалық митингілерге қатысты. Орыстар, татарлар, сарттар мен қазақтар бір туысқан отбасына бірігіп кетті».

Қазақстанның барлық қалаларында 17 қазандағы манифестке арналған саяси шерулер, митингілер мен жиналыстар толқыны жайылды. Перовскідегі, Оралдағы, Қарқаралыдағы, Павлодардағы және басқаларындағы манифестациялар неғұрлым ірі болды. Оларды орыстар арасынан да, қазақтардан да шыққан жергілікті зиялылар ұйымдастырды. Омбы жандарм басқармасы бастығының мойындауынша, Ә. Бөкейханов «барлық митингілер мен петициялардың және үкіметке қарсы үгіттердің ұйытқысы, даладағы . . . қазақтардың барлық діни-саяси қозғалысының көшбасшысы және жетекшісі сияқты» болды. Бұл күндерде Оралда Б. Қаратаев пен Ж. Сейдалин, Қарқаралыда А. Байтұрсынов, Бекметовтер және Ж. Ақбаев және т. б. ерекше белсенділік көрсетті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.