Қаһарлы Иванның билік еткен уақытындағы жарқын реформалары
1.Кіріспе
I.тарау.Қаһарлы Иванның өмірбаяны
1.1.Иванның шығу тегі
1.2.Ұлы княздің балалық шағы
1.3.Таққа отыруы
1.4.Отбасы және жеке өмірі
1.5.Оның өлімі жайында
II.тарау.IY Иванның XYI ғасырдың ортасындағы реформалары.
2.1.”Судебник”
2.2Әскери реформалары
2.3.Жер реформасы
2.4.Приказдық реформасы
III.тарау.Оның сыртқы саясаттары
3.1.Опричина саясаты.Оны енгізудің себептері
3.2.Ливон соғысы.Оның нәтижесі
III.тарау.Қорытынды.
IY.тарау.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
I.тарау.Қаһарлы Иванның өмірбаяны
1.1.Иванның шығу тегі
1.2.Ұлы княздің балалық шағы
1.3.Таққа отыруы
1.4.Отбасы және жеке өмірі
1.5.Оның өлімі жайында
II.тарау.IY Иванның XYI ғасырдың ортасындағы реформалары.
2.1.”Судебник”
2.2Әскери реформалары
2.3.Жер реформасы
2.4.Приказдық реформасы
III.тарау.Оның сыртқы саясаттары
3.1.Опричина саясаты.Оны енгізудің себептері
3.2.Ливон соғысы.Оның нәтижесі
III.тарау.Қорытынды.
IY.тарау.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қаһарлы Иван 1530 жылдың 24 тамыздан 25 тамызға қараған түні Москваға жақын Коломен ауылында дүниеге келеді.Осы түні Мәскеуде жел борап,найзағай ойнап көптеген жерде өрт болады.Жел шіркеудің қоңырауын тербетіп,өзімен-өзі қоңырау шалып тұрғандай болды.Халық алда бақытсыздық күтіп тұр дейді.Ол Ұлы Москва князі Василии IIIен Елена Глинскаяның ұлы.Билік әкесі жағынан Қалталы Иван династиясынан ,ал шешесі жағынан Мамайдан тараған.Әжесі Софья Палеологтың тегі Византия императорынан тараған.Билікке ерте жастан араласа бастады. Василидің қайтыс болғанында мұрагері Иван 3 жаста еді.Оның балалық шағы бақытты өтті деуге болмайды.Әкесі қайтыс болған соң 5 жыл өткенде шешесі қайтыс болды.Шешесі Елена Глинская өзінің жақсы көретін және қамқор болатын жалғыз жақыны болды.Мәскеудің ұлы князі Қаһарлы Иван тұсында Орыстардың жері 100пайызға дейін өседі,яғни,2,8 млн км квадраттан 5,4 млн км квадратқа дейін.1552 жылы Қазан хандығын,1556жылы Астрахань хандығын өзіне бағындырады.Иван билік еткен жылдары Орыс мемлекетінің территориясы басқа Еуропа мемлекеттерінің территориясынан әлдеқайда үлкен болды.1553 жылы Англиямен,сондай-ақ Персия,Орталық Азиямен сауда-саттық байланысын орнатты.Мәскеу қаласында ең алғашқы баспа үйі пайда болды.Тарихта Қаһарлы Иванның аты тек жаулап алушы реінде ғана қалған жоқ,ол сондай-ақ өз заманының ең білімді адамы ретінде тарихта есімі қалды.Ол мәскеуде кітап баспасының ашылуына және Қызыл алаңда Василии Влаженныйды храмын салуға ат салысады.Иванға әжесә Софьядан кітапхана мұралққа қалады.Тарихшылардың пікіріне сүйенер болсақ,біреулері Мәскеудегі өрттің бірінде жоғалып кетті десе,біреулері ханның бұйрығымен жасырып қойылған.Ол шіркеуге барғанды,өткендегі ұлы патшалардың өмірін оқуға қызықты.
ІІІ- Василий болғаннан кейін 1533 жылы феодал топтардың арсында бұрқ ете қалды. Билікке оның әйелі Елена Глинская жас ұлымен таққа отырды.
Елена Глинскаяның үкіметі феодалдардың түрлі топтарының арасында сан алуан айла тәсіл жасай отырып шіркеудің алым салық алу және сот биліг.ін жүргізу мүмкіндіктерінен шектеуге бағыт ұстады, Монастыр иелігіндегі жер көлімінің ата түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер көлемінің арта түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер сатып алуғатиым салды, өйткені бұл жерлердің қызмет етуден шығып қалмауына жол бермеу керек еді.
ІІІ- Василий болғаннан кейін 1533 жылы феодал топтардың арсында бұрқ ете қалды. Билікке оның әйелі Елена Глинская жас ұлымен таққа отырды.
Елена Глинскаяның үкіметі феодалдардың түрлі топтарының арасында сан алуан айла тәсіл жасай отырып шіркеудің алым салық алу және сот биліг.ін жүргізу мүмкіндіктерінен шектеуге бағыт ұстады, Монастыр иелігіндегі жер көлімінің ата түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер көлемінің арта түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер сатып алуғатиым салды, өйткені бұл жерлердің қызмет етуден шығып қалмауына жол бермеу керек еді.
1. Лихачёв. Д.С. – М.: “Наука”, 1984.
2. Карамзин Н. М. История... Кн.2, т.8.
3. Кобрин В. Б. Иван Грозный. М., 1989.
4. Платонов С. Ф. Лекции по Русской истории. Петрозаводск, 1996.
5. Скрынников Р. Г. Иван Грозный. Л., 1975.
6. Соловьев C. "Сочинения" Наука 1991.
7. Хрестоматия по истории России. М., 1994. т.1.
8. История России. Екатеринбург, 1994. ч.1.
2. Карамзин Н. М. История... Кн.2, т.8.
3. Кобрин В. Б. Иван Грозный. М., 1989.
4. Платонов С. Ф. Лекции по Русской истории. Петрозаводск, 1996.
5. Скрынников Р. Г. Иван Грозный. Л., 1975.
6. Соловьев C. "Сочинения" Наука 1991.
7. Хрестоматия по истории России. М., 1994. т.1.
8. История России. Екатеринбург, 1994. ч.1.
Жоспар.
1.Кіріспе
I-тарау.Қаһарлы Иванның өмірбаяны
1.1.Иванның шығу тегі
1.2.Ұлы княздің балалық шағы
1.3.Таққа отыруы
1.4.Отбасы және жеке өмірі
1.5.Оның өлімі жайында
II-тарау.IY Иванның XYI ғасырдың ортасындағы реформалары.
2.1.”Судебник”
2.2Әскери реформалары
2.3.Жер реформасы
2.4.Приказдық реформасы
III-тарау.Оның сыртқы саясаттары
3.1.Опричина саясаты.Оны енгізудің себептері
3.2.Ливон соғысы.Оның нәтижесі
III-тарау.Қорытынды.
IY-тарау.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
Менің өзіндік жұмысымның негізгі мақсаты:Қаһарлы Иванның билік еткен
уақытындағы жарқын реформаларын,Орыс жері үшін тигізген пайдасын,жүргізген
реформаларын ашып көрсету.
Алға қойған мақсаттарыма жету үшін мен мынадай міндеттерді жүзеге
асыруым керек:
-Қаһарлы Иванның өмірін,балалық шағын,тәрбиесін зерттеу;
-Әлеуметтік-экономикалық реформаларына анализ жасау;
-Сыртқы саясаттағы бағытын,іс-шараларын сипаттау;
Тақырыптың құрылымы:
Менің өзіндік жұмысым кіріспеден,үш тараудан ,бірінші тарау бес
бөлімнен,ал екінші тарау төрт бөлімнен ал үшінші тарау үш бөлімнен
тұрады.Және соңында қорытынды,пайдаланылған әдебиеттер тізімі бар.
Жұмыстың хроналогиясы:
Менің өзіндік жұмысымның тарихнамасы 1530жылдан 1584 жылдар аралығын
қамтиды.Себебі,мен бұл тақырыпты Қаһарлы Иванның туылғанынан қайтыс
болғанына дейін зерттедім.
Жұмыстың дереккөздері:
Қаһарлы Иванның өмірбаяны.
Қаһарлы Иван 1530 жылдың 24 тамыздан 25 тамызға қараған түні
Москваға жақын Коломен ауылында дүниеге келеді.Осы түні Мәскеуде жел
борап,найзағай ойнап көптеген жерде өрт болады.Жел шіркеудің қоңырауын
тербетіп,өзімен-өзі қоңырау шалып тұрғандай болды.Халық алда бақытсыздық
күтіп тұр дейді.Ол Ұлы Москва князі Василии IIIен Елена Глинскаяның
ұлы.Билік әкесі жағынан Қалталы Иван династиясынан ,ал шешесі жағынан
Мамайдан тараған.Әжесі Софья Палеологтың тегі Византия императорынан
тараған.Билікке ерте жастан араласа бастады. Василидің қайтыс болғанында
мұрагері Иван 3 жаста еді.Оның балалық шағы бақытты өтті деуге
болмайды.Әкесі қайтыс болған соң 5 жыл өткенде шешесі қайтыс болды.Шешесі
Елена Глинская өзінің жақсы көретін және қамқор болатын жалғыз жақыны
болды.Мәскеудің ұлы князі Қаһарлы Иван тұсында Орыстардың жері 100пайызға
дейін өседі,яғни,2,8 млн км квадраттан 5,4 млн км квадратқа дейін.1552 жылы
Қазан хандығын,1556жылы Астрахань хандығын өзіне бағындырады.Иван билік
еткен жылдары Орыс мемлекетінің территориясы басқа Еуропа мемлекеттерінің
территориясынан әлдеқайда үлкен болды.1553 жылы Англиямен,сондай-ақ
Персия,Орталық Азиямен сауда-саттық байланысын орнатты.Мәскеу қаласында ең
алғашқы баспа үйі пайда болды.Тарихта Қаһарлы Иванның аты тек жаулап алушы
реінде ғана қалған жоқ,ол сондай-ақ өз заманының ең білімді адамы ретінде
тарихта есімі қалды.Ол мәскеуде кітап баспасының ашылуына және Қызыл алаңда
Василии Влаженныйды храмын салуға ат салысады.Иванға әжесә Софьядан
кітапхана мұралққа қалады.Тарихшылардың пікіріне сүйенер болсақ,біреулері
Мәскеудегі өрттің бірінде жоғалып кетті десе,біреулері ханның бұйрығымен
жасырып қойылған.Ол шіркеуге барғанды,өткендегі ұлы патшалардың өмірін
оқуға қызықты.
ІІІ- Василий болғаннан кейін 1533 жылы феодал топтардың арсында бұрқ
ете қалды. Билікке оның әйелі Елена Глинская жас ұлымен таққа отырды.
Елена Глинскаяның үкіметі феодалдардың түрлі топтарының арасында сан
алуан айла тәсіл жасай отырып шіркеудің алым салық алу және сот биліг.ін
жүргізу мүмкіндіктерінен шектеуге бағыт ұстады, Монастыр иелігіндегі жер
көлімінің ата түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер көлемінің
арта түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер сатып алуғатиым
салды, өйткені бұл жерлердің қызмет етуден шығып қалмауына жол бермеу керек
еді.
Мемлекеттің каржы жағдайын нығайтуға ұмтылу 1535 жылы ақша
реформасының жасалуына апарып соқты. Монетаның салмағы кеміту арқылы бұл
реформа москваның және Новгородтың сол уақытқа дейін сақталып келген ақша
жүйесінендегі айырмашылықтар жойылды.
Жер жерде басқару реформаның жүзеге асырушы губалық мемкемелер
құрылды. Жергілікті қызмет адамдарының бояр балаларының арасынан неғұрлым
маңызды істер бойынша сот билігін жүргізу үшін ең сүйікті басшылар
сайланатын болды. Ең сүйікті басшылар губа старостолары, золық –зомбылық
және қиянат, жөніндегі істер бойынша ұрып-соғу, қинау тәсілдерін қолдана
отырып өз беттерінше дербес түрде тергеу жүргізуге және айыпталғандарды
өлім жазасына кесуге дейін үкім шығаруға құқықты болды. Москвада губалық
мекемелердің қызметін қадағалау үшін арнаулы зорлық-зомбылық бұйрығы
құрылды. Міне мұның бәрі де жергілікті дворяндардың, қалалық бұйрықшыларды
тағайындаумен ұштаса келіп, арам тамақ боярлардың өкілеттілігін шектей
түсті және жергілікті басшылық ісіне дворяндардың ролін күшейтті.
Күрес ендігі жерде орта ғасырлардағы сияқты қарсыластарға қатандық
жасау өлтіріп кету, қатыгездік пен жазалау сияқты сипат алды. 1538 жылы
Елена Глинская аяқ астынан қаза болды. ¤кімет билігі Шуйскилер бастаған
феодалдар тобының қолына өтті.
Еленаның өлімінен кейін боярлар арасындағы топтасу шиеленісіп кетті.
Алғашында Шуйскийлер үстемдік етсе, көп ұзамай Бельскийлер ерекшеленді. Әр
қайысысы өз білгендерін істеп, бірін-бірі қуғындаумен болды. Мұның барлығы
жас Иванның көз алдында болды.
1547 жылы 16 қаңтарда Иван Москвадағы Успен соборында таққа
отырғызылды, алғаш рет патша (царь) титулына ие болды, бұл жағдай орталық
биліктің беделін көтерді. Патша тәжін Орталық Шіркеу басшысы қолынан алды,
яғни ендігі жерде Самодержец құдайдың жердегі елші деп саналды.
Иван ІV билігінің алғашқы кезеңінде 1547 жылы жазында Москвада бұрқ
ете қалған көтеріліс үлкен роль ойнады. Оған көпшілік Глинскийлер деп
айыптаған Москвадағы өрт себеп болды. Патшаның екі ағасы өлтірілді,
көтеріліс әрең басылды, патша өлердей қорқып қалды.
Тарихи әдебиетте Иван ІV қызметін екі кезеңге бөліп қарастыру орын алған,
екеуінің арасындағы шекара 1560 жылыдың басы деп есептеледі. 1549 жылы Иван
Грозныйдың айналасында бір топ қалыптасты, кейіннен оны Иванның князь А.
Крубскиймен жазысқан хатында Таңдаулы рада деп атады.Таңдаулы оаданың
пайда болуынан бастап Иван өзінің жарқын саясаттарын жүзеге асыруды
бастайды.1549жылы құрылған Таңдаулы рада 1550 жылға дейін жұмыс істеді.Бұл
уақытта маңызды реформалар жасалынды. Ол кезде бұл топ олай деп аталған жоқ
еді. Оның құрамындағы адамдар туралы қарама-қайшылықты мәліметтер
сақталған, алайда, онда А.Адамев, сарайдағы дін қызметшісі Сильвестр
кіргендігі белгілі. Патша саясатына митрополит Макарийдің де үлкен ықпал
еткендігі оның билік ісіне, кейінен елшілер приказын басқарған И.Висковатый
да маңызды роль ойнады. Ресми емес биліктің құрамында М. Воротынскийді де
атайды.
А.Адамев пен Сильвестрдің үкметті басқарғандығын барлық зерттеушілер
мойындайды. Кейіннен Иван ІV өзінің биліктен шеттетіліп сол аталған
кісілердің елді билегендігін жазған. Кекшіл патша бұл жағдайды ұмытпады.
Алексей Федорович Адамев – шеткері костромалық дворяндардан шыққан,
дипломат және воевода (әскер басшысы) қызметін атқарды. Челобитный
(шағымдар) приказын басқарды. Сильвестор патшаның рухани ұстазы болып,
патша алдында үлкен ықпалға ие болды, кейіннен есейген патшаға ол жақпады.
Сильвестр икон және кітап жазатын ұстаханаларды басқарды, отбасы өмірін
реттейтін, үй шаруашылығын жүргізу ережесі – Домострой редакторы болды.
Соңынан Сильвестрді патша Соловецк монастырына жер аударды.
Осы кісілердің басшылығымен басқару аппаратын нығайтқан мемлекеттік
реформалар жүргізілді. 1549 жылы Келісім Соборы, кейінгі земство
собораның үлгісі, шақырылады. Бұл орган құрамына Боярлар думасы, жоғарғы
дін өкілдері, дворяндар мен посод өкілдері енді. Ол маңызды мемлекеттік
мәселелерді талқылады және шешті.
Ғасыр ортасында орталық басқару органы жүйесі – приказдар
қалыптасты. Оларды міндеттеріне және территориялық принциптеріне қарай
бөлуге болады. Сыртқы саясатты елшілер приказы қабылдады, Сібір және қазан
сарайлары приказдары Сібір және қазан хандықтарын басқарды.
1546ж 13 желтоқсанда 16 жасар Иван метрополит Макаримен үйлену
туралы ақылдасады.Иванға жар іздейді.Жар көрмесі болады.Хан Анастасияны
таңдайды.Бұл туралы Карамзин : Иван оның шыққан тегіне емес,Анастасияның
жеке тұлғасына қарады.
Богоматери храмында 1547ж 13 ақпанда некелеседі.Ханның некесі 13 жылға
созылды,1560ж Анастасияның кенеттен қайтыс болуына дейін.Әйелі қайтыс
болған соң бір жылдан соң Мариямен некелеседі.Ол кабардиялық князьдің қызы
еді.
Қаһарлы Иванның некелі әйелдерінің саны дәл көрсетілмеген,бірақ тарихшылар
оның жеті әйелі болғандығын болжамдайды.Оның тек алғашқы төртеуі ғана заңды
неке болған.
1582 жылы Венециялық мырзаға берген қортындысында А.Поссевин Мәскеу
хандығының өмірі ұзақ емес екендігін жазады.1584 жылдың ақпан ,наурыз
айларында хан әліде ел істерімен айналасып отырған болатын.16 наурызда оның
жағдайы нашарлап,есінен танып түседі.17-18 наурызда ыстық ваннадан соң өзін
жақсы сезіне бастайды.18 наурызда түскі уақытта қайтыс болады.Мәйіті қатты
ісініп ,қан иісі сасып кетеді.18 ғасырдағы қолжазбашылар Иванды өз
жақындары улап өлтірген дейді.Борис Годунов,Богдан Белский Ханның өмірін
уақытынан бұрын қысқартты дейді.
Ресейдің сыртқы саясатында екі негізгі міндеттерді шешуге тура келді. Бұл,
біріншіден шекараларды Алтын Орда орнына пайда болған мемлекеттерден
қорғау, екіншіден елдің дамуына мүмкіндік беретін сауда жолына, теңізге
шығу мақсатында шекараларды кеңейту. Ресей екі бағытта белсенді саясат
жүргізді – батыс және шығыс. Батыс бағытында балтық теңізіне шығу мәселесін
шешуі тиіс болса, Шығыс бағытында үнемі орыс жерлеріне қауіп төндіріп
отырған Орда қалдықтарын құртуы қажет болды.
Мемлекеттің тағдырына көзқарастағы қарама-қайшылықта өз дегенін
істеді. Қаһарлы Иван, өзіне дейінгі патшалар сияқты, күшті самодержавиялық
билік позициясында тұрды, ал билікті нығайту үшін террор арқылы боярлардың
қарсылығын жоюға болады деп түсінді. Таңдаулы рада мүшелері мұндай жолдың
келешегі жоқ деп есептеді.
1560 жылы Сильвестр Соловецк монастырына, ал А.Адемов інісі Даниламен
бірге Ливония воеводствасына жіберілді. Көп ұзамай олар тұтқынға алынады,
Алексей түрмеде өліп, Данил дарға асылады. Ал патшаның ең жақын әскер
басшыларының бірі Андрей Курбскийдің жау жағына өтіп кетуі патшаның террор
жолына түсуге итермелеген соңғы жағдай болды. Оның Иванға жазған хатында,
бостандық, дворяндар билігі, шексіз самодержавиелік үстемдіктің және
террордың дұрыс еместігі жайлы өз пікірлерін береді.
1564 жылы 3-ші желтоқсанда Москвалықтар оғаш жағдайдың куәсі болды.
Патша өзінің ең жақын адамдары мен қызметшілерін алып москвадан кетіп
қалады. Патша өзімен бірге қазынаны, отбасы құнды заттарын, икондар мен
кресттерді алып кетеді. Неге деген сұраққа келесі 1565 жылы жауап алынады.
Алексанровск Слабодосынан патша 2 грамота жолдайды. Бірі дін иелеріне,
екіншісі Москвалық посад адамдарына. Біріншісінде, патша митрополит
Адамскийге боярлардың бассыздығын, дін иелерінің әрекеттерінің дұрыс
еместігін атап айтады, боярлардың сатқындығына шыдай алмай өзінің биліктен
кеткендігін баяндайды. Екінші қала тұрғындарына жолдауында, ол тақтан бас
тартқандығын, алайда посад адамдарына ешқандай өкпесі жоқ екендігін жазады.
Тарихшылар, бұл Иван патшаның жақсы ойластырылған саяси қадам болды, ол
таққа қайта шақырылатындығын жақсы түсінді деген пікір айтады. Себебі
билікте оппазициясы болған патшалық беделі Ливон соғысы нәтижесінде қатты
түсіп кеткен еді.
Слабодаға таққа қайта оралуын сұраған москвалықтар делегациясы
келеді. Патша келісімін береді, алайда белгілі бір талаппен: ол өзіне
ерекше уделдік жер – опричниканың берілуін, сондай-ақ сатқындарға жаза
қодану құқының берілуін. Оприч-сөзі орыс тілінде бөлек, бөтен деген
мағананы береді, яғни мемлекеттің барлық жерінен бөлек удел деген мағанада.
Иван IV билігі 1584 жылы аяқталды. Елу төрт жастағы патша кәрі,
қаусаған шалға ұқсады. Өлетінінен алдын ол көбіне шіркеуге барумен болды.
Алайда қатыгез мінезі қалмады. 1582 жылы әкесімен ұрысып қалған үлкен ұлы
өледі. Ұлын жоғалтқаннан кейін патшаның өмірлік күші сынады. 1584 жылы
тарихта Қаһарлы деген есіммен белгілі болған Иван IV елді ауыр жағдайда
қалдырып, қайтыс болады.
Қаһарлы Иван зерттеушілердің көпшілігі теріс пікірмен сипаттайды.
Жүргізген бірқатар реформаларына, шекаралардың кеңейюіне қарамастан оның
есімі, біріненде бұрын, террормен байланыстырылады. Террор құрбандары, сол
кездегі ресей үшін бұрын болып көрмеген дәрежеге, 20 мыңнан асып түсті.
Алайда, Иван Грозныйдың мемлекетті нығайту арманы орындалмады Тақ әлсіз
патша феодрға қалдырылды.
Федр Иванович (1584-1598). Федрдың әкесінен ерекшелігі – ол жуас,
құдайшыл кісі болды. Мемлекеттің істері оны қызықтырмады да, одан көрі
діндарлармен әңгімелескенді жөн санаған.
Тақ мұрагерінің мұндай әрекеті боярлартоптары арасында билік үшін
күресті шиеленістіріпжіберді. Иван баласы маңына құрамына бірнешеәйгілі
боярлар кірген кеңес қалдырылып кеткен болатын. Солардың ішінде Федрдың
қайнысы Борис Годунов өзінің еншілігімен ерекшеленді. Ол тез арада өзінің
қарсыластарын құртып патшадан алшақтауына қол жеткізе алды. 1586 жылы
И.Шускийлер сарай төңкерісін ұйымдастырмақ болған әрекеті сәтсіздікке
ұшырап өзі түрмеге түсіп қалды. Борис Годуновтың мемлекеттік маңызды қымет
орындарында отырған туыстары өте көп болатын. Сондықтанда Борис Годунов
тобы үстемдікте болды. 1590 – 1593 жылыдары Швециямен соғыстардың
нәтижесінде Ресей Ливон соғысынан кейін айрылып қалған Ям, Канорье,
Ивангород сияқты қалаларын қайтарып алды. Ішкі саясаттағы маңызды жағдай
шаруаларды басы байлы етудің әрі қарай жалғастыру еді. 1597 жылы қашып
кеткен шаруаларды іздеудің бес жылдық мерзімі белгіленді. Сол жылы
холоптардың сатып алу құқығы қаталдандырылды – ендігі жерде холоп
бұрынғыдай қарызынан құтылғаннан кейін емес, тек қожасы өлгеннен соң ғана
өз еркін сатып ала-алатын болды. 1589 жылы патриахтық құрылды. Алғашқы
патриарх митрополит Иов болды.
Федрдың тұсында ең құпия оқиға 1591 жылы ханзада Дмитридің – Иван
Грозныдың соңғы ұлының өлімі еді. Дмитрий Уличте апасы Мария Ногаямен бірге
өмір сүретін және белгісіз бір жағдайда қайтыс болады. Дмитрийдің өлімін
Борис Годунов жіберген В.Шуский басқарған комиссия тексереді. Комиссия
ханзада бақытсыз жағдайқұрбаны болған дейді. Алайда, тұрғындар мұндай
қортындымен келіскісі келмеді. Ханзаданы Борис Годуновтың адамдары өлтірген
деген өсек өрбіді. Кейіннен осы жағдай ХVІІ ғасырдың басындағы Смута
(Аласапыран) кезеңіндегі басты мәселелердің біріне айналды.
1598 жылы федор мұрагер тастамай қайтыс болады. Иван Калита
династиясы осымен сөнді. Династиялық дағдарыс басталды.
Реті Аты Өмір сүргенҮйленген Балдары
жылдары жылы
2 Мария Темрюковна ум. 1569 1561 Ұлы Василий (р. 2 ст.
ст. марта — † 6 ст.
ст. мая 1563 года.
Архангель саборында
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе
I-тарау.Қаһарлы Иванның өмірбаяны
1.1.Иванның шығу тегі
1.2.Ұлы княздің балалық шағы
1.3.Таққа отыруы
1.4.Отбасы және жеке өмірі
1.5.Оның өлімі жайында
II-тарау.IY Иванның XYI ғасырдың ортасындағы реформалары.
2.1.”Судебник”
2.2Әскери реформалары
2.3.Жер реформасы
2.4.Приказдық реформасы
III-тарау.Оның сыртқы саясаттары
3.1.Опричина саясаты.Оны енгізудің себептері
3.2.Ливон соғысы.Оның нәтижесі
III-тарау.Қорытынды.
IY-тарау.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
Менің өзіндік жұмысымның негізгі мақсаты:Қаһарлы Иванның билік еткен
уақытындағы жарқын реформаларын,Орыс жері үшін тигізген пайдасын,жүргізген
реформаларын ашып көрсету.
Алға қойған мақсаттарыма жету үшін мен мынадай міндеттерді жүзеге
асыруым керек:
-Қаһарлы Иванның өмірін,балалық шағын,тәрбиесін зерттеу;
-Әлеуметтік-экономикалық реформаларына анализ жасау;
-Сыртқы саясаттағы бағытын,іс-шараларын сипаттау;
Тақырыптың құрылымы:
Менің өзіндік жұмысым кіріспеден,үш тараудан ,бірінші тарау бес
бөлімнен,ал екінші тарау төрт бөлімнен ал үшінші тарау үш бөлімнен
тұрады.Және соңында қорытынды,пайдаланылған әдебиеттер тізімі бар.
Жұмыстың хроналогиясы:
Менің өзіндік жұмысымның тарихнамасы 1530жылдан 1584 жылдар аралығын
қамтиды.Себебі,мен бұл тақырыпты Қаһарлы Иванның туылғанынан қайтыс
болғанына дейін зерттедім.
Жұмыстың дереккөздері:
Қаһарлы Иванның өмірбаяны.
Қаһарлы Иван 1530 жылдың 24 тамыздан 25 тамызға қараған түні
Москваға жақын Коломен ауылында дүниеге келеді.Осы түні Мәскеуде жел
борап,найзағай ойнап көптеген жерде өрт болады.Жел шіркеудің қоңырауын
тербетіп,өзімен-өзі қоңырау шалып тұрғандай болды.Халық алда бақытсыздық
күтіп тұр дейді.Ол Ұлы Москва князі Василии IIIен Елена Глинскаяның
ұлы.Билік әкесі жағынан Қалталы Иван династиясынан ,ал шешесі жағынан
Мамайдан тараған.Әжесі Софья Палеологтың тегі Византия императорынан
тараған.Билікке ерте жастан араласа бастады. Василидің қайтыс болғанында
мұрагері Иван 3 жаста еді.Оның балалық шағы бақытты өтті деуге
болмайды.Әкесі қайтыс болған соң 5 жыл өткенде шешесі қайтыс болды.Шешесі
Елена Глинская өзінің жақсы көретін және қамқор болатын жалғыз жақыны
болды.Мәскеудің ұлы князі Қаһарлы Иван тұсында Орыстардың жері 100пайызға
дейін өседі,яғни,2,8 млн км квадраттан 5,4 млн км квадратқа дейін.1552 жылы
Қазан хандығын,1556жылы Астрахань хандығын өзіне бағындырады.Иван билік
еткен жылдары Орыс мемлекетінің территориясы басқа Еуропа мемлекеттерінің
территориясынан әлдеқайда үлкен болды.1553 жылы Англиямен,сондай-ақ
Персия,Орталық Азиямен сауда-саттық байланысын орнатты.Мәскеу қаласында ең
алғашқы баспа үйі пайда болды.Тарихта Қаһарлы Иванның аты тек жаулап алушы
реінде ғана қалған жоқ,ол сондай-ақ өз заманының ең білімді адамы ретінде
тарихта есімі қалды.Ол мәскеуде кітап баспасының ашылуына және Қызыл алаңда
Василии Влаженныйды храмын салуға ат салысады.Иванға әжесә Софьядан
кітапхана мұралққа қалады.Тарихшылардың пікіріне сүйенер болсақ,біреулері
Мәскеудегі өрттің бірінде жоғалып кетті десе,біреулері ханның бұйрығымен
жасырып қойылған.Ол шіркеуге барғанды,өткендегі ұлы патшалардың өмірін
оқуға қызықты.
ІІІ- Василий болғаннан кейін 1533 жылы феодал топтардың арсында бұрқ
ете қалды. Билікке оның әйелі Елена Глинская жас ұлымен таққа отырды.
Елена Глинскаяның үкіметі феодалдардың түрлі топтарының арасында сан
алуан айла тәсіл жасай отырып шіркеудің алым салық алу және сот биліг.ін
жүргізу мүмкіндіктерінен шектеуге бағыт ұстады, Монастыр иелігіндегі жер
көлімінің ата түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер көлемінің
арта түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер сатып алуғатиым
салды, өйткені бұл жерлердің қызмет етуден шығып қалмауына жол бермеу керек
еді.
Мемлекеттің каржы жағдайын нығайтуға ұмтылу 1535 жылы ақша
реформасының жасалуына апарып соқты. Монетаның салмағы кеміту арқылы бұл
реформа москваның және Новгородтың сол уақытқа дейін сақталып келген ақша
жүйесінендегі айырмашылықтар жойылды.
Жер жерде басқару реформаның жүзеге асырушы губалық мемкемелер
құрылды. Жергілікті қызмет адамдарының бояр балаларының арасынан неғұрлым
маңызды істер бойынша сот билігін жүргізу үшін ең сүйікті басшылар
сайланатын болды. Ең сүйікті басшылар губа старостолары, золық –зомбылық
және қиянат, жөніндегі істер бойынша ұрып-соғу, қинау тәсілдерін қолдана
отырып өз беттерінше дербес түрде тергеу жүргізуге және айыпталғандарды
өлім жазасына кесуге дейін үкім шығаруға құқықты болды. Москвада губалық
мекемелердің қызметін қадағалау үшін арнаулы зорлық-зомбылық бұйрығы
құрылды. Міне мұның бәрі де жергілікті дворяндардың, қалалық бұйрықшыларды
тағайындаумен ұштаса келіп, арам тамақ боярлардың өкілеттілігін шектей
түсті және жергілікті басшылық ісіне дворяндардың ролін күшейтті.
Күрес ендігі жерде орта ғасырлардағы сияқты қарсыластарға қатандық
жасау өлтіріп кету, қатыгездік пен жазалау сияқты сипат алды. 1538 жылы
Елена Глинская аяқ астынан қаза болды. ¤кімет билігі Шуйскилер бастаған
феодалдар тобының қолына өтті.
Еленаның өлімінен кейін боярлар арасындағы топтасу шиеленісіп кетті.
Алғашында Шуйскийлер үстемдік етсе, көп ұзамай Бельскийлер ерекшеленді. Әр
қайысысы өз білгендерін істеп, бірін-бірі қуғындаумен болды. Мұның барлығы
жас Иванның көз алдында болды.
1547 жылы 16 қаңтарда Иван Москвадағы Успен соборында таққа
отырғызылды, алғаш рет патша (царь) титулына ие болды, бұл жағдай орталық
биліктің беделін көтерді. Патша тәжін Орталық Шіркеу басшысы қолынан алды,
яғни ендігі жерде Самодержец құдайдың жердегі елші деп саналды.
Иван ІV билігінің алғашқы кезеңінде 1547 жылы жазында Москвада бұрқ
ете қалған көтеріліс үлкен роль ойнады. Оған көпшілік Глинскийлер деп
айыптаған Москвадағы өрт себеп болды. Патшаның екі ағасы өлтірілді,
көтеріліс әрең басылды, патша өлердей қорқып қалды.
Тарихи әдебиетте Иван ІV қызметін екі кезеңге бөліп қарастыру орын алған,
екеуінің арасындағы шекара 1560 жылыдың басы деп есептеледі. 1549 жылы Иван
Грозныйдың айналасында бір топ қалыптасты, кейіннен оны Иванның князь А.
Крубскиймен жазысқан хатында Таңдаулы рада деп атады.Таңдаулы оаданың
пайда болуынан бастап Иван өзінің жарқын саясаттарын жүзеге асыруды
бастайды.1549жылы құрылған Таңдаулы рада 1550 жылға дейін жұмыс істеді.Бұл
уақытта маңызды реформалар жасалынды. Ол кезде бұл топ олай деп аталған жоқ
еді. Оның құрамындағы адамдар туралы қарама-қайшылықты мәліметтер
сақталған, алайда, онда А.Адамев, сарайдағы дін қызметшісі Сильвестр
кіргендігі белгілі. Патша саясатына митрополит Макарийдің де үлкен ықпал
еткендігі оның билік ісіне, кейінен елшілер приказын басқарған И.Висковатый
да маңызды роль ойнады. Ресми емес биліктің құрамында М. Воротынскийді де
атайды.
А.Адамев пен Сильвестрдің үкметті басқарғандығын барлық зерттеушілер
мойындайды. Кейіннен Иван ІV өзінің биліктен шеттетіліп сол аталған
кісілердің елді билегендігін жазған. Кекшіл патша бұл жағдайды ұмытпады.
Алексей Федорович Адамев – шеткері костромалық дворяндардан шыққан,
дипломат және воевода (әскер басшысы) қызметін атқарды. Челобитный
(шағымдар) приказын басқарды. Сильвестор патшаның рухани ұстазы болып,
патша алдында үлкен ықпалға ие болды, кейіннен есейген патшаға ол жақпады.
Сильвестр икон және кітап жазатын ұстаханаларды басқарды, отбасы өмірін
реттейтін, үй шаруашылығын жүргізу ережесі – Домострой редакторы болды.
Соңынан Сильвестрді патша Соловецк монастырына жер аударды.
Осы кісілердің басшылығымен басқару аппаратын нығайтқан мемлекеттік
реформалар жүргізілді. 1549 жылы Келісім Соборы, кейінгі земство
собораның үлгісі, шақырылады. Бұл орган құрамына Боярлар думасы, жоғарғы
дін өкілдері, дворяндар мен посод өкілдері енді. Ол маңызды мемлекеттік
мәселелерді талқылады және шешті.
Ғасыр ортасында орталық басқару органы жүйесі – приказдар
қалыптасты. Оларды міндеттеріне және территориялық принциптеріне қарай
бөлуге болады. Сыртқы саясатты елшілер приказы қабылдады, Сібір және қазан
сарайлары приказдары Сібір және қазан хандықтарын басқарды.
1546ж 13 желтоқсанда 16 жасар Иван метрополит Макаримен үйлену
туралы ақылдасады.Иванға жар іздейді.Жар көрмесі болады.Хан Анастасияны
таңдайды.Бұл туралы Карамзин : Иван оның шыққан тегіне емес,Анастасияның
жеке тұлғасына қарады.
Богоматери храмында 1547ж 13 ақпанда некелеседі.Ханның некесі 13 жылға
созылды,1560ж Анастасияның кенеттен қайтыс болуына дейін.Әйелі қайтыс
болған соң бір жылдан соң Мариямен некелеседі.Ол кабардиялық князьдің қызы
еді.
Қаһарлы Иванның некелі әйелдерінің саны дәл көрсетілмеген,бірақ тарихшылар
оның жеті әйелі болғандығын болжамдайды.Оның тек алғашқы төртеуі ғана заңды
неке болған.
1582 жылы Венециялық мырзаға берген қортындысында А.Поссевин Мәскеу
хандығының өмірі ұзақ емес екендігін жазады.1584 жылдың ақпан ,наурыз
айларында хан әліде ел істерімен айналасып отырған болатын.16 наурызда оның
жағдайы нашарлап,есінен танып түседі.17-18 наурызда ыстық ваннадан соң өзін
жақсы сезіне бастайды.18 наурызда түскі уақытта қайтыс болады.Мәйіті қатты
ісініп ,қан иісі сасып кетеді.18 ғасырдағы қолжазбашылар Иванды өз
жақындары улап өлтірген дейді.Борис Годунов,Богдан Белский Ханның өмірін
уақытынан бұрын қысқартты дейді.
Ресейдің сыртқы саясатында екі негізгі міндеттерді шешуге тура келді. Бұл,
біріншіден шекараларды Алтын Орда орнына пайда болған мемлекеттерден
қорғау, екіншіден елдің дамуына мүмкіндік беретін сауда жолына, теңізге
шығу мақсатында шекараларды кеңейту. Ресей екі бағытта белсенді саясат
жүргізді – батыс және шығыс. Батыс бағытында балтық теңізіне шығу мәселесін
шешуі тиіс болса, Шығыс бағытында үнемі орыс жерлеріне қауіп төндіріп
отырған Орда қалдықтарын құртуы қажет болды.
Мемлекеттің тағдырына көзқарастағы қарама-қайшылықта өз дегенін
істеді. Қаһарлы Иван, өзіне дейінгі патшалар сияқты, күшті самодержавиялық
билік позициясында тұрды, ал билікті нығайту үшін террор арқылы боярлардың
қарсылығын жоюға болады деп түсінді. Таңдаулы рада мүшелері мұндай жолдың
келешегі жоқ деп есептеді.
1560 жылы Сильвестр Соловецк монастырына, ал А.Адемов інісі Даниламен
бірге Ливония воеводствасына жіберілді. Көп ұзамай олар тұтқынға алынады,
Алексей түрмеде өліп, Данил дарға асылады. Ал патшаның ең жақын әскер
басшыларының бірі Андрей Курбскийдің жау жағына өтіп кетуі патшаның террор
жолына түсуге итермелеген соңғы жағдай болды. Оның Иванға жазған хатында,
бостандық, дворяндар билігі, шексіз самодержавиелік үстемдіктің және
террордың дұрыс еместігі жайлы өз пікірлерін береді.
1564 жылы 3-ші желтоқсанда Москвалықтар оғаш жағдайдың куәсі болды.
Патша өзінің ең жақын адамдары мен қызметшілерін алып москвадан кетіп
қалады. Патша өзімен бірге қазынаны, отбасы құнды заттарын, икондар мен
кресттерді алып кетеді. Неге деген сұраққа келесі 1565 жылы жауап алынады.
Алексанровск Слабодосынан патша 2 грамота жолдайды. Бірі дін иелеріне,
екіншісі Москвалық посад адамдарына. Біріншісінде, патша митрополит
Адамскийге боярлардың бассыздығын, дін иелерінің әрекеттерінің дұрыс
еместігін атап айтады, боярлардың сатқындығына шыдай алмай өзінің биліктен
кеткендігін баяндайды. Екінші қала тұрғындарына жолдауында, ол тақтан бас
тартқандығын, алайда посад адамдарына ешқандай өкпесі жоқ екендігін жазады.
Тарихшылар, бұл Иван патшаның жақсы ойластырылған саяси қадам болды, ол
таққа қайта шақырылатындығын жақсы түсінді деген пікір айтады. Себебі
билікте оппазициясы болған патшалық беделі Ливон соғысы нәтижесінде қатты
түсіп кеткен еді.
Слабодаға таққа қайта оралуын сұраған москвалықтар делегациясы
келеді. Патша келісімін береді, алайда белгілі бір талаппен: ол өзіне
ерекше уделдік жер – опричниканың берілуін, сондай-ақ сатқындарға жаза
қодану құқының берілуін. Оприч-сөзі орыс тілінде бөлек, бөтен деген
мағананы береді, яғни мемлекеттің барлық жерінен бөлек удел деген мағанада.
Иван IV билігі 1584 жылы аяқталды. Елу төрт жастағы патша кәрі,
қаусаған шалға ұқсады. Өлетінінен алдын ол көбіне шіркеуге барумен болды.
Алайда қатыгез мінезі қалмады. 1582 жылы әкесімен ұрысып қалған үлкен ұлы
өледі. Ұлын жоғалтқаннан кейін патшаның өмірлік күші сынады. 1584 жылы
тарихта Қаһарлы деген есіммен белгілі болған Иван IV елді ауыр жағдайда
қалдырып, қайтыс болады.
Қаһарлы Иван зерттеушілердің көпшілігі теріс пікірмен сипаттайды.
Жүргізген бірқатар реформаларына, шекаралардың кеңейюіне қарамастан оның
есімі, біріненде бұрын, террормен байланыстырылады. Террор құрбандары, сол
кездегі ресей үшін бұрын болып көрмеген дәрежеге, 20 мыңнан асып түсті.
Алайда, Иван Грозныйдың мемлекетті нығайту арманы орындалмады Тақ әлсіз
патша феодрға қалдырылды.
Федр Иванович (1584-1598). Федрдың әкесінен ерекшелігі – ол жуас,
құдайшыл кісі болды. Мемлекеттің істері оны қызықтырмады да, одан көрі
діндарлармен әңгімелескенді жөн санаған.
Тақ мұрагерінің мұндай әрекеті боярлартоптары арасында билік үшін
күресті шиеленістіріпжіберді. Иван баласы маңына құрамына бірнешеәйгілі
боярлар кірген кеңес қалдырылып кеткен болатын. Солардың ішінде Федрдың
қайнысы Борис Годунов өзінің еншілігімен ерекшеленді. Ол тез арада өзінің
қарсыластарын құртып патшадан алшақтауына қол жеткізе алды. 1586 жылы
И.Шускийлер сарай төңкерісін ұйымдастырмақ болған әрекеті сәтсіздікке
ұшырап өзі түрмеге түсіп қалды. Борис Годуновтың мемлекеттік маңызды қымет
орындарында отырған туыстары өте көп болатын. Сондықтанда Борис Годунов
тобы үстемдікте болды. 1590 – 1593 жылыдары Швециямен соғыстардың
нәтижесінде Ресей Ливон соғысынан кейін айрылып қалған Ям, Канорье,
Ивангород сияқты қалаларын қайтарып алды. Ішкі саясаттағы маңызды жағдай
шаруаларды басы байлы етудің әрі қарай жалғастыру еді. 1597 жылы қашып
кеткен шаруаларды іздеудің бес жылдық мерзімі белгіленді. Сол жылы
холоптардың сатып алу құқығы қаталдандырылды – ендігі жерде холоп
бұрынғыдай қарызынан құтылғаннан кейін емес, тек қожасы өлгеннен соң ғана
өз еркін сатып ала-алатын болды. 1589 жылы патриахтық құрылды. Алғашқы
патриарх митрополит Иов болды.
Федрдың тұсында ең құпия оқиға 1591 жылы ханзада Дмитридің – Иван
Грозныдың соңғы ұлының өлімі еді. Дмитрий Уличте апасы Мария Ногаямен бірге
өмір сүретін және белгісіз бір жағдайда қайтыс болады. Дмитрийдің өлімін
Борис Годунов жіберген В.Шуский басқарған комиссия тексереді. Комиссия
ханзада бақытсыз жағдайқұрбаны болған дейді. Алайда, тұрғындар мұндай
қортындымен келіскісі келмеді. Ханзаданы Борис Годуновтың адамдары өлтірген
деген өсек өрбіді. Кейіннен осы жағдай ХVІІ ғасырдың басындағы Смута
(Аласапыран) кезеңіндегі басты мәселелердің біріне айналды.
1598 жылы федор мұрагер тастамай қайтыс болады. Иван Калита
династиясы осымен сөнді. Династиялық дағдарыс басталды.
Реті Аты Өмір сүргенҮйленген Балдары
жылдары жылы
2 Мария Темрюковна ум. 1569 1561 Ұлы Василий (р. 2 ст.
ст. марта — † 6 ст.
ст. мая 1563 года.
Архангель саборында
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz