Исатай мен Махамбет бастаған халық – азаттық көтерілісі
Көтерілістің себептері
Көтерілістің басталуы және барысы
Көтерілістің салдары
1836.1838 ж.ж. көтерілістің жеңілу себептері
Тарихи маңызы
Көтерілістің басталуы және барысы
Көтерілістің салдары
1836.1838 ж.ж. көтерілістің жеңілу себептері
Тарихи маңызы
XIX ғасырдың екінші ширегінен бастап Бөкей хандығында қазақ халқына экономикалық қысым еселене түсті, ғасырлар бойы қалыптасқан коғамдық қалыптың бірқатар маңызды жақтары күрт қиратылды. Астрахан губернаторының үйінде тәрбие алған Жәңгір хан далаға кейбір салт-дәстүрден бастап, жер қатынастарын, салық саясатын және хан сарайын қоса, хандықтағы қоғамдық тұрмыс пен саяси құрылысты қайта құрудың «аристократиялық-өркениетті» жоспарларын ойластырып оралды. Ол өзіндік салт-дәстүрі бар жартылай көшпелі қазақ қоғамының негізінде хан билігі мен патша тағының саясатына бірдей дәрежеде құлақ асатын, өзінше бір «сауатты» аймақтық хандық құруды ойластырды. Алайда көшпелі және жартылай көшпелі қауымдар ханның бұл «жаңалықтарын» қабылдауға әзір емес еді.
Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған азаттық күресі өз дамуында үш кезеңнен етті. Бірінші кезең 1833—36 жылдарды қамтиды және қарулы көтеріліске дайындық кезеңі ретінде сипатталады. Екінші кезең көтерілісшілердің ханға қарсы аттануымен басталып (1837 жылдың басы), олар жеңіліске ұшырауына — 1837 жылғы қарашаның орта шеніне дейін созылады. Үшінші кезең көтерілісшілердің Исатай мен Махамбет бастаған шағын тобының Жайықтың сол жағасына өткен кезінен (1837 жылғы желтоқсанның орта шені), кұштерді жаңа шайқастар үшін топтастыру және Ақбұлақ өзеніне жакын жерде болған ұрыста біржола жеңіліске ұшырау (1838 жылғы шілденің орта шені) кезеңімен аяқталады.
Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған азаттық күресі өз дамуында үш кезеңнен етті. Бірінші кезең 1833—36 жылдарды қамтиды және қарулы көтеріліске дайындық кезеңі ретінде сипатталады. Екінші кезең көтерілісшілердің ханға қарсы аттануымен басталып (1837 жылдың басы), олар жеңіліске ұшырауына — 1837 жылғы қарашаның орта шеніне дейін созылады. Үшінші кезең көтерілісшілердің Исатай мен Махамбет бастаған шағын тобының Жайықтың сол жағасына өткен кезінен (1837 жылғы желтоқсанның орта шені), кұштерді жаңа шайқастар үшін топтастыру және Ақбұлақ өзеніне жакын жерде болған ұрыста біржола жеңіліске ұшырау (1838 жылғы шілденің орта шені) кезеңімен аяқталады.
Исатай мен Махамбет бастаған халық – азаттық көтерілісі
Көтерілістің себептері. XIX ғасырдың екінші ширегінен бастап Бөкей
хандығында қазақ халқына экономикалық қысым еселене түсті, ғасырлар бойы
қалыптасқан коғамдық қалыптың бірқатар маңызды жақтары күрт қиратылды.
Астрахан губернаторының үйінде тәрбие алған Жәңгір хан далаға кейбір салт-
дәстүрден бастап, жер қатынастарын, салық саясатын және хан сарайын қоса,
хандықтағы қоғамдық тұрмыс пен саяси құрылысты қайта құрудың
аристократиялық-өркениетті жоспарларын ойластырып оралды. Ол өзіндік салт-
дәстүрі бар жартылай көшпелі қазақ қоғамының негізінде хан билігі мен патша
тағының саясатына бірдей дәрежеде құлақ асатын, өзінше бір сауатты
аймақтық хандық құруды ойластырды. Алайда көшпелі және жартылай көшпелі
қауымдар ханның бұл жаңалықтарын қабылдауға әзір емес еді.
Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған азаттық күресі өз
дамуында үш кезеңнен етті. Бірінші кезең 1833—36 жылдарды қамтиды және
қарулы көтеріліске дайындық кезеңі ретінде сипатталады. Екінші кезең
көтерілісшілердің ханға қарсы аттануымен басталып (1837 жылдың басы), олар
жеңіліске ұшырауына — 1837 жылғы қарашаның орта шеніне дейін созылады.
Үшінші кезең көтерілісшілердің Исатай мен Махамбет бастаған шағын тобының
Жайықтың сол жағасына өткен кезінен (1837 жылғы желтоқсанның орта шені),
кұштерді жаңа шайқастар үшін топтастыру және Ақбұлақ өзеніне жакын жерде
болған ұрыста біржола жеңіліске ұшырау (1838 жылғы шілденің орта шені)
кезеңімен аяқталады.
Алайда хан билігінің Исатай мен Махамбетті өз жағына тартуға тырысқан
барлық әрекеттері қалағандай нәтиже бермеді, олардың ханға қарсы көңіл күйі
барған сайын айқындалып, тереңдей түсті. Сол кезде Жәңгір оларды ашықтан-
ашық қудалауға және олар жөнінде күш қолдану шараларына көшті. Ол Махамбет
Өтемісовті тұтқынға алғызды. Ол хан иеліктерінен кетуге және Жайықтың сол
жағасына өтуге үгіт жүргізіп, әрекет жасағаны үшін 1829 жылғы 15 шілдеден
1830 жылдың қыркүйегіне дейін Калмыков бекінісіндегі түрмеде ұсталды.
Исатай Таймановты ұстауға да әзірлік жасалды. Каспий теңізінің жағалауын
алып жатқан рулардың басқарушысы етіп Қарауылқожа Бабажановтың
тағайындалуы, бірінші кезекте, Исатай мен Махамбеттің айтқанға
көнбей, бетімен кетушілігіне карсы өш алу, оларды халықтан бөліп
тастауға қол жеткізу үшін және оларға үнемі бақылау жасап отыру мақсатында
жасалған еді. Жаңа басқарушы өз қызметін ханның алдына Исатайды беріш руын
басқарушы қызметінен тайдыру туралы және оның өзі мен оған ниеттес
ауылдарды құнарсыз жайылымдық учаскелерге
көшіру туралы мәселе қоюдан бастады. Сонымен бірге Жәңгір хан Орынбор
губернаторлығынан Исатай Таймановты, Махамбет Өтемісовті жөне олардың басқа
да кейбір серіктерін бұқараны ресми тәртіп пен патша өкіметінің даладағы
саясатына қарсы бүлікшілдікке бастаушылар етіп көрсетіп, оларды ұстау
үшін жедел шаралар қолдануды сұрады. 1836 жылғы 17 наурызда сенімді билерге
жолдаған хатында хан былай деп жазды: Исатай мен Махамбет халықты жоғарғы
билікке бағынбауға шақырып жүр. Олар старшындар Қарабекен мен Жоланның
ауылдарын шапты. Сендерге оларды ұстап алып, Хан ордасына жеткізуге өмір
етемін.
1833 жылғы жаздың аяғынан бастап оңтүстіктің көптеген ауылдарынын,
емірі өзгеріп кетті. Ауылдардың дағды бойынша бір-бірінен алыс көшуінің
орнына, рулық қауымдардың көші-қоны жақындай түсті; жол бойында ру
бөлімшелерінің асығыс тапсырмалы жаушылары мен хабаршылары жосып жүрді;
жиындар мен кеңестер өткізіліп, ауылдардың төңірегінде хан қол-
шоқпарларының жасалуы мүмкін шабуылдарына қарсы қарауыл бекеттері құрылды.
Азаттық қозғалысының осы жергілікті кезеңіне мынадай белгілер тән болды.
Біріншіден, халық, Каспий өңірі аймағындағы хан билеріне, ру
басқарушыларына күрт наразылық білдіріп, олардың орындарынан алынуын талап
етті. Екіншіден, сонымен бірге жер-жерде ханның және бай-сұлтан топтарының
саясатына қарсы бағытталған қозғалысқа барған сайын жаңадан ауыл қауымдарын
тарту жөнінде белсенді жұмыс жүргізілді. Күштер топтастырылып, біртұтас
ұйымға біріктірілетін қарулы жасақтар құрылып жатты. Орынбор шекаралық
комиссиясына жазған хаттарының бірінде 1836 жылдың мамырында Жәңгір хан
Исатай мен Махамбетті өте зиянды адамдар деп сипаттап, оларды ұстап алуды
және Ордадан біржола аластауды сұрады. Үшіншіден, әсіресе 1836 жылдың
басынан, сұлтандар мен билердің ауылдарына шабуыл жасау, олардың малы мен
жерін басып алып, қоныстарын талқандау жиіледі. Исатай мен Махамбет осындай
бірнеше жорыққа тікелей басшылық етті. Төртіншіден, хандықтың Каспий өңірі
аймағындағы көптеген ру ішіндегі және рулық қауымдар хан шенеуніктерінің
билігін көрінсу көзге ілмей, Исатайдың басқаруына ауысып кетті. Исатай мен
Махамбет халық жиындарының бірінде ханның қатысуынсыз және оған
жалтақтамай, дербес басқаратынын жариялады. Бесіншіден, азаттық жолындағы
және за 11-ға қарсы пиғылдар орданың басқа бөліктеріне таралды. Азаттық
қозғал мен бүкіл хандықты қамтыды. Сөйтіп бірте-бірте екі лагерь: хан
лагері мен азаттық қозғалысының лагері құрылды.
Көтерілісті дайындау мен өткізудің барлық кезеңдерінде азаттық
қозғалысының негізгі әлеуметтік базасы еңбекші көшпелі шаруалар болды.
Қозғалыстың көптеген белсенді қатысушылары халықтың кедей және ең кедей
топтарынан шыққандар еді. Мәселен, көтерілістің ең басынан аяғына дейін
қатысқан Айтас Күсеповтен мүлкін тәркілеген кезде тек ескі киіздер, киіз
үйдің тозып біткен керегелері ғана алынған. Соған қатысқан хан шенеунігі
мүлкі төркіленген адамның кедей болғаны көрініп тұр деп атап өткен.
Кетеріліске тағы бір белсене қатысушы Нашақұр Ақынбаевта алынуға жататын
мүлік мүлде болмай шыққан. Шінік Абылаев сұлтан Жәңгірге 1838 жылғы 3
тамыздағы хабарламасында Исатайдың серіктері Ергіс, Нұрғыс және Көшім
Сартовтар туралы оларда мал ғана емес, өздерінің ішерге астары да жоқ деп
жазған. Көтеріліс басшыларының өздері Исатай Тайманов пен Махамбет
Өтемісовтің, олардың ер жеткен балаларының және азаттық қозғалысына белсене
қатысқан туыстарының түгелдей жеке еңбегімен бағатын азын-аулақ малы
болған және шаруа әлеуметтік тобына жатқандығы айтылады.
Исатай мен Махамбет бастаған көтеріліс қозғаушы күштері жағынан
шаруалар көтерілісі болды, мұның өзі ордада терең әлеуметтік жіктелу үрдісі
болғанын дәлелдеді. Көтерілістің бағытын, дәлелдері мен идеологиясын көп
жағынан оның шаруа мүддесін қорғау сипаты анықтады.
Қандай да болсын шаруалар қозғалысы сияқты, ол туындау сатысында
стихиялы, тіпті ең көп құлаш жайған кезеңінде де жеткілікті дәрежеде
ұйымдастырылмаған болды. Жалпы шаруалар қозғалысының әлсіздіктеріне қазақ
коғамына тән өзіндік қиындықтар — оның экономикалық және саяси мешеулігі,
дәстүрлі-патриархаттық және отаршылдық езгі, халықтың ауылдар бойынша
бытырап жатқандығы, халықтың көшпелі тұрмыс салты қосылды. Осының бәрі
азаттық қозғалысының барлық кезеңдеріне қатты әсер етті.
Көтерілістің басталуы және барысы. 1837 жылдың көктеміне қарай қарулы
қарсыласудың жергілікті ауыл мүдделерін қорғау шеңберінен шығып кеткен
негізгі ошақтары қалыптасты. Олардың ең ірісі тікелей Исатай мен
Махамбеттің басшылығымен жиналған көтеріліс тобы болды. Қозғалыс қамтыған
аудандарда хан басқаруының толык дерлік берекесі кетті. Көтерілісшілер
шонжарлардың үйлерін өртеп, мүлкін тартып алды, ханды жақтайтын пиғылдағы
ауылдардың қоныстарынан мал айдап әкетті.
Көтерілісшілердің шабуылын күн санап күтіп отырған Жәңгір хан Орынбор
әкімшілігін бүлікшілерге қарсы батыл әрекеттер қолдануға сендіріп және
асықтырып, шекаралық өкімет орындарынан өзіне қосымша әскери отрядтар
жіберуді сұрады. Хандықта қалыптасқан жағдай Орынбор генерал-
губернаторлығын да мықтап алаңдатты. Рас, патша әкімшілігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көтерілістің себептері. XIX ғасырдың екінші ширегінен бастап Бөкей
хандығында қазақ халқына экономикалық қысым еселене түсті, ғасырлар бойы
қалыптасқан коғамдық қалыптың бірқатар маңызды жақтары күрт қиратылды.
Астрахан губернаторының үйінде тәрбие алған Жәңгір хан далаға кейбір салт-
дәстүрден бастап, жер қатынастарын, салық саясатын және хан сарайын қоса,
хандықтағы қоғамдық тұрмыс пен саяси құрылысты қайта құрудың
аристократиялық-өркениетті жоспарларын ойластырып оралды. Ол өзіндік салт-
дәстүрі бар жартылай көшпелі қазақ қоғамының негізінде хан билігі мен патша
тағының саясатына бірдей дәрежеде құлақ асатын, өзінше бір сауатты
аймақтық хандық құруды ойластырды. Алайда көшпелі және жартылай көшпелі
қауымдар ханның бұл жаңалықтарын қабылдауға әзір емес еді.
Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған азаттық күресі өз
дамуында үш кезеңнен етті. Бірінші кезең 1833—36 жылдарды қамтиды және
қарулы көтеріліске дайындық кезеңі ретінде сипатталады. Екінші кезең
көтерілісшілердің ханға қарсы аттануымен басталып (1837 жылдың басы), олар
жеңіліске ұшырауына — 1837 жылғы қарашаның орта шеніне дейін созылады.
Үшінші кезең көтерілісшілердің Исатай мен Махамбет бастаған шағын тобының
Жайықтың сол жағасына өткен кезінен (1837 жылғы желтоқсанның орта шені),
кұштерді жаңа шайқастар үшін топтастыру және Ақбұлақ өзеніне жакын жерде
болған ұрыста біржола жеңіліске ұшырау (1838 жылғы шілденің орта шені)
кезеңімен аяқталады.
Алайда хан билігінің Исатай мен Махамбетті өз жағына тартуға тырысқан
барлық әрекеттері қалағандай нәтиже бермеді, олардың ханға қарсы көңіл күйі
барған сайын айқындалып, тереңдей түсті. Сол кезде Жәңгір оларды ашықтан-
ашық қудалауға және олар жөнінде күш қолдану шараларына көшті. Ол Махамбет
Өтемісовті тұтқынға алғызды. Ол хан иеліктерінен кетуге және Жайықтың сол
жағасына өтуге үгіт жүргізіп, әрекет жасағаны үшін 1829 жылғы 15 шілдеден
1830 жылдың қыркүйегіне дейін Калмыков бекінісіндегі түрмеде ұсталды.
Исатай Таймановты ұстауға да әзірлік жасалды. Каспий теңізінің жағалауын
алып жатқан рулардың басқарушысы етіп Қарауылқожа Бабажановтың
тағайындалуы, бірінші кезекте, Исатай мен Махамбеттің айтқанға
көнбей, бетімен кетушілігіне карсы өш алу, оларды халықтан бөліп
тастауға қол жеткізу үшін және оларға үнемі бақылау жасап отыру мақсатында
жасалған еді. Жаңа басқарушы өз қызметін ханның алдына Исатайды беріш руын
басқарушы қызметінен тайдыру туралы және оның өзі мен оған ниеттес
ауылдарды құнарсыз жайылымдық учаскелерге
көшіру туралы мәселе қоюдан бастады. Сонымен бірге Жәңгір хан Орынбор
губернаторлығынан Исатай Таймановты, Махамбет Өтемісовті жөне олардың басқа
да кейбір серіктерін бұқараны ресми тәртіп пен патша өкіметінің даладағы
саясатына қарсы бүлікшілдікке бастаушылар етіп көрсетіп, оларды ұстау
үшін жедел шаралар қолдануды сұрады. 1836 жылғы 17 наурызда сенімді билерге
жолдаған хатында хан былай деп жазды: Исатай мен Махамбет халықты жоғарғы
билікке бағынбауға шақырып жүр. Олар старшындар Қарабекен мен Жоланның
ауылдарын шапты. Сендерге оларды ұстап алып, Хан ордасына жеткізуге өмір
етемін.
1833 жылғы жаздың аяғынан бастап оңтүстіктің көптеген ауылдарынын,
емірі өзгеріп кетті. Ауылдардың дағды бойынша бір-бірінен алыс көшуінің
орнына, рулық қауымдардың көші-қоны жақындай түсті; жол бойында ру
бөлімшелерінің асығыс тапсырмалы жаушылары мен хабаршылары жосып жүрді;
жиындар мен кеңестер өткізіліп, ауылдардың төңірегінде хан қол-
шоқпарларының жасалуы мүмкін шабуылдарына қарсы қарауыл бекеттері құрылды.
Азаттық қозғалысының осы жергілікті кезеңіне мынадай белгілер тән болды.
Біріншіден, халық, Каспий өңірі аймағындағы хан билеріне, ру
басқарушыларына күрт наразылық білдіріп, олардың орындарынан алынуын талап
етті. Екіншіден, сонымен бірге жер-жерде ханның және бай-сұлтан топтарының
саясатына қарсы бағытталған қозғалысқа барған сайын жаңадан ауыл қауымдарын
тарту жөнінде белсенді жұмыс жүргізілді. Күштер топтастырылып, біртұтас
ұйымға біріктірілетін қарулы жасақтар құрылып жатты. Орынбор шекаралық
комиссиясына жазған хаттарының бірінде 1836 жылдың мамырында Жәңгір хан
Исатай мен Махамбетті өте зиянды адамдар деп сипаттап, оларды ұстап алуды
және Ордадан біржола аластауды сұрады. Үшіншіден, әсіресе 1836 жылдың
басынан, сұлтандар мен билердің ауылдарына шабуыл жасау, олардың малы мен
жерін басып алып, қоныстарын талқандау жиіледі. Исатай мен Махамбет осындай
бірнеше жорыққа тікелей басшылық етті. Төртіншіден, хандықтың Каспий өңірі
аймағындағы көптеген ру ішіндегі және рулық қауымдар хан шенеуніктерінің
билігін көрінсу көзге ілмей, Исатайдың басқаруына ауысып кетті. Исатай мен
Махамбет халық жиындарының бірінде ханның қатысуынсыз және оған
жалтақтамай, дербес басқаратынын жариялады. Бесіншіден, азаттық жолындағы
және за 11-ға қарсы пиғылдар орданың басқа бөліктеріне таралды. Азаттық
қозғал мен бүкіл хандықты қамтыды. Сөйтіп бірте-бірте екі лагерь: хан
лагері мен азаттық қозғалысының лагері құрылды.
Көтерілісті дайындау мен өткізудің барлық кезеңдерінде азаттық
қозғалысының негізгі әлеуметтік базасы еңбекші көшпелі шаруалар болды.
Қозғалыстың көптеген белсенді қатысушылары халықтың кедей және ең кедей
топтарынан шыққандар еді. Мәселен, көтерілістің ең басынан аяғына дейін
қатысқан Айтас Күсеповтен мүлкін тәркілеген кезде тек ескі киіздер, киіз
үйдің тозып біткен керегелері ғана алынған. Соған қатысқан хан шенеунігі
мүлкі төркіленген адамның кедей болғаны көрініп тұр деп атап өткен.
Кетеріліске тағы бір белсене қатысушы Нашақұр Ақынбаевта алынуға жататын
мүлік мүлде болмай шыққан. Шінік Абылаев сұлтан Жәңгірге 1838 жылғы 3
тамыздағы хабарламасында Исатайдың серіктері Ергіс, Нұрғыс және Көшім
Сартовтар туралы оларда мал ғана емес, өздерінің ішерге астары да жоқ деп
жазған. Көтеріліс басшыларының өздері Исатай Тайманов пен Махамбет
Өтемісовтің, олардың ер жеткен балаларының және азаттық қозғалысына белсене
қатысқан туыстарының түгелдей жеке еңбегімен бағатын азын-аулақ малы
болған және шаруа әлеуметтік тобына жатқандығы айтылады.
Исатай мен Махамбет бастаған көтеріліс қозғаушы күштері жағынан
шаруалар көтерілісі болды, мұның өзі ордада терең әлеуметтік жіктелу үрдісі
болғанын дәлелдеді. Көтерілістің бағытын, дәлелдері мен идеологиясын көп
жағынан оның шаруа мүддесін қорғау сипаты анықтады.
Қандай да болсын шаруалар қозғалысы сияқты, ол туындау сатысында
стихиялы, тіпті ең көп құлаш жайған кезеңінде де жеткілікті дәрежеде
ұйымдастырылмаған болды. Жалпы шаруалар қозғалысының әлсіздіктеріне қазақ
коғамына тән өзіндік қиындықтар — оның экономикалық және саяси мешеулігі,
дәстүрлі-патриархаттық және отаршылдық езгі, халықтың ауылдар бойынша
бытырап жатқандығы, халықтың көшпелі тұрмыс салты қосылды. Осының бәрі
азаттық қозғалысының барлық кезеңдеріне қатты әсер етті.
Көтерілістің басталуы және барысы. 1837 жылдың көктеміне қарай қарулы
қарсыласудың жергілікті ауыл мүдделерін қорғау шеңберінен шығып кеткен
негізгі ошақтары қалыптасты. Олардың ең ірісі тікелей Исатай мен
Махамбеттің басшылығымен жиналған көтеріліс тобы болды. Қозғалыс қамтыған
аудандарда хан басқаруының толык дерлік берекесі кетті. Көтерілісшілер
шонжарлардың үйлерін өртеп, мүлкін тартып алды, ханды жақтайтын пиғылдағы
ауылдардың қоныстарынан мал айдап әкетті.
Көтерілісшілердің шабуылын күн санап күтіп отырған Жәңгір хан Орынбор
әкімшілігін бүлікшілерге қарсы батыл әрекеттер қолдануға сендіріп және
асықтырып, шекаралық өкімет орындарынан өзіне қосымша әскери отрядтар
жіберуді сұрады. Хандықта қалыптасқан жағдай Орынбор генерал-
губернаторлығын да мықтап алаңдатты. Рас, патша әкімшілігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz