Биогеографияның басқа ғылымдармен байланысы. Биогеография және Дарвинизм
1 Биогеографияның басқа ғылымдармен байланысы.
2 Биогеография ғылымының даму кезеңдері және негізін салушы ғалымдар
3 Биогеография түсінігінің негіздері.
4 Биогеография . географиялық қабықтың басты компоненті ретінде
5 Жер шарының негізгі өсімдік белдеулері
6 Жер шарының жануарлар дүниесі. Көптүрлілігі.
7 Биоценоздағы популяциялардың санының реттелуі.
8 Ареалдың қалыптасуы, оның түрлері
9 Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары
10 Биіктік белдеулердің жалпы сипаттамасы
11 Ішкі сулардағы тіршілік
12 Ылғалды, мәңгі жасыл тропикалық ормандар
13 Далалар.
14 Мангро ормандары
2 Биогеография ғылымының даму кезеңдері және негізін салушы ғалымдар
3 Биогеография түсінігінің негіздері.
4 Биогеография . географиялық қабықтың басты компоненті ретінде
5 Жер шарының негізгі өсімдік белдеулері
6 Жер шарының жануарлар дүниесі. Көптүрлілігі.
7 Биоценоздағы популяциялардың санының реттелуі.
8 Ареалдың қалыптасуы, оның түрлері
9 Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары
10 Биіктік белдеулердің жалпы сипаттамасы
11 Ішкі сулардағы тіршілік
12 Ылғалды, мәңгі жасыл тропикалық ормандар
13 Далалар.
14 Мангро ормандары
Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен пайда болуы туралы Дарвин теориясы сол уақыттағы биология жетістіктерінің, соның ішінде және ботаникалық география және зоогеографияның фактілеріне негізделді, ол өсімдіктер мен жануарлар дифференцациялары факторлары туралы барлық түсініктерді қайта қарауға алып келді, ¬ биогеография дамуынағы жаңа дәуірдің басталуына жол ашты.
Дарвиннің биогеографиялық түсініктерінің негізіне әрбір түр көрінеді. Түрдің кеңістікте өмір сүруі де үздіксіз болуы тиіс. Үздіксіздік бұзылған жағдайда, алғашқы таралу облысының бір бөлігінде түрлердің қырылуына немесе қазіргі заманғыдан басқа шарттарда таралуына себеп болады. Биогеографиялық зерттеулерге алғашқы рет берік ғылыми база жеткізілген болатын. Дарвиннің жұмыстарынан кейін ғалымдар түрлердің кереметтен жаралуына, олардың Жер шарының бір бірінен алыс аудандарында бір мезгілде пайда болуына сене алмады. Түрлердің - бар болу туралы және олардың уақыт өте келе өзгеруі туралы түсініктер келесі барлық биогеографиялық құрулардың негізі болды. Дәл осылай Дарвин анықтаған түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен өзгеруі, организмдер мен қоршаған ортаның өзара қатынастарын зерттеуде Үлкен мағынаға ие болды және эволюция процесіндегі қоршаған ортаның маңызына жаңаша қарау мәселесін қойды .Дарвин жұмыстары ¬ биологияның барлық салаларының дамуына үлкен ықпал жасады, ғылым тарихынде кейде ¬ биогеографияның дамуында дарвиннен кейінгі дәуір деп бөліп көрсетілді ХІХ ғасырдың екінші жартысы ботаникалық география мен зоогеографияның жылдам дамуымен сипатталады¬. Жер шарының кең аумақтары ¬ ботаника - георгафиялық қатынаста зерттелді. Экологиялық ¬ ботаникалық география облысында ұзақ уақыт бүкіл Әлем өсімдіктері туралы мәліметтердің негізгі қайнары болған А. Гризебахтың (1872) "Жер шарының өсімдіктері" , ал сонымен қатар Е . Вармингтің (1896) " өсімдіктердің экологиялық¬ географиясы" және А.Шимпердің(1898) "Физиологиялық негіздегі өсімдіктердің географиясын" атап көрсеткен. Соңғы екі кітап бірнеше мәрте кайта басып шығарылды және өз мағыналарын қазіргі уақытқа дейін жоғалтпады. Ботаникалық географияның тарихи принципі А.Энглермен(1879,1882 және т.б.) кең өңделді. Ол ¬ өсімдіктердің таралуының көптеген ерекшеліктері түсініксіз екендігін анықтады, ал егер оларды климаттың ықпалымен түсіндіруге тырысу, және флорасы дамуының тарихымен жеңіл түсіндіруге болады. Өсімдіктер құрамын зерттеу және оның пайда болу тарихы туралы, болып келетін статистикалық әдіс пен климаттық әдістің, өсімдіктер зерттеудің физикалық - георгафиялық сияқты, оның ішінде әр түрлі аудандардың климатық шарттарының көріністерін үйлестіру қажеттігін атап көрсеткен О.Друденің (1890,1897) жұмыстары туралы да айта кету керек. Ресейдегі ботаникалық географияның дамуына Г.Борщовтың "Арал – Каспий өңірлерінің ботаникалық географиясына арналған материалдар"(1865) атты еңбегінің үлкен мағынасы болды, онда өсімдіктер климатпен және топырақпен тығыз байланыста анықтап қаралды. Борщов келтірген ареалдардың суреттемелері — өсімдіктердің бөлек түрлерінің таралу облыстарының —ботаника – георгафиялық картографияны қолданудың бірінші әрекеттерін көрсетеді. Бірінші ботаникалық география өзіндік орыс оқулығын Н. Бекетов 1896 жылы жарияланған болатын. Онда жер шары өсімдіктерінің сипаттамасы облыстармен, ¬ өсімдіктердің қазіргі кездегі таралуларының тарихи себептерінің талдауы және өсімдіктерге мекендеу орталарының ықпал жасауы туралы мәліметтерді құрады. Бекетов еңбектеріне дарвинизм ойлары өтіп кеткен. Г.Танфильев 1903 ж. бірінші орыс геоботаникалық картасы деп есептеуге болатын Ресей өсімдіктері туралы құрама очергін картасымен 1:25000000 масштабта жариялады. 1899 ж. А.Н.Краснованың (1862—1915) "Өсімдіктердің географиясы (жер өсімдіктердің таралу заңдары және жер өсімдіктерінің суреттемесі)" атты еңбегі жарыққа шықты, онда ылғал мен жылудың тарауына негіздей отырып, өсімдік облыстарының бөлінісін жасады және олардың сипаттамасын берді.
Дарвиннің биогеографиялық түсініктерінің негізіне әрбір түр көрінеді. Түрдің кеңістікте өмір сүруі де үздіксіз болуы тиіс. Үздіксіздік бұзылған жағдайда, алғашқы таралу облысының бір бөлігінде түрлердің қырылуына немесе қазіргі заманғыдан басқа шарттарда таралуына себеп болады. Биогеографиялық зерттеулерге алғашқы рет берік ғылыми база жеткізілген болатын. Дарвиннің жұмыстарынан кейін ғалымдар түрлердің кереметтен жаралуына, олардың Жер шарының бір бірінен алыс аудандарында бір мезгілде пайда болуына сене алмады. Түрлердің - бар болу туралы және олардың уақыт өте келе өзгеруі туралы түсініктер келесі барлық биогеографиялық құрулардың негізі болды. Дәл осылай Дарвин анықтаған түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен өзгеруі, организмдер мен қоршаған ортаның өзара қатынастарын зерттеуде Үлкен мағынаға ие болды және эволюция процесіндегі қоршаған ортаның маңызына жаңаша қарау мәселесін қойды .Дарвин жұмыстары ¬ биологияның барлық салаларының дамуына үлкен ықпал жасады, ғылым тарихынде кейде ¬ биогеографияның дамуында дарвиннен кейінгі дәуір деп бөліп көрсетілді ХІХ ғасырдың екінші жартысы ботаникалық география мен зоогеографияның жылдам дамуымен сипатталады¬. Жер шарының кең аумақтары ¬ ботаника - георгафиялық қатынаста зерттелді. Экологиялық ¬ ботаникалық география облысында ұзақ уақыт бүкіл Әлем өсімдіктері туралы мәліметтердің негізгі қайнары болған А. Гризебахтың (1872) "Жер шарының өсімдіктері" , ал сонымен қатар Е . Вармингтің (1896) " өсімдіктердің экологиялық¬ географиясы" және А.Шимпердің(1898) "Физиологиялық негіздегі өсімдіктердің географиясын" атап көрсеткен. Соңғы екі кітап бірнеше мәрте кайта басып шығарылды және өз мағыналарын қазіргі уақытқа дейін жоғалтпады. Ботаникалық географияның тарихи принципі А.Энглермен(1879,1882 және т.б.) кең өңделді. Ол ¬ өсімдіктердің таралуының көптеген ерекшеліктері түсініксіз екендігін анықтады, ал егер оларды климаттың ықпалымен түсіндіруге тырысу, және флорасы дамуының тарихымен жеңіл түсіндіруге болады. Өсімдіктер құрамын зерттеу және оның пайда болу тарихы туралы, болып келетін статистикалық әдіс пен климаттық әдістің, өсімдіктер зерттеудің физикалық - георгафиялық сияқты, оның ішінде әр түрлі аудандардың климатық шарттарының көріністерін үйлестіру қажеттігін атап көрсеткен О.Друденің (1890,1897) жұмыстары туралы да айта кету керек. Ресейдегі ботаникалық географияның дамуына Г.Борщовтың "Арал – Каспий өңірлерінің ботаникалық географиясына арналған материалдар"(1865) атты еңбегінің үлкен мағынасы болды, онда өсімдіктер климатпен және топырақпен тығыз байланыста анықтап қаралды. Борщов келтірген ареалдардың суреттемелері — өсімдіктердің бөлек түрлерінің таралу облыстарының —ботаника – георгафиялық картографияны қолданудың бірінші әрекеттерін көрсетеді. Бірінші ботаникалық география өзіндік орыс оқулығын Н. Бекетов 1896 жылы жарияланған болатын. Онда жер шары өсімдіктерінің сипаттамасы облыстармен, ¬ өсімдіктердің қазіргі кездегі таралуларының тарихи себептерінің талдауы және өсімдіктерге мекендеу орталарының ықпал жасауы туралы мәліметтерді құрады. Бекетов еңбектеріне дарвинизм ойлары өтіп кеткен. Г.Танфильев 1903 ж. бірінші орыс геоботаникалық картасы деп есептеуге болатын Ресей өсімдіктері туралы құрама очергін картасымен 1:25000000 масштабта жариялады. 1899 ж. А.Н.Краснованың (1862—1915) "Өсімдіктердің географиясы (жер өсімдіктердің таралу заңдары және жер өсімдіктерінің суреттемесі)" атты еңбегі жарыққа шықты, онда ылғал мен жылудың тарауына негіздей отырып, өсімдік облыстарының бөлінісін жасады және олардың сипаттамасын берді.
1 -апта
ОБСӨЖ № 1
ОБСӨЖ тақырыбы: Биогеографияның басқа ғылымдармен байланысы.
Биогеография және Дарвинизм.
ОБСӨЖ жоспары:
1. Биогеографияның басқа ғылымдармен байланысы.
2. Дарвиннің биогеографиялық түсініктері.
ОБСӨЖ мәтіні; Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен пайда болуы
туралы Дарвин теориясы сол уақыттағы биология жетістіктерінің, соның ішінде
және ботаникалық география және зоогеографияның фактілеріне негізделді, ол
өсімдіктер мен жануарлар дифференцациялары факторлары туралы барлық
түсініктерді қайта қарауға алып келді, биогеография дамуынағы жаңа
дәуірдің басталуына жол ашты.
Дарвиннің биогеографиялық түсініктерінің негізіне әрбір түр көрінеді.
Түрдің кеңістікте өмір сүруі де үздіксіз болуы тиіс. Үздіксіздік бұзылған
жағдайда, алғашқы таралу облысының бір бөлігінде түрлердің қырылуына немесе
қазіргі заманғыдан басқа шарттарда таралуына себеп болады. Биогеографиялық
зерттеулерге алғашқы рет берік ғылыми база жеткізілген болатын. Дарвиннің
жұмыстарынан кейін ғалымдар түрлердің кереметтен жаралуына, олардың Жер
шарының бір бірінен алыс аудандарында бір мезгілде пайда болуына сене
алмады. Түрлердің - бар болу туралы және олардың уақыт өте келе өзгеруі
туралы түсініктер келесі барлық биогеографиялық құрулардың негізі болды.
Дәл осылай Дарвин анықтаған түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен өзгеруі,
организмдер мен қоршаған ортаның өзара қатынастарын зерттеуде Үлкен
мағынаға ие болды және эволюция процесіндегі қоршаған ортаның маңызына
жаңаша қарау мәселесін қойды .Дарвин жұмыстары биологияның барлық
салаларының дамуына үлкен ықпал жасады, ғылым тарихынде кейде
биогеографияның дамуында дарвиннен кейінгі дәуір деп бөліп көрсетілді ХІХ
ғасырдың екінші жартысы ботаникалық география мен зоогеографияның жылдам
дамуымен сипатталады. Жер шарының кең аумақтары ботаника - георгафиялық
қатынаста зерттелді. Экологиялық ботаникалық география облысында ұзақ
уақыт бүкіл Әлем өсімдіктері туралы мәліметтердің негізгі қайнары болған А.
Гризебахтың (1872) "Жер шарының өсімдіктері" , ал сонымен қатар Е .
Вармингтің (1896) " өсімдіктердің экологиялық географиясы" және
А.Шимпердің(1898) "Физиологиялық негіздегі өсімдіктердің географиясын"
атап көрсеткен. Соңғы екі кітап бірнеше мәрте кайта басып шығарылды және өз
мағыналарын қазіргі уақытқа дейін жоғалтпады. Ботаникалық географияның
тарихи принципі А.Энглермен(1879,1882 және т.б.) кең өңделді. Ол
өсімдіктердің таралуының көптеген ерекшеліктері түсініксіз екендігін
анықтады, ал егер оларды климаттың ықпалымен түсіндіруге тырысу, және
флорасы дамуының тарихымен жеңіл түсіндіруге болады. Өсімдіктер құрамын
зерттеу және оның пайда болу тарихы туралы, болып келетін статистикалық
әдіс пен климаттық әдістің, өсімдіктер зерттеудің физикалық -
георгафиялық сияқты, оның ішінде әр түрлі аудандардың климатық шарттарының
көріністерін үйлестіру қажеттігін атап көрсеткен О.Друденің (1890,1897)
жұмыстары туралы да айта кету керек. Ресейдегі ботаникалық географияның
дамуына Г.Борщовтың "Арал – Каспий өңірлерінің ботаникалық географиясына
арналған материалдар"(1865) атты еңбегінің үлкен мағынасы болды, онда
өсімдіктер климатпен және топырақпен тығыз байланыста анықтап қаралды.
Борщов келтірген ареалдардың суреттемелері — өсімдіктердің бөлек түрлерінің
таралу облыстарының —ботаника – георгафиялық картографияны қолданудың
бірінші әрекеттерін көрсетеді. Бірінші ботаникалық география өзіндік орыс
оқулығын Н. Бекетов 1896 жылы жарияланған болатын. Онда жер шары
өсімдіктерінің сипаттамасы облыстармен, өсімдіктердің қазіргі кездегі
таралуларының тарихи себептерінің талдауы және өсімдіктерге мекендеу
орталарының ықпал жасауы туралы мәліметтерді құрады. Бекетов еңбектеріне
дарвинизм ойлары өтіп кеткен. Г.Танфильев 1903 ж. бірінші орыс
геоботаникалық картасы деп есептеуге болатын Ресей өсімдіктері туралы
құрама очергін картасымен 1:25000000 масштабта жариялады. 1899 ж.
А.Н.Краснованың (1862—1915) "Өсімдіктердің географиясы (жер өсімдіктердің
таралу заңдары және жер өсімдіктерінің суреттемесі)" атты еңбегі жарыққа
шықты, онда ылғал мен жылудың тарауына негіздей отырып, өсімдік
облыстарының бөлінісін жасады және олардың сипаттамасын берді.
1 -апта
ОБСӨЖ № 2
ОБСӨЖ тақырыбы: Биогеография ғылымының даму кезеңдері және негізін салушы
ғалымдар.
ОБСӨЖ жоспары:
1. А.Г. Воронов пен Н.Н.Дроздовтың биогеографияға қосқан үлесі.
2. П.П. Второвтың биогеографияға қосқан үлесі.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Бақылау сұрақтары:
1.Биогеография дегеніміз?
2.Биогеографияның міндеттері.
3.Биогеографияға басқа ғылымдардың байланысы.
4.Биогеографияда кездесетін терминдер.
5.Биогеографияның әр зонаның климаттық ерекшеліктеріне байланысты
аудандастыру принціптері.
2 апта
ОБСӨЖ № 3
ОБСӨЖ тақырыбы: Биогеография түсінігінің негіздері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биогеографияның түсінігі.
2.Биогеографияда кездесетін термин сөздері.
ОбСӨЖ мәтіні: Биогеография жер бетіндегі тірі организмдер мен олардың
қоғамдастықтарының жер бетінде географиялық таралуы мен орналасуы туралы
ғылым. Қоғамдастықтар мен организмдер – тек қана биогеографияның объектісі
емес, сондай-ақ биология мен экологияның зерттеу объектісі де болып
табылады. Георгафиялық ғылым сияқты биогеография да бірінші кезекте бұл
объектілердің кеңістікте орналасуын, өсімдік жамылғысы мен жануарлар
әлемінің планетамыздағы бүтіндей және оның бөлек аймақтарындағы динамикасы
және құрылымының өте маңызды заңдылықтары, олардың бір бірімен
әрекеттестігі және орта шарттарымен зерттейді. Бұл проблемаларды шешу ушін
биогеография георгафиялық әдістердің кең қоймасын қолданады, олардың
арасында салыстырмалы-георгафиялық және картографиялық әдістер өте маңызды
роль ойнайды. Бұл уақытта биологиялық қасиеттердің терең білімі, өсімдіктер
мен жануарлар организмдерінің физиологиясы және экологиясының,
организмдер және бірлестіктердің бір-бірімен және ортамен
әрекеттестіктерінің спецификалық мәліметтерін кең пайдалану қажет.
Бірлестіктердің және организмдердің таралуында көптеген ерекшеліктер,
олардың тек қана биологиялық ерекшеліктермен және осы заманғы табиғи
шарттар кешенімен емес, планетаның бүтіндей, сонымен қатар оның бөлек
аймақтарындағы дамуының геологиялық тарихымен де анықталады.Өсімдіктер мен
жануарлардың байырғы таралуы, әртүрлілерді геологиялық замандардағы
табиғи шарттар палеонтология, тарихи геология және палеогеография сияқты
ғылымдардың зерттеу заты болып табылады.
Бұл ғылымдардың мәліметтері жануарлардың және өсімдіктердің таралуының
белгілі бір немесе басқа да ерекшеліктерінің шарттары анықталған жағдайда
биогеографияда кең қолданылады.
Биогеография —георгафиялық тәртіптердің түп қазықтарының бірі. Бұл
ғылымның негізгі жайларын білу табиғатты пайдалану мен қорғау, дәрігерлік
география, адам экологиясы, қоршаған орта мониторингі және көптеген басқа
да сұрақтардың шешімін табуға қажет.
Биогеографиялық әдістер және жақын келулер, мысалы, 1995 ж. 55 европалық
елдердің табиғат қорғау министрлерімен қол қойылған Жалпыевропалық
биологиялық және ландшафтты әр түрлілік стратегиясын жүзеге асыруда
анықтаушы болып келеді
Бұл жерде негізгі мақсат аймақтардың табиғи ерекшеліктерін ескере
отырып, экожүйелерге антропоген жүктеулерді азайту мақсатымен, тепе-
теңдіктің сақталуын сүйемелдеудің, экологиялық (биологиялық) әр
түрліліктің сақталуын үйлесімді әдістер және өндірістік қызмет тәсілдерін
жасап шығару болып табылады.
Биогеография жақын арадағы болашаққа дүниежүзілік бірлестік даму
стратегияларын өңдеу үшін қажетті сондай ғылымдардың біреуі болады. Осы
заманғы биогеографияда планета тірі жамылғысын зерттеуге негізгі
жақындаулар пайда болды: флористико - фаунистический , экологиялық, тарихи
, аймақтық.
Биогеографияның өте маңызды ұғымдары: флора — белгілі бір аумақтарда өсіп
жетілуші өсімдіктер таксондарының тарихи пайда болған жиынтығы, фауна —
жануарлар таксондарының жиынтығы, микрофлора —шағын организмдарге сәйкес
қолданылатын сондай ұғым. Белгілі бір немесе басқа бір ауданның флора және
фаунасының жиынтығы оның биота құрайды ( Бобринский ,1951).
Бұл терминдер тек қана барлық өсімдіктердің, саңырауқұлақтардың, шағын
организмдердің және жануарлардың жиынтығына ғана емес, сонымен қатар
өсімдік немесе жануарлар әлемінің ірі бөлімшелеріне де қолдануға болады.
Дәл осылай, бір споралы өсімдіктердің флорасы, папоротниктардың флорасы,
саңырауқұлақтардың флорасы(микофлоре) туралы. Басқада сүтқоректі жануар
фаунасы (териофауна), құстардың (орнитофауна), шыбын-шіркейлердің
(энтомофауна) және т .б . туралы да айта аламыз.
Барлық бұл ұғымдар жеткілікті сыйымды және тек қана көріністі құрамды
емес, сонымен қатар басқа таксондардың әр түрлілік және құрам, олардың
пайда болуы, кеңістіктік - уақыттық арақатынастарын талдауға мүмкіндік
береді.
Флора және фауналарды талдау кезінде қолданылатын өте маңызды
георгафиялық(хорологиялық) сипаттамалардың бірі, қандай да бір түрдің ,
тайпаның , немесе өсімдіктер мен жануарлардың басқа таксонының таралу
облысы— ареал болып келеді. Жергілікті флора мен фауналардың тарихи
дамуы түрдің пайда болу процестерімен, түрлердің біреулерін басқалардың
ығыстыруымен, олардың көшіп қонуларымен және қырылумен және т.б тығыз
байланысты.
Популяция - бұл термин бір түрге жататын осаптар бірлестігін білдіреді.
Зооценоз немесе жануарлар қауымдастығы жануарлар бірлестігі д.а. Зооценоз
және фитоценоз бірлестігі биоценозді д.а. Сонымен биогеографияда “ареал”
деген сөз қарастырамыз.Флора мен Фауналардың арасындағы айырмашылықтар
анықтаушы дәрежеде әрбір аймақтың геологиялық тарихымен
түсіндіріледі.Фауналар және флораларды уақыттық және кеңістікте талдау
қандай да бір немесе басқа фауна және флораның қазіргі немесе қазбалы
түрлерінің қандай таксономиялық топтардан, қандай жолмен және қандай
уақытта пайда болғанын көрсетуші тарихи биогеография пәнін құрайды.
Талдаудың басқа жолын экологиялық биогеография, немесе өсімдіктерден,
жануарлардан, микробтардан құралатын қоғамдастықтардың таралу
заңдылықтарын зерттеуші георгафиялық экология ұсынады.
Бірге мекендеуші өсімдіктер , жануарлар, шағын организмдар бір-бірімен
және ортамен әртүрлі өзара қатынастарға түседі және бір-бірінен көріністі
құраммен және түрлердің санымен, сондай-ақ олардың құрылым ерекшеліктермен
ерекшеленетін бірлестіктерді (ценоздар) құрайды
Іс жүзінде кез-келген ценоздан өсімдіктер бірлестігін (фитоценоз),
жануарлар әлемін, шағын организмдер бірлестігін ерекше бөліп алуға болады.
Бірлестік термині өлшемсіз. Жалпы орман да , және қылқанжапырақты орман
да, және көдік – зеленомошниктерді бірлестіктер секілді айқындауға
болады. Бірлестіктердің таралу заңдылықтарының зерттеу кезінде олардың
құрылымындағы ерекшеліктерді табу және әр түрлі аймақтарда және эколого-
георгафиялық шарттарда өмір сүруі үлкен мағынаға ие болады.
Экологиялық биогеографияда құрылық дифференцацисының элементарлық
бірлігі болып, тірі және сіресіп қалғандар(атмосфера,топырақ,су)
компоненттерінің айқын құрамымен, зат алмасу және энергия селімен бірыңғай
кешенге біріккен жер бетінің біркелкі учаскесі - биогеоценоз табылады.
Биогеоценоз шекаралары биогеоценоз компоненттерінің өте маңыздыларының және
ең жеңіл бөлінетіндерінің (физиономиялық) біреуі ғана болатын өсімдіктер
бойынша белгіленеді.
Ең жоғарғы ранг бірлігі — биом — өсімдіктердің физиономиялық белгілері
бойынша, көбінесе аймақтық сипатының бар болуымен, және территориялық
үйлестірулерден көрінетін қандай да бір аймақтың биогеоценоз қосындылары:
тундраның, тайганың, араласқан ормандардың және т.б. бөлінеді
2 апта
ОБСӨЖ № 4
ОБСӨЖ тақырыбы: Биогеография – географиялық қабықтың басты компоненті
ретінде.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биогеография – географиялық қабықтың басты компоненті ретінде.
2.Биогеография бөліктері.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Глоссарий:
1. Флора –
2. Фауна -
3. Микрофлора -
4. Биота -
5. Ареал -
6. Тарихи биогеография -
7. Экологиялық биогеография-
8. Георгафиялық экология-
9. Бірлестік-
10. Популяция –
11. Зооценоз -
12. Фитоценоз –
13. Биом -
3 апта
ОБСӨЖ № 5
ОБСӨЖ тақырыбы: Биосфера – тіршілік ортасы.
ОБСӨЖ жоспары:
ОБСӨЖ мәтіні: Биосфера деген түсінік грекше “bios”- тіршілік, ”
sfaira”-шар деген мағына береді, яғни Жер шарындағы тіршілік аймағы ретінде
ғылымға енгізген австриялық геолог Зюсс болды. Ол 1875 жылы “географиялық
қабық” деген терминді ғылымға енгізгенімен биосфера туралы көп дерек
бермеген, тек қана бұл қабықты “тіршілік қабығы ” деп атаған.Ал биосфераны
ғылымға толық енгізген орыс академигі В.И.Вернадский болды.Ол өзінің
“Биосфера” деген еңбегінде биосфераны планетаның ең маңызды қабықтарының
бірі деп қарастырып, биосфераның сандық көрсеткіштері аз болса да ,Жер
бетіндегі барлық процес тер тіршілікке байланысты деп. атап көрсетті.
Биосфера –тірі организмдер мекендеген және олардың әсерінен өзгерген
Жердің қабығы.
Жер бетінде тірі организмдер ең алғаш ұсақ су қоймаларында пайда болды
деген пікір бар. Олар жылы климаттың әсерінен пайда болған. Сол кезде
жорамалдар бойынша күннің ультрафиолеттік сәулелерінен сақтайтындай
қазіргідей озон қабаты болмаған.Бұл қабаттың міндетін атқарушы ол кезде су
беттерінде цианобактериялар болған, осы бактериялардың 3 млрд жыл бұрынғы
бір клеткалы ядросыз жәндіктердің қалдықтары Африкада табылған.Осы су
қоймаларынан тіршілік мұхитқа, кейін жер бетіне тараған. Осыдан соң жер
бетіне организмдердің саны күрт көбейіп кетті.Соның ішінде адамның пайда
болуын да атап өтуіміз керек.
Барлық биосфера тарихында 500 млн тірі организмдердің түрі болған, ал
қазіргі кезде олардың саны 2 млн.нан.10 млн.ға дейін жетеді.
Жер беті не тірі организмдердің кең көлмде таралуына олардың қоршаған
ортаға бейімділігі және көбеюінің көп мөлшерде болуы әсерін тигізді.
4.Қазіргі заманғы дүниенің даму тарихы болған оқиғалардың
хронологиясын былай сипаттаған:
1. Бірнеше 100 мың жылдан алдын жеңіл элементтердің атомдары пайда болды
2. 15 млрд жыл бұрын жұлдыздардың бірінші ұрпағы пайда болды, ауыр
элементтердің атомдарды түзілді.
3. 5 млрд жыл бұрын-Күн пайда болды.
4. 3,8 млрд жыл бұрын- өсімдіктер пайда болды.
5. 450 млн жыл бұрын-жануарлар пайда болды.
6. 150 млн жыл бұрын- сүтқоректілер пайда болады.
Тіршілікті сипаттаудың ең дұрыс жолы тірі ағзаға тән негізгі
қасиеттерді атап көрсету болып табылады.
Олар : өзін-өзі ұдайы өндіруге қабілеттілігі, тұқым қуалаушылық –
ағзалардың өз белгілері мен қасиеттерін көбею ерекшеліктерін ұрпақтан-
ұрпаққа беру, өзгергіштің – ағзаның жаңа белгілері мен қасиеттерге ие
болуы, өсу және даму. Даму өсумен тығыз байланысты. Бұл әрекеттің ағза
құрамымен құрылымы күрделі де сапалы өзгерістерге ұшырайды,
тітіргендіргіштік - ағза айналымындағы ортаның әсеріне түрліше жауап бере
алады, өзін-өзі реттеуге қабілеттілігі, дискреттілігі – тірі дене көптеген
құрамдас бөлшектердің жиынтығы, яғни, жасуша → ұлпа → мүше → ағза болып
табылады.
3апта
ОБСӨЖ № 6
Тақырыбы: Биосферадағы әлемдік процестерге сипаттама фотосинтез,
хемосинтез, тыныс алу және т.б
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биосферадағы биогеохимиялық айналым.
2.Биосфера эволюциясы.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Реферат сұрақтары:
1.Биосфераның негізгі қасиеттері.
2.Биосферадағы зат айналымы мен биохимиялық циклдер.
3.Биосфераның энергетикасы.
4.Биосфера ғаламдық экожүйе.
Тест тапсырмасы:
1. Биосфера деген не?
а) жер шарындағы адамзаттың, жан-жануарлардың, өсімдіктердің және т.б.тірі
организмдердің тіршілік ететін ортасы
ә) бір түрдің өкілдерінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік
ортасы ретінде пайдалану
б) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
в) ағаш өсімдіктер өспейтін тек ксерофильді ерекшелігі бар шөптесін
өсімдіктер өсетін жазық жер
д) топырақ ауасының атмосфералық ауамен газ алмасу арқылы оттегімен, ал жер
бетіндегі қабатты көмірқышқыл мен байыту
2.Биосфера термині қай жылы ғылымға енді?
а) 1875ж Австралияның атақты геологы Зюсс
ә) 1987ж Дакучаев
б) 1877ж Кильск университетінің профессоры Х.Мебиустың жұмысында
в) Кузяйкин. А.Г. 1796ж
д) 1940ж В.Н.Сукачев
3.Биосфера неше қабаттан тұрады?
а) 3
ә) 8
б) 7
в) 6
д) 10
4.Атмосфера деген ?
а) жер шарын түгелдей орап тұрады
ә) табиғи су қоймаларынан құралады
б) жердің қатты қабаты
в) астыңғы қабаты
д) тау жоталардың, шыңдардың қабаты
5.Гидросфера деген ?
а) табиғи су қоймаларынан құралады
ә) тау жоталардың, шыңдардың қабаты
б) жердің қатты қабаты
в) астыңғы қабаты
д) жер шарын түгелдей орап тұрады
6. Литосфера деген ?
а) жердің қатты қабаты
ә) тау жоталардың, щыңдардың қабаты
б) жер шарын түгелдей орап тұрады
в) астыңғы қабаты
д) табиғи су қоймаларынан құралады
7.Биосфераның ең бірінші заманын не деп атайды?
а) архей
ә) флора
б) прогрессивті эндемик
в) субэндемик
д) релективті
4апта
ОБСӨЖ № 7
ОБСӨЖ тақырыбы: Жер шарының негізгі өсімдік белдеулері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Жер шары өсімдігінің өсуі.
2.Жер шары өсімдіктері.
ОБСӨЖ мәтіні; Жер шары өсімдігінің өсуі, бірлестік, құруы, ағаш, бұта
шөптесін өсімдіктер болып келуі, түрдің бір жерде аздығы, екінші жерде
көптігі, орманг,шөлдала, шалғын, су өсімдіктері болып бөлінуі көптеген
фактордың әсері екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Солтүстіктен оңтүстікке
қарай тундра орманды алқап, шалғынды жерлер, аралас орман, дала шөл,
субтропика, тропика болып бөлініп келсе олардың әрқайсысы өзен, көл, қырат,
тау, батпақтарына байланысты өсімдік зоналарына бөлінеді.
Шведцария ботанигі Брокман- Ерош.М Идеалды континет(1877ж) атты кітап
шығарып өсімдіктердің жер шарында таралу жөнінде өз заңдылығын ұсынды.
Брокман – Ерош заңдылығы:
1.Жылылықтың экватордан полюске қарай азаюы
2.Теңіз бен материкке соғатын ылғалды жерге өсімдікке әсер ететіндігі
3.Материктен теңізге қарай соғатын құрғақ жел әсері
4.Жаңбырдың теңізден материкке қарай азаюы
Жер шары өсімдіктері
1.Тропикалық орманды алқап үш формацияға бөлінді.
А) Ылғалды тропикалық орман. Экватордан оңтүстікке, солтүстікке қарай
ылғалдылық азая береді.
Б) Субтропикалық ормандар өсімдіктері мәңгі жасыл қалыңда етті жапырақтары
бар.Субтропика өсімдіктері жылылықпен ылғалдылықты қажет етеді.
В) Қыс мезгілінде де жасыл болып тұратын орманды алқап климаты ылғалды,
жазы құрғақтау
2. Шөл, шөлейтті дала белдеуі.Теңіз жағалауынан бастап, солтүстікке қарай
шөл дала мен өсімдіктерімен алмасады.Тұрақты соғатын құрғақ жел өсімдіктер
түрінің, санына өз әсерін тигізбей қоймайды. Құрғақ, шөл дала температурасы
төмендеу орманды зонамен жалғасады.
3.Орманды белдеу алқабы. Жазда жасыл ағаш орман ағасштары,қылқан жапырақты
және қатты жапырақты орман алқабы аумақты жерді алып жатыр. Теңіз
жағалауында көктемі, жазы жылы,қысы суық болғандықтан, жапырақтары жылдың
суық мезгілінде түсіп отырады, сондықтан қылқан жапырақты орман өкілдері
шығыста континенталды ауа райы жағдайына ауысып, шоғырланған.Қатты
жапырақты орман ағаштары да құрғақта, жылы, бірақ ылғалдылық жетіспеген
аралықта өседі. Қатты жапырақты орман өкілі лавр ылғалы ылғалы молырақ
теңіз жағалауында ауыспалы болып тұратын жерлерінде өседі.
4.Ормансыз солтүстік белдеу. Бұл негізінен, екі фармацияға бөлінеді.
А) Ауа райының қолайсыздығына байланысты, бойлары кішігірім бұта, ағаш,
өсімдіктер өседі.
Б) Ағаш өсімдік өспейтін далалы алқап.
4апта
ОБСӨЖ № 8
ОБСӨЖ тақырыбы: Жер шарындағы тірі организмдер. Жер шарының жануарлар
дүниесі. Көптүрлілігі.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Жер шарындағы тірі организмдер.
2.Жер шарындағы жануарларының таралуы.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Коллоквиум сұрақтары:
1.Тірі организмдер, оның классификациясы мен систематикасы.
2.Тіршілік ету орталарындағы тірі организмдердің таралуына сипаттама.
3.Тірі организмдердің жер шарында таралуы.
5 апта
ОБСӨЖ № 9
ОБСӨЖ тақырыбы: Климаттық, биотикалық және антропогендік факторлар.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Организмдердің экологиялық факторлар.
2.Организмдердің негізгі тіршілік орталары.
ОБСӨЖ мәтіні: Экологиялық факторлар - кез – келген тірі организм өзін
айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз байланыста ғана өмір сүре алады. Олар
– топырақ, су, менералды заттар, жер бедері және атмосфералық әртүрлі
құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері (ірі немесе ұсақ бөліктері) тірі
организмдерге теріс немесе оң әсер етуі мүмкін. Сондықтан әрбір организмнің
өзіне ғана қолайлы ортасы немесе мекені болуы тиіс. Мәселен, көлбақа үшін
қалыпты өсіп-көбеюіне орта ылғалы мол көл қажет. Бірақ та, организм үшін
табиғаттың барлық элементтері белгілі мөлшерде қажет және жиынтық күйінде
әсер етеді.Олардың біреуі қажет, екіншісі орташа, үшіншісі мүлдем қажет
емес зиянды болуы мүмкін.Сонымен орта дегеніміз- организмнің өсіп-
көбеюіне,тіршілігіне, дамуы мен таралуына тікелей жанама әсер ететін айнала
қоршаған орта.
Экологиялық фактор дегеніміз – организм үшін қажетті немесе теріс
әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз. Табиғатта экологиялық
факторлар жиынтық күйінде әсер етеді. Организмдер болса факторлардың
әсеріне әртүрлі реакция береді. Мысалы, ащы суда тіршілік ететін
организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші рол атқарса, ал тұщы су
организмдер үшін қажеті шамалы.
Шөл-шөлейтті жерлердегі өсімдіктер үшін жоғарғы температура, ылғалдың
аздығы қолайлы фактор болса, ал орман өсімдіктеріне бұл қолайсыз ортаның
факторлары болып табылады. Міне, осы жағдайлар мен факторлар оларға
организмдердің бейімдеуші ұзақ жылдар бойы қалыптасқан тарихи дамудың
жемісі деп білеміз. Нәтижесінде жануарлар мен өсімдіктердің түбегейлі
қалыптасқан географиялық белдемдері айқындалады.
Организмдердің негізгі тіршілік орталары – жер шарында тіршіліктің
пайда болуы мен дамуы тарихи-геологиялық ұзақ жылдарды қамтиды.
Тіршілік ортасы дегеніміз – кез келген организмнің өсіп өніп ,көбеюіне,
ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихы қалыптасқан орта.Қазіргі
кезде жер шарында негізгі тіршілік ортасы бар. Олар; су, құрлық, әуе,
топырақ және организмдердің өзі.
Тіршілік формасы дегеніміз – организмдердің өзінің тіршілік ортасының
ерекшелігіне қарай морфологиялық жағынан бейімделуі, әсіресе жануарлар
дүниесінің тіршілік формасын ажырату өте күрделі.
Жануарлардың тіршілік формасын жіктеу Д. Н. Кашкаровтың (1945 ж) жүйесі
бойынша:
1. Жүзгіш формалар (нектон, планктон, бентос);
2. Жартылай суда тіршілік ететіндер; (уақытша қорек үшін сүңгитіндер)
3. Қазғыш формалар; (жер бетіне шықпайтындар, жер бетіне уақытша
шығатындар)
4. Құрлық формалар; а) ін қазбайтындар (жүгіргіштер, секіргіштер,
жорғалаушылар) ә) жартас жануарлары; ағашқа өрмелегіштер: а) ағаштан
түспейтіндер; ә) ағаштарда жүретіндер;
5. Әуе формалары: а) әуеде жемтігін ұстайтындар;
Өсімдіктер әлемінде ғалымдар зерттей келіп олардың тіршілік формасын
жіктеуге ұмтылған. Соның ішінде ботаник С. Раункиер (1905-1907) жүйесін
негізге аламыз.
1. Эпифиттер – топырақта тамыры болмайтын ағаштарға асылып, шырмалып
өсетін өсімдіктер (қына, мүк)
2. Фанерофиттер – жер бетінде өсетін барлық ағаштар, бұталар, шөптесін
өсімдіктер.
3. Хамефиттер - өркендері жер бетінен өсетін шөптесін көп жылдық
өсімдіктер. Қыста өркендері үсімейтін (тобылғы, теріскен)
4. Гемикриптофиттер – жер бетіндегі өркендері қыста үсіп қалатын, ал
пиязшықтары сақталатын өсімдіктер.
5. Криптофиттер немесе геофиттер – топырақтың терең қабатында тамыр
түйнектері сақталып қалатын көп жылдық өсімдіктер (сәбіз, шалған)
6. Терофиттер – жер асты, жер үсті мүшелері тегіс үсіп немесе қурап
қалатын бір жылдық өсімдіктер (астық тұқымдастар)
Биоценозда әр түрлі түрлер арасында белгілі бір қарым-қатынастар
қалыптасады.Оның негізі қоректік тізбектерге байланысты. Десе де,
организмдер арасындағы кеңістік қарым қатынастарда негізгі роль атқарады.
5 апта
ОБСӨЖ № 10
ОБСӨЖ тақырыбы: Антропогендік факторлардың тірі организмдерге оң және теріс
әсері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Антропогендік физикалық әсерлер және оларды нормалау.
2.Экологиялық сапа нормативтері.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Бақылау сұрақтары:
1.Абиотикалық факторлардың әсер ету деңгейі.
2.Экологиялық факторлардың классификациясы.
3.Биотикалық қауымдастық.
4.Биотикалық қауымдастықтың ішкі құрылымы.
Тест тапсырмасы:
1. Антропогендік фактор дегеніміз не?
а) айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс әрекетінің тікелей
немесе жанама әсері
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
д) организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы
2.Факторлар неше топқа жіктеледі?
а) абиотикалық, биотикалық, антропогендік
ә) гидрологиялық
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) эдафикалық фактор
д) гигрофильдер, гигрофиттер
3.Экологиялық фактор дегеніміз ?
а) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) организмдерге әсер ететін бейорганикалық орта
в) тірі организмнің бір-біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер
етуі
д) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
4. Абиотикалық фактор дегеніміз не?
а) организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) тірі организмнің бір-біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер
етуі
д) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
5.Биотикалық фактор дегеніміз не?
а) тірі организмнің бір - біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер
етуі
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
д) организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы
6. Антропогендік фактор дегеніміз не?
а) айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс әрекетінің тікелей
немесе жанама әсері
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
д) организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы
6 апта
ОБСӨЖ № 11
ОБСӨЖ тақырыбы: Биоценоздағы популяциялардың санының реттелуі.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биоценоздың экологиялық орны.
2. Биоценоздың кеңістік құрылымы
ОБСӨЖ мәтіні: Экологиялық орын. Әрбір жеке организмнің тек өзіне тән
қолайлы тіршілік ететін орны болады. Ол көбінесе биоценоздың құрылымына
байланысты өзінің атқаратын ерекше функциясымен сипатталады. Мәселен,
шөптесін өсімдіктер мен орман ағаштары Австрияда немесе Еуропада болсын
олардың экологиялық орны мен атқаратын қызметі ұқсас болып келеді.
Экологиялық орынның тұрақты болуы көбінеее қоректік бәсекелестікке де
тікелей байланысты. Ал, бір систематикалық түрде жататын туыс түрлер тіптен
қоректік тұрғыда өте тиімді жіктелген. Мәселен, суда кездесетін ескек аяқты
су қандалаларының екі түрі бір жерде тіршілік ете береді. Себебі, бірі
жыртқыш болса, екіншісі қалдық қоректі. Мұндай жағдайда, организмдердің
экологиялық орны тұрақты келеді. Өсімдіктерде де экологиялық орын жақсы
жіктелген. Мәселен, өсімдіктің гүлінің шырыны Емен қоректенетін аралар,
оның жапырағында, сабағында немесе тамырында тіршілік ететін түрлердің
өкілдерімен ешбір бәсекелестікке бармайды. Сол сияқты ормандағы ағаш тектес
немесе өсімдіктер ярустылыққа (қатарлар) байланысты реттеліп
орналасқан.Әрбір биоценоздің өзіндік түр-қалыптасқан. Сондықтан биоценозда
бір түрдің популяциясы өте көп болса, ал екіншілері керісінше болуы мүмкін.
Осыған байланысты биоценоз ондағы түрлердің санымен және сапасымен
сипатталады. Егерде биоценозда бір немесе екі өсімдік түрі оның 90% құраса
— доминантты (басым) өсімдіктерге ие болады. Кейде мұндай өсімдіктерді сол
биоценоздың эдификаторы деп те атайды. Мәселен, қарағайлы орманда қарағай -
эдификаторы болып саналады.
Биоценоздың кеңістік құрылымы
Биоценоздарға организмдер алғаш рет қоныстанғаннан бастап көптеген
экологиялық факторлаға байланысты орналасады. Организмдер жердің рельефіне
қарай горизонтальды немесе вертикальды бағытта орналасуы мүмкін. Ол үшін
әрбір жеке түр бір-біріне кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы
бір көрінісі -ярустылық (қатарлық). Ярустылық-
биоценосдардың биіктік бойынша жиіктелуі. Ярустылықты өсімдіктер
бірлістігінен көруге болады. Мәселен, орманннан 6 ярустылықты
кездестіреміз: (шырша, қарағай, емен, т.б); IV екінші қатарлы ағаштар
(шетен, ырғай); III бұталы ағаштар (шие, итмұрын,т.б) IV жартылай бұталы
ағаштар (тобылғы, сасырлар); V шөптесін өсімдіктер (қымыздық, шайқурай); VI
қыналар мен мүктер. Тіпті ярусқа тән оның микроклиматы, түрлік құрамы,
бейімделу белгілері жіктелген.
Топырақтағы, судағы организмдерден де өзіне тән ярустылықты байқауға
болады. Бірақ, мұндағы экологиялық факторлар мен талаптар әр түрлі болуы
мүмкін. Сол сияқты ярустылық заңына бағынбайтын түрлер де бар. Мәселен,
олардың қатарына көптеген паразиттерді, ірі аңдар мен құстарды жатқызуға
болады. Ярустылық пен горизонтальталды биоценоздардың да кеңістік құрылы
ерекшеленеді.
Биоценоздың экологиялық құрлымы. Әрбір биоцено организмдердің белгілі
бір экологиялық топтарынан тұрады. Олар көпнесе ылғал, жарық, қорек т.б.
факторларға байланысты жіктеліп отырады және өзіндік қызмет атқарады.
Экологиялық құрлым- биоценоздағы түрлері, жиынтығы мен кеңістігі арқылы
сипатталады. Биоценоз- уақыт пен кеңістікке қатысты және антропогентік
факторларға байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан биоценоздардың жәй және
күрделі типтерін ажыратуға болады. Мәселен, тропика биоценоздары мен
Қазақстанның орманды –дала биоценоздарын ешбір салыстыруға болмайды. Олар
бір-бірімен түрдің көпшілілігімен де, биомассамен де ерекшеленеді. Атап
айтқанда, шөл-шөлейтті, тундра биоценоздары жәй биоценоздар қатарына
жатады, ал орман, орманды дала, тропикалық биоценоздары күрделі биоценоздар
болып есептеледі.
Су биоценоздары құрлықпен салыстырғанда қарапайым болып келеді. Ол
көбінесе су жүйесінде құрлықтағыдай атмосфера мен топырақтың болмауы, әрі
жетекші факторлардың (жарық, температура, қорек, қысым, оттегі, т.б)
бірегей болуы үлкен роль атқаратыны белгілі.
Экожүйедегі энергия. Жоғары да келтірілгендей биоценодағы организмдер
арасында тұрақты қоректік байланыстар қалыптасқан. Осы қатынастар белгілі
бір организмдерлің тобын біріктіріп отырады. Ол қоректік тізбектер бірнеше
құрамдас бөліктердің тұруы мүмкін. Ол үш бөлімнен тұрады.
Біріншісі – продуценттер немесе өндірушілер. Бұнда автотрофты
жасыл өсімдіктер органикалық заттар түзіп, алғашқы биологиялық өнімділікті
түзеді және күн энергиясын жұмсайды (сіңіреді). Екіншісі –консументтер,
бұған жануарлар жатады.
Үшінші – редуценттер немесе қайта қалпына келтітушілер. Оларға
микроарганизмдер жатады. Олардың ролі ерекше. Яғни, заттарды ыдыратып,
қайта қалпына келтіріп, зат айналымын жалғастырып отырады.
Әрбір қоректік тізбектің қатарында белгілі бір тропикалық
деңгей қалыптасады. Ол өзінен өтетіе зат және энергия ағымының
активтілігімен сипатталады. Мәселен, жаысл өсімдіктер – бірінші тропикалық
деңгейді түзсе, фитофагтар – екінші, ал жануарлар тектес қоректілер-
үшінші, т.б. жалғаса береді.
Барлық қоректік тізбектер бір-бірімен байланысты және тәуелді
болып отырады. Әрбір деңгенден екінші, үшіншіге өткен сайын зат немесе
энергия беру жүзеге асады. Осының бәрі биоцненоздағы қоректік тізбектің
күрделілігін және біртұтас жүйе ретінде әрекет ететіндігін көрсетеді.
Экологиялық пирамида. Биоценоздағы қоректік тізбектегі
қорек (азық) дерліктей организмнің өсуіне немесе биомассаның жинақталуына
жұмсалмайды. Оның біразы организмнің энергия қуатына: тыныс алу, қозғалу,
көбею, дене температурасын ұстао тұруға жұмсалады.сондықтан біз тізбектің
биомассасы екіншісіне дейін толық өңделменді. Егер ондай болған жағдайда
табиғатта қор ресурсы таусылған болар еді. Осыған байланысты әрбір келесі
қоректік тізбекке өткен сайын азықтық биомассасы азайып отырады.
Нәтижесінде, бір тропикалық деңгейден екіншісіне өткен сайын биомасса,
сандық құрамы және энергия қоры азайып отыратыныанықталған. Бұл заңдылықты
кезінде эколог Ч. Элтон зерттеп өзінін есімімен Элтон пирамидасы деп
атаған.
Экологиялық пирамаданың негізгі 3 типі бар.
1. Сандық пирамида организмдердің жеке сандық көрсеткішін айқындайды.
2. Биомасса пирамидасы – жалры құрғақ салмақты, немесе өнімділікті
анықтайды.
3. Энергия пирамидасы - энергия ағымының қуатын немесе жылу энергиясын
анықтайды.
Зат және энергия ағымы. В. И.Вернадскийдін биосферадағы тіршіліктін
тұрақты дамуы ондағы тірі заттардың (биогенді) табиғаттағы үздіксіз
айналымы жемісінің нәтижесі екенін айтқан болатын. Өйткені, тірі
заттардың элементтері қоршаған табиғи ортаға түсіп, одан соң ірі
организмдер арқылы қайтадан айналымға ауысатыны белгілі.
Осылайша әрбір элемент тірі организмдерді әлденеше рет пайдаланып
отырады. Соның нәтижесінде жер бетінде тіршіліктің дамуы үнемі даму
үстінде жүзеге асып, биоценоздағы биогенді айналымды жүзеге асырады.
Бірақ та, заттардың биогенді айналымын абсолютті тұрғыда деп түсінбеу
керек. Себебі, айналымдағы заттар бір тропикалық деңгейден екішісіне
өткен кезде әлсін -әлсін зат айналымына түсіп үздіксіз қайталанып
отырады. Нәтижесінде жер шарында органикалық заттар қоры (торф, көмір,
мұнай, газ, жаңғыш сланц) жинақталады. Бұл қорлар да өз кезкгінде
жұмсалып, қайтадан айналымға түсіп, зат айналымының үздіксіз (шексіз)
процесін жалғастырып жатады.
Биогенді айналымының негізгі көзі жер бетінде жасыл өсімдіктердің пайда
болып фотосинтез құбылысы басталғаннан бастау алады. Мәселен,
атмлсферадағы барлық оттегі тірі организмдер арқылы (тыныс алу т.б.)
2000, көмір қышқыл газы керісінше 3000, ал су 2 000 000 жылда бір рет
өтіп өтыратыны дәлелденген.
6 апта
ОБСӨЖ № 12
ОБСӨЖ тақырыбы: Биоценоздағы организмдерді есепке алу жолдары.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биоценоз, биогеоценоз және экожүйелер.
2.Биоценоздар құрылымы және экожүйедегі энергия.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Реферат сұрақтары:
1.Биоценоздағы микроорганизмдер және олардың қасиеттері.
2.Биоценоздағы тіршілікке атмосфераның әсері.
3.Биоценоздағы тіршілікке топырақтың әсері.
4.Биоценоздар қарым-қатынастары.
Тест тапсырмасы:
1.Биоценоз термині кім және қай жылы бірінші рет қолданылды?
а) 1877ж Кильск университетінің профессоры Х.Мебиустың жұмысында
ә) 1987ж Дакучаев
б) 1940ж В.Н.Сукачев.
в) Кузяйкин. А.Г. 1796ж
д) 1875ж Австралияның атақты геологы Зюсс
2.Биоценоз дегеніміз не?
а) зат алмасу және энергия алмасуы негізінде тірі организмдер мен өлі
компоненттерді біріктіретін жүйе
ә) денесіне су қорын мол жинауға қабілетті, сабақтары мен жапырақтарының
түрі өзгеретін ыстық тропикалық аймақтардың өсімдіктері
б) ылғалы мол жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) ылғалды тропикалық аймақтарда тіршілік ететін, су тапшылығын көтере
алмайтын өсімдіктер
3.Биоценоз туралы түсінікті ғылымға енгізген кім және қай жылы ?
а) 1940ж В.Н.Сукачев
ә) 1987ж Дакучаев.
б) 1877ж Кильск университетінің профессоры Х.Мебиустың жұмысында
в) Кузяйкин. А.Г. 1796ж
д) 1875ж Австралияның атақты геологы Зюсс
4.Биота деген не?
а) территориясының ортақтығымен бірлескен өсімдіктердің, жануарлардың,
саңырауқұлақтардың, бактериялардың жиынтығы
ә) эдафикалық фактор
б) ылғалы мол жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) ылғалды тропикалық аймақтарда тіршілік ететін, су тапшылығын көтере
алмайтын өсімдіктер
5.Биоценоз организмдерінің қарым-қатынастары Бәсекелестік деген...?
а) бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек тұрағы және
т.б.ресурстарының жетіспеушілік жағдайы
ә)территориясының ортақтығымен бірлескен өсімдіктердің, жануарлардың,
саңырауқұлақтардың, бактериялардың жиынтығы
б) ылғалы мол жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) фитоценоздардың флоралық классификациясындағы синтаксономиялық сатысы
6.Биоценоз организмдерінің қарым-қатынастары Жыртқыштық деген...?
а) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
ә) бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек тұрағы және
т.б.ресурстарының жетіспеушілік жағдайы
б) ылғалы мол жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) фитоценоздардың флоралық классификациясындағы синтаксономиялық сатысы
7.Биоценоз организмдерінің қарым-қатынастары Паразитизм деген...?
а) бір түрдің өкілдерінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік
ортасы ретінде пайдалану
ә) бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек тұрағы және
т.б.ресурстарының жетіспеушілік жағдайы
б) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) фитоценоздардың флоралық классификациясындағы синтаксономиялық сатысы
8.Биоценоз организмдерінің қарым-қатынастары Симбиоз деген...?
а) екі түрге жататынорганизмдердің кеңістікте бір-біріне ешбір зиянын
тигізбейтін керісінше селбесіп тіршілік ету
ә) бір түрдің өкілдерінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік
ортасы ретінде пайдалану
б) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) фитоценоздардың флоралық классификациясындағы синтаксономиялық сатысы
7 апта
ОБСӨЖ № 13
ОБСӨЖ тақырыбы: Ареалдың қалыптасуы, оның түрлері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Ареал туралы түсінік.
2.Ареалдың қалыптасуы.
3.Ареалдың бөлінуі.
Ареал деп - өсімдік түрлері немесе тұқымдастарының жер бетінің белгілі
бір аумақ-жер көлеміне орналасуы. Сондықтан ареал өсімдіктер географиясының
өлшемі, обьектісі, негізгі құралы деп түсінген жөн. Түр немесе тұқымдас
бір ареалда немесе бірнеше түр, тұқымдас (таксон) бірлесіп бір ареалда өсуі
мүмкін.
Ареалдың қалыптасуы. Ареалдың пайда болуы ең алдымен өсімдіктердің бір
түрінің белгілі бір жерге тұқымы түсіп, алғаш өсіп шығуына байданысты. Ол
жерге бару, немесе жету үшін - су, жел, жан-жануарлар, адамдар арқылы
таралуы мүмкін. Осындай тұқымның жаңа жерге барып, алғаш өсе бастауын
диаспора деп атайды.Тұқым арқылы да басқа тамырсабақ арқылыда вегетативті
жолмен таралуы да, көбеюі де мүмкін. Әрине,тұқым жолмен болсын,
вегатативтік жолмен болсын жаңа жерге бару, жету, өсу, кебею, ол
территорияны иемдену, басқа өсімдіктерді "ығыстыру" да өте ұзақ уакыт,
күрделі процестер өтеді. Қандай да 6іp өсімдік түрі болмасын ең алғашында,
ол аз жерді иемденетіні, саныда аз болатыны белгілі.Кейбір жағдайларда
өсімдік бір түрінің аз ареалы болуы мүмкін, тек экологиялық жағдайларға
тауелділіктен Европада шырша
ал Азия жерінде ель сибирская Picea excalsa ағаштары өседі. Экологиялық
жағдайлардың әсерінен, кейбір өсімдіктер морфологиялық өзгерістерге
ұшырайды. Мысалы, құртқашаш өсіп тұрған жеріне топырағына байланысты
гүлінің түр түсі (полихроизм) -күлгін көгілдір, ақ, сары т.б. аралас
түстермен ауысып, жалғасын табады.
Ареалдың бөлінуі - ажырауы, әр континент- материктердің барлығында да
бар:
а) Евразиялық- солтүстік Америка өсімдік түрлерінің ареалдар ажырауы.
Мысалы, тал ива - Selicacea кептеген түрлері Евразияда, қалған түрлері
Солтүстік Африка , Солтүстік Америкада, балқарағай, шырша, қарақат Евразия
мен Солтүстік Америкада өседі.
ә) Солтүстік Тынық мұхит ареалдары. Катальпа Catalpa қылқанжапырақтылар,
тюльпан ағаш тұқымдасы, тропика, субтропика, Азия, Африка, Америка
жерлерінде өседі.
б) Палеотропикалық - Anisaphulla, Nepenthes туыстары шығыс Африка,
Индия, Мадагаскар жерлерінде кездеседі.
в) Оңтүстік Тынық мұхит ареалында - Drimus туысы Оңтүстік Америка, Жаңа
Зеландия, Австралия жерлерінде өседі
д) Оңтүстік Атлант мұхит ареалы – Ravenala туысы Оңтүстік Америка Атлант
мұхит жағалауы, Африка , Мадагаскар жерлерінде өседі.
с) Антарктида ареалы - Nothavagus туысы- шамшат бук өкілдері -
Оңтүстік Америка , Онтүстік Африка, Жаңа Зеландия, Австралия, Антарктида
материктерінде өседі.
8. Австралия ареалында - Батыс, Шығыс жене Орталық Австралия жерлеріндегі
өсімдіктері де әртүрлі.
Ареалдарды зерттей, тексере келе, бір тұжырымға көлгенда бір-біріне ұқсас
ареалдар жоқ.
7 апта
ОБСӨЖ № 14
ОБСӨЖ тақырыбы: Ареал типтері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Ареал типтері.
2.Ареал орталығы.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Тест тапсырмалары:
1.Ареал деген не?
а) өсімдік түрлері немесе тұқымдастарының жер бетінің белгілі бір аумақ жер
көлемінде орналасуы
ә) белгілі бір географиялық территорияда тіршілік етуге бейімделген,
генетикалық шығу тегі бір түрге жататын особтар жиынтығы
б) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
в) белгілі аймақта табиғи қалыптасып өсіп тұрған өсімдіктер түрі
д) бір жерде, не теңіз территориясында тіршілік ететін жануарлар тобы
2.Ареал типтері ?
а) біртұтас және бөлінген ареал
ә) флора ,эндемизм
б) прогрессивті эндемик
в) субэндемик
д) релективті
3.Тундра ареалы ?
а) Скандинавия түбегінің солтүстік жағалауы, Енесей, Лена, Анадырь өзені,
Колыма жотасы
ә) құрғақ шөл – шөлейтті жерлер
б) мәңгі жасыл экваторлы орман зонасының Солтүстіктен Оңтүстікке қарай
тропикалық кеңістік аймағында орналасқан.
в) Шығыс Африкада, Оңтүстік Сахара
д) Субарктика, Арктика, Антрактида
4.Ареал орталығы неше түрге бөлінеді?
а) 3
ә) 4
б) 5
в) 6
д) 7
5. Ареал орталығы неше түрге бөлінеді және атап көрсет?
а) геометриялық, негізгі орталық, негізгі орталығы жоқ
ә) гидрологиялық
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) эдафикалық фактор
д) гигрофильдер, гигрофиттер
6.Евразиялық Солтүстік Америка ареалында өсетін өсімдіктер?
а) ива, балқарағай, шырша, қарақат
ә) ағашты, бұталы өсімдіктің қалың өскен жерлері
б) бұта, шөптесін, мүк пен қына
в) тундра және полярлы
д) орманды, бұталы, қыналы, арктикалық
7.Солтүстік Тының мұхит ареалында өсетін өсімдіктер?
а) қылқанжапырақтылар, тюльпан ағашы
ә) ағашты, бұталы өсімдіктің қалың өскен жерлері
б) бұта, шөптесін, мүк пен қына
в) тундра және полярлы
д) орманды, бұталы, қыналы, арктикалық
Екінші рейтинг бақылау
Екінші рейтинг бақылау
№ Тақырыптар Апта Бағасы Бақылау түрі
1 Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары. Сұрақ-
8 апта жауап
2 Қазақстан фаунасы мен флорасының генофондысы. 3 балл Бақылау
сұрақтары
Тест
3 Биіктік белдеулердің жалпы сипаттамасы. Сұрақ-жауап
9
апта
5 Ішкі сулардағы тіршілік. 10 апта Сұрақ-жауап
6 Эндемикалық жануарлар мен өсімдіктер. 4 балл Тест
7 Реликтілі жануарлар мен өсімдіктер. Сұрақ-жауап
11 апта
8 Тропиктік сулардың экожүйесі. 4 балл Коллоквиум
9 Ылғалды, мәңгі жасыл тропикалық ормандар. Сұрақ-жауап
12 апта
10 Саванналар. 3 балл Бақылау
сұрақтары
Тест
11 Мангро ормандары. 13 апта Сұрақ-жауап
12 Шөл мен шөлейттер. 3 балл Тест
13 Далалар. Сұрақ-жауап
14 апта
14 Қоңыржай белдеудің фауна, флоралық ерекшеліктері. 3 балл Коллоквиум
15 Тундра. Сұрақ-жауап
15 апта
16 Дүние жүзілік мұхиттың биологиялық ресурстары.
8 апта
ОБСӨЖ № 15
ОБСӨЖ тақырыбы: Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Эндемді өсімдіктер.
2.Реликт өсімдіктері.
3.Викаризм ареалы.
ОБСӨЖ мәтіні; Өсімдік түрлерінің ішінде материктерде таралу шегі бар,
белгілі бір географиялық регионда ғана өсетін, басқа жерлерде жабайы
түрінде кездеспейтін өсімдік түрін-эндемді өсімдік деп атайды. Эндемдер тек
өсімдік түрлері ғана емес, басқада таксондарда (туыс, тұқымдас) болуы
мүмкін. Әрбір географиялық континент-материктердің өз эндемді өсімдіктері
бар. Эндемдерде жер бетінде біркелкі таралмаған.Кей материкте түр саны да,
көлемі де, үлкен аумақты жерлерді алып жатса, екінші бір жерлерде-эндемді
өсімдіктер пункт аудан көлемінде қалып қойған,ал кей материктерде ареалда
кездеспеуі де, өспеуі де мүмкін. Зерттеулердің нәтижесінде ертеде пайда
болған материктерде, ареалдарда, эндем түрінің көбірек өскендігі белгілі.
Әсіресе басқа материктермен қатынасы жоқ, жекешеленген оқшауланған материк
ареалдарда эндемді өсімдіктер көп. Мысалы Жаңа Зеландия флорасының 75%
эндемді өсімдіктер. Себебі ұзақ уақыттар бойы Жаңа Зеландия басқа
материктермен байланыста болмаған.
Эндемді өсімдіктер материк, аралдарда, арелдарда басқа таудың альпі,
субальпі белдеулерінде де сақталу мүмкіндіктері бар. Биік тау белдеулерінде
тау етегімен, жазық жерлермен қатынасы жоқ. Биік тау эндемдерінде жаңа
пайда болған “жас” өсімдік эндемдер жоқтың қасы. Кавказ тауында 6000
өсімдік түрінің 1153 яғни 20℅ эндем, үлкен Кавказ жотасында-390 эндемді
өсімдіктер бар.
Эндемдердің, эндемизмнің екі табиғи даму кезеңі болады.
1.Өсімдік ареалының геологи ялық себептерімен, тарихи уақытпен кеміп азаюы.
2. Өсімдік ареалының жаңадан пайда болған кеңістікте кең жайылуы мүмкіндігі
болмаған жағдайда. Бірінші жағдайда сол жерде өте ертеде пайда болған,
қазіргі кезде азайып, құрып бітуіне жақын, тек кішігірім жерлерде ғана
кездесетін өсімдіктер тобын-палеоэндемдер деп атайды.
Реликт өсімдіктер.
Ерте кезеңдерде пайда болған, сол жерде өсу, даму таралу тарихы
өзгерістерден өсіп қазіргі кезде аумағы тарылып, жойылып бара жатқан басқа
жерде кездеспейтін өсімдіктер тобын-реликт өсімдіктер деп аталады. Реликт
өсімдіктердің өсуі, үлкен ареалды алып жатуы сол өсіп тұрған жердің ұзақ
уақыт қолайлы жағдайлардың болғандығын дәлелдейді. Ол өсімдіктердің сан
жағынан да, көлемі жағынан да аздығын дәлелдеу геологиялық,
палеоботаникалық қазба жұмыстары арқылы да өз дәуірінде олардың көлемді
жерді алып жатқандығын дәлелдейді. Саговниктер ареалы реликт екендігі
полеобатаникалық жолмен дәлелденген. Гинкго мезозой дәуірінде кейінен
таралған. Қазір тек Батыс Қытай таулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОБСӨЖ № 1
ОБСӨЖ тақырыбы: Биогеографияның басқа ғылымдармен байланысы.
Биогеография және Дарвинизм.
ОБСӨЖ жоспары:
1. Биогеографияның басқа ғылымдармен байланысы.
2. Дарвиннің биогеографиялық түсініктері.
ОБСӨЖ мәтіні; Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен пайда болуы
туралы Дарвин теориясы сол уақыттағы биология жетістіктерінің, соның ішінде
және ботаникалық география және зоогеографияның фактілеріне негізделді, ол
өсімдіктер мен жануарлар дифференцациялары факторлары туралы барлық
түсініктерді қайта қарауға алып келді, биогеография дамуынағы жаңа
дәуірдің басталуына жол ашты.
Дарвиннің биогеографиялық түсініктерінің негізіне әрбір түр көрінеді.
Түрдің кеңістікте өмір сүруі де үздіксіз болуы тиіс. Үздіксіздік бұзылған
жағдайда, алғашқы таралу облысының бір бөлігінде түрлердің қырылуына немесе
қазіргі заманғыдан басқа шарттарда таралуына себеп болады. Биогеографиялық
зерттеулерге алғашқы рет берік ғылыми база жеткізілген болатын. Дарвиннің
жұмыстарынан кейін ғалымдар түрлердің кереметтен жаралуына, олардың Жер
шарының бір бірінен алыс аудандарында бір мезгілде пайда болуына сене
алмады. Түрлердің - бар болу туралы және олардың уақыт өте келе өзгеруі
туралы түсініктер келесі барлық биогеографиялық құрулардың негізі болды.
Дәл осылай Дарвин анықтаған түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен өзгеруі,
организмдер мен қоршаған ортаның өзара қатынастарын зерттеуде Үлкен
мағынаға ие болды және эволюция процесіндегі қоршаған ортаның маңызына
жаңаша қарау мәселесін қойды .Дарвин жұмыстары биологияның барлық
салаларының дамуына үлкен ықпал жасады, ғылым тарихынде кейде
биогеографияның дамуында дарвиннен кейінгі дәуір деп бөліп көрсетілді ХІХ
ғасырдың екінші жартысы ботаникалық география мен зоогеографияның жылдам
дамуымен сипатталады. Жер шарының кең аумақтары ботаника - георгафиялық
қатынаста зерттелді. Экологиялық ботаникалық география облысында ұзақ
уақыт бүкіл Әлем өсімдіктері туралы мәліметтердің негізгі қайнары болған А.
Гризебахтың (1872) "Жер шарының өсімдіктері" , ал сонымен қатар Е .
Вармингтің (1896) " өсімдіктердің экологиялық географиясы" және
А.Шимпердің(1898) "Физиологиялық негіздегі өсімдіктердің географиясын"
атап көрсеткен. Соңғы екі кітап бірнеше мәрте кайта басып шығарылды және өз
мағыналарын қазіргі уақытқа дейін жоғалтпады. Ботаникалық географияның
тарихи принципі А.Энглермен(1879,1882 және т.б.) кең өңделді. Ол
өсімдіктердің таралуының көптеген ерекшеліктері түсініксіз екендігін
анықтады, ал егер оларды климаттың ықпалымен түсіндіруге тырысу, және
флорасы дамуының тарихымен жеңіл түсіндіруге болады. Өсімдіктер құрамын
зерттеу және оның пайда болу тарихы туралы, болып келетін статистикалық
әдіс пен климаттық әдістің, өсімдіктер зерттеудің физикалық -
георгафиялық сияқты, оның ішінде әр түрлі аудандардың климатық шарттарының
көріністерін үйлестіру қажеттігін атап көрсеткен О.Друденің (1890,1897)
жұмыстары туралы да айта кету керек. Ресейдегі ботаникалық географияның
дамуына Г.Борщовтың "Арал – Каспий өңірлерінің ботаникалық географиясына
арналған материалдар"(1865) атты еңбегінің үлкен мағынасы болды, онда
өсімдіктер климатпен және топырақпен тығыз байланыста анықтап қаралды.
Борщов келтірген ареалдардың суреттемелері — өсімдіктердің бөлек түрлерінің
таралу облыстарының —ботаника – георгафиялық картографияны қолданудың
бірінші әрекеттерін көрсетеді. Бірінші ботаникалық география өзіндік орыс
оқулығын Н. Бекетов 1896 жылы жарияланған болатын. Онда жер шары
өсімдіктерінің сипаттамасы облыстармен, өсімдіктердің қазіргі кездегі
таралуларының тарихи себептерінің талдауы және өсімдіктерге мекендеу
орталарының ықпал жасауы туралы мәліметтерді құрады. Бекетов еңбектеріне
дарвинизм ойлары өтіп кеткен. Г.Танфильев 1903 ж. бірінші орыс
геоботаникалық картасы деп есептеуге болатын Ресей өсімдіктері туралы
құрама очергін картасымен 1:25000000 масштабта жариялады. 1899 ж.
А.Н.Краснованың (1862—1915) "Өсімдіктердің географиясы (жер өсімдіктердің
таралу заңдары және жер өсімдіктерінің суреттемесі)" атты еңбегі жарыққа
шықты, онда ылғал мен жылудың тарауына негіздей отырып, өсімдік
облыстарының бөлінісін жасады және олардың сипаттамасын берді.
1 -апта
ОБСӨЖ № 2
ОБСӨЖ тақырыбы: Биогеография ғылымының даму кезеңдері және негізін салушы
ғалымдар.
ОБСӨЖ жоспары:
1. А.Г. Воронов пен Н.Н.Дроздовтың биогеографияға қосқан үлесі.
2. П.П. Второвтың биогеографияға қосқан үлесі.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Бақылау сұрақтары:
1.Биогеография дегеніміз?
2.Биогеографияның міндеттері.
3.Биогеографияға басқа ғылымдардың байланысы.
4.Биогеографияда кездесетін терминдер.
5.Биогеографияның әр зонаның климаттық ерекшеліктеріне байланысты
аудандастыру принціптері.
2 апта
ОБСӨЖ № 3
ОБСӨЖ тақырыбы: Биогеография түсінігінің негіздері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биогеографияның түсінігі.
2.Биогеографияда кездесетін термин сөздері.
ОбСӨЖ мәтіні: Биогеография жер бетіндегі тірі организмдер мен олардың
қоғамдастықтарының жер бетінде географиялық таралуы мен орналасуы туралы
ғылым. Қоғамдастықтар мен организмдер – тек қана биогеографияның объектісі
емес, сондай-ақ биология мен экологияның зерттеу объектісі де болып
табылады. Георгафиялық ғылым сияқты биогеография да бірінші кезекте бұл
объектілердің кеңістікте орналасуын, өсімдік жамылғысы мен жануарлар
әлемінің планетамыздағы бүтіндей және оның бөлек аймақтарындағы динамикасы
және құрылымының өте маңызды заңдылықтары, олардың бір бірімен
әрекеттестігі және орта шарттарымен зерттейді. Бұл проблемаларды шешу ушін
биогеография георгафиялық әдістердің кең қоймасын қолданады, олардың
арасында салыстырмалы-георгафиялық және картографиялық әдістер өте маңызды
роль ойнайды. Бұл уақытта биологиялық қасиеттердің терең білімі, өсімдіктер
мен жануарлар организмдерінің физиологиясы және экологиясының,
организмдер және бірлестіктердің бір-бірімен және ортамен
әрекеттестіктерінің спецификалық мәліметтерін кең пайдалану қажет.
Бірлестіктердің және организмдердің таралуында көптеген ерекшеліктер,
олардың тек қана биологиялық ерекшеліктермен және осы заманғы табиғи
шарттар кешенімен емес, планетаның бүтіндей, сонымен қатар оның бөлек
аймақтарындағы дамуының геологиялық тарихымен де анықталады.Өсімдіктер мен
жануарлардың байырғы таралуы, әртүрлілерді геологиялық замандардағы
табиғи шарттар палеонтология, тарихи геология және палеогеография сияқты
ғылымдардың зерттеу заты болып табылады.
Бұл ғылымдардың мәліметтері жануарлардың және өсімдіктердің таралуының
белгілі бір немесе басқа да ерекшеліктерінің шарттары анықталған жағдайда
биогеографияда кең қолданылады.
Биогеография —георгафиялық тәртіптердің түп қазықтарының бірі. Бұл
ғылымның негізгі жайларын білу табиғатты пайдалану мен қорғау, дәрігерлік
география, адам экологиясы, қоршаған орта мониторингі және көптеген басқа
да сұрақтардың шешімін табуға қажет.
Биогеографиялық әдістер және жақын келулер, мысалы, 1995 ж. 55 европалық
елдердің табиғат қорғау министрлерімен қол қойылған Жалпыевропалық
биологиялық және ландшафтты әр түрлілік стратегиясын жүзеге асыруда
анықтаушы болып келеді
Бұл жерде негізгі мақсат аймақтардың табиғи ерекшеліктерін ескере
отырып, экожүйелерге антропоген жүктеулерді азайту мақсатымен, тепе-
теңдіктің сақталуын сүйемелдеудің, экологиялық (биологиялық) әр
түрліліктің сақталуын үйлесімді әдістер және өндірістік қызмет тәсілдерін
жасап шығару болып табылады.
Биогеография жақын арадағы болашаққа дүниежүзілік бірлестік даму
стратегияларын өңдеу үшін қажетті сондай ғылымдардың біреуі болады. Осы
заманғы биогеографияда планета тірі жамылғысын зерттеуге негізгі
жақындаулар пайда болды: флористико - фаунистический , экологиялық, тарихи
, аймақтық.
Биогеографияның өте маңызды ұғымдары: флора — белгілі бір аумақтарда өсіп
жетілуші өсімдіктер таксондарының тарихи пайда болған жиынтығы, фауна —
жануарлар таксондарының жиынтығы, микрофлора —шағын организмдарге сәйкес
қолданылатын сондай ұғым. Белгілі бір немесе басқа бір ауданның флора және
фаунасының жиынтығы оның биота құрайды ( Бобринский ,1951).
Бұл терминдер тек қана барлық өсімдіктердің, саңырауқұлақтардың, шағын
организмдердің және жануарлардың жиынтығына ғана емес, сонымен қатар
өсімдік немесе жануарлар әлемінің ірі бөлімшелеріне де қолдануға болады.
Дәл осылай, бір споралы өсімдіктердің флорасы, папоротниктардың флорасы,
саңырауқұлақтардың флорасы(микофлоре) туралы. Басқада сүтқоректі жануар
фаунасы (териофауна), құстардың (орнитофауна), шыбын-шіркейлердің
(энтомофауна) және т .б . туралы да айта аламыз.
Барлық бұл ұғымдар жеткілікті сыйымды және тек қана көріністі құрамды
емес, сонымен қатар басқа таксондардың әр түрлілік және құрам, олардың
пайда болуы, кеңістіктік - уақыттық арақатынастарын талдауға мүмкіндік
береді.
Флора және фауналарды талдау кезінде қолданылатын өте маңызды
георгафиялық(хорологиялық) сипаттамалардың бірі, қандай да бір түрдің ,
тайпаның , немесе өсімдіктер мен жануарлардың басқа таксонының таралу
облысы— ареал болып келеді. Жергілікті флора мен фауналардың тарихи
дамуы түрдің пайда болу процестерімен, түрлердің біреулерін басқалардың
ығыстыруымен, олардың көшіп қонуларымен және қырылумен және т.б тығыз
байланысты.
Популяция - бұл термин бір түрге жататын осаптар бірлестігін білдіреді.
Зооценоз немесе жануарлар қауымдастығы жануарлар бірлестігі д.а. Зооценоз
және фитоценоз бірлестігі биоценозді д.а. Сонымен биогеографияда “ареал”
деген сөз қарастырамыз.Флора мен Фауналардың арасындағы айырмашылықтар
анықтаушы дәрежеде әрбір аймақтың геологиялық тарихымен
түсіндіріледі.Фауналар және флораларды уақыттық және кеңістікте талдау
қандай да бір немесе басқа фауна және флораның қазіргі немесе қазбалы
түрлерінің қандай таксономиялық топтардан, қандай жолмен және қандай
уақытта пайда болғанын көрсетуші тарихи биогеография пәнін құрайды.
Талдаудың басқа жолын экологиялық биогеография, немесе өсімдіктерден,
жануарлардан, микробтардан құралатын қоғамдастықтардың таралу
заңдылықтарын зерттеуші георгафиялық экология ұсынады.
Бірге мекендеуші өсімдіктер , жануарлар, шағын организмдар бір-бірімен
және ортамен әртүрлі өзара қатынастарға түседі және бір-бірінен көріністі
құраммен және түрлердің санымен, сондай-ақ олардың құрылым ерекшеліктермен
ерекшеленетін бірлестіктерді (ценоздар) құрайды
Іс жүзінде кез-келген ценоздан өсімдіктер бірлестігін (фитоценоз),
жануарлар әлемін, шағын организмдер бірлестігін ерекше бөліп алуға болады.
Бірлестік термині өлшемсіз. Жалпы орман да , және қылқанжапырақты орман
да, және көдік – зеленомошниктерді бірлестіктер секілді айқындауға
болады. Бірлестіктердің таралу заңдылықтарының зерттеу кезінде олардың
құрылымындағы ерекшеліктерді табу және әр түрлі аймақтарда және эколого-
георгафиялық шарттарда өмір сүруі үлкен мағынаға ие болады.
Экологиялық биогеографияда құрылық дифференцацисының элементарлық
бірлігі болып, тірі және сіресіп қалғандар(атмосфера,топырақ,су)
компоненттерінің айқын құрамымен, зат алмасу және энергия селімен бірыңғай
кешенге біріккен жер бетінің біркелкі учаскесі - биогеоценоз табылады.
Биогеоценоз шекаралары биогеоценоз компоненттерінің өте маңыздыларының және
ең жеңіл бөлінетіндерінің (физиономиялық) біреуі ғана болатын өсімдіктер
бойынша белгіленеді.
Ең жоғарғы ранг бірлігі — биом — өсімдіктердің физиономиялық белгілері
бойынша, көбінесе аймақтық сипатының бар болуымен, және территориялық
үйлестірулерден көрінетін қандай да бір аймақтың биогеоценоз қосындылары:
тундраның, тайганың, араласқан ормандардың және т.б. бөлінеді
2 апта
ОБСӨЖ № 4
ОБСӨЖ тақырыбы: Биогеография – географиялық қабықтың басты компоненті
ретінде.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биогеография – географиялық қабықтың басты компоненті ретінде.
2.Биогеография бөліктері.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Глоссарий:
1. Флора –
2. Фауна -
3. Микрофлора -
4. Биота -
5. Ареал -
6. Тарихи биогеография -
7. Экологиялық биогеография-
8. Георгафиялық экология-
9. Бірлестік-
10. Популяция –
11. Зооценоз -
12. Фитоценоз –
13. Биом -
3 апта
ОБСӨЖ № 5
ОБСӨЖ тақырыбы: Биосфера – тіршілік ортасы.
ОБСӨЖ жоспары:
ОБСӨЖ мәтіні: Биосфера деген түсінік грекше “bios”- тіршілік, ”
sfaira”-шар деген мағына береді, яғни Жер шарындағы тіршілік аймағы ретінде
ғылымға енгізген австриялық геолог Зюсс болды. Ол 1875 жылы “географиялық
қабық” деген терминді ғылымға енгізгенімен биосфера туралы көп дерек
бермеген, тек қана бұл қабықты “тіршілік қабығы ” деп атаған.Ал биосфераны
ғылымға толық енгізген орыс академигі В.И.Вернадский болды.Ол өзінің
“Биосфера” деген еңбегінде биосфераны планетаның ең маңызды қабықтарының
бірі деп қарастырып, биосфераның сандық көрсеткіштері аз болса да ,Жер
бетіндегі барлық процес тер тіршілікке байланысты деп. атап көрсетті.
Биосфера –тірі организмдер мекендеген және олардың әсерінен өзгерген
Жердің қабығы.
Жер бетінде тірі организмдер ең алғаш ұсақ су қоймаларында пайда болды
деген пікір бар. Олар жылы климаттың әсерінен пайда болған. Сол кезде
жорамалдар бойынша күннің ультрафиолеттік сәулелерінен сақтайтындай
қазіргідей озон қабаты болмаған.Бұл қабаттың міндетін атқарушы ол кезде су
беттерінде цианобактериялар болған, осы бактериялардың 3 млрд жыл бұрынғы
бір клеткалы ядросыз жәндіктердің қалдықтары Африкада табылған.Осы су
қоймаларынан тіршілік мұхитқа, кейін жер бетіне тараған. Осыдан соң жер
бетіне организмдердің саны күрт көбейіп кетті.Соның ішінде адамның пайда
болуын да атап өтуіміз керек.
Барлық биосфера тарихында 500 млн тірі организмдердің түрі болған, ал
қазіргі кезде олардың саны 2 млн.нан.10 млн.ға дейін жетеді.
Жер беті не тірі организмдердің кең көлмде таралуына олардың қоршаған
ортаға бейімділігі және көбеюінің көп мөлшерде болуы әсерін тигізді.
4.Қазіргі заманғы дүниенің даму тарихы болған оқиғалардың
хронологиясын былай сипаттаған:
1. Бірнеше 100 мың жылдан алдын жеңіл элементтердің атомдары пайда болды
2. 15 млрд жыл бұрын жұлдыздардың бірінші ұрпағы пайда болды, ауыр
элементтердің атомдарды түзілді.
3. 5 млрд жыл бұрын-Күн пайда болды.
4. 3,8 млрд жыл бұрын- өсімдіктер пайда болды.
5. 450 млн жыл бұрын-жануарлар пайда болды.
6. 150 млн жыл бұрын- сүтқоректілер пайда болады.
Тіршілікті сипаттаудың ең дұрыс жолы тірі ағзаға тән негізгі
қасиеттерді атап көрсету болып табылады.
Олар : өзін-өзі ұдайы өндіруге қабілеттілігі, тұқым қуалаушылық –
ағзалардың өз белгілері мен қасиеттерін көбею ерекшеліктерін ұрпақтан-
ұрпаққа беру, өзгергіштің – ағзаның жаңа белгілері мен қасиеттерге ие
болуы, өсу және даму. Даму өсумен тығыз байланысты. Бұл әрекеттің ағза
құрамымен құрылымы күрделі де сапалы өзгерістерге ұшырайды,
тітіргендіргіштік - ағза айналымындағы ортаның әсеріне түрліше жауап бере
алады, өзін-өзі реттеуге қабілеттілігі, дискреттілігі – тірі дене көптеген
құрамдас бөлшектердің жиынтығы, яғни, жасуша → ұлпа → мүше → ағза болып
табылады.
3апта
ОБСӨЖ № 6
Тақырыбы: Биосферадағы әлемдік процестерге сипаттама фотосинтез,
хемосинтез, тыныс алу және т.б
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биосферадағы биогеохимиялық айналым.
2.Биосфера эволюциясы.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Реферат сұрақтары:
1.Биосфераның негізгі қасиеттері.
2.Биосферадағы зат айналымы мен биохимиялық циклдер.
3.Биосфераның энергетикасы.
4.Биосфера ғаламдық экожүйе.
Тест тапсырмасы:
1. Биосфера деген не?
а) жер шарындағы адамзаттың, жан-жануарлардың, өсімдіктердің және т.б.тірі
организмдердің тіршілік ететін ортасы
ә) бір түрдің өкілдерінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік
ортасы ретінде пайдалану
б) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
в) ағаш өсімдіктер өспейтін тек ксерофильді ерекшелігі бар шөптесін
өсімдіктер өсетін жазық жер
д) топырақ ауасының атмосфералық ауамен газ алмасу арқылы оттегімен, ал жер
бетіндегі қабатты көмірқышқыл мен байыту
2.Биосфера термині қай жылы ғылымға енді?
а) 1875ж Австралияның атақты геологы Зюсс
ә) 1987ж Дакучаев
б) 1877ж Кильск университетінің профессоры Х.Мебиустың жұмысында
в) Кузяйкин. А.Г. 1796ж
д) 1940ж В.Н.Сукачев
3.Биосфера неше қабаттан тұрады?
а) 3
ә) 8
б) 7
в) 6
д) 10
4.Атмосфера деген ?
а) жер шарын түгелдей орап тұрады
ә) табиғи су қоймаларынан құралады
б) жердің қатты қабаты
в) астыңғы қабаты
д) тау жоталардың, шыңдардың қабаты
5.Гидросфера деген ?
а) табиғи су қоймаларынан құралады
ә) тау жоталардың, шыңдардың қабаты
б) жердің қатты қабаты
в) астыңғы қабаты
д) жер шарын түгелдей орап тұрады
6. Литосфера деген ?
а) жердің қатты қабаты
ә) тау жоталардың, щыңдардың қабаты
б) жер шарын түгелдей орап тұрады
в) астыңғы қабаты
д) табиғи су қоймаларынан құралады
7.Биосфераның ең бірінші заманын не деп атайды?
а) архей
ә) флора
б) прогрессивті эндемик
в) субэндемик
д) релективті
4апта
ОБСӨЖ № 7
ОБСӨЖ тақырыбы: Жер шарының негізгі өсімдік белдеулері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Жер шары өсімдігінің өсуі.
2.Жер шары өсімдіктері.
ОБСӨЖ мәтіні; Жер шары өсімдігінің өсуі, бірлестік, құруы, ағаш, бұта
шөптесін өсімдіктер болып келуі, түрдің бір жерде аздығы, екінші жерде
көптігі, орманг,шөлдала, шалғын, су өсімдіктері болып бөлінуі көптеген
фактордың әсері екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Солтүстіктен оңтүстікке
қарай тундра орманды алқап, шалғынды жерлер, аралас орман, дала шөл,
субтропика, тропика болып бөлініп келсе олардың әрқайсысы өзен, көл, қырат,
тау, батпақтарына байланысты өсімдік зоналарына бөлінеді.
Шведцария ботанигі Брокман- Ерош.М Идеалды континет(1877ж) атты кітап
шығарып өсімдіктердің жер шарында таралу жөнінде өз заңдылығын ұсынды.
Брокман – Ерош заңдылығы:
1.Жылылықтың экватордан полюске қарай азаюы
2.Теңіз бен материкке соғатын ылғалды жерге өсімдікке әсер ететіндігі
3.Материктен теңізге қарай соғатын құрғақ жел әсері
4.Жаңбырдың теңізден материкке қарай азаюы
Жер шары өсімдіктері
1.Тропикалық орманды алқап үш формацияға бөлінді.
А) Ылғалды тропикалық орман. Экватордан оңтүстікке, солтүстікке қарай
ылғалдылық азая береді.
Б) Субтропикалық ормандар өсімдіктері мәңгі жасыл қалыңда етті жапырақтары
бар.Субтропика өсімдіктері жылылықпен ылғалдылықты қажет етеді.
В) Қыс мезгілінде де жасыл болып тұратын орманды алқап климаты ылғалды,
жазы құрғақтау
2. Шөл, шөлейтті дала белдеуі.Теңіз жағалауынан бастап, солтүстікке қарай
шөл дала мен өсімдіктерімен алмасады.Тұрақты соғатын құрғақ жел өсімдіктер
түрінің, санына өз әсерін тигізбей қоймайды. Құрғақ, шөл дала температурасы
төмендеу орманды зонамен жалғасады.
3.Орманды белдеу алқабы. Жазда жасыл ағаш орман ағасштары,қылқан жапырақты
және қатты жапырақты орман алқабы аумақты жерді алып жатыр. Теңіз
жағалауында көктемі, жазы жылы,қысы суық болғандықтан, жапырақтары жылдың
суық мезгілінде түсіп отырады, сондықтан қылқан жапырақты орман өкілдері
шығыста континенталды ауа райы жағдайына ауысып, шоғырланған.Қатты
жапырақты орман ағаштары да құрғақта, жылы, бірақ ылғалдылық жетіспеген
аралықта өседі. Қатты жапырақты орман өкілі лавр ылғалы ылғалы молырақ
теңіз жағалауында ауыспалы болып тұратын жерлерінде өседі.
4.Ормансыз солтүстік белдеу. Бұл негізінен, екі фармацияға бөлінеді.
А) Ауа райының қолайсыздығына байланысты, бойлары кішігірім бұта, ағаш,
өсімдіктер өседі.
Б) Ағаш өсімдік өспейтін далалы алқап.
4апта
ОБСӨЖ № 8
ОБСӨЖ тақырыбы: Жер шарындағы тірі организмдер. Жер шарының жануарлар
дүниесі. Көптүрлілігі.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Жер шарындағы тірі организмдер.
2.Жер шарындағы жануарларының таралуы.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Коллоквиум сұрақтары:
1.Тірі организмдер, оның классификациясы мен систематикасы.
2.Тіршілік ету орталарындағы тірі организмдердің таралуына сипаттама.
3.Тірі организмдердің жер шарында таралуы.
5 апта
ОБСӨЖ № 9
ОБСӨЖ тақырыбы: Климаттық, биотикалық және антропогендік факторлар.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Организмдердің экологиялық факторлар.
2.Организмдердің негізгі тіршілік орталары.
ОБСӨЖ мәтіні: Экологиялық факторлар - кез – келген тірі организм өзін
айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз байланыста ғана өмір сүре алады. Олар
– топырақ, су, менералды заттар, жер бедері және атмосфералық әртүрлі
құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері (ірі немесе ұсақ бөліктері) тірі
организмдерге теріс немесе оң әсер етуі мүмкін. Сондықтан әрбір организмнің
өзіне ғана қолайлы ортасы немесе мекені болуы тиіс. Мәселен, көлбақа үшін
қалыпты өсіп-көбеюіне орта ылғалы мол көл қажет. Бірақ та, организм үшін
табиғаттың барлық элементтері белгілі мөлшерде қажет және жиынтық күйінде
әсер етеді.Олардың біреуі қажет, екіншісі орташа, үшіншісі мүлдем қажет
емес зиянды болуы мүмкін.Сонымен орта дегеніміз- организмнің өсіп-
көбеюіне,тіршілігіне, дамуы мен таралуына тікелей жанама әсер ететін айнала
қоршаған орта.
Экологиялық фактор дегеніміз – организм үшін қажетті немесе теріс
әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз. Табиғатта экологиялық
факторлар жиынтық күйінде әсер етеді. Организмдер болса факторлардың
әсеріне әртүрлі реакция береді. Мысалы, ащы суда тіршілік ететін
организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші рол атқарса, ал тұщы су
организмдер үшін қажеті шамалы.
Шөл-шөлейтті жерлердегі өсімдіктер үшін жоғарғы температура, ылғалдың
аздығы қолайлы фактор болса, ал орман өсімдіктеріне бұл қолайсыз ортаның
факторлары болып табылады. Міне, осы жағдайлар мен факторлар оларға
организмдердің бейімдеуші ұзақ жылдар бойы қалыптасқан тарихи дамудың
жемісі деп білеміз. Нәтижесінде жануарлар мен өсімдіктердің түбегейлі
қалыптасқан географиялық белдемдері айқындалады.
Организмдердің негізгі тіршілік орталары – жер шарында тіршіліктің
пайда болуы мен дамуы тарихи-геологиялық ұзақ жылдарды қамтиды.
Тіршілік ортасы дегеніміз – кез келген организмнің өсіп өніп ,көбеюіне,
ұрпақтарын жалғастыруға қолайлы табиғи, тарихы қалыптасқан орта.Қазіргі
кезде жер шарында негізгі тіршілік ортасы бар. Олар; су, құрлық, әуе,
топырақ және организмдердің өзі.
Тіршілік формасы дегеніміз – организмдердің өзінің тіршілік ортасының
ерекшелігіне қарай морфологиялық жағынан бейімделуі, әсіресе жануарлар
дүниесінің тіршілік формасын ажырату өте күрделі.
Жануарлардың тіршілік формасын жіктеу Д. Н. Кашкаровтың (1945 ж) жүйесі
бойынша:
1. Жүзгіш формалар (нектон, планктон, бентос);
2. Жартылай суда тіршілік ететіндер; (уақытша қорек үшін сүңгитіндер)
3. Қазғыш формалар; (жер бетіне шықпайтындар, жер бетіне уақытша
шығатындар)
4. Құрлық формалар; а) ін қазбайтындар (жүгіргіштер, секіргіштер,
жорғалаушылар) ә) жартас жануарлары; ағашқа өрмелегіштер: а) ағаштан
түспейтіндер; ә) ағаштарда жүретіндер;
5. Әуе формалары: а) әуеде жемтігін ұстайтындар;
Өсімдіктер әлемінде ғалымдар зерттей келіп олардың тіршілік формасын
жіктеуге ұмтылған. Соның ішінде ботаник С. Раункиер (1905-1907) жүйесін
негізге аламыз.
1. Эпифиттер – топырақта тамыры болмайтын ағаштарға асылып, шырмалып
өсетін өсімдіктер (қына, мүк)
2. Фанерофиттер – жер бетінде өсетін барлық ағаштар, бұталар, шөптесін
өсімдіктер.
3. Хамефиттер - өркендері жер бетінен өсетін шөптесін көп жылдық
өсімдіктер. Қыста өркендері үсімейтін (тобылғы, теріскен)
4. Гемикриптофиттер – жер бетіндегі өркендері қыста үсіп қалатын, ал
пиязшықтары сақталатын өсімдіктер.
5. Криптофиттер немесе геофиттер – топырақтың терең қабатында тамыр
түйнектері сақталып қалатын көп жылдық өсімдіктер (сәбіз, шалған)
6. Терофиттер – жер асты, жер үсті мүшелері тегіс үсіп немесе қурап
қалатын бір жылдық өсімдіктер (астық тұқымдастар)
Биоценозда әр түрлі түрлер арасында белгілі бір қарым-қатынастар
қалыптасады.Оның негізі қоректік тізбектерге байланысты. Десе де,
организмдер арасындағы кеңістік қарым қатынастарда негізгі роль атқарады.
5 апта
ОБСӨЖ № 10
ОБСӨЖ тақырыбы: Антропогендік факторлардың тірі организмдерге оң және теріс
әсері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Антропогендік физикалық әсерлер және оларды нормалау.
2.Экологиялық сапа нормативтері.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Бақылау сұрақтары:
1.Абиотикалық факторлардың әсер ету деңгейі.
2.Экологиялық факторлардың классификациясы.
3.Биотикалық қауымдастық.
4.Биотикалық қауымдастықтың ішкі құрылымы.
Тест тапсырмасы:
1. Антропогендік фактор дегеніміз не?
а) айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс әрекетінің тікелей
немесе жанама әсері
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
д) организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы
2.Факторлар неше топқа жіктеледі?
а) абиотикалық, биотикалық, антропогендік
ә) гидрологиялық
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) эдафикалық фактор
д) гигрофильдер, гигрофиттер
3.Экологиялық фактор дегеніміз ?
а) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) организмдерге әсер ететін бейорганикалық орта
в) тірі организмнің бір-біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер
етуі
д) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
4. Абиотикалық фактор дегеніміз не?
а) организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) тірі организмнің бір-біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер
етуі
д) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
5.Биотикалық фактор дегеніміз не?
а) тірі организмнің бір - біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер
етуі
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
д) организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы
6. Антропогендік фактор дегеніміз не?
а) айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс әрекетінің тікелей
немесе жанама әсері
ә) ащы суда тіршілік ететін организмдер
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін орта
д) организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы
6 апта
ОБСӨЖ № 11
ОБСӨЖ тақырыбы: Биоценоздағы популяциялардың санының реттелуі.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биоценоздың экологиялық орны.
2. Биоценоздың кеңістік құрылымы
ОБСӨЖ мәтіні: Экологиялық орын. Әрбір жеке организмнің тек өзіне тән
қолайлы тіршілік ететін орны болады. Ол көбінесе биоценоздың құрылымына
байланысты өзінің атқаратын ерекше функциясымен сипатталады. Мәселен,
шөптесін өсімдіктер мен орман ағаштары Австрияда немесе Еуропада болсын
олардың экологиялық орны мен атқаратын қызметі ұқсас болып келеді.
Экологиялық орынның тұрақты болуы көбінеее қоректік бәсекелестікке де
тікелей байланысты. Ал, бір систематикалық түрде жататын туыс түрлер тіптен
қоректік тұрғыда өте тиімді жіктелген. Мәселен, суда кездесетін ескек аяқты
су қандалаларының екі түрі бір жерде тіршілік ете береді. Себебі, бірі
жыртқыш болса, екіншісі қалдық қоректі. Мұндай жағдайда, организмдердің
экологиялық орны тұрақты келеді. Өсімдіктерде де экологиялық орын жақсы
жіктелген. Мәселен, өсімдіктің гүлінің шырыны Емен қоректенетін аралар,
оның жапырағында, сабағында немесе тамырында тіршілік ететін түрлердің
өкілдерімен ешбір бәсекелестікке бармайды. Сол сияқты ормандағы ағаш тектес
немесе өсімдіктер ярустылыққа (қатарлар) байланысты реттеліп
орналасқан.Әрбір биоценоздің өзіндік түр-қалыптасқан. Сондықтан биоценозда
бір түрдің популяциясы өте көп болса, ал екіншілері керісінше болуы мүмкін.
Осыған байланысты биоценоз ондағы түрлердің санымен және сапасымен
сипатталады. Егерде биоценозда бір немесе екі өсімдік түрі оның 90% құраса
— доминантты (басым) өсімдіктерге ие болады. Кейде мұндай өсімдіктерді сол
биоценоздың эдификаторы деп те атайды. Мәселен, қарағайлы орманда қарағай -
эдификаторы болып саналады.
Биоценоздың кеңістік құрылымы
Биоценоздарға организмдер алғаш рет қоныстанғаннан бастап көптеген
экологиялық факторлаға байланысты орналасады. Организмдер жердің рельефіне
қарай горизонтальды немесе вертикальды бағытта орналасуы мүмкін. Ол үшін
әрбір жеке түр бір-біріне кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы
бір көрінісі -ярустылық (қатарлық). Ярустылық-
биоценосдардың биіктік бойынша жиіктелуі. Ярустылықты өсімдіктер
бірлістігінен көруге болады. Мәселен, орманннан 6 ярустылықты
кездестіреміз: (шырша, қарағай, емен, т.б); IV екінші қатарлы ағаштар
(шетен, ырғай); III бұталы ағаштар (шие, итмұрын,т.б) IV жартылай бұталы
ағаштар (тобылғы, сасырлар); V шөптесін өсімдіктер (қымыздық, шайқурай); VI
қыналар мен мүктер. Тіпті ярусқа тән оның микроклиматы, түрлік құрамы,
бейімделу белгілері жіктелген.
Топырақтағы, судағы организмдерден де өзіне тән ярустылықты байқауға
болады. Бірақ, мұндағы экологиялық факторлар мен талаптар әр түрлі болуы
мүмкін. Сол сияқты ярустылық заңына бағынбайтын түрлер де бар. Мәселен,
олардың қатарына көптеген паразиттерді, ірі аңдар мен құстарды жатқызуға
болады. Ярустылық пен горизонтальталды биоценоздардың да кеңістік құрылы
ерекшеленеді.
Биоценоздың экологиялық құрлымы. Әрбір биоцено организмдердің белгілі
бір экологиялық топтарынан тұрады. Олар көпнесе ылғал, жарық, қорек т.б.
факторларға байланысты жіктеліп отырады және өзіндік қызмет атқарады.
Экологиялық құрлым- биоценоздағы түрлері, жиынтығы мен кеңістігі арқылы
сипатталады. Биоценоз- уақыт пен кеңістікке қатысты және антропогентік
факторларға байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан биоценоздардың жәй және
күрделі типтерін ажыратуға болады. Мәселен, тропика биоценоздары мен
Қазақстанның орманды –дала биоценоздарын ешбір салыстыруға болмайды. Олар
бір-бірімен түрдің көпшілілігімен де, биомассамен де ерекшеленеді. Атап
айтқанда, шөл-шөлейтті, тундра биоценоздары жәй биоценоздар қатарына
жатады, ал орман, орманды дала, тропикалық биоценоздары күрделі биоценоздар
болып есептеледі.
Су биоценоздары құрлықпен салыстырғанда қарапайым болып келеді. Ол
көбінесе су жүйесінде құрлықтағыдай атмосфера мен топырақтың болмауы, әрі
жетекші факторлардың (жарық, температура, қорек, қысым, оттегі, т.б)
бірегей болуы үлкен роль атқаратыны белгілі.
Экожүйедегі энергия. Жоғары да келтірілгендей биоценодағы организмдер
арасында тұрақты қоректік байланыстар қалыптасқан. Осы қатынастар белгілі
бір организмдерлің тобын біріктіріп отырады. Ол қоректік тізбектер бірнеше
құрамдас бөліктердің тұруы мүмкін. Ол үш бөлімнен тұрады.
Біріншісі – продуценттер немесе өндірушілер. Бұнда автотрофты
жасыл өсімдіктер органикалық заттар түзіп, алғашқы биологиялық өнімділікті
түзеді және күн энергиясын жұмсайды (сіңіреді). Екіншісі –консументтер,
бұған жануарлар жатады.
Үшінші – редуценттер немесе қайта қалпына келтітушілер. Оларға
микроарганизмдер жатады. Олардың ролі ерекше. Яғни, заттарды ыдыратып,
қайта қалпына келтіріп, зат айналымын жалғастырып отырады.
Әрбір қоректік тізбектің қатарында белгілі бір тропикалық
деңгей қалыптасады. Ол өзінен өтетіе зат және энергия ағымының
активтілігімен сипатталады. Мәселен, жаысл өсімдіктер – бірінші тропикалық
деңгейді түзсе, фитофагтар – екінші, ал жануарлар тектес қоректілер-
үшінші, т.б. жалғаса береді.
Барлық қоректік тізбектер бір-бірімен байланысты және тәуелді
болып отырады. Әрбір деңгенден екінші, үшіншіге өткен сайын зат немесе
энергия беру жүзеге асады. Осының бәрі биоцненоздағы қоректік тізбектің
күрделілігін және біртұтас жүйе ретінде әрекет ететіндігін көрсетеді.
Экологиялық пирамида. Биоценоздағы қоректік тізбектегі
қорек (азық) дерліктей организмнің өсуіне немесе биомассаның жинақталуына
жұмсалмайды. Оның біразы организмнің энергия қуатына: тыныс алу, қозғалу,
көбею, дене температурасын ұстао тұруға жұмсалады.сондықтан біз тізбектің
биомассасы екіншісіне дейін толық өңделменді. Егер ондай болған жағдайда
табиғатта қор ресурсы таусылған болар еді. Осыған байланысты әрбір келесі
қоректік тізбекке өткен сайын азықтық биомассасы азайып отырады.
Нәтижесінде, бір тропикалық деңгейден екіншісіне өткен сайын биомасса,
сандық құрамы және энергия қоры азайып отыратыныанықталған. Бұл заңдылықты
кезінде эколог Ч. Элтон зерттеп өзінін есімімен Элтон пирамидасы деп
атаған.
Экологиялық пирамаданың негізгі 3 типі бар.
1. Сандық пирамида организмдердің жеке сандық көрсеткішін айқындайды.
2. Биомасса пирамидасы – жалры құрғақ салмақты, немесе өнімділікті
анықтайды.
3. Энергия пирамидасы - энергия ағымының қуатын немесе жылу энергиясын
анықтайды.
Зат және энергия ағымы. В. И.Вернадскийдін биосферадағы тіршіліктін
тұрақты дамуы ондағы тірі заттардың (биогенді) табиғаттағы үздіксіз
айналымы жемісінің нәтижесі екенін айтқан болатын. Өйткені, тірі
заттардың элементтері қоршаған табиғи ортаға түсіп, одан соң ірі
организмдер арқылы қайтадан айналымға ауысатыны белгілі.
Осылайша әрбір элемент тірі организмдерді әлденеше рет пайдаланып
отырады. Соның нәтижесінде жер бетінде тіршіліктің дамуы үнемі даму
үстінде жүзеге асып, биоценоздағы биогенді айналымды жүзеге асырады.
Бірақ та, заттардың биогенді айналымын абсолютті тұрғыда деп түсінбеу
керек. Себебі, айналымдағы заттар бір тропикалық деңгейден екішісіне
өткен кезде әлсін -әлсін зат айналымына түсіп үздіксіз қайталанып
отырады. Нәтижесінде жер шарында органикалық заттар қоры (торф, көмір,
мұнай, газ, жаңғыш сланц) жинақталады. Бұл қорлар да өз кезкгінде
жұмсалып, қайтадан айналымға түсіп, зат айналымының үздіксіз (шексіз)
процесін жалғастырып жатады.
Биогенді айналымының негізгі көзі жер бетінде жасыл өсімдіктердің пайда
болып фотосинтез құбылысы басталғаннан бастау алады. Мәселен,
атмлсферадағы барлық оттегі тірі организмдер арқылы (тыныс алу т.б.)
2000, көмір қышқыл газы керісінше 3000, ал су 2 000 000 жылда бір рет
өтіп өтыратыны дәлелденген.
6 апта
ОБСӨЖ № 12
ОБСӨЖ тақырыбы: Биоценоздағы организмдерді есепке алу жолдары.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Биоценоз, биогеоценоз және экожүйелер.
2.Биоценоздар құрылымы және экожүйедегі энергия.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Реферат сұрақтары:
1.Биоценоздағы микроорганизмдер және олардың қасиеттері.
2.Биоценоздағы тіршілікке атмосфераның әсері.
3.Биоценоздағы тіршілікке топырақтың әсері.
4.Биоценоздар қарым-қатынастары.
Тест тапсырмасы:
1.Биоценоз термині кім және қай жылы бірінші рет қолданылды?
а) 1877ж Кильск университетінің профессоры Х.Мебиустың жұмысында
ә) 1987ж Дакучаев
б) 1940ж В.Н.Сукачев.
в) Кузяйкин. А.Г. 1796ж
д) 1875ж Австралияның атақты геологы Зюсс
2.Биоценоз дегеніміз не?
а) зат алмасу және энергия алмасуы негізінде тірі организмдер мен өлі
компоненттерді біріктіретін жүйе
ә) денесіне су қорын мол жинауға қабілетті, сабақтары мен жапырақтарының
түрі өзгеретін ыстық тропикалық аймақтардың өсімдіктері
б) ылғалы мол жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) ылғалды тропикалық аймақтарда тіршілік ететін, су тапшылығын көтере
алмайтын өсімдіктер
3.Биоценоз туралы түсінікті ғылымға енгізген кім және қай жылы ?
а) 1940ж В.Н.Сукачев
ә) 1987ж Дакучаев.
б) 1877ж Кильск университетінің профессоры Х.Мебиустың жұмысында
в) Кузяйкин. А.Г. 1796ж
д) 1875ж Австралияның атақты геологы Зюсс
4.Биота деген не?
а) территориясының ортақтығымен бірлескен өсімдіктердің, жануарлардың,
саңырауқұлақтардың, бактериялардың жиынтығы
ә) эдафикалық фактор
б) ылғалы мол жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) ылғалды тропикалық аймақтарда тіршілік ететін, су тапшылығын көтере
алмайтын өсімдіктер
5.Биоценоз организмдерінің қарым-қатынастары Бәсекелестік деген...?
а) бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек тұрағы және
т.б.ресурстарының жетіспеушілік жағдайы
ә)территориясының ортақтығымен бірлескен өсімдіктердің, жануарлардың,
саңырауқұлақтардың, бактериялардың жиынтығы
б) ылғалы мол жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) фитоценоздардың флоралық классификациясындағы синтаксономиялық сатысы
6.Биоценоз организмдерінің қарым-қатынастары Жыртқыштық деген...?
а) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
ә) бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек тұрағы және
т.б.ресурстарының жетіспеушілік жағдайы
б) ылғалы мол жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) фитоценоздардың флоралық классификациясындағы синтаксономиялық сатысы
7.Биоценоз организмдерінің қарым-қатынастары Паразитизм деген...?
а) бір түрдің өкілдерінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік
ортасы ретінде пайдалану
ә) бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек тұрағы және
т.б.ресурстарының жетіспеушілік жағдайы
б) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) фитоценоздардың флоралық классификациясындағы синтаксономиялық сатысы
8.Биоценоз организмдерінің қарым-қатынастары Симбиоз деген...?
а) екі түрге жататынорганизмдердің кеңістікте бір-біріне ешбір зиянын
тигізбейтін керісінше селбесіп тіршілік ету
ә) бір түрдің өкілдерінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік
ортасы ретінде пайдалану
б) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
в) құрғақ шөл – шөлейтті жерлерде көп кездесетін бұта мен шөптесін
өсімдіктер
д) фитоценоздардың флоралық классификациясындағы синтаксономиялық сатысы
7 апта
ОБСӨЖ № 13
ОБСӨЖ тақырыбы: Ареалдың қалыптасуы, оның түрлері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Ареал туралы түсінік.
2.Ареалдың қалыптасуы.
3.Ареалдың бөлінуі.
Ареал деп - өсімдік түрлері немесе тұқымдастарының жер бетінің белгілі
бір аумақ-жер көлеміне орналасуы. Сондықтан ареал өсімдіктер географиясының
өлшемі, обьектісі, негізгі құралы деп түсінген жөн. Түр немесе тұқымдас
бір ареалда немесе бірнеше түр, тұқымдас (таксон) бірлесіп бір ареалда өсуі
мүмкін.
Ареалдың қалыптасуы. Ареалдың пайда болуы ең алдымен өсімдіктердің бір
түрінің белгілі бір жерге тұқымы түсіп, алғаш өсіп шығуына байданысты. Ол
жерге бару, немесе жету үшін - су, жел, жан-жануарлар, адамдар арқылы
таралуы мүмкін. Осындай тұқымның жаңа жерге барып, алғаш өсе бастауын
диаспора деп атайды.Тұқым арқылы да басқа тамырсабақ арқылыда вегетативті
жолмен таралуы да, көбеюі де мүмкін. Әрине,тұқым жолмен болсын,
вегатативтік жолмен болсын жаңа жерге бару, жету, өсу, кебею, ол
территорияны иемдену, басқа өсімдіктерді "ығыстыру" да өте ұзақ уакыт,
күрделі процестер өтеді. Қандай да 6іp өсімдік түрі болмасын ең алғашында,
ол аз жерді иемденетіні, саныда аз болатыны белгілі.Кейбір жағдайларда
өсімдік бір түрінің аз ареалы болуы мүмкін, тек экологиялық жағдайларға
тауелділіктен Европада шырша
ал Азия жерінде ель сибирская Picea excalsa ағаштары өседі. Экологиялық
жағдайлардың әсерінен, кейбір өсімдіктер морфологиялық өзгерістерге
ұшырайды. Мысалы, құртқашаш өсіп тұрған жеріне топырағына байланысты
гүлінің түр түсі (полихроизм) -күлгін көгілдір, ақ, сары т.б. аралас
түстермен ауысып, жалғасын табады.
Ареалдың бөлінуі - ажырауы, әр континент- материктердің барлығында да
бар:
а) Евразиялық- солтүстік Америка өсімдік түрлерінің ареалдар ажырауы.
Мысалы, тал ива - Selicacea кептеген түрлері Евразияда, қалған түрлері
Солтүстік Африка , Солтүстік Америкада, балқарағай, шырша, қарақат Евразия
мен Солтүстік Америкада өседі.
ә) Солтүстік Тынық мұхит ареалдары. Катальпа Catalpa қылқанжапырақтылар,
тюльпан ағаш тұқымдасы, тропика, субтропика, Азия, Африка, Америка
жерлерінде өседі.
б) Палеотропикалық - Anisaphulla, Nepenthes туыстары шығыс Африка,
Индия, Мадагаскар жерлерінде кездеседі.
в) Оңтүстік Тынық мұхит ареалында - Drimus туысы Оңтүстік Америка, Жаңа
Зеландия, Австралия жерлерінде өседі
д) Оңтүстік Атлант мұхит ареалы – Ravenala туысы Оңтүстік Америка Атлант
мұхит жағалауы, Африка , Мадагаскар жерлерінде өседі.
с) Антарктида ареалы - Nothavagus туысы- шамшат бук өкілдері -
Оңтүстік Америка , Онтүстік Африка, Жаңа Зеландия, Австралия, Антарктида
материктерінде өседі.
8. Австралия ареалында - Батыс, Шығыс жене Орталық Австралия жерлеріндегі
өсімдіктері де әртүрлі.
Ареалдарды зерттей, тексере келе, бір тұжырымға көлгенда бір-біріне ұқсас
ареалдар жоқ.
7 апта
ОБСӨЖ № 14
ОБСӨЖ тақырыбы: Ареал типтері.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Ареал типтері.
2.Ареал орталығы.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:
Тест тапсырмалары:
1.Ареал деген не?
а) өсімдік түрлері немесе тұқымдастарының жер бетінің белгілі бір аумақ жер
көлемінде орналасуы
ә) белгілі бір географиялық территорияда тіршілік етуге бейімделген,
генетикалық шығу тегі бір түрге жататын особтар жиынтығы
б) түрлер арасындағы болатын қарым – қатынастардың ең жоғарғы формасы
в) белгілі аймақта табиғи қалыптасып өсіп тұрған өсімдіктер түрі
д) бір жерде, не теңіз территориясында тіршілік ететін жануарлар тобы
2.Ареал типтері ?
а) біртұтас және бөлінген ареал
ә) флора ,эндемизм
б) прогрессивті эндемик
в) субэндемик
д) релективті
3.Тундра ареалы ?
а) Скандинавия түбегінің солтүстік жағалауы, Енесей, Лена, Анадырь өзені,
Колыма жотасы
ә) құрғақ шөл – шөлейтті жерлер
б) мәңгі жасыл экваторлы орман зонасының Солтүстіктен Оңтүстікке қарай
тропикалық кеңістік аймағында орналасқан.
в) Шығыс Африкада, Оңтүстік Сахара
д) Субарктика, Арктика, Антрактида
4.Ареал орталығы неше түрге бөлінеді?
а) 3
ә) 4
б) 5
в) 6
д) 7
5. Ареал орталығы неше түрге бөлінеді және атап көрсет?
а) геометриялық, негізгі орталық, негізгі орталығы жоқ
ә) гидрологиялық
б) топырақ, су, минералды тұздар, жер бедері және атмосфералық құбылыстар
в) эдафикалық фактор
д) гигрофильдер, гигрофиттер
6.Евразиялық Солтүстік Америка ареалында өсетін өсімдіктер?
а) ива, балқарағай, шырша, қарақат
ә) ағашты, бұталы өсімдіктің қалың өскен жерлері
б) бұта, шөптесін, мүк пен қына
в) тундра және полярлы
д) орманды, бұталы, қыналы, арктикалық
7.Солтүстік Тының мұхит ареалында өсетін өсімдіктер?
а) қылқанжапырақтылар, тюльпан ағашы
ә) ағашты, бұталы өсімдіктің қалың өскен жерлері
б) бұта, шөптесін, мүк пен қына
в) тундра және полярлы
д) орманды, бұталы, қыналы, арктикалық
Екінші рейтинг бақылау
Екінші рейтинг бақылау
№ Тақырыптар Апта Бағасы Бақылау түрі
1 Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары. Сұрақ-
8 апта жауап
2 Қазақстан фаунасы мен флорасының генофондысы. 3 балл Бақылау
сұрақтары
Тест
3 Биіктік белдеулердің жалпы сипаттамасы. Сұрақ-жауап
9
апта
5 Ішкі сулардағы тіршілік. 10 апта Сұрақ-жауап
6 Эндемикалық жануарлар мен өсімдіктер. 4 балл Тест
7 Реликтілі жануарлар мен өсімдіктер. Сұрақ-жауап
11 апта
8 Тропиктік сулардың экожүйесі. 4 балл Коллоквиум
9 Ылғалды, мәңгі жасыл тропикалық ормандар. Сұрақ-жауап
12 апта
10 Саванналар. 3 балл Бақылау
сұрақтары
Тест
11 Мангро ормандары. 13 апта Сұрақ-жауап
12 Шөл мен шөлейттер. 3 балл Тест
13 Далалар. Сұрақ-жауап
14 апта
14 Қоңыржай белдеудің фауна, флоралық ерекшеліктері. 3 балл Коллоквиум
15 Тундра. Сұрақ-жауап
15 апта
16 Дүние жүзілік мұхиттың биологиялық ресурстары.
8 апта
ОБСӨЖ № 15
ОБСӨЖ тақырыбы: Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары.
ОБСӨЖ жоспары:
1.Эндемді өсімдіктер.
2.Реликт өсімдіктері.
3.Викаризм ареалы.
ОБСӨЖ мәтіні; Өсімдік түрлерінің ішінде материктерде таралу шегі бар,
белгілі бір географиялық регионда ғана өсетін, басқа жерлерде жабайы
түрінде кездеспейтін өсімдік түрін-эндемді өсімдік деп атайды. Эндемдер тек
өсімдік түрлері ғана емес, басқада таксондарда (туыс, тұқымдас) болуы
мүмкін. Әрбір географиялық континент-материктердің өз эндемді өсімдіктері
бар. Эндемдерде жер бетінде біркелкі таралмаған.Кей материкте түр саны да,
көлемі де, үлкен аумақты жерлерді алып жатса, екінші бір жерлерде-эндемді
өсімдіктер пункт аудан көлемінде қалып қойған,ал кей материктерде ареалда
кездеспеуі де, өспеуі де мүмкін. Зерттеулердің нәтижесінде ертеде пайда
болған материктерде, ареалдарда, эндем түрінің көбірек өскендігі белгілі.
Әсіресе басқа материктермен қатынасы жоқ, жекешеленген оқшауланған материк
ареалдарда эндемді өсімдіктер көп. Мысалы Жаңа Зеландия флорасының 75%
эндемді өсімдіктер. Себебі ұзақ уақыттар бойы Жаңа Зеландия басқа
материктермен байланыста болмаған.
Эндемді өсімдіктер материк, аралдарда, арелдарда басқа таудың альпі,
субальпі белдеулерінде де сақталу мүмкіндіктері бар. Биік тау белдеулерінде
тау етегімен, жазық жерлермен қатынасы жоқ. Биік тау эндемдерінде жаңа
пайда болған “жас” өсімдік эндемдер жоқтың қасы. Кавказ тауында 6000
өсімдік түрінің 1153 яғни 20℅ эндем, үлкен Кавказ жотасында-390 эндемді
өсімдіктер бар.
Эндемдердің, эндемизмнің екі табиғи даму кезеңі болады.
1.Өсімдік ареалының геологи ялық себептерімен, тарихи уақытпен кеміп азаюы.
2. Өсімдік ареалының жаңадан пайда болған кеңістікте кең жайылуы мүмкіндігі
болмаған жағдайда. Бірінші жағдайда сол жерде өте ертеде пайда болған,
қазіргі кезде азайып, құрып бітуіне жақын, тек кішігірім жерлерде ғана
кездесетін өсімдіктер тобын-палеоэндемдер деп атайды.
Реликт өсімдіктер.
Ерте кезеңдерде пайда болған, сол жерде өсу, даму таралу тарихы
өзгерістерден өсіп қазіргі кезде аумағы тарылып, жойылып бара жатқан басқа
жерде кездеспейтін өсімдіктер тобын-реликт өсімдіктер деп аталады. Реликт
өсімдіктердің өсуі, үлкен ареалды алып жатуы сол өсіп тұрған жердің ұзақ
уақыт қолайлы жағдайлардың болғандығын дәлелдейді. Ол өсімдіктердің сан
жағынан да, көлемі жағынан да аздығын дәлелдеу геологиялық,
палеоботаникалық қазба жұмыстары арқылы да өз дәуірінде олардың көлемді
жерді алып жатқандығын дәлелдейді. Саговниктер ареалы реликт екендігі
полеобатаникалық жолмен дәлелденген. Гинкго мезозой дәуірінде кейінен
таралған. Қазір тек Батыс Қытай таулы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz