Қазақтың ұлттық ойыны және дене тәрбиесі сабағында қолдану жолдары
Кіріспе
1.Ұлттық ойындардың тарихы мен сипаттамасы
1.1 Ұлттық ойындардың тарихи мағлұматтары мен мазмұны
1.2 Ертедегі қазақтың ұлттық ойындары
2. Ұлттық ойындар мазмұны және тәрбиелеу жолдары
2.1 Ұлттық ойындар.балалар тәрбиесінің негізгі құралы
2.2 Балаларды ұлттық рухта тәрбиелеу
2.3 Ұлттық ойындардың сипаттамасы мен жүргізілу ережелері
3. Ойындардың жүргізілу әдіс . тәсілдері
3.1 Ұлттық ойн түрлері дене тәрбиесі сабағында
3.2 Дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Ұлттық ойындардың тарихы мен сипаттамасы
1.1 Ұлттық ойындардың тарихи мағлұматтары мен мазмұны
1.2 Ертедегі қазақтың ұлттық ойындары
2. Ұлттық ойындар мазмұны және тәрбиелеу жолдары
2.1 Ұлттық ойындар.балалар тәрбиесінің негізгі құралы
2.2 Балаларды ұлттық рухта тәрбиелеу
2.3 Ұлттық ойындардың сипаттамасы мен жүргізілу ережелері
3. Ойындардың жүргізілу әдіс . тәсілдері
3.1 Ұлттық ойн түрлері дене тәрбиесі сабағында
3.2 Дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға баспанды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау - ғылым жетістіктерін игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер тутызады.Дәл осындай жағдай қазақтың ұлттық ойындарының даму тарихына да кятынасы болса керек.Халықтың ұлттық және спорггыкой-ыңдарының да өзіндік тарихи даму жолдары, қалыптастыру кезеңдері, тәрбиелік маңызы - халыктың саяси әлеуметтік-экономикалық дамуының негізі болады. Қазіргі кездегі тарих гылымдарының дәлелдеуі бойынша күні бүтінге дейін бізге жеткен ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласынын жаратылған күнінен, демек қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Сонан бері біздерге жетіп, ойнап журген ұлт ойындарынын ішіндегі әр түрлі құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, карагие, тағы басқалары шамамен алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында деректер бар.
Сондай-ақ осыдан мың жыл бұрын жазылған Махмуд-әл Қашқаридың «Түбі бір түркі тілі» («Диван лұғат ат-Түрк») атты еңбегінде сол кездегі түркі халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, халқының орналасуы, тілдерінің ерекшелігі, т.б. толып жатқан өте бағалы мағлұматтар бар. Солардың ішінен дене тәрбиесіне және ұлттық спортқа да қатысы бар деректерді табуға болады.Көрсетілген еңбектегі көне түркі заманындағы ойындар мен дене тәрбиесіне қатысы бар деген деректерді тере отырып, казіргі ұлттық ойындардың пайда болуы, қалыптасуы, ойнау тәртібінің өзгеруі туралы маңызды мағлұматтарды саралтауға мүмкіндік алдық.
Сондай-ақ осыдан мың жыл бұрын жазылған Махмуд-әл Қашқаридың «Түбі бір түркі тілі» («Диван лұғат ат-Түрк») атты еңбегінде сол кездегі түркі халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, халқының орналасуы, тілдерінің ерекшелігі, т.б. толып жатқан өте бағалы мағлұматтар бар. Солардың ішінен дене тәрбиесіне және ұлттық спортқа да қатысы бар деректерді табуға болады.Көрсетілген еңбектегі көне түркі заманындағы ойындар мен дене тәрбиесіне қатысы бар деген деректерді тере отырып, казіргі ұлттық ойындардың пайда болуы, қалыптасуы, ойнау тәртібінің өзгеруі туралы маңызды мағлұматтарды саралтауға мүмкіндік алдық.
1. А.Асарбаев. «Ерттедегі қазақтың ұлттық ойындары», «Мектептегі дене шынықтыру» №1 2008,
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030: Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына үндеуі. Алматы 1997. 256 бст.
3. Дене тәрбиесі және спорт арқылы Қазақстан Республикасының халқың сауықтыру бағдарламасы. Алматы 1999.
4. Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қамтамасыз етудегі дене тәрбиесі Республикалық ғылыми әдістемелік тұтас жинақ бағдарламасы 2001-2005 жылдарға. Алматы 2001.
5. Ашмарин Б.А. Дене тәрибесінің ілімі мен әдістемесі.- М.,1999.
6. Ашмарин Б.А. Дене тәрбиесіндегі педагогикалық ізденістің ілімі мен әдістемесі. -М., ФиС, 1978
7. Осокина Т.И. Бала-бақшадағы дене тәрбиесі. -М.,1973
8. ХухЛева Д.В. Мектеп жасына деиінгі балалардың дене тәрәиесі. М.,1976 .Фомин И.А.,Филин В.П. Дене тәрбиесінің жас ерекшелік негізі. -
9. М.,ФиС, 1972 12.Дене тәрбиесі іліміне кіріспе. Дене тәрбиесі институттарына арналған
10. Оқу құралы. Матвеев Л.П. редакциясы бойынша. -М., ФиС, 1983 13. Дене тәрбиесі мұғалімдеріне арналған кітап. Каюрова С. редакциясы
11. бойынша. -М., ФиС, 1973 Н.Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі. Дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвсев М., Говиков А.Д. басқаруымен. 2-ші басылым. —М.:ФиС, 1976. Т.1,1-2тарау.
12. Понамарев Н.И. Дене тәрбиесінің әлуметтік қызметі. -М., ФиС. 1974
13. Жалпы дене тәрбиесі ілімін қалыптастыру мәселелері. СССР-дің ҒА,
1980,-31-41.
14. Жалпы білім беретін мектептердегі 1-4- сыныптар дене тәрбиесінің кешендік бағдарламасы. Алматы, Рауан, 1994
15. «Мектептегі дене тәрбиесі» журналы. 1985-1992 жылдардағы. Матвеев
16. Сағындықов «Қазақтың ұлттық ойындары» Алматы «Рауан»1991ж
17. М. Болғамбаев «Қазақтың ұлттық спорт түрлері», «Қайнар»1998ж
18. Қобланов Ж. Күрес өнері.Шымкент 1993ж
19. Жалпы білім беретін мектеп оқушылары дене тәрбиесінің ережесі.
Алматы 1993.
20. Есмағанбетов 3. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.Қарағанды. 1995
21. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің лекция сабапқтарының тезисі. Қызылорда. 1992
22. Денсаулық сақтау толғапыстар. Алматы, «Қазақстан» 1989
23. Төтенаев Б.У. Казахские национальные игры и виды спорта. Алматы. 1976
24. Пашевский С.А, Старцева И.Д. Дене шынықтыру және мамандық. -М,:ФиС, 1983
25. Жалпы білім беретін мектептердегі 1-11 сыныптар дене тәрбиесінің кешендік бағдарламасы.-М.,1985
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030: Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына үндеуі. Алматы 1997. 256 бст.
3. Дене тәрбиесі және спорт арқылы Қазақстан Республикасының халқың сауықтыру бағдарламасы. Алматы 1999.
4. Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қамтамасыз етудегі дене тәрбиесі Республикалық ғылыми әдістемелік тұтас жинақ бағдарламасы 2001-2005 жылдарға. Алматы 2001.
5. Ашмарин Б.А. Дене тәрибесінің ілімі мен әдістемесі.- М.,1999.
6. Ашмарин Б.А. Дене тәрбиесіндегі педагогикалық ізденістің ілімі мен әдістемесі. -М., ФиС, 1978
7. Осокина Т.И. Бала-бақшадағы дене тәрбиесі. -М.,1973
8. ХухЛева Д.В. Мектеп жасына деиінгі балалардың дене тәрәиесі. М.,1976 .Фомин И.А.,Филин В.П. Дене тәрбиесінің жас ерекшелік негізі. -
9. М.,ФиС, 1972 12.Дене тәрбиесі іліміне кіріспе. Дене тәрбиесі институттарына арналған
10. Оқу құралы. Матвеев Л.П. редакциясы бойынша. -М., ФиС, 1983 13. Дене тәрбиесі мұғалімдеріне арналған кітап. Каюрова С. редакциясы
11. бойынша. -М., ФиС, 1973 Н.Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі. Дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвсев М., Говиков А.Д. басқаруымен. 2-ші басылым. —М.:ФиС, 1976. Т.1,1-2тарау.
12. Понамарев Н.И. Дене тәрбиесінің әлуметтік қызметі. -М., ФиС. 1974
13. Жалпы дене тәрбиесі ілімін қалыптастыру мәселелері. СССР-дің ҒА,
1980,-31-41.
14. Жалпы білім беретін мектептердегі 1-4- сыныптар дене тәрбиесінің кешендік бағдарламасы. Алматы, Рауан, 1994
15. «Мектептегі дене тәрбиесі» журналы. 1985-1992 жылдардағы. Матвеев
16. Сағындықов «Қазақтың ұлттық ойындары» Алматы «Рауан»1991ж
17. М. Болғамбаев «Қазақтың ұлттық спорт түрлері», «Қайнар»1998ж
18. Қобланов Ж. Күрес өнері.Шымкент 1993ж
19. Жалпы білім беретін мектеп оқушылары дене тәрбиесінің ережесі.
Алматы 1993.
20. Есмағанбетов 3. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.Қарағанды. 1995
21. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің лекция сабапқтарының тезисі. Қызылорда. 1992
22. Денсаулық сақтау толғапыстар. Алматы, «Қазақстан» 1989
23. Төтенаев Б.У. Казахские национальные игры и виды спорта. Алматы. 1976
24. Пашевский С.А, Старцева И.Д. Дене шынықтыру және мамандық. -М,:ФиС, 1983
25. Жалпы білім беретін мектептердегі 1-11 сыныптар дене тәрбиесінің кешендік бағдарламасы.-М.,1985
Аннотация
Қурстық жұмыста қазақтың ұлттық ойыны және дене тәрбиесі
сабағында қолданылу жолдары туралы айтылады.
Курстық жұмыс кіріспеден,үш бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер саны 25.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2004 жылғы 19
наурызда Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Балабақшалар жүйесін
қалпына келтіруге және толыққанды мектепке дейінгі білім беруді
қалыптастыруға кірісу қажет.Әзірше мұндай мүмкіндік бар жерде мектепке
дейінгі білім беруді мектептер аясында дамыту қажет делінген. Сондай –ақ
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы қабылданды.Осы құжаттардың негізіне сүйенсек: мектепке
дейінгі білім беу жүйесін қайта қалпына келтіру үшін мемлекеттік
тұрғыдағы іс шараларды жүйелі түрде жүзеге асыруға тура келеді.Ол
үшін:мектепке дейінгі ұйымдарды көптеп ашу;бұрынғы жабылып қалған
балабақшаларды қалпына келтіру;мемлекеттік емес бала бақшалар
ашу;коммерциялық, жеке меншік;отбасылық бала бақшалар
ұйымдастыру;маусымдық және қысқа мерзімдік балабақшалар жұмысын қайта
жандандыру сияқты мақсаттар жүзеге асуы тиіс.
Зерттеудің мақсаты: Қазақтың ұлттық ойыны және дене тәрбиесі
сабағында қолдану жолдарын анықтау және талдау жасау.
Зерттеудің міндеті:
- Ұлттық ойындардың тарихы мен сипаттамасын анықтау;
- Ұлттық ойындар мазмұны және тәрбиелеу жолдарын анықтау;
- Ойындардың жүргізілу әдіс тәсілдеріне талдау жасау.
Зерттеу объекттісі:Балаларға қазақтың ұлттық ойындары туралы
түсініктерді қаалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні:Қазақтың ұлттық ойыны және дене тәрбиесі сабағында
қолданылу жолдарын пайдаланып оқыту.
Мазмұны
Кіріспе
1.Ұлттық ойындардың тарихы мен сипаттамасы
1.1 Ұлттық ойындардың тарихи мағлұматтары мен мазмұны
1.2 Ертедегі қазақтың ұлттық ойындары
2. Ұлттық ойындар мазмұны және тәрбиелеу жолдары
2.1 Ұлттық ойындар-балалар тәрбиесінің негізгі құралы
2.2 Балаларды ұлттық рухта тәрбиелеу
2.3 Ұлттық ойындардың сипаттамасы мен жүргізілу ережелері
3. Ойындардың жүргізілу әдіс – тәсілдері
3.1 Ұлттық ойн түрлері дене тәрбиесі сабағында
3.2 Дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ұлттық ойындардың тарихы мен сипаттамасы
1. Ұлттық ойындардың тарихи мағлұматтары мен мазмұны
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспанды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау - ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер
тутызады.Дәл осындай жағдай қазақтың ұлттық ойындарының даму тарихына да
кятынасы болса керек.Халықтың ұлттық және спорггыкой-ыңдарының да өзіндік
тарихи даму жолдары, қалыптастыру кезеңдері, тәрбиелік маңызы - халыктың
саяси әлеуметтік-экономикалық дамуының негізі болады. Қазіргі кездегі тарих
гылымдарының дәлелдеуі бойынша күні бүтінге дейін бізге жеткен ұлт
ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласынын жаратылған күнінен,
демек қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады.
Сонан бері біздерге жетіп, ойнап журген ұлт ойындарынын ішіндегі әр түрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, карагие, тағы басқалары шамамен
алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында деректер бар.
Сондай-ақ осыдан мың жыл бұрын жазылған Махмуд-әл Қашқаридың Түбі бір
түркі тілі (Диван лұғат ат-Түрк) атты еңбегінде сол кездегі түркі
халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, халқының орналасуы, тілдерінің
ерекшелігі, т.б. толып жатқан өте бағалы мағлұматтар бар. Солардың ішінен
дене тәрбиесіне және ұлттық спортқа да қатысы бар деректерді табуға
болады.Көрсетілген еңбектегі көне түркі заманындағы ойындар мен дене
тәрбиесіне қатысы бар деген деректерді тере отырып, казіргі ұлттық
ойындардың пайда болуы, қалыптасуы, ойнау тәртібінің өзгеруі туралы маңызды
мағлұматтарды саралтауға мүмкіндік алдық.
Сонымен қатар XI ғасырдағы халық арасында кеңінен тараған ойындарда
пайдаланылған құрал-жабдықтардың, оны талдану тәртібінің қазіргі уақытпен
салыстырып онда аз өзгеріске ұшырағандығына көз жеткіздік.Тарих толқынында
қаншама өзгерістер болғанымен,ұлттық ойындар, дене тәрбиесіне қатысты
деректер аз өзгеріске ұшырағандығын байқадық. Біздін Махмуд-әл Қашкаридың
сөздігіндегі ұлттық спортқа және дене тәрбиесіне қатысы бар деген
деректерді берудегі мақсатымыз — жас жеткіншектерге ұлттық мәдениетіміздің
дене тәрбиесіне қатысты саласының тарихы көнеден басталатындығын көрсету.
Сонымен қатар көптегек ұмыт болған ойын түрлерін қайта өмірге әкелу
кажеттігін айтқымыз келеді. Мысалы, сол заманда ең көп тараған Шөген
ойыны (ат үстінде отырып допты қуалап ойнау), қазіргі кезде Еуропада Поло
атымен кең тараған, ал өзімізде мүлдем ұмыт болған. Осы ойын түрін қайта
жаңғыртса, атты байтау, ат үстінде шебер жүру, т.б.брекеттердің Қазақстанда
ат спортын дамытуға үлкен үлес қосатынын көрсеткіміз келеді. Теменде
М.Қашқаридын аталған еңбегінде кездескен ұлттық спортқа қатысты сөздерге
тоқталайык.
Ел - аттың тағы бір сипаттағы атауы. Ат түріктердің қанаты
болғандықтан, атты ел деп те атайды. Атбағарларды (ат бапкерлерін) ел басы
дейтіні сондықтан.
Етеш - балалар жасырынын ойнайтын шұңқыр.
Оңлүқ - садақ.
Арқұн - жабайы айғыр мен қолдағы қысырақтан туған будан. Бәйгеде
көбінесе осындай аттар озады.
Ігіш - тарпаң мал, асау, көнбейтін ат.
Ұлағ - ылау. Бекеттерде ауыстырып мінетін ат.
Үшан - екі желкенді кеме.
Ереңшү - бойы екі кез келетін бәкене кісі. Ергежейлі.
Арсалық - әрі еркек, әрі ұрғашы.
Сып - екі жасқа толатын тай.
Боймал - мойнында ағы бар ат.
Бақанұқ - жылкы тұяғынын ортасындағы жүрекше ет.
Қапа иулуг оқ - желегі биік оқ, жебе.
Күбе - шыжыр сауыт, темір сауыт (көбе).
Боры - оқ басының жебе ұшына енгізілетін тұсындағы ойық, кертілген
айыл басы.
Теке - еркек киік. Оның мүйізінен садақ жасалады.
Тылы - оқтың басына (ұшына) байланатын (кигізілетін) қайыс.
Қарвы иа - жіңішке садақ.
Шырғүй - жебе басының қалың, жуантық тұсы.
Қарагұны - балалардын ақшамда ойнайтын ойын түрі.
Бағдады - шалды. Ол күрескенде оның аяғын шалды.
Мүңіз - мүніз: мүйіз-мүйіз. Балалар ойыны. Балалар су жағасында
тізіліп отырады. Олардын бірі мүйіз-мүйіз дейді. Екінші бала мүйізді мал-
дарды тізіп айта бастайды. Балалар оның айтқанын қайталайды. Айтушы бала
сөз арасына мүйізсіз мал айтып қосып жібереді. Қай бала соған ілесіп өлгі
малдың атын атап жіберсе, сол баланы суға итеріп жібереді.
Таңұқ - соғыста найзалардың басына байлайтын жібек белгі.
Сыңарсұқ - екі кісі атқа мінгескенде, мінгескен адамның мінген тұсы.
Сіңірледі - сіңірледі. Ол садағын сіңірмен қаптап орады.
Сүріледі - жеребе тастады.
Сөкмен - батырларға берілетін аттардың бірі. Жазудың қатарын, сапын
бұзушы деген мағынада.
Құрман - оқ, садақ салатын қалта.
Тұғзағ - ұрыс кезінде хақан тарапынан әскер қолына беріліп, соғыс
біткеннен кейін қайтарып алынатын ат.
Батрақ - ұшына бір бөлек жібек мата байланған таяқ. Соғыс кезінде
әскер өзін сол арқылы білдіреді.
Қысмақ - үзеңгінің екі жағындағы қос қабат қайыс.Үзеңгі осы
қайыстардың арасында тұрады.
Шекрен - жүннен тоқылған жеңсіз тон.
Күблүк — лай батпақты илел, жаңғақтың үлкендігіндей етіп жасап
кептірілген сақа. Ол қолмен, не сақпанға салынып атылады.
Ілекеш ойыны.Адам тобықты ашатаяқпен ұрып ойнайды. Кім тобықты қатты
алығсқа ұрса, сол ойынды бастайды. Қазіргі гольф ойнына өте ұқсас ойын.
Қаршыды, қапшыды — карпысты, таласты. Ол менімен бірге тобық қарпысты.
Шөген ойнап, доп қағысып таласты. Шөген (Поло) ойыны сол кезде бар
екендігін байқаймыз.
Ол менін бірле иа құрұшды. — Ол менімен бірге айдақ құрысты, яғни
шеберлік, күш-қуат, мергендікте қайсымыз күшті екенімізді білу үшін садақ
күрысып, нысана кездесті деген магьгнада. Садакты ату жарысында құралмаған
садақты құрып барып, садақты ату тәртібін енгізуге болатындығы.
Шеврушті - айналдырысты.Жебенің түзу-қисықтығын білу үшін тырнақ
үстіне айналдырып тексеріп байқайдьі.
Шемменді - жеребе тастады.
Жерметті - түйдірді, өргізді. Атынын құйрық-жалын асыл жібекпен
түйгізу ерліктін, батырлықтың белгісі.
Тін - рух, жан.
Тін- жүген, тізгін.
Құрк - бөрі, қасқыр.
Бағыр - бауыр. Ешкімге бойын имейтін адамды: үлкен бауырлы дейді.
Садақтын орта тұсын да садақтың бауыры дейді.
Талас- ат бәйгесінде Шөген доп ойнында алаңнын шетіне тартылатын керме
арқан.
Шалыш - шалыс, күрес.
Құғұш - қуғыш. Оқ жасау үшін қолданылатын ағаш сайман.
Шабығ - қамшының ұшы.
Башақ; - оқ, не найзаның ұшындағы темір.
Топық" - тобық. Шөгенмен ұрып ойнайтын доп.
Кедұқ - жүннен тоқылған, дулығаның ішінен киетін бас киім.
Тасал; - шөген ойнағанда алдынағы шекараны белгілеп сызылған сызық.
Соқым - жебенің, оқтың ағаштан жасалған құйрығы. Ағашты, аршаның
қалқандьг бұтағы секілді кесіп алып, ішін ояды, бір ұшын тесіп оққа
кигізеді, екінші ұшы дүмі болады, сонда оқ түзу салмақты ұшады.
Тосұн - мінілмеген, үйретілмеген асау, тарнаң тай.
Шөген - шөген ойыны. Қазіргі уақытта Еуропада Поло деп атайды.
Шұрам - жеңіл оқ ату. Бұл әдеттегідей атылған оқтан ұзаққа барады.
Атқан адам арқасына жатып атады.
Шұрам оғы дейді.
Қалва - үйренушілер оғы. Темір басынын орнына ағаш бекітілген оқ.
Кеткі - кеткі ат. Төсі кен, белі жіңішке ат.
Кесме - жалпақ ұшты найза, немесе оқтын ұшы.
Көшүрме ойын - көшірме ойын. Бұл он төрт деп ойнайтын ойын. Жерге
ғорғанға ұқсатып төрт сызық сызып, оған он есік ашылып, малақ тас, жанғақ,
соған ұқсас нәрселерді тастап ойнайды.
Шығылбар - кішкене қысқа оқ.
Шевүрген — шыр айналдырған. Тырнағының ұшында садақ жебесін
айналдырған адам. Жебенің түзу, салмағының тен бөлінгендігін анықтау үшін
жасалады.
Махмуд Қашқаридың сөздігінен алынған жоғарыдағы деректерді бере
отырып, осы деректерді ғылыми айналысқа енгізу арқылы қазақтың дене
тәрбиесі мәдениетінің бұрыннан негізі қаланғандығын дәлелдеу басты
мақсатымыз болып табылады.
Жаратылыста дене мүсінінін қалыптасуы барлық адамдардікі бірдей бола
бермеген. Алайда, алғашқы адамдардың табиғатпен күрестегі әлсіздігі, аң
аулауда кейде сәтті, кейде сәтсіз болатындығы және мүсінді-күштілердін
нәзіктеріне қарағанда табиғат кесепатын, зардабын аз тартатындығы осының
бәрі жеке бастың мүсін ерекшеліктерінде болды. Осыдан келе жараты-лыстан
кесек тұлғанын табиғат апатына қарсы түрудағы рөлін адамзат сол кезде-ақ
ұқты.
Бұл құбылыс бірте-бірте дами келіп саналы түрде кесек тұлға жасаудын
бағытын қарастырып, жеке бастың өз бетінше мүсін немесе денесін шынықтыру
жүйесін тудырды. Мундай жүйеленген дене шынық-тыру одан әрі дамып,
қалыптасу барысында әр түрлі ойындар мен дене жаттығуларын тудырды. Осыдан
барып тайпалардың аңға шығардағы жасаған дайындық жаттығулары кезінде
"Қарагие" ойыны туды. Бұл ойынға ең злдымен шыдамдылқ керек, екіншіден
мергендік керек, оған қоса көздеген затқа дәл тнгізе білу үшін қол күші
керек, өйткені сырын жас ырғайдан немесе қайыңнан кесіліл дайындалады.
Алғашқы мемлекеттік бірлестік кезінде дамыған халық ойындары жас
өспірімдердің бір ортада өмір суруіне және өзара қарым-қатынас жасауға
себепкер болғандықтан бұл кезеңде қалыптасқан ойындардың көпшілігі түнде,
далада ойнайтын ойындар қалыптпсты. Мысалы, ақсунек, алтыбақан, айгөлек,
арқантартыс, соқыртеке, тағы басқа ойындар. Осы ойындар күні бүгінге дейін
мәнін жоймаған.
"Ақсүйек" ойыны. Бұл ойын жас өспірімдердің жүгіріп, күш көрсетіп
ойнайтын ойыны болғандықтан, өкпенің жұмыс қабілетін арттырып, дененің
барлық мүшесін шынықтырып, баланы жүирікгікке, шап-шандыққа, батылдыққа
тәрбиелейді. Сондай-ақ қараңғыда жол табуға көзді жаттықтырады, төңіректі
дұрыс бағдарлай білуге үйретеді.
Қазақтың ертеден келе жатқан спорттық дене шынықтыру оиындарының бірі,
қазіргі бізге жеткені -"қазақша күрес". Екі топтан шыққан палуандар қоян-
қолтық ұстасып, аяқтан шалу, жамбасқа түсіру, көтеріп алып жауырынға
жатқызу, тағы сол сияқты айла-тәсілдер қолданып, бірінің-бірі жауырынын
жерге тигізгенге дейш күрескен. Ортаға шыққан салмақ ерекшеліктеріне және
жасының үлкен-кішісіне қарамай тек өздерінің білек күштеріне сентен
халықтың "күш атасын танымайды" деген асыл сөзі осыдан қалса керек.
Палуандар күресі біткеннең кейін "жаяу жарыс" басталған. Бұл ойынға
қатысушылардың санына шек қойылмаған. Екі топтың өзара келісімі бойынша
белгіленген екі көмбенін арасын жүгіріп өтулері керек болған. Жаяу жарысқа
қатысушылар қандай қашықтыққа жүгіретінін білмеген, өйткені екі көмбе арасы
өлшенбеген. Тек бертін келе мөлшермен өлшенген, ол шамамен'бір шақырымнан
он бес шақырымға дейінгі қашықтық алынған. Жаяу жарысқа қатысушылардың
әрқайсысы өзінше жүгіріп, бірінші келгені жеңімпаз атанған.
Аң мен құстын жүріс-тұрысын, қимылын, дауысын салып, еліктеу көне
заман аңшыларының дәстүрлік ойын-сауықтарынан қалған белгі болса керек.
Міне осындай негіздерде келіп қалыптасқан ұлт ойындарының бірі - "аңшылар".
Жүргізуші күні бұрын белгіленген үлкен киіз үй орнындай шеңбердің бойына үш
жерге қолдарына доп беріп үш ойыншыны тұрғызады. Бұлар - "аңшылар". Қалған
ойыншылар "үйрек" болып ойын жүргізушінің берген белгісі бойынша шеңбердің
ішіне жамырай жүтіріседі. Ал тоқта деген кезде бәрі орындарында қозғалмай
қалуға тиіс. Осы кезде "аңшылар" қолдарындағы доптарымен "үйректерді
атқылай бастайды. "Аңшылар" атқылаған кезде үйректерге доптан бұлтаруга
болады, бірақ тұрған орныннан жүргп кетуге болмайды. "Өлген үйректер"
"аңшыны" алмастырады, ал үйректерге тигізе алмаған "аңшылар" доптарын алып,
кайтадан атқылаулары керек.
Осылайша үш "аңшы" орындарын ауыстырғаннан кейін ойын қайта басталады.
Бұл ойынның екінші турында ойнаушылар екі топқа бөлінеді. Бір тобы -
"үйректер" шеңбердің ішінде қалады, екінші тобы — "аңшылар" шеңбер бойымен
қатар тұрады. Жүргізушінің белгісі бойынша "аңшылар", "үйректі" атып ала
бастайды. Ойын уақытпен ойналады. Белгілі уақыт өткеннен кейін "аңшылар"
мен "үйректер" орындарын ауыстырады. Ойынның соңында белгіленген уақыт
аралығында көп "үйрек" атып алған "аңшылар" тобы ұтқан болып есептелінеді.
Қазақтың ұлттық ойындарының ішіндегі халық арасында ең көп тарағандарының
бірі — "Айгөлек" ойыны. Бұл ойынды ашық алаңда, таза ауада ойнай беруге
әбден болады. Ойынға неғұрлым көп ойыншы қатысса, ойын соғұрлым қызықты
өтеді. Халық арасында кең тараған бұл ойынға барлық жастағы жас өспірімдер
мен бойжеткендер қатыса алады. Ойыншылар өзара екі топқа бөлінеді. Олар қаз-
қатар қол ұстасып, құлаштарын керіп, арасы бір-бірінен 15-20 қадам карама-
қарсы екі сызықтың бойында тізіліп тұрады. Екі жактың ойыншылары
орталарынан бір-бір баладан бөліп, ойын басқаруды соларға тапсырады. Содан
соң бір топтың кезек алған ойыншылары барлығы бір дауыспен өлеңдетіп:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек,
Теміршіден дем шығар,
Үзеңгідең тер шығар,
Ақ терек пен көк терек,
Бізден сізге кім керек? - десе, екінші топтың ойыншылары оларға былай жауап
қайтарады:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек,
Теміршіден дем шығар,
Үзеңгіден тер шыгар,
Ақ терек пен көк терек,
Бізге мұнда Бекбай керек.
Осы аты аталған ойыншы жүгірген бетімен шақырған қарсы катардағы
ойыншылардың біреуінің арасынан келіп қолдарын бұзып өтуі керек. Егер бұзып
өте алмай қалса, онда карсы жақтың катарында қалады, ал бұзып өткен
жағдайда сол екі ойыншының ұнатқанын өз тобына алып кетеді. Осылайша екі
топтың біреуінің ойыншылары таусылғанша ойнай береді, болмаса белгіленген
уақыт аралығында қай топтың ойыншылары көп болса, сол жеңіске жетті деп
есептелінеді.
Келесі бір ойыннын түрі ол "жаяу көкпар". Оның күні бұрын белгіленген жерде
бозбалалар катысуымен өтеді. Ойнаушылар санына шек қойылмайды. Балалар
көмбесі белгіленген түзу сызықтың бойына каз-қатар тұрады. Ойын
жүргізушінің берген белгісі бойынша көмбеден бір мезгілде тура ұмтылған
балалар 10-15 адымдай жерде жатқан көкпарды кім бұрын жеткені алып қашады.
Қолында көкпары бар бала арасы белгілентен екінші көмбеге бұрын жетіп
тастауы тиіс.Сөйтіп, көкпарды ешкімге бермей әкелсе, сол ойыншының ұтқаны.
Бұл ойында көкпардың орнына әр түрлі затты қолдануға болады,
"Ұшты-ұшты" ойыны. Ойыншылар бір қатар сапқа тұрады. Жүргізушіге
барлық ойыншылар қарап тұру керек. Ойын жүргізуші - ұшты-ұшты-ұшты, бөдене
ұшты деп қолын көтереді, сол кезде ойыншылар тыңдап тұрады да, ұшатын затқа
олар да қолдарын көтереді, ал ұшпайтын затты ұшты деп қолын көтерсе, ойын
жүргізушімен бірге қолдарын көтерген ойнаушьшар жаза тартады, ал ұшатын
затты айтқанда, қолдарын көтермей қойса, онда жаза тартады, сондықтан ойын
жүргізушінін әр айтқан сөзіне өте сақ болу керек. Ойын жүргізуші ұшатын зат
пен ұшпайтын затты ұйқасты-рып айтып, ойыншыларды жаңылтын отыруға
тырысады. Мысалы: ұшты-ұшты-кекілік ұшты, ізінше екітік ұшты, қарғасырға
ұшты, көбелек-ебелек ұшты, тауық үшты, қаршыға-қанжыға ұшты... деп жалғаса
береді. Ойыншылар жазасы сол, олар саптан екі-үш адам шығып, ойыннан
шығады. Ең сақ, қырағы ойыншылар жеңеді.
Адамның денсаулығы жас кезінен бастап қалыптасуы керек. Демек, кезінде
ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру жас организмнің дұрыс
шынығуын, сұлу мүсінді, сымбатты тұлға болып өсуін реттейді. Онымен бірге
жас өспірімдер ойын ойнаған кезде көпшілігі Отанның болашақ азаматы болуға,
халқына адал қызмет етуге бағыт алады.
2. Ертедегі қазақтың ұлттық ойындары
1. Шыдамдылық және күш арттыру ойыны
2. Қорғанға түсу
Ойнаушылар саны бестен 15-ке дейін болады. Ойын мына түрде орындалады:
ойналатын жерге көлденеңі екі жарым метр дөңгелек сызық сызылады. Балалар
сызықты айнала қол ұстасып тұрып, басқарушы белгі берген соң балалар бірін-
бірі осы дөңгелек сыныққа итермелеп енгізеді. Сызыққа енген бала ойыннан
шығарылып және дөңгелекте ақырындап кішірейтіліп отырады.Ойынның ең
соңында екі ғана бала қалады және дөңгелек сызықтың ені
кішірейіп,жарты метрдей ғана қалады.Ойында сонымен бітеді.
3. Елден-елден ел шабар
4. Жалғыз түрде жаралыларға жәрдем беру
5. Екеулеп жаралы адамды тасу
6. Батырлар соғысы
7. Екеу-екеуден болып күресіп ойнау
8. Артысып ойнау
9. Екі қолдан ұстап тартысу
10. Біріне бірі арқасымен тұрып тартысу
11. Арқан тартысу
12. Отырып аяқ тартысу
13. Цыған күресі
14. Шеңберден шығару тартысы
Ені 2 метрлік шеңбер сызып, сызықтың ішінде ойнаушы тұрады да, сызықтың
шетінде екінші ойнаушы тұрады. Ойын басталғанда сызықтың ішіндегі ойнаушы
сызықтың сыртындағы ойнаушыны сызықтың ішіне кіргізбеуте тырысады. Сызықтын
шетінде тұрған ойнаушы, сызықтың ішіне өзі кіріп, сызыктың ішінде бұрыннан
тұрған ойнаушыны шығарады, сонымен қайсысы жеңсе сонысы ұтады.
15. Таяқ тартыс
Екі ойнаушы таяқтың екі басынан екеуі екі қолымен мықтап ұстап, ойын
басқарушы белгі берген соң жібермен тартысады. Қайсысы таяқты жіберсе,
сонысы ұтылған болады немесе бір ұстаған жерінен қолын қозғап басқа жерден
ұстасады.
16. Аяқ күрес
17. Көтеру
18. Норвегия халқының күресі
19. Тізелендіру
20. Қазақша күрес
21. Дұшпанды тұсау
22. Дене қозғалыстарын жеделдететін ойындар
23. Жарыс
24. Шақыру
25. Тез тапсыру ойындары
26. Доп тапсыру ойындары
Ойнаушылар саны 15 адам немесе одан да артық болуы мүмкін.
Ойын құралы: ойнаушылардың тобына қарай әрбір топқа бір-бірден доп
болмақ.
Ойын түрі төмендегіше: Ойнаушылар топқа бөлінген соң әрқайсысы өз
тобында бірінін арқасында бірі қазқатар араларын бір адым шамасы ашып
тұрады. Ең алда тұрғандары допты ұстап тұрады. Басқарушы белгі бергең соң
ойнаушылардын ең алдыңда тұрғаны допты екі қолымен ұстап өзінің басынан
асырып, артында тұрған ойнаушы береді. Осы ретпен бірінен-бірі асырып
берген соң, артта тұрған ойнаушы жүгіріп барып өз тобының алдыңғы қатарында
тұрады да басынан асырып артындағы ойнаушыға береді. Осы тәртіппен ойын
жүріп отырады. Екі топтың қайсысы бұрын бітірсе, сонысы ұтқан болады. Осы
ойынды екінші түрмен де ойнауға болады:
1. Ойын тәртібі өткендегідей болады, бірақ допты артта тұрған адамға
бұрынғыдай бастан асырмай, допты аяқтың арасынан артта тұрған адамға
тапсырады, сонымен қайсы топ бұрын болса, сол топ ұтқан болады.
2. Ойнаушылар допты бұрынғы тәртіппен тапсыра келіп, допен арттағы
адамға жеткенде, ол адам допты қолына алып белгіленген бір көмбені айнала
жұтіріп келіп, алда тұрған адамға тапсырады.Қайсы топ бұрын болса сонысы
ұтады.
Жалғасын жаз
27. Тездікке үйретуойынының қарғу және таяқпен ойнау түрі.
Ойнаушылар саны 15 тен кем болмауы керек. Ойын үшін әр топқа ұзындығы бір
метр таяқ керек болады. Ойын тәртібі жоғарыдағы ойындарға ұқсас.
Екі топтан екі бала қолдарына таяқтарын алып, ойын бастығы белгі берген
сон, таяқты алып жүгіріл, көмбеге барып, қайтып келіп өз тобының алдыңғы
қатарында тұрған балаға таяғының бір үшін ұстатып, өзі балалардың артында
тұрып қалады.Таяқты алған екінші бала жүгіріп көмбеге барып келіп. Бастағы
тәртіппен бұл да үшінші балаға тапсырады.
Алғашқы бала айналып өз орнына келгенше ойын созыла береді. Қайсы топ
бұрын болса, сол топ ұтқан болады. Жүгіргенде біреуі оң жақтан, біреуі сол
жақтан жүгіреді.
28. Айнала тұрып доп ұстап ойнау
29. Кездесу ойыны
30. Эстафет ойынының кедергілі түрі
31. Қарғып жарысудың түрі
Ойнаушылар кемінде он адам болсын. Ойнаушылар тең екі топқа бөлініп,
біріне-бірі қарсы тұрып, арасы 5 метр шамасындай болуы керек. Тұрған орында
бірдей тұруы үшін көлденең сызық сызылады. Міне, осы сызықтан ойын
басталады. Ойнаушылар қарғитын жаққа қарап ұзын түзу сызық сызылып, сол
сызықты бойлап белгімен қарғиды.
Бірінші нөмір ұзын сызықты бойлап, қарғып барып түскендеғі өкшесі
тиген жерді белгілеп сызып қоюы керек.
Осы қарғыт түскен жеріне бірінші немір өзі келіп тұрады.Бұның қасына
екінші топтың бірінші нөмірлі баласы келіп тұрып, бірінші топ тұрған жаққа
қарай қарғйды. Бұныд да барып түскен жеріне белгі қойып, екінші топтың
қарғып барып тұрған жеріне бірінші топтын екінші нөмірлі баласы келіп қатар
тұрады да, екінші топ тұрған жаққа қарай қарғиды. Ең соңында қайсы топтың
баласы бастапқы сызықтан алыс қарғыса сонысы ұтқан болады, Егер де екі
топта бірдей өз сызыхтарына дәл қарғып түссе, онда бірінші нөмір ұтқан
болады. Егер де екі топтың біреуі өздерінің бұрынғы көмбелеріне қарғып жете
алмаса, ұтылған болады.
Осы тәртіппен бұл онынның "кездесу" деген түрін де ойнауға болады.
Бұнда әрбір топ бірінен бірі 10 метр шамасьшда қашық тұрады. Сонан соң
орталықтағы арасы 5 метр болып сызылған сызықтан қарғиды. Қарғу тұрған
жерден жүтіріп келіп дәл сызықтың сыртқы шетінен басталады. Сызықтың ішінен
қарғыған баланың қарғуы есепке алынбайды және оған екінші рет қарғуға
рұқсат етілмейді. Қай топтың ұтқандығы жоғары жолда көрсетілген, соған
қарап шешуге болады.
32. Күлкілі ойын түрлері
33. Маймылша жүгіру
34. Таспақаша жүгіру
35. Әтешше (Қоразша)жүгіру
36. Бақаша жүгіру
37. Қолға шам ұстап жүгіру
38. Кенгуруше жүгіру
39. Ешкілердің жарысы
40. Артымен жүгіру
41. Қаздарша жарысу
42. Аяқтарын қолдарымен ұстап жүгіру
43. Тұсаулы түрде жарысу
44. Тас ұстап жүгіру
45. Үш аяқтап жүгіру
46. Екі дөңгелекті арбаны сүйреп жарысу
47. Танкі
48. Кесіртке
49. Шапшаңдыққа байланысты жүгіріп ойнайтын ерікті ойындар
50. Менің қалпым
51. Аққоян
52. Күн мен түн
53. Түлкі мен тиындар
Ойнаушылар саны - 8 - 12. Ойнайтын орыны — ашық алаң.
Ойын түрі: Ойнаушылар санына қарай арасы екі- үш метр жерден шеңберлер
сызылады. Тиындар қоршау шеңбердің ішінде біреуден тұрып бір-біріне
жүгіреді. Бір шеңберде екітнын тұруға бодмайдьі. Сондықтан шеңберде бұрынғы
тұрған бала жүгіріп басқасына кетуі керек. Түлкі болған бала шеңбер
арасында жүгіріл жүрген тыиынды ұстауға тырысады. Егерде шең-бер арасында
түлкі бір тиынды ұстап алса, оның орнына тұрып, сол бала түлкі болып
ойнайды. Ойын 15-20 минөттен артпауы керек.
54. Олай істе бұлай істе
55. Торлы дөңгелек
Бұл дене шынықтыру ойынының бір түрі. Бұған 20-30 бала қатысады. Бала
бұдан да көп боса тіпті жақсы.
-
Ойынға дайыңтык. Ойнаушылар ішінен біреуі қоян,біреуі тазы болады.
Ойнаушылар санына қарай бірінің сыртынан бірі 2-3 қатар шеңбер құрып
тұрады. Әр қатардың арасы бір-біріне қолдарын созғанда тиіп тұратын
болсын.
Ойын түрі: Ойын басқарушы бірінші ысқырғанда бардық ойнаушылар қолдарын
жанына созып иығының деңгейіне келтіріп көтереді. Бұл кезде екі
шеңбердің арасы ұзын коридор құсап тұрады. Коридор ішімен қоян қашып, тазы
қуады. Екінші ысқыру анда — қолдарын жанына көтерген күйіне оңға қарай
бұрылады. Үшінші ысқырғанда — тағы оңға бұрыдады.Қабат екі ысқырғанда солға
бұрылады. Ысқыру санына қарай ойнаушылар біресе оңға, біресе солға бұрылып
тұрады, қоян мен тазы арасында біресе оңға, біресе солға бурылып тұрады,
қоян мен тазы арасында жүгіріп жүреді. Тазы жетіп қалғанда ысқырса қоянмен
арасы екі-үш баламен торланып бөгеліп қалады.
56. Орамал соқты
Ойнаушылар саны — 5-15 бала, дөңгеленіп отырады. Жазғы күні болса далада
көгалда отырады.
Ойын түрі: Ойнаушылар таяқ ұстасып, басына шыққан біреуі ортаға отырады.
Ойнаушыцлар бір орамалды босандау есіп алып, бәрі де қолдарын артына ұстап,
орамалды бір қолдан бір қолға жүгіртеді. Ортада тұрған бала орамалдың қай
жақта жүргенін аңғарып отыруы керек. Егерде орамалды ұстап тұрған баланы
аңғармай, оған арқасын қаратса қолында орамалы бар бала жайлап қана ұрып,
дереу орамалды екінші балаға береді. Орамалды ұрған кезде ортада тұрған
бала ұстап алса, сол баланың орнына отырады. Орамалды ұстатқан бала ортаға
шығады да сақшы болады.Бұл оның қазақкелінін ескі ойынынын бірі. Балаларды
шапшандық, сақтыққа дағдыландырады.
Ескерту: Орамалды қайта шиыршықтап, ауыртын қатты ұруға болмайды.
57. Қол жаулық
58. Қателеспе
59. Аңғар
60. Жағдай өзгерді
61. Доп
62. Үшінші артық
63. Топтану және ұйымдасуға бейімдейтін ойындар
64. Доппен ойналатын орыс ойыны
Ойнаушылар саны 10-нан 30-адамға дейІн.
Ойын орны: ұзындығы 70 - 100 метр, ені 30 - 50 метр шамасындағы тегіс
жер.Ойынға керекті құрал: ұзындығы бір метр ағаш таяқ және бір доп.
Ойналатын жерде үш көмбе болады.Бұл көмбенің біреуі "А" деп белгіленіп,
екінші біреуі осы "А" көмбесінін жанынан кішкене "а"-мен белгіленеді.
Үшінші көмбе бул көмбелерге қарсы едәуір жерде "В" белгісімен
белгіленеді.
Ойын түрі және тәртібі: ойнаушылар сан жағынан да, күш жағынан да тең екі
топқа бөлінеді, сонан сон "А" көмбесінде қалып кімдерге қайсы топ "В"
көмбесіне беру үшін жеребе салалы. Кімге "А" көмбесінде қалуға тура келсе,
сол "А" көмбесінде қалтандар доп қағушы болып, қалған топтын адамдары "В"
көмбесіне және одан да ары жайылып, тарап доп ұстауға турады. Бұл доп
ұстаушы топтан ең жақсы доп ұстлушы бір адам "А" көмбесіне, доп қағушыларға
доп беріп түру үшін белгіленеді. "А" көмбесіндегілер тәртіппен допты
қағады. Ең соңғы қағушынан басқасы бір-бірден ғана қағады да. егерде
әуелетіп жақсы қаға алса, өзі қаққан добымен "а" көмбесінен қашып отырып
"В" көмбесіне барады. Доп алыста болып, егерде доп ұстаушыдар өзі ұра
алмайтындығына көзі жстсе "В" кембесінен кейін кашып "а" көмбесіне келуге
болады, келген соң ретімен тағы бір доп қағуға ерікті болады. Етерде
бірінші ретте доп қаққан адам допты қаға алмаса онда "В" көмбесіне қашып
баруға асықпай-ақ кейінгі қағушылардын жаксы қаққлнын күтіп "а"
көмбесіне тұруға керек.
Қашан қағып допты алысқа әуелетіп немесе жермен қағып жіберіп допты
ұстаушылар ұстай алмай қалғанда, өзін ұрғызбауға көзі жеткенде бәрі де "а"
көмбесінен "В" көмбесіне қашуға болады және ұрғызбастан "а" көмбесіне келе
алатын болса,қайтып та келуге болады. "А" көмбесінде доп қағуғдылардан ең
соңғы қағушы әруақьггта допты үш рет қағады. Егер осы үш рет қаққанда "а"
көмбесіндегі кісі қашып "В" көмбесіне барып қайта алмаса немесе "В"
көмбесінде тұрған адамы қашып осы 3 қолдын бірінде келе алмаса доп
қағушылар жеңілген болып, доп ұстауға барады да, бұрынғы доп ұстап
тұрғандар доп қағушы болады. Бұл ойында бір топтан екінші топқа өтетін
жері, доп қағушылардың әуелетіп қаққан добын, доп ұстаушылардан біреу жерге
түкірмей ұстап алса да, ойын алмасып бір топтан екінші топқа өтеді. Доп
қағатын таяқты алып қашуға не қашып бара жатқан балаларды ұстауға болмайды.
Қашушынарды доппен ұрғанда, доп олардың біреуіне тисе, ұрған жақтың
адамдары өздеріне жақын болған екі көмбенің біреуіне қашып баруы керек. "А"
көмбесіне барғандары қол алып, доп қаққанда "В" көмбесіндегілер қашып "А"
көмбесіне келуге болады. Егер де қашушыларды доппен ұрып, допты тигізіп
ұрған топтың адамдары не "А", не "В" көмбесіне тез жетсе, онда ұрынған
топтың адамдары доппен бұлардың біреуін ұрып ойынды қайтадан өздеріне
аударып алуы мүмкін.
Қашушылар ойынға арналған көмбенің ішімен ғанақаашуы керек. Әрбір
қлшушылар "а" көмбесінен "В" көмбесіне барып қайтуымен бір рет доп қағуға
ықтиярлық болады.
Қай топтың ойында ұлып отырғанын білу үшін әр топтың ойынына белгілі
уақыт қоюы керек және ойынның тиісті тәртібімен орындалып отырганын бақылап
тұру үшін, бір басқарушы сайлап алу керек.
65. Доп қорғанда
Ойнаушылар саны кемі 12 адамнан басталып ең көбі 32 адамға дейін болады.
Ойнаушылар тең 2 топқа бөлінеді.
Ойын орны қандай жерде болуы, ол орынның түрдері сызық формалы және олардың
өлшеулері, аттары - бәрі де төмендегідей.Ойынның түрі және тәртібі:
Әр топтын адамдары екі-екіден жұптасып бөлінген соң, ішкі қорғанда
бірінші жүп тұрады.Сыртқы қорғанда екінші жұп тұрады. Орталық қорғанда
қалған ойнаушылар тұрады.
Ойнаушылардын ішкі қорғанда тұрғандарын "қорғанышы" деп атап, қалған
ойнаушыларды "қорғаушы" деп атайды. Ойын тәртібін сақтап және ойын басқарып
түр үшін бір адам басқарушы болады. Ол адам ойнаушылар орындарына тұрып
болған соң, допты ойнаушылардың ортасына допты әуелетіп лақтырады. Екінші
түрлі айтқанда допты дәл орталық сызықтын ортасына лақтырады. Мұнда бір
ескеретші сол, бір топтын адамдарын "А" әрпімен, екінші топтың адамдарын
"В" әрпімен белгіледік.
Қорғандары екі жақта да бірдей болып, бірінші топтың бірінші пары "Аң
екінші топтын ішкі қорғанын барып тұрады. Екінші топтын да бірінші пары "В-
2" бірінші топтың ішкі қорғанына барып тұрады.
Доп ортаға лақтырылғанда қай топтың адамы допты ұстап алса, ол адам қарсы
топтың ішкі қорғанында тұрған от аламдарына (қорғаншыа) лақтырады. Бұл екі
аралықта қорғаншыларда айнала тұрған 2 топтың қорғау-шылары допты ұстап
өздеріне қарсы тұрған қорғаншыларына лақтырады. Доп ұстауда, доп дақтыруда
ешбір ойыншыға бір қорғаннан екінші қорғанға біуге болмайлы. Егерде қайсы
топтын адамы бірінші лақтырған допты өзінің ішкі қорғанда тұрғанда жерге
түсірмен ұстаса, сол доп ұстаған топ ұтқан болады және сол мезгілде допты
кешіктірмеп дон ұстаған қорғанышдопты өздерініңң қорғаншыларына
лақтырадыЕгерде допты жерге түсірмей қорғаншылар ұстап алса,ұтқан
болады.Осы ретпен қайсы топ 5 рет ұтса,сол топ өзіне қарсы ойнаушы
топты жеңген болады.
Оқушылар әрбір ұтыстан кейін,орындарын өздерінің екінші жұбыв мен
алмастырып отырады.Мысалы:ішкі қорғанда тұрған 1 пар ойын біткеннен
кейін орта қорғанға келіп тұрады да,олардың орынына басқа екінші жұп
тұрып,әрбір ұтыстан осы ретпен орын алмастырып тұрады.егерде екі
топтың да ұтысы бірдей болса,онда қай топ коп рет доп ұстаған
болса,сол ұтады.
66. Доппен ұрып ойнау
Ойнаушылар саны 12-ден 30-ға дейін.
Ойын орны: ұзындығы 90 метр, ені 60 метр тегіс жер. Бұл сызылған жердің
ұзын жағынан екі басына кеңдігі 5 метр, биіктігі 2 метр 40 см қақпа
орнатылады. Қақпаның жанынан ені 8 метр болған жарты шеңбер сызылады.
Қақпаның дәл ортасынан ойын орнының орталығына қарай 11 метр жерде бір
белгі қойылады. Бұл орыннан қашан бірер топ жаралы болса, осы орыннан сол
топтын қақпасына екінші топтың адамы доп лақтырады. Ойын орнынын дәл
орталығынан көлденен сызық жүргізеді және осы сызықтын ортасынан ені 9 метр
болған шеңбер сызады. Ойнауға керекті құрал: үлкен доп. Ойын түрі мынадай:
Ойнаушылар тең екі топка бөлініп, 11 адамнан сызықта көрсетілгенше орын-
орындарында тұрады.Олардың 5-і шабуылшы болады, 3-і жарым қорғаушы болады,
2-і қорғаушы болып, бір-бірден болғандар, қақпа күзетшісі болады.
Ойынның мақсаты әрбір топ допты өздеріне қарсы болған топтын қақнасынан
өткізуге тырысады. Басқарушы ысқырып ойын бастауға белгі берген соң, ортада
тұрған ойнаушы допты өз тобының біреуіне береді.
Осы тәртіппен бірінен-біріне беріп отырады. Мүмкін болғанша қарсы топтың
қақпасына жақындата келіп, қақпадан сыртқа шығаруға тырысады, осы мезгілде
қарсы топтың ойыншылары қақлаларын қорғап, допты екінші қақпаға қарай
ұруға тырысады.Бұларда бірінен-біріне өз кісілеріне бере отырып, өздерше
қарсы топтың қақпасынан шығаруға тырысады.Ойында қолданылатын заңдар:
1) доп бірден-бірге қолма-қол тапсырылып отырады. Лақтыру, қолмен қағу,
аяқпен тебу сияқты әдеттерге жол берілмейді.
2) Ойын алаңында допты қолға ұстап екі адамнан артық жүгіруге болмайды.
3) Бірін-бірі итермелеуге, қағу, соғуға, ұстауға болмайды.
4) Қақпа күзетіп тұрған қарауылшыдан басқа ойыншыға қақпа сызығының ішіне
кіруге болмайды. Қақпа күзетшісі де сызықтан сыртқа шығуға ерікті емес.
5) Егерде ойын мезгілінде доп сызықтын жанынан не арт жағына сыртқа
шығып кетсе, кім шығарған болса сол адам допты алып, өз тобына береді,
допты бергенде қақпадан өткізуте ыңғайлырақ тұрған адамына беруге тырысады.
Мұнда лақтырып беруге болады.
6) Жазалы лақтыру. Ойынның тиісті зандарын бұзған топтың жазасы үшін 2, 4
ретке дейін допты қарсы топтын адамдарының еркіне береді. Ол адам допты
қақдаға жақын тұрған бір адамына беріп қақдаға түсіруге тырысады. Бұл ретте
қақпа иелері қақпаларын қорғауға ерікті.
7) 11 метрден допты лақтыру жолы: тәртіпті бұзған үшін тәртіп
бұзушылардың қарсы тобына 3 рет допты 11 метр жерден лақтырып қақдаға
түсіруге ерік беріледі. Бұл ретте қақпа қарауылшысынан басқа ойыншы қақпаны
қорғауға ақысы жоқ, допты лақтырушыға да кедергі жасалмайды.
8) Таласты лақтыру. Егерде допты лақтыруға талас болып калса, онда ойын
басқарушы екі топтың таласуынын адамдарының арасына допты лақтырып береді.
9) Ойын 90 минут ойнатады. 45 минутте 10 минөттік бір демалыс болып және
орындарын бір топ екінші топпен алмастырады.
10) Бұл ойында қай топ допты қақплдан көп әткізсе, сол тобы ұтқан
болады.
11) Әр уақытта да бұл ойынга бір басқарушы керек болады, оның қызметі
ойынның тәртіпті жүруін, кай топтың допты көп өткізгенін бақылып отыру
болмақ.
Ең басты, ойынды кім бастау үшін талас болмас үшін, екі топ арасында
жеребе тастау керек.
67. Футбол ойны
2. Ұлттық ойындар мазмұны және тәрбиелеу жолдары
2. 1.Ұлттық ойындар - оқушылар тәрбиесінің негізгі құралдары.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне
тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра
беруден "бастаған, Солардың бірі — ұлт ойындары. Халықтың сәби шағымен
бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой
жүйесінің занды жалғасы ретінде оны үйренудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен
білімдік, тәрбиелік маңызы бар.
Ұлт ойындары — интернационалдық тәрбиенің құралы.Олай дейтініміз ұлт
ойындарының арасында өзара үндестік, тығыз байланыс бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтын ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбне құралы деп қараған орын-ды.
Бұл пікіріміз жалан болмас үшін, заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы
ойшылдарының бірі — Мухтар Омарханұлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала
кетейік: "Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жолында, өздері қызықтаған
алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың
көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары
болған".
Қазақ халқының ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге
келтіріп өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге
жетелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Қазақ халқының ұлт
ойындары негізінен алғанда үш жүйеден тұрады: ойын-сауық, дене шынықтыру,
спорт және ой шындау.
Жас бала ойынға алдымен үйренуші, көруші, есе келе соған белсенді
қатынасушы, келесі кезеңде өзгеге үйретуші, жаттықтырушы, ұлғая келе көруші
жанкүйер ретінде қатынасады. Амал қанша, кейінгі 50-60 жылдың көлемінде ұлт
ойындарына көңіл боліп, елеп-ескермсудің нәтижесінде, көбі ұмыт болып,
мүлде жағалуға жуық. Халқымыздың эпостык жырларының бір — "Қобыланды
батырды" алайық. Қобыландының жат жұртқа барып, бәсекеге түсіп, алтын
(қабақ) теңгені 'атып түсіріп, мерейінің үстем болуы, Құртқа секілді
балауса жастың соншалық білгірлігі ертегіден гөрі шындыққа жақын екенін
мойындаған жөн. Бұл — сол заманнын шындығы және сол заман тәрбиесінің
жемісі. Сонымен бірге бұл шындық - жастарга деген зор ілтипат, сенім мен
ықыластан туған нағыз халықтық тәрбиенін жемісі.
Ұлт ойындарын жанұя тәрбйесінен бастап, мектептегі жеке пәндерді оқыту
барысыңда, үзілістерде, ұзартылган күн топтары мен жұмыстары, мектепте
өткізідетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал,
ретінде пайдалануға болады. Онынның түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне
байланысты іріктеліп алынуы тпіс.Ұлттык ойындар сонымен бірге сол халықтың
даму тарихынан да хабар береді.
Оқушының сабақты жақсы меңгеруінің бір айқын кепілі — оның сөйлеу
тілінің дамуына байланысты. Халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі
жұмбақ, жаңылтпаш сияқты ойындары — тіл дамытудың әсерлі құралы.
Сабақ барысында ойын элементтерін дидактикалық құрал ретінде
пайдаланудың тек бастауыш сыныптарда ғана емес, сондай-ақ жоғары сыныптарда
да пайдасы мол. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттермен қатар
білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тіпті нашар оқиды-ау деген
оқушылардың өздері де ойын элементтері араласқан сабаққа зер салып,
ынталана түседі. Ойын араласқан жерде жарыс болмай тұрмайды. Оқушылар
жолдастарынаң қалып қоймау үшін сабаққа белсенді қатынасып, қойылған
сұрақтарға жауап іздеп, ойлана бастайды.Сабақта ойын элемеиттерін қолдану
оқушының ой өрісін дамытуға әсер етеді.
Ойын араласқан сабақ оқушыларға әсерлі болып, олардың білуге
құмарлығын арттырып, түсініктерін кеңейте түседі.
Бастауыш сыныпта математика сабақтарындағы қолданылатын дидактикалық
басты принциптердін бірі - көрнекілік. Мұндан көрнекі құралдардың бірі -
абақ.
Абақ - өзіндік тарихы бар ежелгі есеп құралы.Бұл аспапты арифметикалық
амалдарды орындау үшін көне дәуірлердегі гректердің кең қолданғаны туралы
тарихи деректер сақталған.
Біздің бақылауымызша, сыныптарда математика сабақтарын оқыту
пропесінде көрнекті құрал — абак ретінде, қазақтың ежелгі ұлттықойыны
"Тоғыз құмалақ" тақтасын пайдалануға әбден болады. Тоғыз құмалақ өзінің
құрылым — түзілісі жағынан ертедегі есептеу құралы — абаққа өтс ұқсас.
Халқымыздың ғасырлар бойы жасаған ұлт ойындарының бір түрі ой
шынықтыру ойындары болса, оның көп қоры бүл күнде ұмыт болып, бізге жетпей
отыр.
Халық ойындары ақыл-ойдың дамуына, өнер жарыстыруға, білгенін ортаға
салу секілді ізгі мақсаттарына жол ашады. Сондықтан ойын арқылы әрі
тынығады, әрі ұжымдыққа, ұйымшылдыққа үйренеді.Төзімділік. шыдамдылық пен
ұстамдылық, өзін-өзі тежеу спяқты қасйеттердің алғашқы қажеттігін сезіну де
осы ойыннан басталады.
Ұлт ойындарын семья тәрбиесінен бастап, мектептегі жеке пәндерді оқыту
барысында, үзілістерде, ұзартылған күн топтары мен жұмыстары, мектепте
өткізілетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал
ретінде пайдалануға болады. Ойынның түрлері оқушылардың жас ерекшсліктеріне
байланысты іріктеліп алынуы тиіс.Ұлттық ойындар сонымен бірге сол халықтың
даму тарихынан да хабар береді.
Оқушының сабақты жақсы меңгеруінің бір айқын кепілі - оның сөйлеу
тілінің дамуына байланысты. Халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі
жұмбақ, жаңылтпаш сияқты ойындары - тіл дамытудың әсерлі құралы.
Сабақ барысында ойын элементтерін дидактикалық құрал ретіңде
пайдаланудың тек бастауыш сыныптарда ғана емес, сондай-ақ жоғары сыныптарда
да пайдасы мол. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасйеттермен катар
білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тіпті нашар оқидыау деген
оқушылардың өздері де ойын элементтері араласқан сабаққа зер салып,
ынталана түседі. Ойын араласқан жерде жарыс болмай тұрмайды. Оқушылар
жолдастарынан қалып қоймау үшін сабаққа белсенді қатынасып, қойылған
сұрақтарға жауап іздеп, ойлана бастайды. Сабаққа ойын элементтерін қолдану
оқушының ой өрісін дамытуға әсер етеді.
Ойын араласкан сабақ оқушыларға әсерлі болып, олардың білуге
құмарлығын арттырып, түсініктерін кеңейте түседі.
Халық педагогикасындағы дене тәрбиесінің мәселелері
Педагогикалық білім бос жерде пайда болмайды, ол белгілі бір ортада.
қандай да бір база негізінде құрылады, сөйтіп бір үлкен жүйенің бөлігі
болады.Сонымен педагогика - мәдениеттің бір бөлігі,адамзат қауымдастығының
рухани мәдениетінін компоненттерінін бірі.
Жұртқа мәлім, халық мәдениеті жалпы адамзаттық мәдениеттің ажырамас
бір белігі болып тобылады. Бұл жағдайда хадық пелагогикасы немесе онын
негізі -этнопедагогика ұлттық мәденнеттің бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қурстық жұмыста қазақтың ұлттық ойыны және дене тәрбиесі
сабағында қолданылу жолдары туралы айтылады.
Курстық жұмыс кіріспеден,үш бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер саны 25.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2004 жылғы 19
наурызда Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Балабақшалар жүйесін
қалпына келтіруге және толыққанды мектепке дейінгі білім беруді
қалыптастыруға кірісу қажет.Әзірше мұндай мүмкіндік бар жерде мектепке
дейінгі білім беруді мектептер аясында дамыту қажет делінген. Сондай –ақ
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы қабылданды.Осы құжаттардың негізіне сүйенсек: мектепке
дейінгі білім беу жүйесін қайта қалпына келтіру үшін мемлекеттік
тұрғыдағы іс шараларды жүйелі түрде жүзеге асыруға тура келеді.Ол
үшін:мектепке дейінгі ұйымдарды көптеп ашу;бұрынғы жабылып қалған
балабақшаларды қалпына келтіру;мемлекеттік емес бала бақшалар
ашу;коммерциялық, жеке меншік;отбасылық бала бақшалар
ұйымдастыру;маусымдық және қысқа мерзімдік балабақшалар жұмысын қайта
жандандыру сияқты мақсаттар жүзеге асуы тиіс.
Зерттеудің мақсаты: Қазақтың ұлттық ойыны және дене тәрбиесі
сабағында қолдану жолдарын анықтау және талдау жасау.
Зерттеудің міндеті:
- Ұлттық ойындардың тарихы мен сипаттамасын анықтау;
- Ұлттық ойындар мазмұны және тәрбиелеу жолдарын анықтау;
- Ойындардың жүргізілу әдіс тәсілдеріне талдау жасау.
Зерттеу объекттісі:Балаларға қазақтың ұлттық ойындары туралы
түсініктерді қаалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні:Қазақтың ұлттық ойыны және дене тәрбиесі сабағында
қолданылу жолдарын пайдаланып оқыту.
Мазмұны
Кіріспе
1.Ұлттық ойындардың тарихы мен сипаттамасы
1.1 Ұлттық ойындардың тарихи мағлұматтары мен мазмұны
1.2 Ертедегі қазақтың ұлттық ойындары
2. Ұлттық ойындар мазмұны және тәрбиелеу жолдары
2.1 Ұлттық ойындар-балалар тәрбиесінің негізгі құралы
2.2 Балаларды ұлттық рухта тәрбиелеу
2.3 Ұлттық ойындардың сипаттамасы мен жүргізілу ережелері
3. Ойындардың жүргізілу әдіс – тәсілдері
3.1 Ұлттық ойн түрлері дене тәрбиесі сабағында
3.2 Дене тәрбиесі сабағын жүргізу әдістемесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ұлттық ойындардың тарихы мен сипаттамасы
1. Ұлттық ойындардың тарихи мағлұматтары мен мазмұны
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспанды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау - ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер
тутызады.Дәл осындай жағдай қазақтың ұлттық ойындарының даму тарихына да
кятынасы болса керек.Халықтың ұлттық және спорггыкой-ыңдарының да өзіндік
тарихи даму жолдары, қалыптастыру кезеңдері, тәрбиелік маңызы - халыктың
саяси әлеуметтік-экономикалық дамуының негізі болады. Қазіргі кездегі тарих
гылымдарының дәлелдеуі бойынша күні бүтінге дейін бізге жеткен ұлт
ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласынын жаратылған күнінен,
демек қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады.
Сонан бері біздерге жетіп, ойнап журген ұлт ойындарынын ішіндегі әр түрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, карагие, тағы басқалары шамамен
алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында деректер бар.
Сондай-ақ осыдан мың жыл бұрын жазылған Махмуд-әл Қашқаридың Түбі бір
түркі тілі (Диван лұғат ат-Түрк) атты еңбегінде сол кездегі түркі
халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, халқының орналасуы, тілдерінің
ерекшелігі, т.б. толып жатқан өте бағалы мағлұматтар бар. Солардың ішінен
дене тәрбиесіне және ұлттық спортқа да қатысы бар деректерді табуға
болады.Көрсетілген еңбектегі көне түркі заманындағы ойындар мен дене
тәрбиесіне қатысы бар деген деректерді тере отырып, казіргі ұлттық
ойындардың пайда болуы, қалыптасуы, ойнау тәртібінің өзгеруі туралы маңызды
мағлұматтарды саралтауға мүмкіндік алдық.
Сонымен қатар XI ғасырдағы халық арасында кеңінен тараған ойындарда
пайдаланылған құрал-жабдықтардың, оны талдану тәртібінің қазіргі уақытпен
салыстырып онда аз өзгеріске ұшырағандығына көз жеткіздік.Тарих толқынында
қаншама өзгерістер болғанымен,ұлттық ойындар, дене тәрбиесіне қатысты
деректер аз өзгеріске ұшырағандығын байқадық. Біздін Махмуд-әл Қашкаридың
сөздігіндегі ұлттық спортқа және дене тәрбиесіне қатысы бар деген
деректерді берудегі мақсатымыз — жас жеткіншектерге ұлттық мәдениетіміздің
дене тәрбиесіне қатысты саласының тарихы көнеден басталатындығын көрсету.
Сонымен қатар көптегек ұмыт болған ойын түрлерін қайта өмірге әкелу
кажеттігін айтқымыз келеді. Мысалы, сол заманда ең көп тараған Шөген
ойыны (ат үстінде отырып допты қуалап ойнау), қазіргі кезде Еуропада Поло
атымен кең тараған, ал өзімізде мүлдем ұмыт болған. Осы ойын түрін қайта
жаңғыртса, атты байтау, ат үстінде шебер жүру, т.б.брекеттердің Қазақстанда
ат спортын дамытуға үлкен үлес қосатынын көрсеткіміз келеді. Теменде
М.Қашқаридын аталған еңбегінде кездескен ұлттық спортқа қатысты сөздерге
тоқталайык.
Ел - аттың тағы бір сипаттағы атауы. Ат түріктердің қанаты
болғандықтан, атты ел деп те атайды. Атбағарларды (ат бапкерлерін) ел басы
дейтіні сондықтан.
Етеш - балалар жасырынын ойнайтын шұңқыр.
Оңлүқ - садақ.
Арқұн - жабайы айғыр мен қолдағы қысырақтан туған будан. Бәйгеде
көбінесе осындай аттар озады.
Ігіш - тарпаң мал, асау, көнбейтін ат.
Ұлағ - ылау. Бекеттерде ауыстырып мінетін ат.
Үшан - екі желкенді кеме.
Ереңшү - бойы екі кез келетін бәкене кісі. Ергежейлі.
Арсалық - әрі еркек, әрі ұрғашы.
Сып - екі жасқа толатын тай.
Боймал - мойнында ағы бар ат.
Бақанұқ - жылкы тұяғынын ортасындағы жүрекше ет.
Қапа иулуг оқ - желегі биік оқ, жебе.
Күбе - шыжыр сауыт, темір сауыт (көбе).
Боры - оқ басының жебе ұшына енгізілетін тұсындағы ойық, кертілген
айыл басы.
Теке - еркек киік. Оның мүйізінен садақ жасалады.
Тылы - оқтың басына (ұшына) байланатын (кигізілетін) қайыс.
Қарвы иа - жіңішке садақ.
Шырғүй - жебе басының қалың, жуантық тұсы.
Қарагұны - балалардын ақшамда ойнайтын ойын түрі.
Бағдады - шалды. Ол күрескенде оның аяғын шалды.
Мүңіз - мүніз: мүйіз-мүйіз. Балалар ойыны. Балалар су жағасында
тізіліп отырады. Олардын бірі мүйіз-мүйіз дейді. Екінші бала мүйізді мал-
дарды тізіп айта бастайды. Балалар оның айтқанын қайталайды. Айтушы бала
сөз арасына мүйізсіз мал айтып қосып жібереді. Қай бала соған ілесіп өлгі
малдың атын атап жіберсе, сол баланы суға итеріп жібереді.
Таңұқ - соғыста найзалардың басына байлайтын жібек белгі.
Сыңарсұқ - екі кісі атқа мінгескенде, мінгескен адамның мінген тұсы.
Сіңірледі - сіңірледі. Ол садағын сіңірмен қаптап орады.
Сүріледі - жеребе тастады.
Сөкмен - батырларға берілетін аттардың бірі. Жазудың қатарын, сапын
бұзушы деген мағынада.
Құрман - оқ, садақ салатын қалта.
Тұғзағ - ұрыс кезінде хақан тарапынан әскер қолына беріліп, соғыс
біткеннен кейін қайтарып алынатын ат.
Батрақ - ұшына бір бөлек жібек мата байланған таяқ. Соғыс кезінде
әскер өзін сол арқылы білдіреді.
Қысмақ - үзеңгінің екі жағындағы қос қабат қайыс.Үзеңгі осы
қайыстардың арасында тұрады.
Шекрен - жүннен тоқылған жеңсіз тон.
Күблүк — лай батпақты илел, жаңғақтың үлкендігіндей етіп жасап
кептірілген сақа. Ол қолмен, не сақпанға салынып атылады.
Ілекеш ойыны.Адам тобықты ашатаяқпен ұрып ойнайды. Кім тобықты қатты
алығсқа ұрса, сол ойынды бастайды. Қазіргі гольф ойнына өте ұқсас ойын.
Қаршыды, қапшыды — карпысты, таласты. Ол менімен бірге тобық қарпысты.
Шөген ойнап, доп қағысып таласты. Шөген (Поло) ойыны сол кезде бар
екендігін байқаймыз.
Ол менін бірле иа құрұшды. — Ол менімен бірге айдақ құрысты, яғни
шеберлік, күш-қуат, мергендікте қайсымыз күшті екенімізді білу үшін садақ
күрысып, нысана кездесті деген магьгнада. Садакты ату жарысында құралмаған
садақты құрып барып, садақты ату тәртібін енгізуге болатындығы.
Шеврушті - айналдырысты.Жебенің түзу-қисықтығын білу үшін тырнақ
үстіне айналдырып тексеріп байқайдьі.
Шемменді - жеребе тастады.
Жерметті - түйдірді, өргізді. Атынын құйрық-жалын асыл жібекпен
түйгізу ерліктін, батырлықтың белгісі.
Тін - рух, жан.
Тін- жүген, тізгін.
Құрк - бөрі, қасқыр.
Бағыр - бауыр. Ешкімге бойын имейтін адамды: үлкен бауырлы дейді.
Садақтын орта тұсын да садақтың бауыры дейді.
Талас- ат бәйгесінде Шөген доп ойнында алаңнын шетіне тартылатын керме
арқан.
Шалыш - шалыс, күрес.
Құғұш - қуғыш. Оқ жасау үшін қолданылатын ағаш сайман.
Шабығ - қамшының ұшы.
Башақ; - оқ, не найзаның ұшындағы темір.
Топық" - тобық. Шөгенмен ұрып ойнайтын доп.
Кедұқ - жүннен тоқылған, дулығаның ішінен киетін бас киім.
Тасал; - шөген ойнағанда алдынағы шекараны белгілеп сызылған сызық.
Соқым - жебенің, оқтың ағаштан жасалған құйрығы. Ағашты, аршаның
қалқандьг бұтағы секілді кесіп алып, ішін ояды, бір ұшын тесіп оққа
кигізеді, екінші ұшы дүмі болады, сонда оқ түзу салмақты ұшады.
Тосұн - мінілмеген, үйретілмеген асау, тарнаң тай.
Шөген - шөген ойыны. Қазіргі уақытта Еуропада Поло деп атайды.
Шұрам - жеңіл оқ ату. Бұл әдеттегідей атылған оқтан ұзаққа барады.
Атқан адам арқасына жатып атады.
Шұрам оғы дейді.
Қалва - үйренушілер оғы. Темір басынын орнына ағаш бекітілген оқ.
Кеткі - кеткі ат. Төсі кен, белі жіңішке ат.
Кесме - жалпақ ұшты найза, немесе оқтын ұшы.
Көшүрме ойын - көшірме ойын. Бұл он төрт деп ойнайтын ойын. Жерге
ғорғанға ұқсатып төрт сызық сызып, оған он есік ашылып, малақ тас, жанғақ,
соған ұқсас нәрселерді тастап ойнайды.
Шығылбар - кішкене қысқа оқ.
Шевүрген — шыр айналдырған. Тырнағының ұшында садақ жебесін
айналдырған адам. Жебенің түзу, салмағының тен бөлінгендігін анықтау үшін
жасалады.
Махмуд Қашқаридың сөздігінен алынған жоғарыдағы деректерді бере
отырып, осы деректерді ғылыми айналысқа енгізу арқылы қазақтың дене
тәрбиесі мәдениетінің бұрыннан негізі қаланғандығын дәлелдеу басты
мақсатымыз болып табылады.
Жаратылыста дене мүсінінін қалыптасуы барлық адамдардікі бірдей бола
бермеген. Алайда, алғашқы адамдардың табиғатпен күрестегі әлсіздігі, аң
аулауда кейде сәтті, кейде сәтсіз болатындығы және мүсінді-күштілердін
нәзіктеріне қарағанда табиғат кесепатын, зардабын аз тартатындығы осының
бәрі жеке бастың мүсін ерекшеліктерінде болды. Осыдан келе жараты-лыстан
кесек тұлғанын табиғат апатына қарсы түрудағы рөлін адамзат сол кезде-ақ
ұқты.
Бұл құбылыс бірте-бірте дами келіп саналы түрде кесек тұлға жасаудын
бағытын қарастырып, жеке бастың өз бетінше мүсін немесе денесін шынықтыру
жүйесін тудырды. Мундай жүйеленген дене шынық-тыру одан әрі дамып,
қалыптасу барысында әр түрлі ойындар мен дене жаттығуларын тудырды. Осыдан
барып тайпалардың аңға шығардағы жасаған дайындық жаттығулары кезінде
"Қарагие" ойыны туды. Бұл ойынға ең злдымен шыдамдылқ керек, екіншіден
мергендік керек, оған қоса көздеген затқа дәл тнгізе білу үшін қол күші
керек, өйткені сырын жас ырғайдан немесе қайыңнан кесіліл дайындалады.
Алғашқы мемлекеттік бірлестік кезінде дамыған халық ойындары жас
өспірімдердің бір ортада өмір суруіне және өзара қарым-қатынас жасауға
себепкер болғандықтан бұл кезеңде қалыптасқан ойындардың көпшілігі түнде,
далада ойнайтын ойындар қалыптпсты. Мысалы, ақсунек, алтыбақан, айгөлек,
арқантартыс, соқыртеке, тағы басқа ойындар. Осы ойындар күні бүгінге дейін
мәнін жоймаған.
"Ақсүйек" ойыны. Бұл ойын жас өспірімдердің жүгіріп, күш көрсетіп
ойнайтын ойыны болғандықтан, өкпенің жұмыс қабілетін арттырып, дененің
барлық мүшесін шынықтырып, баланы жүирікгікке, шап-шандыққа, батылдыққа
тәрбиелейді. Сондай-ақ қараңғыда жол табуға көзді жаттықтырады, төңіректі
дұрыс бағдарлай білуге үйретеді.
Қазақтың ертеден келе жатқан спорттық дене шынықтыру оиындарының бірі,
қазіргі бізге жеткені -"қазақша күрес". Екі топтан шыққан палуандар қоян-
қолтық ұстасып, аяқтан шалу, жамбасқа түсіру, көтеріп алып жауырынға
жатқызу, тағы сол сияқты айла-тәсілдер қолданып, бірінің-бірі жауырынын
жерге тигізгенге дейш күрескен. Ортаға шыққан салмақ ерекшеліктеріне және
жасының үлкен-кішісіне қарамай тек өздерінің білек күштеріне сентен
халықтың "күш атасын танымайды" деген асыл сөзі осыдан қалса керек.
Палуандар күресі біткеннең кейін "жаяу жарыс" басталған. Бұл ойынға
қатысушылардың санына шек қойылмаған. Екі топтың өзара келісімі бойынша
белгіленген екі көмбенін арасын жүгіріп өтулері керек болған. Жаяу жарысқа
қатысушылар қандай қашықтыққа жүгіретінін білмеген, өйткені екі көмбе арасы
өлшенбеген. Тек бертін келе мөлшермен өлшенген, ол шамамен'бір шақырымнан
он бес шақырымға дейінгі қашықтық алынған. Жаяу жарысқа қатысушылардың
әрқайсысы өзінше жүгіріп, бірінші келгені жеңімпаз атанған.
Аң мен құстын жүріс-тұрысын, қимылын, дауысын салып, еліктеу көне
заман аңшыларының дәстүрлік ойын-сауықтарынан қалған белгі болса керек.
Міне осындай негіздерде келіп қалыптасқан ұлт ойындарының бірі - "аңшылар".
Жүргізуші күні бұрын белгіленген үлкен киіз үй орнындай шеңбердің бойына үш
жерге қолдарына доп беріп үш ойыншыны тұрғызады. Бұлар - "аңшылар". Қалған
ойыншылар "үйрек" болып ойын жүргізушінің берген белгісі бойынша шеңбердің
ішіне жамырай жүтіріседі. Ал тоқта деген кезде бәрі орындарында қозғалмай
қалуға тиіс. Осы кезде "аңшылар" қолдарындағы доптарымен "үйректерді
атқылай бастайды. "Аңшылар" атқылаған кезде үйректерге доптан бұлтаруга
болады, бірақ тұрған орныннан жүргп кетуге болмайды. "Өлген үйректер"
"аңшыны" алмастырады, ал үйректерге тигізе алмаған "аңшылар" доптарын алып,
кайтадан атқылаулары керек.
Осылайша үш "аңшы" орындарын ауыстырғаннан кейін ойын қайта басталады.
Бұл ойынның екінші турында ойнаушылар екі топқа бөлінеді. Бір тобы -
"үйректер" шеңбердің ішінде қалады, екінші тобы — "аңшылар" шеңбер бойымен
қатар тұрады. Жүргізушінің белгісі бойынша "аңшылар", "үйректі" атып ала
бастайды. Ойын уақытпен ойналады. Белгілі уақыт өткеннен кейін "аңшылар"
мен "үйректер" орындарын ауыстырады. Ойынның соңында белгіленген уақыт
аралығында көп "үйрек" атып алған "аңшылар" тобы ұтқан болып есептелінеді.
Қазақтың ұлттық ойындарының ішіндегі халық арасында ең көп тарағандарының
бірі — "Айгөлек" ойыны. Бұл ойынды ашық алаңда, таза ауада ойнай беруге
әбден болады. Ойынға неғұрлым көп ойыншы қатысса, ойын соғұрлым қызықты
өтеді. Халық арасында кең тараған бұл ойынға барлық жастағы жас өспірімдер
мен бойжеткендер қатыса алады. Ойыншылар өзара екі топқа бөлінеді. Олар қаз-
қатар қол ұстасып, құлаштарын керіп, арасы бір-бірінен 15-20 қадам карама-
қарсы екі сызықтың бойында тізіліп тұрады. Екі жактың ойыншылары
орталарынан бір-бір баладан бөліп, ойын басқаруды соларға тапсырады. Содан
соң бір топтың кезек алған ойыншылары барлығы бір дауыспен өлеңдетіп:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек,
Теміршіден дем шығар,
Үзеңгідең тер шығар,
Ақ терек пен көк терек,
Бізден сізге кім керек? - десе, екінші топтың ойыншылары оларға былай жауап
қайтарады:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек,
Теміршіден дем шығар,
Үзеңгіден тер шыгар,
Ақ терек пен көк терек,
Бізге мұнда Бекбай керек.
Осы аты аталған ойыншы жүгірген бетімен шақырған қарсы катардағы
ойыншылардың біреуінің арасынан келіп қолдарын бұзып өтуі керек. Егер бұзып
өте алмай қалса, онда карсы жақтың катарында қалады, ал бұзып өткен
жағдайда сол екі ойыншының ұнатқанын өз тобына алып кетеді. Осылайша екі
топтың біреуінің ойыншылары таусылғанша ойнай береді, болмаса белгіленген
уақыт аралығында қай топтың ойыншылары көп болса, сол жеңіске жетті деп
есептелінеді.
Келесі бір ойыннын түрі ол "жаяу көкпар". Оның күні бұрын белгіленген жерде
бозбалалар катысуымен өтеді. Ойнаушылар санына шек қойылмайды. Балалар
көмбесі белгіленген түзу сызықтың бойына каз-қатар тұрады. Ойын
жүргізушінің берген белгісі бойынша көмбеден бір мезгілде тура ұмтылған
балалар 10-15 адымдай жерде жатқан көкпарды кім бұрын жеткені алып қашады.
Қолында көкпары бар бала арасы белгілентен екінші көмбеге бұрын жетіп
тастауы тиіс.Сөйтіп, көкпарды ешкімге бермей әкелсе, сол ойыншының ұтқаны.
Бұл ойында көкпардың орнына әр түрлі затты қолдануға болады,
"Ұшты-ұшты" ойыны. Ойыншылар бір қатар сапқа тұрады. Жүргізушіге
барлық ойыншылар қарап тұру керек. Ойын жүргізуші - ұшты-ұшты-ұшты, бөдене
ұшты деп қолын көтереді, сол кезде ойыншылар тыңдап тұрады да, ұшатын затқа
олар да қолдарын көтереді, ал ұшпайтын затты ұшты деп қолын көтерсе, ойын
жүргізушімен бірге қолдарын көтерген ойнаушьшар жаза тартады, ал ұшатын
затты айтқанда, қолдарын көтермей қойса, онда жаза тартады, сондықтан ойын
жүргізушінін әр айтқан сөзіне өте сақ болу керек. Ойын жүргізуші ұшатын зат
пен ұшпайтын затты ұйқасты-рып айтып, ойыншыларды жаңылтын отыруға
тырысады. Мысалы: ұшты-ұшты-кекілік ұшты, ізінше екітік ұшты, қарғасырға
ұшты, көбелек-ебелек ұшты, тауық үшты, қаршыға-қанжыға ұшты... деп жалғаса
береді. Ойыншылар жазасы сол, олар саптан екі-үш адам шығып, ойыннан
шығады. Ең сақ, қырағы ойыншылар жеңеді.
Адамның денсаулығы жас кезінен бастап қалыптасуы керек. Демек, кезінде
ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру жас организмнің дұрыс
шынығуын, сұлу мүсінді, сымбатты тұлға болып өсуін реттейді. Онымен бірге
жас өспірімдер ойын ойнаған кезде көпшілігі Отанның болашақ азаматы болуға,
халқына адал қызмет етуге бағыт алады.
2. Ертедегі қазақтың ұлттық ойындары
1. Шыдамдылық және күш арттыру ойыны
2. Қорғанға түсу
Ойнаушылар саны бестен 15-ке дейін болады. Ойын мына түрде орындалады:
ойналатын жерге көлденеңі екі жарым метр дөңгелек сызық сызылады. Балалар
сызықты айнала қол ұстасып тұрып, басқарушы белгі берген соң балалар бірін-
бірі осы дөңгелек сыныққа итермелеп енгізеді. Сызыққа енген бала ойыннан
шығарылып және дөңгелекте ақырындап кішірейтіліп отырады.Ойынның ең
соңында екі ғана бала қалады және дөңгелек сызықтың ені
кішірейіп,жарты метрдей ғана қалады.Ойында сонымен бітеді.
3. Елден-елден ел шабар
4. Жалғыз түрде жаралыларға жәрдем беру
5. Екеулеп жаралы адамды тасу
6. Батырлар соғысы
7. Екеу-екеуден болып күресіп ойнау
8. Артысып ойнау
9. Екі қолдан ұстап тартысу
10. Біріне бірі арқасымен тұрып тартысу
11. Арқан тартысу
12. Отырып аяқ тартысу
13. Цыған күресі
14. Шеңберден шығару тартысы
Ені 2 метрлік шеңбер сызып, сызықтың ішінде ойнаушы тұрады да, сызықтың
шетінде екінші ойнаушы тұрады. Ойын басталғанда сызықтың ішіндегі ойнаушы
сызықтың сыртындағы ойнаушыны сызықтың ішіне кіргізбеуте тырысады. Сызықтын
шетінде тұрған ойнаушы, сызықтың ішіне өзі кіріп, сызыктың ішінде бұрыннан
тұрған ойнаушыны шығарады, сонымен қайсысы жеңсе сонысы ұтады.
15. Таяқ тартыс
Екі ойнаушы таяқтың екі басынан екеуі екі қолымен мықтап ұстап, ойын
басқарушы белгі берген соң жібермен тартысады. Қайсысы таяқты жіберсе,
сонысы ұтылған болады немесе бір ұстаған жерінен қолын қозғап басқа жерден
ұстасады.
16. Аяқ күрес
17. Көтеру
18. Норвегия халқының күресі
19. Тізелендіру
20. Қазақша күрес
21. Дұшпанды тұсау
22. Дене қозғалыстарын жеделдететін ойындар
23. Жарыс
24. Шақыру
25. Тез тапсыру ойындары
26. Доп тапсыру ойындары
Ойнаушылар саны 15 адам немесе одан да артық болуы мүмкін.
Ойын құралы: ойнаушылардың тобына қарай әрбір топқа бір-бірден доп
болмақ.
Ойын түрі төмендегіше: Ойнаушылар топқа бөлінген соң әрқайсысы өз
тобында бірінін арқасында бірі қазқатар араларын бір адым шамасы ашып
тұрады. Ең алда тұрғандары допты ұстап тұрады. Басқарушы белгі бергең соң
ойнаушылардын ең алдыңда тұрғаны допты екі қолымен ұстап өзінің басынан
асырып, артында тұрған ойнаушы береді. Осы ретпен бірінен-бірі асырып
берген соң, артта тұрған ойнаушы жүгіріп барып өз тобының алдыңғы қатарында
тұрады да басынан асырып артындағы ойнаушыға береді. Осы тәртіппен ойын
жүріп отырады. Екі топтың қайсысы бұрын бітірсе, сонысы ұтқан болады. Осы
ойынды екінші түрмен де ойнауға болады:
1. Ойын тәртібі өткендегідей болады, бірақ допты артта тұрған адамға
бұрынғыдай бастан асырмай, допты аяқтың арасынан артта тұрған адамға
тапсырады, сонымен қайсы топ бұрын болса, сол топ ұтқан болады.
2. Ойнаушылар допты бұрынғы тәртіппен тапсыра келіп, допен арттағы
адамға жеткенде, ол адам допты қолына алып белгіленген бір көмбені айнала
жұтіріп келіп, алда тұрған адамға тапсырады.Қайсы топ бұрын болса сонысы
ұтады.
Жалғасын жаз
27. Тездікке үйретуойынының қарғу және таяқпен ойнау түрі.
Ойнаушылар саны 15 тен кем болмауы керек. Ойын үшін әр топқа ұзындығы бір
метр таяқ керек болады. Ойын тәртібі жоғарыдағы ойындарға ұқсас.
Екі топтан екі бала қолдарына таяқтарын алып, ойын бастығы белгі берген
сон, таяқты алып жүгіріл, көмбеге барып, қайтып келіп өз тобының алдыңғы
қатарында тұрған балаға таяғының бір үшін ұстатып, өзі балалардың артында
тұрып қалады.Таяқты алған екінші бала жүгіріп көмбеге барып келіп. Бастағы
тәртіппен бұл да үшінші балаға тапсырады.
Алғашқы бала айналып өз орнына келгенше ойын созыла береді. Қайсы топ
бұрын болса, сол топ ұтқан болады. Жүгіргенде біреуі оң жақтан, біреуі сол
жақтан жүгіреді.
28. Айнала тұрып доп ұстап ойнау
29. Кездесу ойыны
30. Эстафет ойынының кедергілі түрі
31. Қарғып жарысудың түрі
Ойнаушылар кемінде он адам болсын. Ойнаушылар тең екі топқа бөлініп,
біріне-бірі қарсы тұрып, арасы 5 метр шамасындай болуы керек. Тұрған орында
бірдей тұруы үшін көлденең сызық сызылады. Міне, осы сызықтан ойын
басталады. Ойнаушылар қарғитын жаққа қарап ұзын түзу сызық сызылып, сол
сызықты бойлап белгімен қарғиды.
Бірінші нөмір ұзын сызықты бойлап, қарғып барып түскендеғі өкшесі
тиген жерді белгілеп сызып қоюы керек.
Осы қарғыт түскен жеріне бірінші немір өзі келіп тұрады.Бұның қасына
екінші топтың бірінші нөмірлі баласы келіп тұрып, бірінші топ тұрған жаққа
қарай қарғйды. Бұныд да барып түскен жеріне белгі қойып, екінші топтың
қарғып барып тұрған жеріне бірінші топтын екінші нөмірлі баласы келіп қатар
тұрады да, екінші топ тұрған жаққа қарай қарғиды. Ең соңында қайсы топтың
баласы бастапқы сызықтан алыс қарғыса сонысы ұтқан болады, Егер де екі
топта бірдей өз сызыхтарына дәл қарғып түссе, онда бірінші нөмір ұтқан
болады. Егер де екі топтың біреуі өздерінің бұрынғы көмбелеріне қарғып жете
алмаса, ұтылған болады.
Осы тәртіппен бұл онынның "кездесу" деген түрін де ойнауға болады.
Бұнда әрбір топ бірінен бірі 10 метр шамасьшда қашық тұрады. Сонан соң
орталықтағы арасы 5 метр болып сызылған сызықтан қарғиды. Қарғу тұрған
жерден жүтіріп келіп дәл сызықтың сыртқы шетінен басталады. Сызықтың ішінен
қарғыған баланың қарғуы есепке алынбайды және оған екінші рет қарғуға
рұқсат етілмейді. Қай топтың ұтқандығы жоғары жолда көрсетілген, соған
қарап шешуге болады.
32. Күлкілі ойын түрлері
33. Маймылша жүгіру
34. Таспақаша жүгіру
35. Әтешше (Қоразша)жүгіру
36. Бақаша жүгіру
37. Қолға шам ұстап жүгіру
38. Кенгуруше жүгіру
39. Ешкілердің жарысы
40. Артымен жүгіру
41. Қаздарша жарысу
42. Аяқтарын қолдарымен ұстап жүгіру
43. Тұсаулы түрде жарысу
44. Тас ұстап жүгіру
45. Үш аяқтап жүгіру
46. Екі дөңгелекті арбаны сүйреп жарысу
47. Танкі
48. Кесіртке
49. Шапшаңдыққа байланысты жүгіріп ойнайтын ерікті ойындар
50. Менің қалпым
51. Аққоян
52. Күн мен түн
53. Түлкі мен тиындар
Ойнаушылар саны - 8 - 12. Ойнайтын орыны — ашық алаң.
Ойын түрі: Ойнаушылар санына қарай арасы екі- үш метр жерден шеңберлер
сызылады. Тиындар қоршау шеңбердің ішінде біреуден тұрып бір-біріне
жүгіреді. Бір шеңберде екітнын тұруға бодмайдьі. Сондықтан шеңберде бұрынғы
тұрған бала жүгіріп басқасына кетуі керек. Түлкі болған бала шеңбер
арасында жүгіріл жүрген тыиынды ұстауға тырысады. Егерде шең-бер арасында
түлкі бір тиынды ұстап алса, оның орнына тұрып, сол бала түлкі болып
ойнайды. Ойын 15-20 минөттен артпауы керек.
54. Олай істе бұлай істе
55. Торлы дөңгелек
Бұл дене шынықтыру ойынының бір түрі. Бұған 20-30 бала қатысады. Бала
бұдан да көп боса тіпті жақсы.
-
Ойынға дайыңтык. Ойнаушылар ішінен біреуі қоян,біреуі тазы болады.
Ойнаушылар санына қарай бірінің сыртынан бірі 2-3 қатар шеңбер құрып
тұрады. Әр қатардың арасы бір-біріне қолдарын созғанда тиіп тұратын
болсын.
Ойын түрі: Ойын басқарушы бірінші ысқырғанда бардық ойнаушылар қолдарын
жанына созып иығының деңгейіне келтіріп көтереді. Бұл кезде екі
шеңбердің арасы ұзын коридор құсап тұрады. Коридор ішімен қоян қашып, тазы
қуады. Екінші ысқыру анда — қолдарын жанына көтерген күйіне оңға қарай
бұрылады. Үшінші ысқырғанда — тағы оңға бұрыдады.Қабат екі ысқырғанда солға
бұрылады. Ысқыру санына қарай ойнаушылар біресе оңға, біресе солға бұрылып
тұрады, қоян мен тазы арасында біресе оңға, біресе солға бурылып тұрады,
қоян мен тазы арасында жүгіріп жүреді. Тазы жетіп қалғанда ысқырса қоянмен
арасы екі-үш баламен торланып бөгеліп қалады.
56. Орамал соқты
Ойнаушылар саны — 5-15 бала, дөңгеленіп отырады. Жазғы күні болса далада
көгалда отырады.
Ойын түрі: Ойнаушылар таяқ ұстасып, басына шыққан біреуі ортаға отырады.
Ойнаушыцлар бір орамалды босандау есіп алып, бәрі де қолдарын артына ұстап,
орамалды бір қолдан бір қолға жүгіртеді. Ортада тұрған бала орамалдың қай
жақта жүргенін аңғарып отыруы керек. Егерде орамалды ұстап тұрған баланы
аңғармай, оған арқасын қаратса қолында орамалы бар бала жайлап қана ұрып,
дереу орамалды екінші балаға береді. Орамалды ұрған кезде ортада тұрған
бала ұстап алса, сол баланың орнына отырады. Орамалды ұстатқан бала ортаға
шығады да сақшы болады.Бұл оның қазақкелінін ескі ойынынын бірі. Балаларды
шапшандық, сақтыққа дағдыландырады.
Ескерту: Орамалды қайта шиыршықтап, ауыртын қатты ұруға болмайды.
57. Қол жаулық
58. Қателеспе
59. Аңғар
60. Жағдай өзгерді
61. Доп
62. Үшінші артық
63. Топтану және ұйымдасуға бейімдейтін ойындар
64. Доппен ойналатын орыс ойыны
Ойнаушылар саны 10-нан 30-адамға дейІн.
Ойын орны: ұзындығы 70 - 100 метр, ені 30 - 50 метр шамасындағы тегіс
жер.Ойынға керекті құрал: ұзындығы бір метр ағаш таяқ және бір доп.
Ойналатын жерде үш көмбе болады.Бұл көмбенің біреуі "А" деп белгіленіп,
екінші біреуі осы "А" көмбесінін жанынан кішкене "а"-мен белгіленеді.
Үшінші көмбе бул көмбелерге қарсы едәуір жерде "В" белгісімен
белгіленеді.
Ойын түрі және тәртібі: ойнаушылар сан жағынан да, күш жағынан да тең екі
топқа бөлінеді, сонан сон "А" көмбесінде қалып кімдерге қайсы топ "В"
көмбесіне беру үшін жеребе салалы. Кімге "А" көмбесінде қалуға тура келсе,
сол "А" көмбесінде қалтандар доп қағушы болып, қалған топтын адамдары "В"
көмбесіне және одан да ары жайылып, тарап доп ұстауға турады. Бұл доп
ұстаушы топтан ең жақсы доп ұстлушы бір адам "А" көмбесіне, доп қағушыларға
доп беріп түру үшін белгіленеді. "А" көмбесіндегілер тәртіппен допты
қағады. Ең соңғы қағушынан басқасы бір-бірден ғана қағады да. егерде
әуелетіп жақсы қаға алса, өзі қаққан добымен "а" көмбесінен қашып отырып
"В" көмбесіне барады. Доп алыста болып, егерде доп ұстаушыдар өзі ұра
алмайтындығына көзі жстсе "В" кембесінен кейін кашып "а" көмбесіне келуге
болады, келген соң ретімен тағы бір доп қағуға ерікті болады. Етерде
бірінші ретте доп қаққан адам допты қаға алмаса онда "В" көмбесіне қашып
баруға асықпай-ақ кейінгі қағушылардын жаксы қаққлнын күтіп "а"
көмбесіне тұруға керек.
Қашан қағып допты алысқа әуелетіп немесе жермен қағып жіберіп допты
ұстаушылар ұстай алмай қалғанда, өзін ұрғызбауға көзі жеткенде бәрі де "а"
көмбесінен "В" көмбесіне қашуға болады және ұрғызбастан "а" көмбесіне келе
алатын болса,қайтып та келуге болады. "А" көмбесінде доп қағуғдылардан ең
соңғы қағушы әруақьггта допты үш рет қағады. Егер осы үш рет қаққанда "а"
көмбесіндегі кісі қашып "В" көмбесіне барып қайта алмаса немесе "В"
көмбесінде тұрған адамы қашып осы 3 қолдын бірінде келе алмаса доп
қағушылар жеңілген болып, доп ұстауға барады да, бұрынғы доп ұстап
тұрғандар доп қағушы болады. Бұл ойында бір топтан екінші топқа өтетін
жері, доп қағушылардың әуелетіп қаққан добын, доп ұстаушылардан біреу жерге
түкірмей ұстап алса да, ойын алмасып бір топтан екінші топқа өтеді. Доп
қағатын таяқты алып қашуға не қашып бара жатқан балаларды ұстауға болмайды.
Қашушынарды доппен ұрғанда, доп олардың біреуіне тисе, ұрған жақтың
адамдары өздеріне жақын болған екі көмбенің біреуіне қашып баруы керек. "А"
көмбесіне барғандары қол алып, доп қаққанда "В" көмбесіндегілер қашып "А"
көмбесіне келуге болады. Егер де қашушыларды доппен ұрып, допты тигізіп
ұрған топтың адамдары не "А", не "В" көмбесіне тез жетсе, онда ұрынған
топтың адамдары доппен бұлардың біреуін ұрып ойынды қайтадан өздеріне
аударып алуы мүмкін.
Қашушылар ойынға арналған көмбенің ішімен ғанақаашуы керек. Әрбір
қлшушылар "а" көмбесінен "В" көмбесіне барып қайтуымен бір рет доп қағуға
ықтиярлық болады.
Қай топтың ойында ұлып отырғанын білу үшін әр топтың ойынына белгілі
уақыт қоюы керек және ойынның тиісті тәртібімен орындалып отырганын бақылап
тұру үшін, бір басқарушы сайлап алу керек.
65. Доп қорғанда
Ойнаушылар саны кемі 12 адамнан басталып ең көбі 32 адамға дейін болады.
Ойнаушылар тең 2 топқа бөлінеді.
Ойын орны қандай жерде болуы, ол орынның түрдері сызық формалы және олардың
өлшеулері, аттары - бәрі де төмендегідей.Ойынның түрі және тәртібі:
Әр топтын адамдары екі-екіден жұптасып бөлінген соң, ішкі қорғанда
бірінші жүп тұрады.Сыртқы қорғанда екінші жұп тұрады. Орталық қорғанда
қалған ойнаушылар тұрады.
Ойнаушылардын ішкі қорғанда тұрғандарын "қорғанышы" деп атап, қалған
ойнаушыларды "қорғаушы" деп атайды. Ойын тәртібін сақтап және ойын басқарып
түр үшін бір адам басқарушы болады. Ол адам ойнаушылар орындарына тұрып
болған соң, допты ойнаушылардың ортасына допты әуелетіп лақтырады. Екінші
түрлі айтқанда допты дәл орталық сызықтын ортасына лақтырады. Мұнда бір
ескеретші сол, бір топтын адамдарын "А" әрпімен, екінші топтың адамдарын
"В" әрпімен белгіледік.
Қорғандары екі жақта да бірдей болып, бірінші топтың бірінші пары "Аң
екінші топтын ішкі қорғанын барып тұрады. Екінші топтын да бірінші пары "В-
2" бірінші топтың ішкі қорғанына барып тұрады.
Доп ортаға лақтырылғанда қай топтың адамы допты ұстап алса, ол адам қарсы
топтың ішкі қорғанында тұрған от аламдарына (қорғаншыа) лақтырады. Бұл екі
аралықта қорғаншыларда айнала тұрған 2 топтың қорғау-шылары допты ұстап
өздеріне қарсы тұрған қорғаншыларына лақтырады. Доп ұстауда, доп дақтыруда
ешбір ойыншыға бір қорғаннан екінші қорғанға біуге болмайлы. Егерде қайсы
топтын адамы бірінші лақтырған допты өзінің ішкі қорғанда тұрғанда жерге
түсірмен ұстаса, сол доп ұстаған топ ұтқан болады және сол мезгілде допты
кешіктірмеп дон ұстаған қорғанышдопты өздерініңң қорғаншыларына
лақтырадыЕгерде допты жерге түсірмей қорғаншылар ұстап алса,ұтқан
болады.Осы ретпен қайсы топ 5 рет ұтса,сол топ өзіне қарсы ойнаушы
топты жеңген болады.
Оқушылар әрбір ұтыстан кейін,орындарын өздерінің екінші жұбыв мен
алмастырып отырады.Мысалы:ішкі қорғанда тұрған 1 пар ойын біткеннен
кейін орта қорғанға келіп тұрады да,олардың орынына басқа екінші жұп
тұрып,әрбір ұтыстан осы ретпен орын алмастырып тұрады.егерде екі
топтың да ұтысы бірдей болса,онда қай топ коп рет доп ұстаған
болса,сол ұтады.
66. Доппен ұрып ойнау
Ойнаушылар саны 12-ден 30-ға дейін.
Ойын орны: ұзындығы 90 метр, ені 60 метр тегіс жер. Бұл сызылған жердің
ұзын жағынан екі басына кеңдігі 5 метр, биіктігі 2 метр 40 см қақпа
орнатылады. Қақпаның жанынан ені 8 метр болған жарты шеңбер сызылады.
Қақпаның дәл ортасынан ойын орнының орталығына қарай 11 метр жерде бір
белгі қойылады. Бұл орыннан қашан бірер топ жаралы болса, осы орыннан сол
топтын қақпасына екінші топтың адамы доп лақтырады. Ойын орнынын дәл
орталығынан көлденен сызық жүргізеді және осы сызықтын ортасынан ені 9 метр
болған шеңбер сызады. Ойнауға керекті құрал: үлкен доп. Ойын түрі мынадай:
Ойнаушылар тең екі топка бөлініп, 11 адамнан сызықта көрсетілгенше орын-
орындарында тұрады.Олардың 5-і шабуылшы болады, 3-і жарым қорғаушы болады,
2-і қорғаушы болып, бір-бірден болғандар, қақпа күзетшісі болады.
Ойынның мақсаты әрбір топ допты өздеріне қарсы болған топтын қақнасынан
өткізуге тырысады. Басқарушы ысқырып ойын бастауға белгі берген соң, ортада
тұрған ойнаушы допты өз тобының біреуіне береді.
Осы тәртіппен бірінен-біріне беріп отырады. Мүмкін болғанша қарсы топтың
қақпасына жақындата келіп, қақпадан сыртқа шығаруға тырысады, осы мезгілде
қарсы топтың ойыншылары қақлаларын қорғап, допты екінші қақпаға қарай
ұруға тырысады.Бұларда бірінен-біріне өз кісілеріне бере отырып, өздерше
қарсы топтың қақпасынан шығаруға тырысады.Ойында қолданылатын заңдар:
1) доп бірден-бірге қолма-қол тапсырылып отырады. Лақтыру, қолмен қағу,
аяқпен тебу сияқты әдеттерге жол берілмейді.
2) Ойын алаңында допты қолға ұстап екі адамнан артық жүгіруге болмайды.
3) Бірін-бірі итермелеуге, қағу, соғуға, ұстауға болмайды.
4) Қақпа күзетіп тұрған қарауылшыдан басқа ойыншыға қақпа сызығының ішіне
кіруге болмайды. Қақпа күзетшісі де сызықтан сыртқа шығуға ерікті емес.
5) Егерде ойын мезгілінде доп сызықтын жанынан не арт жағына сыртқа
шығып кетсе, кім шығарған болса сол адам допты алып, өз тобына береді,
допты бергенде қақпадан өткізуте ыңғайлырақ тұрған адамына беруге тырысады.
Мұнда лақтырып беруге болады.
6) Жазалы лақтыру. Ойынның тиісті зандарын бұзған топтың жазасы үшін 2, 4
ретке дейін допты қарсы топтын адамдарының еркіне береді. Ол адам допты
қақдаға жақын тұрған бір адамына беріп қақдаға түсіруге тырысады. Бұл ретте
қақпа иелері қақпаларын қорғауға ерікті.
7) 11 метрден допты лақтыру жолы: тәртіпті бұзған үшін тәртіп
бұзушылардың қарсы тобына 3 рет допты 11 метр жерден лақтырып қақдаға
түсіруге ерік беріледі. Бұл ретте қақпа қарауылшысынан басқа ойыншы қақпаны
қорғауға ақысы жоқ, допты лақтырушыға да кедергі жасалмайды.
8) Таласты лақтыру. Егерде допты лақтыруға талас болып калса, онда ойын
басқарушы екі топтың таласуынын адамдарының арасына допты лақтырып береді.
9) Ойын 90 минут ойнатады. 45 минутте 10 минөттік бір демалыс болып және
орындарын бір топ екінші топпен алмастырады.
10) Бұл ойында қай топ допты қақплдан көп әткізсе, сол тобы ұтқан
болады.
11) Әр уақытта да бұл ойынга бір басқарушы керек болады, оның қызметі
ойынның тәртіпті жүруін, кай топтың допты көп өткізгенін бақылып отыру
болмақ.
Ең басты, ойынды кім бастау үшін талас болмас үшін, екі топ арасында
жеребе тастау керек.
67. Футбол ойны
2. Ұлттық ойындар мазмұны және тәрбиелеу жолдары
2. 1.Ұлттық ойындар - оқушылар тәрбиесінің негізгі құралдары.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне
тоқығанын кейінгі буынға мирас етіп, іс-әрекет үстінде көзін қанықтыра
беруден "бастаған, Солардың бірі — ұлт ойындары. Халықтың сәби шағымен
бүгінгі өскелең дәуірінің куәсі ретінде, адам баласының фантазиялық ой
жүйесінің занды жалғасы ретінде оны үйренудің тәжірибеде пайдаланудың үлкен
білімдік, тәрбиелік маңызы бар.
Ұлт ойындары — интернационалдық тәрбиенің құралы.Олай дейтініміз ұлт
ойындарының арасында өзара үндестік, тығыз байланыс бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтын ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбне құралы деп қараған орын-ды.
Бұл пікіріміз жалан болмас үшін, заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы
ойшылдарының бірі — Мухтар Омарханұлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала
кетейік: "Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жолында, өздері қызықтаған
алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың
көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары
болған".
Қазақ халқының ұлт ойындарында ұрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге
келтіріп өрнектелген ой мен әрекеттің, құпия философияны түсінуге
жетелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар. Қазақ халқының ұлт
ойындары негізінен алғанда үш жүйеден тұрады: ойын-сауық, дене шынықтыру,
спорт және ой шындау.
Жас бала ойынға алдымен үйренуші, көруші, есе келе соған белсенді
қатынасушы, келесі кезеңде өзгеге үйретуші, жаттықтырушы, ұлғая келе көруші
жанкүйер ретінде қатынасады. Амал қанша, кейінгі 50-60 жылдың көлемінде ұлт
ойындарына көңіл боліп, елеп-ескермсудің нәтижесінде, көбі ұмыт болып,
мүлде жағалуға жуық. Халқымыздың эпостык жырларының бір — "Қобыланды
батырды" алайық. Қобыландының жат жұртқа барып, бәсекеге түсіп, алтын
(қабақ) теңгені 'атып түсіріп, мерейінің үстем болуы, Құртқа секілді
балауса жастың соншалық білгірлігі ертегіден гөрі шындыққа жақын екенін
мойындаған жөн. Бұл — сол заманнын шындығы және сол заман тәрбиесінің
жемісі. Сонымен бірге бұл шындық - жастарга деген зор ілтипат, сенім мен
ықыластан туған нағыз халықтық тәрбиенін жемісі.
Ұлт ойындарын жанұя тәрбйесінен бастап, мектептегі жеке пәндерді оқыту
барысыңда, үзілістерде, ұзартылган күн топтары мен жұмыстары, мектепте
өткізідетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал,
ретінде пайдалануға болады. Онынның түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне
байланысты іріктеліп алынуы тпіс.Ұлттык ойындар сонымен бірге сол халықтың
даму тарихынан да хабар береді.
Оқушының сабақты жақсы меңгеруінің бір айқын кепілі — оның сөйлеу
тілінің дамуына байланысты. Халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі
жұмбақ, жаңылтпаш сияқты ойындары — тіл дамытудың әсерлі құралы.
Сабақ барысында ойын элементтерін дидактикалық құрал ретінде
пайдаланудың тек бастауыш сыныптарда ғана емес, сондай-ақ жоғары сыныптарда
да пайдасы мол. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттермен қатар
білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тіпті нашар оқиды-ау деген
оқушылардың өздері де ойын элементтері араласқан сабаққа зер салып,
ынталана түседі. Ойын араласқан жерде жарыс болмай тұрмайды. Оқушылар
жолдастарынаң қалып қоймау үшін сабаққа белсенді қатынасып, қойылған
сұрақтарға жауап іздеп, ойлана бастайды.Сабақта ойын элемеиттерін қолдану
оқушының ой өрісін дамытуға әсер етеді.
Ойын араласқан сабақ оқушыларға әсерлі болып, олардың білуге
құмарлығын арттырып, түсініктерін кеңейте түседі.
Бастауыш сыныпта математика сабақтарындағы қолданылатын дидактикалық
басты принциптердін бірі - көрнекілік. Мұндан көрнекі құралдардың бірі -
абақ.
Абақ - өзіндік тарихы бар ежелгі есеп құралы.Бұл аспапты арифметикалық
амалдарды орындау үшін көне дәуірлердегі гректердің кең қолданғаны туралы
тарихи деректер сақталған.
Біздің бақылауымызша, сыныптарда математика сабақтарын оқыту
пропесінде көрнекті құрал — абак ретінде, қазақтың ежелгі ұлттықойыны
"Тоғыз құмалақ" тақтасын пайдалануға әбден болады. Тоғыз құмалақ өзінің
құрылым — түзілісі жағынан ертедегі есептеу құралы — абаққа өтс ұқсас.
Халқымыздың ғасырлар бойы жасаған ұлт ойындарының бір түрі ой
шынықтыру ойындары болса, оның көп қоры бүл күнде ұмыт болып, бізге жетпей
отыр.
Халық ойындары ақыл-ойдың дамуына, өнер жарыстыруға, білгенін ортаға
салу секілді ізгі мақсаттарына жол ашады. Сондықтан ойын арқылы әрі
тынығады, әрі ұжымдыққа, ұйымшылдыққа үйренеді.Төзімділік. шыдамдылық пен
ұстамдылық, өзін-өзі тежеу спяқты қасйеттердің алғашқы қажеттігін сезіну де
осы ойыннан басталады.
Ұлт ойындарын семья тәрбиесінен бастап, мектептегі жеке пәндерді оқыту
барысында, үзілістерде, ұзартылған күн топтары мен жұмыстары, мектепте
өткізілетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал
ретінде пайдалануға болады. Ойынның түрлері оқушылардың жас ерекшсліктеріне
байланысты іріктеліп алынуы тиіс.Ұлттық ойындар сонымен бірге сол халықтың
даму тарихынан да хабар береді.
Оқушының сабақты жақсы меңгеруінің бір айқын кепілі - оның сөйлеу
тілінің дамуына байланысты. Халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі
жұмбақ, жаңылтпаш сияқты ойындары - тіл дамытудың әсерлі құралы.
Сабақ барысында ойын элементтерін дидактикалық құрал ретіңде
пайдаланудың тек бастауыш сыныптарда ғана емес, сондай-ақ жоғары сыныптарда
да пайдасы мол. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасйеттермен катар
білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тіпті нашар оқидыау деген
оқушылардың өздері де ойын элементтері араласқан сабаққа зер салып,
ынталана түседі. Ойын араласқан жерде жарыс болмай тұрмайды. Оқушылар
жолдастарынан қалып қоймау үшін сабаққа белсенді қатынасып, қойылған
сұрақтарға жауап іздеп, ойлана бастайды. Сабаққа ойын элементтерін қолдану
оқушының ой өрісін дамытуға әсер етеді.
Ойын араласкан сабақ оқушыларға әсерлі болып, олардың білуге
құмарлығын арттырып, түсініктерін кеңейте түседі.
Халық педагогикасындағы дене тәрбиесінің мәселелері
Педагогикалық білім бос жерде пайда болмайды, ол белгілі бір ортада.
қандай да бір база негізінде құрылады, сөйтіп бір үлкен жүйенің бөлігі
болады.Сонымен педагогика - мәдениеттің бір бөлігі,адамзат қауымдастығының
рухани мәдениетінін компоненттерінін бірі.
Жұртқа мәлім, халық мәдениеті жалпы адамзаттық мәдениеттің ажырамас
бір белігі болып тобылады. Бұл жағдайда хадық пелагогикасы немесе онын
негізі -этнопедагогика ұлттық мәденнеттің бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz