МЕМЛЕКЕТТІК МЕНЕДЖМЕНТ: ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
Кіріспе
І тарау
Менеджмент және менеджменттің ұлттық ерекшеліктері
1.1. Менеджмент ғылымы және оның даму кезеңдері, бағыттары
1.2. Батыс және шығыс менеджментінің ерекшеліктері
1.3. Қазақ хандығының қоғамдық құрылымы және қазақ халқының басқару тарихындағы менеджменттің үздік үлгілері
ІІ тарау
Қазақстан Республикасының мемлекеттік менеджменті және басқарудағы ақпараттық саясат
2.1. Мемлекеттік менеджмент және Қазақстан Републикасының мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері (Қазақстан Республикасының мемлекет құрылымы және мемлекеттік менеджменті)
2.2. Ақпараттық қоғам қалыптастырудағы Әкімшілік реформалаудың коммуникациялық тәсілдері (Әкімшілік реформалау . ақпараттық қоғам құрудың негізі ретінде)
2.3. Қазіргі Қазақстан Республикасының мемлекеттік менеджменттің даму бағыттары мен перспективасы
І тарау
Менеджмент және менеджменттің ұлттық ерекшеліктері
1.1. Менеджмент ғылымы және оның даму кезеңдері, бағыттары
1.2. Батыс және шығыс менеджментінің ерекшеліктері
1.3. Қазақ хандығының қоғамдық құрылымы және қазақ халқының басқару тарихындағы менеджменттің үздік үлгілері
ІІ тарау
Қазақстан Республикасының мемлекеттік менеджменті және басқарудағы ақпараттық саясат
2.1. Мемлекеттік менеджмент және Қазақстан Републикасының мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері (Қазақстан Республикасының мемлекет құрылымы және мемлекеттік менеджменті)
2.2. Ақпараттық қоғам қалыптастырудағы Әкімшілік реформалаудың коммуникациялық тәсілдері (Әкімшілік реформалау . ақпараттық қоғам құрудың негізі ретінде)
2.3. Қазіргі Қазақстан Республикасының мемлекеттік менеджменттің даму бағыттары мен перспективасы
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздемесі. Диплом жұмысында мемлекеттік менеджмент мәселесіне ғылыми көзқарас белгілі шетелдік және отындық ғалымдардың еңбектерін, зерттеу, сараптау, өзгеріс енгізу негізінде құрылды. Зерделеу және сараптау авторлардың зерттеу бағыттарын біріктіретін бірнеше жолдарды анықтауға көмектесті. Бірінші бағытқа мемлекеттік басқарудың теориясы мен методологиясын қалыптастырудағы зерттеу жұмыстарын жатқызамыз. Екінші бағытқа мемлекеттік сектор мен тиімді мемлекеттік басқарудың тәртіптерінің жиынтығын барабар көрсететуге құрылған авторлардың зерттеулерін біріктіреді. Үшінші бағытқа қолданбалы сипаттағы жұмыстарды, төртіншіге – аймақтық маңызы, бесіншіге – ғаламдық мәнін, ал алтыншыға – индустиалды-инновациялық дамуды ғылыммен қамтамасыз етудегі еңбектерді қарастырамыз.
Бұл көпсалалы мәселеге қатысты бірнеше сауалдар туындап, өз жауабын толыққанды тапқан жоқ десе болады. Сол себепті теориялық, методологиялық зерттеулерді шығармышылық тұрғыдан түйсіну маңызды болып отыр. Мемлекеттік сектордың қазіргі заман талаптарына сәйкес басқару тәсілі және формасын, негіздерінің сәйкестік деңгейін анықтау. Басқару шешімдерін жасау мақсатында мемлекеттік секторды жүйелеу және теориялық, методологиялық қырларын терең анықтап алу қажеттігі байқала бастады. Қойылған мәселені шешуде ғылыми тәсіл қолдану жаңа заманға лайық қызмет ететін мемлекеттік басқару органдарының мемлекет саясатын жүргізуде ғылыми негіздемесі болмайтын тиімсіз араласу шараларын азайтады.
Жоғарыда айтылғандар тақырыпты таңдауға, мақсатын қоюға, сондай-ақ негізгі зерттеу тапсырмасын анықтауға көмектесті.
Зерттеудің мақсаты. «Менеджмент» сөзі біздің тілдік қорымызға енгеніне біраз болды және әртүрлі ақпарат көздерінде менеджмент синонимі ретінде басқару, басшылық сөздерін пайдаланады. Қалай болғанда қазіргі заманда жаңа заманға лайық терминдерді пайдалану көптеп кездесуде және ол заңдылық десе болады. Бұл екі терминнің тең мағынада қолданылуы қажет пе жоқ па, міне бұл да зерттеу жұмысымның арқауы болып отыр. Соны анықтау мақсатында бірнеше шетелдік авторлардың анықтамасына тоқталып, ара-жігін ашуды көздедім. Менеджменттің әр салада қандай мағынада қолданылатына және оның балама синонимдерімен салыстыру барысында «менеджмент» сөзінің түпкі мағынасы бір, тек нарық замамына бейімделген қоғамда оның көптеп көрініс тауып отырғанына көзімңздң жеткізуге болады. Сондай-ақ «мемлекеттік менеджмент» «мемлекеттік бақарудың» қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің тәжірибесінде және тілдік қорында тең мағынада қолданылып отырғандығын байқауға болады.
Бұл көпсалалы мәселеге қатысты бірнеше сауалдар туындап, өз жауабын толыққанды тапқан жоқ десе болады. Сол себепті теориялық, методологиялық зерттеулерді шығармышылық тұрғыдан түйсіну маңызды болып отыр. Мемлекеттік сектордың қазіргі заман талаптарына сәйкес басқару тәсілі және формасын, негіздерінің сәйкестік деңгейін анықтау. Басқару шешімдерін жасау мақсатында мемлекеттік секторды жүйелеу және теориялық, методологиялық қырларын терең анықтап алу қажеттігі байқала бастады. Қойылған мәселені шешуде ғылыми тәсіл қолдану жаңа заманға лайық қызмет ететін мемлекеттік басқару органдарының мемлекет саясатын жүргізуде ғылыми негіздемесі болмайтын тиімсіз араласу шараларын азайтады.
Жоғарыда айтылғандар тақырыпты таңдауға, мақсатын қоюға, сондай-ақ негізгі зерттеу тапсырмасын анықтауға көмектесті.
Зерттеудің мақсаты. «Менеджмент» сөзі біздің тілдік қорымызға енгеніне біраз болды және әртүрлі ақпарат көздерінде менеджмент синонимі ретінде басқару, басшылық сөздерін пайдаланады. Қалай болғанда қазіргі заманда жаңа заманға лайық терминдерді пайдалану көптеп кездесуде және ол заңдылық десе болады. Бұл екі терминнің тең мағынада қолданылуы қажет пе жоқ па, міне бұл да зерттеу жұмысымның арқауы болып отыр. Соны анықтау мақсатында бірнеше шетелдік авторлардың анықтамасына тоқталып, ара-жігін ашуды көздедім. Менеджменттің әр салада қандай мағынада қолданылатына және оның балама синонимдерімен салыстыру барысында «менеджмент» сөзінің түпкі мағынасы бір, тек нарық замамына бейімделген қоғамда оның көптеп көрініс тауып отырғанына көзімңздң жеткізуге болады. Сондай-ақ «мемлекеттік менеджмент» «мемлекеттік бақарудың» қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің тәжірибесінде және тілдік қорында тең мағынада қолданылып отырғандығын байқауға болады.
1 . Н. А. Лебедева Білім берудегі менеджмент. – А., 1998, 51 б. . Ахметова
2 Н.А. Лебедева «Білім берудегі менеджмент» - А., 1998, 51б.
3 Э. Уткин. История менеджмента. М.: Наука, 1997. 224 б.
4 История менеджмента/ Д. Валовтың редакциясында. М.: ИНФРА, 1997, 256 б.
5 П. Журавлев. Мировой опыт в управлении персоналом. М.: Прогресс, 1998. 232 б.
5 Н. Геронин. Япония: что такое пожизненный найм// Союз. 1990. № 17.
6 Ю.Спекончук. В ожидании чуда// Новый мир. 1991. №2.
7 Н. Ёнемура, Х. Цукамото. Опыт послевоенной Японии в реформировании экономики// ВЭ. 1992. №11.
8 Интернет. Жапон менеджменті
2 Н.А. Лебедева «Білім берудегі менеджмент» - А., 1998, 51б.
3 Э. Уткин. История менеджмента. М.: Наука, 1997. 224 б.
4 История менеджмента/ Д. Валовтың редакциясында. М.: ИНФРА, 1997, 256 б.
5 П. Журавлев. Мировой опыт в управлении персоналом. М.: Прогресс, 1998. 232 б.
5 Н. Геронин. Япония: что такое пожизненный найм// Союз. 1990. № 17.
6 Ю.Спекончук. В ожидании чуда// Новый мир. 1991. №2.
7 Н. Ёнемура, Х. Цукамото. Опыт послевоенной Японии в реформировании экономики// ВЭ. 1992. №11.
8 Интернет. Жапон менеджменті
МЕМЛЕКЕТТІК МЕНЕДЖМЕНТ: ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН
Кіріспе (7 бет)
І тарау
Менеджмент және менеджменттің ұлттық ерекшеліктері
1.1. Менеджмент ғылымы және оның даму кезеңдері, бағыттары
1.2. Батыс және шығыс менеджментінің ерекшеліктері
1.3. Қазақ хандығының қоғамдық құрылымы және қазақ халқының басқару
тарихындағы менеджменттің үздік үлгілері
ІІ тарау
Қазақстан Республикасының мемлекеттік менеджменті және басқарудағы
ақпараттық саясат
2.1. Мемлекеттік менеджмент және Қазақстан Републикасының мемлекеттік
басқару жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері (Қазақстан Республикасының
мемлекет құрылымы және мемлекеттік менеджменті)
2.2. Ақпараттық қоғам қалыптастырудағы Әкімшілік реформалаудың
коммуникациялық тәсілдері (Әкімшілік реформалау – ақпараттық қоғам құрудың
негізі ретінде)
2.3. Қазіргі Қазақстан Республикасының мемлекеттік менеджменттің даму
бағыттары мен перспективасы
Қорытынды (7 бет)
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Тақырыпты зерттеу деңгейі
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздемесі. Диплом жұмысында
мемлекеттік менеджмент мәселесіне ғылыми көзқарас белгілі шетелдік және
отындық ғалымдардың еңбектерін, зерттеу, сараптау, өзгеріс енгізу негізінде
құрылды. Зерделеу және сараптау авторлардың зерттеу бағыттарын біріктіретін
бірнеше жолдарды анықтауға көмектесті. Бірінші бағытқа мемлекеттік
басқарудың теориясы мен методологиясын қалыптастырудағы зерттеу жұмыстарын
жатқызамыз. Екінші бағытқа мемлекеттік сектор мен тиімді мемлекеттік
басқарудың тәртіптерінің жиынтығын барабар көрсететуге құрылған авторлардың
зерттеулерін біріктіреді. Үшінші бағытқа қолданбалы сипаттағы жұмыстарды,
төртіншіге – аймақтық маңызы, бесіншіге – ғаламдық мәнін, ал алтыншыға –
индустиалды-инновациялық дамуды ғылыммен қамтамасыз етудегі еңбектерді
қарастырамыз.
Бұл көпсалалы мәселеге қатысты бірнеше сауалдар туындап, өз жауабын
толыққанды тапқан жоқ десе болады. Сол себепті теориялық, методологиялық
зерттеулерді шығармышылық тұрғыдан түйсіну маңызды болып отыр. Мемлекеттік
сектордың қазіргі заман талаптарына сәйкес басқару тәсілі және формасын,
негіздерінің сәйкестік деңгейін анықтау. Басқару шешімдерін жасау
мақсатында мемлекеттік секторды жүйелеу және теориялық, методологиялық
қырларын терең анықтап алу қажеттігі байқала бастады. Қойылған мәселені
шешуде ғылыми тәсіл қолдану жаңа заманға лайық қызмет ететін мемлекеттік
басқару органдарының мемлекет саясатын жүргізуде ғылыми негіздемесі
болмайтын тиімсіз араласу шараларын азайтады.
Жоғарыда айтылғандар тақырыпты таңдауға, мақсатын қоюға, сондай-ақ
негізгі зерттеу тапсырмасын анықтауға көмектесті.
Зерттеудің мақсаты. Менеджмент сөзі біздің тілдік қорымызға
енгеніне біраз болды және әртүрлі ақпарат көздерінде менеджмент синонимі
ретінде басқару, басшылық сөздерін пайдаланады. Қалай болғанда қазіргі
заманда жаңа заманға лайық терминдерді пайдалану көптеп кездесуде және ол
заңдылық десе болады. Бұл екі терминнің тең мағынада қолданылуы қажет пе
жоқ па, міне бұл да зерттеу жұмысымның арқауы болып отыр. Соны анықтау
мақсатында бірнеше шетелдік авторлардың анықтамасына тоқталып, ара-жігін
ашуды көздедім. Менеджменттің әр салада қандай мағынада қолданылатына және
оның балама синонимдерімен салыстыру барысында менеджмент сөзінің түпкі
мағынасы бір, тек нарық замамына бейімделген қоғамда оның көптеп көрініс
тауып отырғанына көзімңздң жеткізуге болады. Сондай-ақ мемлекеттік
менеджмент мемлекеттік бақарудың қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің
тәжірибесінде және тілдік қорында тең мағынада қолданылып отырғандығын
байқауға болады.
Зерттеудің міндеттері
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Зерттеудің әдіс-тәсілдері
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
І ТАРАУ
МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. 1. Менеджмент ұғымы және оның даму кезеңдері мен бағыттары
Соңғы уақытта біздің сөздік қорымызға менеджмент, менеджмент
ұғымдары тез енді. Менеджмент сөзін қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда
басқа біреу арқылы өз мақсатына жету болып шығады екен. Алайда сөзбе сөз
аудару сөздің түпкі төркінін әрқашан дәл бере бермейді.
Менеджмент (басқару) ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус,
яғни қол, күш деген сөзінен шығып, алғашында мал бағу саласында, дәлірек
айтсақ ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдіреді. Кейіннен бұл атау
адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың
ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.
Қай саланың болсын өзінің басқарушылық тарихы болады. Көпжылдық тарихы
бар батыс елдері қалыптасқан тұрақты менеджменттің арқасында даму көшінің
басында келеді. Жалпы менеджмент сөзінің анықтамасына келетін болсақ,
менеджмент ағылшын сөзі латынның манус - қол деген сөзінен шыққан, яғни
басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы деген мағынаны
білдіреді.[i]
Профессор Л. И. Евенкомның айтуынша менеджмент - бұл еңбекті,
ақылды, басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойылған
мақсатқа жету іскерлігі. Менеджмент – орыс тіліндегі басқару, меңгеру,
ұйымдастыру деген мағыналас сөздерді білдіреді.
Менджмент – бұл сондай-ақ кез-келген саланың жұмысын үйлестіру мен өз
міндетін жүзеге асыруға көмекші ілім болып табылады. Ал осы саланың маманы
менеджер – шаруашылықта, әсірісе нарықтық өндірісте белгілі бір мақсатпен
және ерекше құрылыммен жұмыс істейді. Ол адамдардың белгілі бір дәрежесі,
әлеуметтік топ, олар басқару бойынша жұмысты жүзеге асурышылар немесе
атқарушылар болып табылады.
Нарықтық экономикада өндірістің дамып, көркеюінде және ірі табысқа
жетуінде менеджер мен маркетологтардың рөлі ерекше. Олардың қызметі:
адамдармен қарым-қатынас, билік және басқару өнері, шеберліктің ерекше
түрі, басқару органы. Маман кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол мақсатқа
жету үшін не істеу керектігін ойластырады, қызметкерлерге нақты міндеттер
жүкетей отырып, оны жүзеге асыруға қамтамасыз етеді.
Ағылшын тіліндегі Оксфорд сөздігінде бұл ұғымға мынадай түсінік
беріледі:
1. Адамдармен қарым қатынас жасау әдісі, үлгісі;
2. Билік және басқару өнері;
3. Шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
4. Басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық
адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді
бірдіреді.[ii]
Егер менеджмент теориясын алғашқы жасаушылардың бірі Ф. Тейлордың
пікірі бойынша менеджмент – іргелі дәл ғылымға, ережелер мен принциптерге
негізделген шынайы ғылым деп есептесек, Дракердің түсіндіруінше – жоғарыда
айтылған элементтері бола тұрса да, менеджмент ғылымнан немесе кәсіптен
гөрі практикаға жақындау.[iii] Ол менеджмент ұғымына кең мағынада түсінік
беруге қарсы болып, оны іскерлік кәсіпшілікке, былайша айтқанда тауар
өндіру мен алуан түрлі экономикалық қызмет көрсетуге жатқызады.
Менеджмент ұғымына Э. Петерсон мен Э. Плоумен кеңірек түсінік берді.
Бұлар батыстағы іскерлік әлемге Бизнес пен менеджментті ұйымдастыру
кітабының авторы ретінде танымал. Олар былай деп жазады: Кең мағынада,
әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән
тенденцияда топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе
тәсілі. Мұндай топтың мысалына үкіметті, алуан түрлі клубтарды және іскер
кәсіпорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес
менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы
ретінде қарастыруға, әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының мақсаттары
мен міндеттері белгіленеді, айқындалады.[iv]
Менеджмент ағылшын сөзінен алғанда латынның манус - қол деген
сөзінен шыққан, яғни басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы
деген мағынаны білдіреді.[v]
Профессор Л.И. Евенконың айтуынша менеджмент - еңбекті, ақылды,
басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойыылған
мақсатқа жету іскерлігі.
Мененджмент – орыс тіліндегі басқару, меңгеру, ұйымдастыру деген
мағыналас сөздерге жақынырақ болып келеді.
Менеджмент – бұл сондай-ақ, Адам баласының білім саласы, өз міндетін жүзеге
асыруға көмекші ілім болып табылады. Менеджмент – менеджер деп қолданып
жатады. Ол адамдардың белгілі бір дәрежесі, әлеуметтік топ, басқару бойынша
жұмысты жүзеге асырушы немесе атқарушы.
Басқырудың осындай жалпы қағидасы, деп атап көрсетеді авторлар,
адамдар тобының алуан түріне түрліше қолданылғанымен, оның түп негізгі сол
қалпында сақталады. Осыған орай белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес
келетін менеджменттің негізгі алты түрі тармақталады:
Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылғанымен, Петерсон
мен Плоуменнің пікірінше, оның қызметі барлық жағынан алғанда менеджменттің
жалпы анықтамасына сәйкес келеді.
Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және
сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
Құрама одақтық (ассоциациялық) немесе клубтық менеджмент. Мемлекеттік
мекемелердегі секілді, мұнда да қызметкерлер тобының іс әркетін
ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
Бизнес менеджмент. Үкіметтіктен және мемлекеттіктен өзгеше келетін
менеджменттің ерекше түрі.
Мемлекеттік мекемедегі менеджмент. Бизнес менеджменттің арнайы түрі.
Жеке меншік әскерлік кәсіпорын функциясымен қоса, мұнда менеджмент сипатына
мемлекеттік және әлеуметтік проблемалар мен ой пікірлер де ықпал етеді.[vi]
Петерсон мен Плоумен былай деп атап көрсетеді: менеджменттегі мұндай
өзгешеліктердің көп жағдайда елеулі айырмашылығы бола тұрса да, бұлардың
барлығы адамның мінез құлқы туралы негізгі алынатын түсініктерге
сүйенеді.
Менеджментке алуан түрде түсінік бергенімен, классиктердің бұл
жөніндегі тұжырымдары көп жағдайда ұқсас келеді. Гальвицияның пікірінше,
басқару процесі өнер, оның басты мәні мен мазмұны нақты жағдайға қарап
ғылымды (басқару саласындағы ұйымдық ілім негізін) қолдану.
Менеджмент – нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді басқарудың
теориясы мен практикасы.
Менеджмент нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын
басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.[vii]
Көрнекті американ экономисі В.В. Леонтьевтің анықтамасы бойынша:
Менеджмент бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі,
әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу
мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің,
тәсілдері мен формаларының жиынтығы.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен,
фактілерді жанжақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай ісәркетімен,
басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған теориясымен және
маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын
жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Менеджменттің бірнеше ұғымы бар. Вольфганг Хайер өзінің Еуропада
бизнес қалай жасалады кітабында былай деп жазды: Менеджмент бұл жұмыс
істеп тұрған коммерциялық кәсіпорынның арнайы органы. Егер батыста кез
келген кәсіпорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы
бүкіл басшылыққа ден қояды, өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын да тек
басшылар[viii].
Жеке кәсіпорын, өзінің праволық формаларына қарамастан, басшылығы
болуы тиіс. Басқадай басқару түрлерінен іскер кәсіпорын менеджментінің
айырмашылығы сол, кәсіпорынның мақсаты, демек оның басқару міндеті тауар
өндіру немесе қызмет көрсету, басқаша айтқанда, жұртшылықтың қажетін өтеу
немесе рынок арқылы әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру.
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұғымы бұл басшылық.
Қай саланың болсын өзінің басқарушылық тарихы болады. Көпжылдық
тарихы бар батыс елдері қалыптасқан тұрақты менеджменттің арқасында даму
көшінің басында келеді. Жалпы менеджмент сөзінің анықтамасына келетін
болсақ, менеджмент ағылшын сөзі латынның манус - қол деген сөзінен
шыққан, яғни басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы деген
мағынаны білдіреді.
Профессор Л. И. Евенкомның айтуынша менеджмент - бұл еңбекті,
ақылды, басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойылған
мақсатқа жету іскерлігі. Менеджмент – орыс тіліндегі басқару, меңгеру,
ұйымдастыру деген мағыналас сөздерді білдіреді.
Менджмент – бұл сондай-ақ кез-келген саланың жұмысын үйлестіру мен өз
міндетін жүзеге асыруға көмекші ілім болып табылады. Ал осы саланың маманы
менеджер – шаруашылықта, әсірісе нарықтық өндірісте белгілі бір мақсатпен
және ерекше құрылыммен жұмыс істейді. Ол адамдардың белгілі бір дәрежесі,
әлеуметтік топ, олар басқару бойынша жұмысты жүзеге асурышылар немесе
атқарушылар болып табылады.
Нарықтық экономикада өндірістің дамып, көркеюінде және ірі табысқа
жетуінде менеджер мен маркетологтардың рөлі ерекше. Олардың қызметі:
адамдармен қарым-қатынас, билік және басқару өнері, шеберліктің ерекше
түрі, басқару органы. Маман кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол мақсатқа
жету үшін не істеу керектігін ойластырады, қызметкерлерге нақты міндеттер
жүкетей отырып, оны жүзеге асыруға қамтамасыз етеді.
Басқару дегеніміз ұйымның алға қойған мақсатын қалыптастырып, оған
жету үшін қажетті жоспарлау және бақылау процесі.
Менеджмент ғылымы біздің елімізде қоғамды және экономиканы басқару
тетігі ретінде қолданыла бастағанына көп болған жоқ. Дегенмен, ілгері
жылжыған уақыт талабы менеджмент өрісін кеңейтуді талап етуде. Оның мына
төмендегідей бірнеше себептері бар. Біріншіден, еліміз бастан кешіріп
жатқан қазіргі кезең қоғамдық өмірдің барлык салаларындағы серпіліспен және
сапалық өзгерістермен ерекшеленеді. Экономиканы әртараптандыру, жаңарту
және қоғамды демократияландыру үдерісі саяси, экономикалық, әлеуметтік
институттардың түгелге жуығын қамтып отыр. Шаруашылық жүргізудің әкімшіл-
әміршіл жүйесінің көбесі сөгіліп, бір орталықтан қатаң жоспарлау және
өндірістік қызметтің негізгі түрлерін басыбайлы иелену арқылы
монополияландыру өткен күннің еншісіне айналды, экономикалық қатынастарда
ілкімділік бой көрсете бастады. Жалпы мемлекеттендіруден азаматтық қоғамның
институттары мен қарым-қатынастарына көшу Қазақстандағы жаңа нарықтық жүйе
үшін нақты да объективті ақиқат болып табылады. Бұрынғы экономикалық
қатынастардың, институционалдық құрылымның жойылуы, жаңаларының пайда болуы
экономикалық тепе-теңдіктің бұзылуы сияқты құбылыспен қатарласа өрбуде.
Жекелеген елдердегі, оның ішінде Қазақстандағы, экономикалық реформалар
нарыққа көшудіц ғаламдық белгілері мен заңдылықтарына бағына отырып, ұлттық
сипат алуда, ортақ менталитет, шаруашылық жүргізу мәдениеті және бір
аумақтағы тұрақты экономикалық байланыстарды біріктіретін ұлттық мүдделерді
білдіруде. Олардың өзіндік ұйысуының, өмір сүріп, дамуындағы жоғары формасы
ұлттық мемлекет болып отыр. Экономиканың жаңғыртылуы, нарыққа, нарықтық
қатынастарға көшудің проблемалары экономикалық реформаның жалпылама емес,
ұлттық-мемлекеттік факторларынан көрініс табуда. Экономикалық
трансформацияның қолда бар мүмкіндіктер, ұлттық-мемлекеттік ерекшеліктер
арқылы айқындалатын өзіндік стратегиясын жасау идеясын Президент Н.
Назарбаев XXI ғасыр табалдырығында атты еңбегінде ұсынып, жан-жақты
негіздеді. Бұл идея нарықтық қатынастардың нақты ұлттық бағдарламаларын
жасау барысында одан әрі дамытылып, толықтырылатыны күмәнсіз.[ix]
Екіншіден, біздін еліміздегі, сондай-ақ өзге постсоциалистік
мемлекеттердегі әлеуметтік-экономикалық процестер ортақ нысана - нарыққа
бағытталған. Өндірістің негізгі факторларын капиталдандыру негізінде
нарыққа, нарықтық экономикаға бетбұрыс жасау, атап айтқанда, мемлекет және
жеке адам меншіктерінің астасуы бұлардың өзара байланыс жасау, атап
айтқанда мемлекеттің, корпорациялардың және рыноктың өз мүдделерін жүзеге
асыру механизмін талап етеді. Бұл құбылыс әлемдік даму ерекшеліктерінен
бастау алып отыр: өркениетті дүние жаңа әлеуметтік құрылысқа қадам жасауда,
индустриялық қоғамнан постиндустриялық қоғамға көшу жүзеге асуда. Дамыған
елдерде классикалық капитализмнен ерекшеленетін аралас өркениет қалыптасып
келеді. Ол бұрынғы таптық-антагонистік қайшылықтарды жеңуге, формациядан
тыс процестерді, ғылыми-техникалық және әлеуметтік-экономикалық
ілгерілеушіліктің тарихи дамудың қазіргі кезеңіне тән жалпы тенденцияларын
алға ұластыруға бағытталып отыр. Сондықтан да тоталитарлық-мемлекеттік
жүйеден нарықтық жүйеге көшудің жаңа парадигмасын жасау осы аталған
тәжірибені пайдаланбайынша, сондай-ақ ғылыми тұжырымдамаларды зерттеп,
зерделемейінше шешіле қоймайтын түйін болып табылады.
Үшіншіден, реформаның алғашқы кезеңінің қорытындылары нарыққа көшу
қысқа мерзімді қимыл емес, бүкіл әлеуметтік-әкономикалық жүйені қайта
құрудың кезең-кезеңдік, ұзақ та күрделі процесі болып табылатынын көрсетіп
отыр. Соңғы жылдардың тәжірибесі шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесіне
көшу Қазақстанның өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, нарықтық тетіктерді
іс жүзінде пайдаланбайынша мүмкін еместігін көрсетті. Мұның, ең алдымен,
рыноктық қызметке қатысты шаруашылық проблемаларды шешуге кешенді
көзқарасты камтамасыз ететін менеджментке және маркетингке тікелей катысы
бар.
Төртіншіден, нарықтық экономиканың еліміздегі алғашқы қадамдары жаңа
шаруашылық қатынастарды дамытуға бағытталған заңдар мен қаулылар
топтамаларын қабылдаудан басталды. Шетел инвестицияларына жол ашатын
тетіктер жасалып, жеке кәсіпкерлікті дамыту бағдарламалары жүзеге асырылып
келеді. Көнтеген шетелдік каржы-несие мекемелері, ірі фирмалар Қазақстанды
өз өнімдерін өткізетін рынокқа айналдырумен қатар біріккен кәсіпорындар
ашуды да қолға алуда. Осы өндіріс орындарының, сондай-ақ кейбір отандық
ошақтардың тауарлары ТМД елдеріне, ішінара алыс шетелге жөнелтілуде.
Тікелей алыс-берістің арқасында сыртқы рынокқа шығу шаруашылық кызметтік
құрылымы мен түрлерін ғана емес, қызметкерлердің ойлау жүйесін де өзгертті.
Еркін бәсекенің пайда болуы мемлекеттік мекемелеріміз бен
кәсіпорындарымызды, соның ішінде БАҚ-ты нарық жағдайында өнім өткізудің
әлемдік тәжірибеде сыннан өткен менеджменті сияқты тиімді әдісімен
қарулануға мәжбүр етуде.
Осыған байланысты қоғамда жүріп жатқан акпараттық процестерді басқару
мәселесі, яғни ақпараттық менеджментті қолдану күн тәртібіне енуге тиіс.
Менеджмент ғылымы ұйым, жүйе, басқару сияқты негіз қалайтын ұғымдардан
тұрады. Ұйым, біздің мысалымызда бұқаралық ақпарат құралдары -ол белгілі
бір мақсатқа қол жеткізу үшін өз қызметін саналы түрде үйлестіріп отыратын
адамдар тобы. Кез-келген ұйымның мақсаты — нәтижеге жету үшін ресурстарды
қайта өндеу болып табылады. Ұйым қолданатын негізгі ресурстар -адамдар
(адам ресурсы), капитал (ақша ресурсы), материалдық технология және
ақпарат. Аталғандардың төртеуі физикалық ресурстарға, ал бесіншісі -
тұжырымдамалық ресурсқа жатады. Бұл ресурстардың бәрін басқаруға болады.
Сонымен, бұқаралық ақпарат құралдарының басшылығы ғана емес.
тақырыптық блоктарды жүргізуші журналистер де менеджерлер сапына кіреді.
Ұйым - менеджерлердің негізгі әлемі және ол менеджментттің өмір сүруінің
алғышарты болып табылады. Ақпараттық менеджменттің кажеттілігі
компьютерлік мүмкіндіктің кеңеюіне байланысты барабар тұрғыда өсуде.
Ұйымның ең көрнекті мінездемесіне тік және көлденеңге бөлінетін еңбек
бөлінісі жатады. Менеджерлер барлық деңгейлерге және барлық функционалдық
жүйелерге қатысады. Олардың өз тапсырмалары мен рөлдерін қалай орындайтыны
компьютерлік ақпараттар жүйесінің көмегімен шеше алу қабілетіне байланысты.
Басқару дегеніміз — ұйымның (біз қарастырып отырған бұқаралық акпарат
құралдарының) алға қойған мақсатқа басқа адамдар арқылы жету үшін
жүргізетін жоспарлау, ұйымдастыру, түрлендіру және бақылау үдерістері.
Бүгінгі таңда басқарудың тәжірибесі мен теориясының дамуына айтарлықтай
үлес қосатын басқару мектептері процестік, жүйелік және ситуациялық деп
аталатын төрт негізгі тұрғыдан қарастырылады. Басқарудың әртүрлі мектептері
бар. Олар: ғылыми басқару, әкімшілік басқару мектебі, адамдық қарым-қатынас
мектебі немесе мінез-құлық ғылымы, сонымен қатар басқару ғылымы немесе
сандық тәсілдер мектебі. Басқару процестік тұрғыдан бір-бірімен өзара тығыз
байланысты басқару функцияларының үзілмес сериясы ретінде қарастырылады.
Жүйелік тұрғыда басшылар ұйымды әр түрлі мақсаттарға өзгермелі сыртқы орта
жағдайына орай ыңғайланған технология, тапсырмалар, құрылым, адамдар сияқты
өзара байланысты элементтер ретінде қарастыру керек екендігін айқындайтын
болады.
Басқарудың әр түрлі әдістерінің қолайлылығы ахуалдармен айқындалады.
Нақты жағдайда оған сәйкес келетін әдіс өте тиімді болып табылады. Жүйелік
қарастыруға басқару ғылымының дамуындағы қазіргі кезге сәйкес тоқталайық.
Жүйе дегеніміз - әрқайсысы бүтіндік сипаттамасына өзіндік үлес қосатын және
өзара байланысты айнымалылардан құралған белгілі бір тұтастық болып
табылады. Егер олардың біреуі жоқ болса немесе дұрыс жұмыс атқармайтын
болса, онда барлық жүйе дұрыс жұмыс істемейтін болады.
1. 2. Батыс және шығыс менеджментінің ерекшеліктері
Адам қызметінің кез-келген саласының тарихы бар. Өткенсіз бүгін жоқ
дегендей қандай да бір адам қызметінің тарихы туралы нақты түсінік болмай,
оның бүгінгі келбетін түсініп, даму жолын болжау қиын. Әр саланың даму
тарихы туралы жалпы түсініктің болуы маңызды, солардың ішіндегі мағынасы
ауқымды да маңызды басқару, басқау тарихы. Басқарудың қазіргі заманда
кеңінен қолданыс тауып, әлемдік түсінікке ие болған түрлерінің бірі –
менеджмент. Соңғы он жылда менеджмент сөзі (“menegement” ағылшын тілінен
аударғанда – басқару) интернационалдық сипат алды, экономикалық процестерді
басқаруды білдіреді. Ресейде әсіресе Совет одағы кезінде ... мемлекетті
әрбір ас үй қызметкері (аспазшы) басқара алады... деген түсінікпен бұл сөз
аса қолданылмады.[x] Осыдан болар менеджмент тарихында Совет Одағының
басқару тәжірибесі туралы мүлде айтылмайды, оның орнына батыс және шығыс
мемлекеттерінің басқару тарихы туралы сөз қозғалады.
Қазіргі кезде саясаткер, экономистердің телесайыстар мен баспасөз
беттерінде нақты бір менеджменттің түрімен еліміздің даму мүмкіндігі туралы
қызу пікірталастар да жүріп жатыр. Еліміздің басқару стилінде ағылшынның
терминдері көптеп пайдаланып, бедел алып отырғандығы осыдан байқауға
болады. Оны әркім әрқалай түсініп, әртүрлі сипат та беріп жүр. Сондықтан
біріншіден осы ағылшын тілінен енген менеджмент сөзінің мағынасын толық
түсіну үшін авторлардың түсініктемесіне жүгінген жөн. Осындай кең ауқымды
сөздің мағынасын терминдік талқылау мен жан-жақты түсініктемелерін талқылау
маңызды.
Дегенмен біздің елдің басқаруға қатысты ата-бабамыздан басқарудың,
елді ұйыстырудың жолдары мен заңдары бар. Сонымен қатар, ұлттық менталитет,
басқарудың тарихи қалыптасқан теориясы мен тәжірибесінің ерекшелктерін
ескермей, ешбір әлемнің басқар және даму, дағдарыстан шығу бағдарын
қазақстандық басқаруда қолдануға болмайды. Өзімнің магистрлік біту
жұмысымда мен жалпы мойындалған әлемдік басқару мен қазақстандағы басқаруды
салыстыруды көздедім.
Американдық менеджмент
Американдық менеджмент туралы сөз қозғамас бұрын, менеджмент тарихына
ғылым ретінде қараған жөн. Менеджмент өткен ғасырдың соңында Америка құрама
штатында пайда болды. Содан бастап бұл ел менеджменттің отаны болып
саналады. Басқару туралы ғылыми курс 1881 жылы басталды. Оны Джозефер
Вартон ойлап шығарды және алғашында тәжірибеде кең қолданысқа ие болмады.
Тек отыз жыл өткен соң барып оқу пәні ретінде қолданыла бастады. 1886 жылы
кәсіпкер Г. Таун американдық инженер-механиктердің қоғамдық жиналысында
бірінші рет менеджменке барқарудың кәсіби түрі ретінде қараудың қажеттілі
туралы мәселе көтерді. 1910 жылы Луис Брандейс тұрмысқа ғылыми басқару
түсінігін енгізді, ал 1911 жылы Ф. У. Тейлордың Ғылыми басқарудың
негіздері атты еңбегі жарыққа шықты. Басқарудың ғылым ретінде дамуы жалпы
менеджмент саласына айтарлықтай әсер етті. Менеджменттің даму сатысы
әртүрлі басқару мектептері арасындағы түсінбекшіліктің түпкілікті шешімі
болды. Өткен ғасырдың 70 жылдарында әртүрлі басқару жүйелерінің жоғарғы
құқықтығына түсіністікпен қарау орын алды. 80 жылдардың негізгі бағыты:
техника мен өндірістегі технологиялық өзгерістер және оның дамуы, белгілі
бір ұйымның жеке тұлғалық және жалпы ұжымдық қызметіне ұжымдық мәдениет
бағыты қосылды.
Қазіргі уақытта американдық менеджменттің ерекшегін неден байқауға
болады? Менеджменттің интернационалдық сипаты Құрама штаттардың білім
тарихымен негізделген, басқарудың теориясы мен тәжірибесі әртүрлі
мемлекеттер маманарын мен олардың ұжымдық шығармашығын осы сала аясында
біріктіруден байқалады. Қазіргі заманғы АҚШ-тың кәсіби ортасы менеджменттің
қалыптасуының үшінші сатысына, әртүрлі білім саласының мамандары арасында
өзара әрекетін қамтасыз ететін ақпараттық қамтамасыз ету және ақпаратты
өңдеуге көшті.
Американдық корпорациялардағы негізгі мәселелердің бірі орталықтандыру
және орталықтандырмау факторларының маңызды қатынасын анықтау болып
табылады. Әрине, бөлімдер мен оның қызметін шектейтін қатал
орталықтандырылған құрылым менеджерге қосымша міндет алуға мәжбүрледі.
Басқарудың орталықтандырылмаған ұйымдық құрылымы оның оның әр мүшесі өзіне
міндет қабылдайды, өзінің әлеуетін толық пайдаланып, жүзеге асыруға,
өндіріске өзінің ойлары мен пікірін ендіре алатын ортаның құрылуына
мүмкіндік тудырады.
Бірнеше он жыл бұрын АҚШ-та өндірісті ұйымдастыру қызметінде еңбек
өнімділігін арттыруды қамтамасыз ету маңызды болып саналды. Қазір бұл
корпорацияның тек еңбектің өнімділігін ғана арттыру формасы осы елге
қиындық тудыруда. Ұйымдастырудағы кішігір және қарапайым жоспарында
фирманың басқару артықшылығында барлық қорларды пайдалану, сапалы және
уақытылы шешім қабылдаудың жоғарығы сатысы мекеменің жандануы мен дамуына
әкеледі. Корпорацияда қиындық туындаған кезеңде басқару аппараттарының саны
артады. Сарапшылардың пікірінше орталықтандырылған биліктің дамуы
компанияның бәсекелестік қабілетін төмендетеді. (Сондай-ақ мемлекетте де
орталықтандырылған билік сол елдің бәсекелестік қабілетін жоғалтады. Яғни
тек қана орталықтан басқарылған болса ешқандай демократиялық процестерге
сәйкес емес, ешқандай қоғамдық өзара түсіністік пен даму болмайды. Мысалы
мемлекеттік басқаруда атқарушы органнан бастап жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесіне көшуі осының нәтижесі болып табылады).
Басқару процесін зерттесек, американдық социологтардың пікірі қоғам
және экономиканың дамуы менеджментке көбіне міндетті дегенге саяды.
Менеджмент және капитал – Америка дамуының негізін құрайтын түсікітер.
Жалпы американдық менеджментіне қысқаша сараптамалық қорытынды жасасақ,
менеджер барлық қызметтің сәтілігін құраушы жеке тұлға ретінде қарауға баса
назар аударумен ерекшеленеді, сондай-ақ қысқа мамандық және әркімнің жеке
жауапкершілігі, өндірісті және мамандарды басқарудың қатаң жәе формалды
құрылымы етінде қарайды.
Ресейдің басқару тарихы
Ресейлік басқару дәстүрін қарастырғанда Ресей тарихындағы совет
кезеңінің (19171991) жеке меншіктің болмағандығын айта кеткен жөн. Ал ол
кезеңде басқару ғылымы әлем бойынша қарқынды дамып жатты. Сондықтан
Ресейдің мемлекеттік басқару дәстүрін қарастырамыз. Ресейлік менеджменттің
негізгі дәстүрі сонау Петр заманынан қазірге дейін өзгеріссіз қалып отыр.
Біріншіден, мемлекеттің ел экономикасының дамуындағы рөлі зор. Петр І
құрған мемлекеттік мануфактура заманында өндірістің ауқыымды бөлігі
мемлекеттің қарамағында болды. Осының аяғы ме мемлекетпен ажырағысыз
байланысты басқарудың қатаң жүйесі қалыптасты.[xi]
Ресейлік басшылардың ағайынгершілік саясаты, ішкі рыноктағы
бәсекелестікті жойып, бұның бәрі басқарудағы жаңа идеялардың тууына кедергі
болды. 1917 жылы Октябрь революциясы да ұлттық басқару мектебінің дамуын
тежеді. Жас Кеңес республикасын экономикалық дағдарыс және құлдырау,
ешқандай жеке меншік болмаған, барлық өндірісті қайта өндірісті
ұйымдастырудың нақты жолы бір партиялық жүйемен бірлесіп, мемлекеттік және
өндірістік басқару жүйесін қатаң және сатылы қылды. Өнірістің қарқынды
дамуы шұғыл тәртіптік шараны талап етті. Бұл басшының өзінің басқарып
отырған шаруашылығын жекешелендіруге әкелді. Міндеттерді нақты тарату,
өндірісті басқаруда мемлекеттік органдардың тар шеңберлі мамандануына
себепкер болды.
Жаңа экономикалық саясат мемлекеттің бұл бағытын аздап болса да
өзгертті, бірақ көптеген жекеменшік мекемелер мемлекеттің қарауында қалды.
Бұл қысқа кезең дәстүрлі басқаруға еш өзгеріс әкелген жоқ. Әрине әр қолға
алған жұмыс қарсылықтарды тудырмай қоймайды. Жоғарыдан жіберелетін шындыққа
сәйкес келмейтін жоспары шаруашылықтың қызметінің нәтижесін бұрмалаушылыққа
әкелуі мүмкін. Басқару аппаратының артуы қажет емес қағаздар мен нақты емес
және бұрмаланған мәліметтерге негізделген қайта жасалған есептерге толы
болады. Мұның бәрі аштыұ пен демократияның қыспақта болуы елді экономикалық
дағдарысқа тіреуі мүмкін.
Экономиканы дамыту үшін бастапқы тарихи тәжірибеге ұқсас тәсіл:
мемлекеттің экономиканы қатаң бақылауы, үкіметтің отандық өндіріске қатысты
туысқандық байланасты, басшылықта көшбасшылық күшті жеке тұлға және тағы да
басқа ретінде бағытталуы.
Жалпы орыс менеджментінің мынадай бейнесі елестейді: жеке
жауапкершілік және басшылықтың бағытталуы және міндеттерді анық тағайындау;
қатаң басқару структурасы, байланыстың баяулығы.
Жапон менеджменті
Жапон менеджменті кез-келген елдегі сияқты, оның тарихи ерекшелігін,
мәдениетін және қоғамдық психологиясын көрсетеді. Ол сол елдің тікелей
қоғамдық-экономикалық қалыптасуына байланысты. Басқарудың жапондық тәсілі
негізінен еуропалық және американдық менеджменттен ерекше. Табиғи
ресуртсарға тапшы елде дәстүрлі түрде мына ұстаным басымдыққа ие: біздің
байлығымыз – адам ресурстары. Жапондық менеджмент саласының маманы Хидеки
Йосихараның пікірінше жапондық басқарудың алты сипатты белгісі бар.
Жұмыспен қамту кепілдігі және сенімділік жағдайды қалыптастыру. Мұндай
кепілдік еңбек ресурстарының тұрақтылығы мен кадрлардың тұрақтамауын
азайтады. Тұрақтылық қызметкерлер мен жұмысшыларды ынталандырады, ұжымдық
біртұтастықты бекітеді, қтардағы жұмысшылардың басшылықпен қарым-қатынасын
үйлестіреді. Бұл вертикалді жоғарылаудың толық мүмкіндігін тударады,
жұмысшылардың компаниямен біртұтастық сезімін күшейтуге ынтыланады.
Жапондықтардың пікірінше компания қызметін жетілдіруде маңызды болып
саналатын тұрақтылық басқару деңгейінің қызметкерлері мен қатардағы
жұмысшылардың арасындағы өзара қарым-қатынасының жақсаруына әсер етеді.
Тұрақтылық басқару ресуртарының сандық және сапалық артуына мүмкіндік
тудырады, бір жағынан асы маңызды мақсатқа саналы бағыттылу тиімділігін
арттырады. Жапониядағы жұмыспен қамту кепілдігі өмір бойы жалдауды
қамтамасыз ету – бірегей, өте сирек және еуропалық ойлау қабілетіне
түсініксіз болып табылады.
Корпорацияның жариялылығы және құндылығы. Егер барлық басқару деңгейі
және жұмысшылар мемлекеттің саясаты мен қызметі жайлы ортақ ақпараттық
қорды пайдаланса, оған қатыса алады және белгілі бір жалпы жауапкершілік
ортасы қалыптасады. Бұл өзара әрекетті жақсартады және өніділікті
арттырады. Мұндай жағдайда үнемі басшылардың халықпен кездесуі, кеңесуі
айтарлықтай нәтижесін береді. Жапондық басқару жүйесі сондай-ақ барлық
қызметкерлерге ұжымдық құндылықтарды түсіну негізін құруды: сапалы қызмет
көрсету артықшылықтары, тұтынушыларға жағдай жасау, қызметкерлердің
басшылықпен әріптестігі, бөлімдердің әріптестігі мен өзара қарым-қатынасын
қамтиды. Басқару барлық деңгейде үнемі ұжымдық құндылықтарды арттыру мен
қолдауға талпынады.
Ақпаратқа негізделген басқару жүйесі. Мәліметтерді жинау және оны
жүйелі пайдалануда экономикалық тиімділікті арттыруға және өнімнің сапалы
сипаттамасын аса баса назар аударлады. Көптеген команиялар ақпарат жинау
жүйесін алдыға қойған, бұл тауар сатылымға түскен кезде әрбір тетігіне
тыңғылықтылығына кім жауапты екенін анықтауға көмектеседі. Сондықтан
белгілі бір ақауға жауапты адам ғана емес, оның шығуының негізгі себебі де
тез арада анықталды және болашақта мұндай жағжайда болдырмау үшін шешім
қабылданады. Сол себепті түсінбеушілік жағдай туындамау үшін барлық
сатыдағы орган ақпараттық қамтамасыз ету жұмысымен айналасады. Басшылар
белгілі бір қиындықтың алдын алу үшін ай сайын кіріс материалдарын, өндіріс
көлемін, сапасы мен таза табысты тексеріп отырады.
Сапаға негізделген басқару. Жапон компанияларының басшылары сапаны
қадағалауға аса көңіл аударады. Өндірістік процестерді басқарудағы олардың
басты тапсырмасы сапа туралы нақты мағлұмат. Басшының жеке беделі сапаны
қадағалауға күш жұмылдырумен бағаланады, нәтижесінде берген аймағының аса
жоғары сапаллы болуы маңызды. Ол үшін басшының үнемі болуы қажет. Қандай да
бір қиындықтың жедел арада шешілуі және бір мәселенің туындаған кезде
бірлесе шешу үшін жапондықтар көбінесе басшыны өндірістік мекемеге
орналастырады. Әр мәселені шешу үшін жаңашылдыққа бет бұрып отырады.
Жапонияда қосымша жаңашылдықты ұйымдастыру үшін тың ұсыныстар жүйесі және
сапа үйірмелері кеңінен қолданылады.
Тазалық пен тәртіпті сатауға негізделген басқару жүйесі. Жапондық
тауардың сапалылығының негізгі факторларының бірі өндірістің тазалығы мен
ондағы тәртіп болып табылады. Жапондық өндіріс басшылары тауардың
сапалылығының кепілі болатын тәртіпті орнату және тазалық пен тәртіптің
арқасында өнімділікті арттыруға бейім.[xii]
Жалпы жапон менеджменті адамдар арасындағы өзара қатынасты жақсартуға
негізделген: түсінікстік, топтық бағыт, қызметкерлердің моральдік
құндылығы, жұмыспен қамту тұрақтылығы және қызметкер мен басшының
арасындағы байланысты үйлестіру.
Жапондық басқарудың бірден бір ерекшелігі еңбек ресурстарын басқару
болып табылады. Жапондық корпорация өздерінің қызметкерлерін басқару өнері,
яғни олардың кейінгі келгені болса да барыша тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ету. Мақсатқа жету үшін жапондықтар американдық басқару үлгісін
де ескермей қоймайды. Американдықтардың мамандарды басқару тәсілін, соның
ішінде жалақының тиімді жүйесін, еңбек және жұмыс орындарын сараптауды
ұйымдастыру, қызметкердерді аттестациялау, тағы да басқа үлгілерін
пайдаланады. Бірақ американдық және жапон менеджменті арасында үлкен
айырмашылық бар. Жапондық корпорация өздерінің қызметкерлерінің компанияға
дегн адалдығын қолданады. Қызметкер мен корпорация арасындағы әділдік берік
моральдік қатынасты және жоғары тиімділікті арттырады. Жапондық басқару
жүйесі әділдікті фирманың мүддесі үшін құрбандық деңгейіне дейін арттыруды
көздейді.Сондайақ жапондық басқару жүйесінің батытсық жүйеден ерекшелеп
тұратын айырмашылығы бар: сапаны барлық фирма деңгейінде басқару барлық
шерптің атсалысуы, маман даярлау және сапаны басқару тәсіліне оқыту, сапа
үйірмелерінің қызметі, статистикалық тәсілдерді пайдалану, сапаны
басқарудың жалпыхалықтық бағдардамасы.
Жапонияда бедел және билік сіңірген еңбекпен емес, еңбек стажымен
бағаланады. Барлық басшы білікті адам бола бермейді. Ол көбінесе өзінің
бизнесінің табыстылығын түсіндіре алмайды нағыз жұмыс оған бағынушылардың
арқасында жүзеге асады. Сондықтан көшбасшының өзі адамдарды басқара білу
үшін мықты менеджер болуы керек. Қорыта айтқанда жапондық басқару жүйесі
мәселені ұжымдық шешу және ұжымдық құндылықтар жеке тұлғалық дәрежеге
жеткізуге бағытталады. Басқарудың икемділігімен және нақты кері байланыспен
ерекшеленеді.
Осыған байланысты экономикалық дамудың жоғары сатысында тұрған
елдердің тәжірибесіне жүгінген тиімді болады. Осындай елдердің бірі Жапония
болып табылады. Соғыстан кейінгі күйзелістен бастап дамыған капиталистік
қоғамға дейінгі жолдан өткен Жапония экономикасының тәжірибесін зерттеу
ғылыми тұрғыдан қызығушылық туғызып қана қоймай, сонымен бірге Қазақстан
экономикасында қалыптасқан күрделі жағдайдан шығудың жолын іздеуде белгілі
бір дәрежеде көмектеседі.
Жапония жеңіліс тапқан Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін бұл ел
көптеген дүниежүзілік державалардан (АҚШ, Англия, Франция...) өзінің
экономикалық дамуы жағынан артта қалды. Соғыстан кейінгі 20 жылдың ішінде
нарықта Америка Құрама штаттары билік жүргізіп келді және нарықта еңбек
өнімділігінің тұрақты өсімі сақталып келді. Әлемдік экономикадағы жағдай
мен еңбек өнімділігіндегі көшбасшылық кенеттен өзгерді. 60-шы жылдардың
аяғы мен 70-ші жылдардың басында әлемдік нарықты Жапонияда әкелінген
тауарлар жаулап алды, олар көптеген көрсеткіштер бойынша анағұрлым сапалы,
сонымен бірге басқа елдерде, атап айтқанда АҚШ-та өндірілетін ұқсас
тауарлармен салыстырғанда арзанырақ болды.
Жапония экономикасы бүкіл әлемнің зерттеуші-экономистерінің көңілін
өзіне аудартты, Жапонияға жеткілікті қысқа уақытта жоғары деңгейде дамыған
индустриалдық державаға айналуына көмектескен механизмдер ерекше
қызығушылық туғызды. Жапондық экономикалық ғажайыптың негізгі
себептерінің ішінде зерттеушілер бірнешеуін бөліп көрсетеді. Біріншіден,
сыртқы фактор орасан зор рөл ойнады, соғыстан кейінгі кезеңде Жапония бір
жағынан АҚШ тарапынан басқыншылық режимде болды, сонымен бірге Америка
үкіметінен де Америка өнеркәсібінен де қатты қысым көрді; 60-шы жылдардың
соңы мен 70-ші жылдардың басы кезеңінде Жапония АҚШ-тан үлкен мөлшерде
қарыз алды, осылайша Америка үкіметі Жапонияны Вьетнамға қарсы соғыста
маңызды стратегиялық және әскери-шикізат факторы ретінде пайдалануға
тырысып бақты. Екіншіден, - бұл адами фактор, Жапонияда кәсіби білікті және
арзан жұмыс күші өте көп болды. Үшіншіден, еңбектің жоғары өнімділігі, 1970
жылдан 1975 жылға дейін ол 7, 2 есеге өскен (АҚШ-та ол 2 есе ғана).
Төртіншіден, мемлекеттік реттеу мен экономиканы жоспарлау өте үлкен рөл
атқарды. Бесіншіден, ғылыми техникалық әлеуеттің дамуы мен өндіріске жаңа
технологияларды енгізу. Алайда, осы себептердің ішінде зерттеушілер
Жапонияның дамуында алдыңғы қатарлы рөл атқарған тағы да бір факторды бөліп
көрсетті – ол жапониялық басқару жүйесі.
Жапония экономикасын зерттеушілер, оның ішінде жапондық менеджмент
жөніндегі шетелдегі ең атақты мамандардың бірі Уильям Оучи жапондық
экономиканың жетістіктері, ең алдымен, ерекше жапондық басқару жүйесін
ресімдеудің және оның қызмет етуінің нәтижесінде мүмкін болды деп санайды.
Жапондық менеджментті мұқият әрі тиянақты түрде зерттеу барысында жапондық
басқару жүйесі – бұл дәстүрлі, этномәдени жапондық дәстүрлер мен сырттан
келген идеялардың синтезі екені байқалады, ал көптеген рационализаторлық
жапондық басқару әдістері менеджмент жөніндегі ескі оқулықтардан алынған
идеялардың жапондық жүйеге бейімделген әдістер болып табылды. Осыған
байланысты жапондық басқару модельдерін, оның негізгі принциптерін, оның
түп-тамырын және қайнар көздерін зерттеу жапондық жүйенің негізін қалаушы
кейбір принциптерді қазақстандық кәсіпорындарды басқару жүйесіне енгізуге
және бейімдеуге ұмтылу тұрғысынан маңызды болып табылады және зерттеулер
үшін белгілі бір қызығушылық туғызады.
Жапондық менеджмент салыстырмалы жақын уақытта ғана отандық
зерттеушілердің назарын өзіне аудартты. Оның себебі, мүмкін, жапондықтар
үшін айқын болып келген оның тиімділігі басқа елдер үшін бірден түсінікті
болмауынан да шығар. Жапонияда үстемдік еткен өндіріс пен қызметкерлерді
басқару жүйесі архаизмдік деп саналды. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін
жапондық менеджментпен айналысқан басқару саласындағы шетелдік мамандар
даму деңгейіне қарай дәстүрлі әдістер біртіндеп жоғалады деп сенімділікпен
айтып келген еді, алайда, олай болмай шықты және 60-70-ші жылдардың
мерзімдік баспа материалдары мен монографияларда нихотеки кэйэй -
жапонша басқару немесе жапондық басқару стилі деген термин пайда бола
бастады.
Жапондық басқару жүйесін зерттеуді шартты түрде бірнеше топқа бөлуге
болады:
Бірінші топқа Жапонияның экономикалық және саяси тарихына арналған
еңбектерді жатқызуға болады. Жапонияның экономикалық және саяси дамуы
бөлігінде берілген осы типтегі жұмыстарда белгілі бір деңгейде жапондық
басқару моделінің даму аспектілері қозғалады. Әлемдік нарықта Жапонияның
жетістіктеріне деген қызығушылықтың артуына байланысты 70-ші жылдары
жапондық экономиканың дамуы мәселесіне арналған отандық зерттеушілердің
жұмыстары да жарық көре бастады. Жыл сайын өткізілетін Жапония шарасында
1978 жылы М.В. Сутягинаның Соотношение сил монополистических групп[xiii]
атты мақаласы жарияланды. Сонымен бірге Я.А. Певзнердің Государственно-
монополистический капитализм в Японии[xiv] атты теориялық еңбегін айта
кеткен жөн. Бұл еңбек Япония: экономика и политическая история атты
жинаққа кіргізілген. Певзнердің жұмысы жапондық экономика құрылымының
сипаттамасына және Жапония мемлекеті мен монополиялық топтарының арасындағы
қатынастарды реттеуге арналған.
Жұмыстардың келесі тобына жалпы жапондық басқару жүйесінің сипаттамасы
мен оның негізгі принциптеріне арналған зерттеулерді жатқызуға болады. Бұл
негізінен орыс тіліне аударылған шетелдік зерттеушілердің жұмыстары. 80-ші
жылдардың екінші жартысында жапондық зерттеуші Т. Кононың Стратегия и
структура японских предприятий атты кітабының аудармасы шығады. Аталған
жұмыс жапондық кәсіпорынның барлық деңгейіндегі басқару әдістерін жете
талдауға арналған. Компанияның жоғары басшылығының кәсіпорын стратегиясын
дайындау процесіне ерекше назар аударылады.
М. Шонбергердің Японские методы управления производством[xv] атты
еңбегін ерекше атап өтуге болады. Бұл еңбек 1988 жылы орыс тіліне
аударылған. Автор жапондық жүйенің өмір бойы жалдау, топпен шешім қабылдау
және кәсіпорынның барлық деңгейінде сапаны бақылау секілді принциптерін жан-
жақты сипаттауға жеке тоқтала отырып, жапондық кәсіпорынның ішіндегі
басқарудың негізгі механизмдерін нақты бөліп қарастырады.
Р. Шимизудың Высшее управление японскими фирмами[xvi] атты еңбегі
белгілі бір дәрежеде қызығушылық туғызады. Автор әлеуметтік құрамды,
қоғамдағы жағдай мен жапондық корпорациялардың жоғары басқарушыларына тән
белгілерді сипаттайды, басқару иерархиясының жоғары буынына ерекше көңіл
бөле отырып, жапондық менеджменттің негізгі принциптерін жеткілікті түрде
жете талдайды. 1993 жылы У.Оучидің Методы организации производства
японский и американский подходы атты кітабының аудармасы шықты. Бұл
зерттеу қазіргі уақыттағы жапондық басқару жүйесіне арналған жұмыстардың
ішіндегі ең үздігі болып табылады, ал, Уильям Оучи жапондық менеджментті
зерттеушілердің едәуір білікті өкілі болып табылады. Оучи өзінің еңбегінде
басқарудың негізгі принциптеріне: Х теориясы мен Y теориясына сипаттама
береді және шартты түрде Z теориясы деп атай отырып, ерекше жапондық
басқару жүйесін бөліп көрсетеді. Сонымен қатар, Оучи американдық жүйе
принциптерімен салыстыруды пайдалана отырып, жапондық менеджменттің негізгі
принциптерін жеткілікті дәрежеде жете сипаттап береді. Алайда, автор
жапондық басқару жүйесінің дәстүрлі түп-тамыры туралы мәселеге аз көңіл
бөлгенін айта кеткен жөн.
Сонымен бірге 90-шы жылдардың басында осы саладағы орыс мамандардың
еңбектері жарық көре бастады. Олардың ішінде
В. Вахрушевтың Принципы японского управления зерттеуі және
В.А. Пронников пен И.Д. Ладановтың Управление персоналом в Японии
[xvii] атты еңбегін ерекше атап өтуге болады. Жұмысшыларды ынталандыру,
корпоративтік сананы қалыптастыру, кәсіпорынның ішінде болашақ
менеджерлерді алға шығару қарастырылады. Авторлар аталған мәселенің
психологиялық аспектілеріне ерекше көңіл бөледі.
Жапондық басқару жүйесінің белгілі бір принциптерінің сипаттамасына
арналған жұмыстарды жеке бөліп көрсетуге болады (өмір бойы жалдау,
жоспарлау, сапаны бақылау, топпен шешім қабылдау). Бұл топта менеджмент
саласындағы жапондық маман И. Каорудың Японские методы управления
качеством атты зерттеуін ерекше көрсетуге болады. Бұл жұмыста автор
жапондық басқару жүйесінің негізгі құрамдас бөліктерін суреттеу кезінде
жапондық кәсіпорындардағы менеджерлер тарапынан сапаны бақылау процесін
сипаттауға жеке тоқталып өтеді. Отандық зерттеушілердің ішінде Т.Н.
Матрусованың Япония: материальное стимулирование в фирмах еңбегін айтып
өтуге болады. Автор еңбекке ақы төлеу, материалдық мүдделілік пен жапондық
кәсіпорындардағы қызметкерлерді көтермелеу мәселелеріне ерекше көңіл
бөледі.
Бөліп көрсетуге болатын тағы бір жұмыстардың үлкен тобы бұл тікелей
менеджментке арналған жұмыстар. Оларда жапондық басқару жүйесі басқарудың
мүмкін болатын модельдерінің бірі ретінде берілген. Бұл зерттеулерде
жапондық басқару моделінің принциптері туралы мәліметтер өте көп жағдайда
жалпылама, суреттеу түрінде келеді, ал жұмыстардың өздері көптеген жағдайда
оқу құралдары болып табылады.
Бұл топ зерттеушілерінің арасында В.Н. Чернышевтың Человек и персонал
в управлении атты еңбегіне ерекше көңіл бөлу керек. Бұл зерттеу жапондық
менеджменттің негізгі принциптері туралы жеткілікті толық мәліметтерді
қамтиды. Жұмыста негізгі көңіл менеджмент пен менеджер кәсіпорынды басқару
жүйесінде қандай рөл атқаратынына бөлінеді. Сонымен бірге 1997 жылы жарық
көрген, менеджмент тарихына арналған екі жұмысты ерекше атап өтуге болады.
Бұл жұмыстарда жапондық басқару жүйесі туралы бірқатар мәліметтер бар.
Біріншісі – бұл Э. Уткиннің История менеджмента[xviii] және екіншісі
Валовыйдың редакциясындағы История менеджмента* еңбегі. Бұл еңбектер оқу
құралдары болып табылады, бұларда экономиканың құрамдас бөлігі ретіндегі
менеджменттің даму тарихы нақты көрсетілген. П. Журавлевтың Мировой опыт в
управлении персоналом еңбегі де белгілі бір қызығушылық туғызады. Автор
шет елдерді, оның ішінде Жапонияны мысалға келтіре отырып, кәсіпорындар мен
фирмаларда қызметкерлермен жұмыс істеудің негізгі принциптерін ашып
көрсетуге тырысады.
90-шы жылдардың басынан бастап жапондық басқару жүйесінің кейбір
аспектілері туралы мәліметтер мерзімді баспаларда да жариялана бастағанын
айта кету керек.
Мерзімді баспа беттерінде жарияланған материалдар белгілі бір
мәселелер жөніндегі мақалалар болды. Өз кезегінде оларды тілшілер мен
журналистердің мақалаларына және мамандар, сарапшылар, экономистердің
мақалаларына бөлуге болады. Мерзімді баспа құралдарына жарияланған және
жапондық басқару моделімен байланысты мәселелерге арналған мақалалардың
ішінде 1990 жылы Союз журналының №17 санында жарияланған Н. Герогиннің
Япония, что такое пожизненный найм атты мақаласын айтып өтуге болады.
Автор жапондық басқару жүйесінің басты принциптерінің бірі - өмірлік жалдау
механизмін жеке қаратырады. 1992 жылы Новый мир журналында Ю.
Спекончуктың В ожидании чуда атты мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада
автор Жапонияның қазіргі заманғы экономикалық ахуалына сипаттама беріп,
осының негізінде жапон экономикасының жақын болашақтағы дамуына болжам
жасайды. Осы жылы Вопросы экономики журналында Н. Ёнемура мен Х.
Цукамотоның орыс тіліне аударылған Опыт послевоенной Японии в
реформировании экономики* атты мақаласы жарияланады. Жапондық авторлар
соғыстан кейінгі кезеңде жапондық үкімет қолданған экономиканы
реформалаудың негізгі механизмдерін ашып көрсетуге тырысады.
Жапондық басқару моделінің дәстүрлі-мәдени түп-тамыры. Жапондық
бсқару жүйесін сырттан әкелінген идеялар мен мәдени салт-дәстүрлердің
синтезі ретінде қарастыруға болады. Сондықтан Жапонияның қазіргі заманғы
басқарушылық ойларының табиғатын түсіну үшін осы елдің дәстүрлі
мәдениетінің кейбір белгілеріне терең ұғыну керек.
Жапонияда қолданылатын ғылыми техникалық прогресс жағдайындағы
басқарушылық қызметті ұйымдастыру әдістері еңбекті ұйымдастырудың дәстүрлі,
ұлттық және қазіргі заманғы формаларымен тығыз байланысты. Мұнда бірлескен
қызметтің бекітілген формасының ерекшеліктерін түсіну үшін басқарудың жалпы
принциптеріне, ірі қоғамдық өндірістің даму және ғылыми техникалық прогресс
заңдылықтарына ғана емес, сонымен бірге ұйымдастырушылық басқару қызметінің
формасы мен сипартында айтарлықтай із қалдырған тарихи-мәдени және
этникалық қайнар көздерге де назар аудару керек.
Осыған байланысты көптеген авторлар, оның ішінде жапондық менеджмент
саласындағы үлкен зерттеушілердің бірі У. Оучи жапондықтар тілі, әдебиеті,
тарихи дәстүрлерінің, тұтас бағыттық жүйесінің, діни сенімінің жалпылығынан
көрініс табатын ірі этникалық біркелкілікті білдіретіндігіне көңіл бөледі.
Әртүрлі қызмет түрлеріне қолданылатын, осы ортаның өзінде жұмыс істейтін
адамдарда жекеге қарағанда топтық құндылықтарға басымдық беру, жеке адамның
мүддесін топтың мүдделерімен теңестіру; қарама-қайшылықтарды дау-дамай
арқылы шешуге қарсы үйлесімділік пен ымыраға келуге басымдық беру; өзін-өзі
жетілдіру және борыш, үлкендерді құрметтеу, барлық күш-жігерін және
қабілеттерін толығымен сала отырып, еңбек ету қажеттілігі принциптерін алға
қою қалыптасқан. Нақ осы белгілер жапондық патернализм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе (7 бет)
І тарау
Менеджмент және менеджменттің ұлттық ерекшеліктері
1.1. Менеджмент ғылымы және оның даму кезеңдері, бағыттары
1.2. Батыс және шығыс менеджментінің ерекшеліктері
1.3. Қазақ хандығының қоғамдық құрылымы және қазақ халқының басқару
тарихындағы менеджменттің үздік үлгілері
ІІ тарау
Қазақстан Республикасының мемлекеттік менеджменті және басқарудағы
ақпараттық саясат
2.1. Мемлекеттік менеджмент және Қазақстан Републикасының мемлекеттік
басқару жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері (Қазақстан Республикасының
мемлекет құрылымы және мемлекеттік менеджменті)
2.2. Ақпараттық қоғам қалыптастырудағы Әкімшілік реформалаудың
коммуникациялық тәсілдері (Әкімшілік реформалау – ақпараттық қоғам құрудың
негізі ретінде)
2.3. Қазіргі Қазақстан Республикасының мемлекеттік менеджменттің даму
бағыттары мен перспективасы
Қорытынды (7 бет)
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Тақырыпты зерттеу деңгейі
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздемесі. Диплом жұмысында
мемлекеттік менеджмент мәселесіне ғылыми көзқарас белгілі шетелдік және
отындық ғалымдардың еңбектерін, зерттеу, сараптау, өзгеріс енгізу негізінде
құрылды. Зерделеу және сараптау авторлардың зерттеу бағыттарын біріктіретін
бірнеше жолдарды анықтауға көмектесті. Бірінші бағытқа мемлекеттік
басқарудың теориясы мен методологиясын қалыптастырудағы зерттеу жұмыстарын
жатқызамыз. Екінші бағытқа мемлекеттік сектор мен тиімді мемлекеттік
басқарудың тәртіптерінің жиынтығын барабар көрсететуге құрылған авторлардың
зерттеулерін біріктіреді. Үшінші бағытқа қолданбалы сипаттағы жұмыстарды,
төртіншіге – аймақтық маңызы, бесіншіге – ғаламдық мәнін, ал алтыншыға –
индустиалды-инновациялық дамуды ғылыммен қамтамасыз етудегі еңбектерді
қарастырамыз.
Бұл көпсалалы мәселеге қатысты бірнеше сауалдар туындап, өз жауабын
толыққанды тапқан жоқ десе болады. Сол себепті теориялық, методологиялық
зерттеулерді шығармышылық тұрғыдан түйсіну маңызды болып отыр. Мемлекеттік
сектордың қазіргі заман талаптарына сәйкес басқару тәсілі және формасын,
негіздерінің сәйкестік деңгейін анықтау. Басқару шешімдерін жасау
мақсатында мемлекеттік секторды жүйелеу және теориялық, методологиялық
қырларын терең анықтап алу қажеттігі байқала бастады. Қойылған мәселені
шешуде ғылыми тәсіл қолдану жаңа заманға лайық қызмет ететін мемлекеттік
басқару органдарының мемлекет саясатын жүргізуде ғылыми негіздемесі
болмайтын тиімсіз араласу шараларын азайтады.
Жоғарыда айтылғандар тақырыпты таңдауға, мақсатын қоюға, сондай-ақ
негізгі зерттеу тапсырмасын анықтауға көмектесті.
Зерттеудің мақсаты. Менеджмент сөзі біздің тілдік қорымызға
енгеніне біраз болды және әртүрлі ақпарат көздерінде менеджмент синонимі
ретінде басқару, басшылық сөздерін пайдаланады. Қалай болғанда қазіргі
заманда жаңа заманға лайық терминдерді пайдалану көптеп кездесуде және ол
заңдылық десе болады. Бұл екі терминнің тең мағынада қолданылуы қажет пе
жоқ па, міне бұл да зерттеу жұмысымның арқауы болып отыр. Соны анықтау
мақсатында бірнеше шетелдік авторлардың анықтамасына тоқталып, ара-жігін
ашуды көздедім. Менеджменттің әр салада қандай мағынада қолданылатына және
оның балама синонимдерімен салыстыру барысында менеджмент сөзінің түпкі
мағынасы бір, тек нарық замамына бейімделген қоғамда оның көптеп көрініс
тауып отырғанына көзімңздң жеткізуге болады. Сондай-ақ мемлекеттік
менеджмент мемлекеттік бақарудың қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің
тәжірибесінде және тілдік қорында тең мағынада қолданылып отырғандығын
байқауға болады.
Зерттеудің міндеттері
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Зерттеудің әдіс-тәсілдері
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
І ТАРАУ
МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. 1. Менеджмент ұғымы және оның даму кезеңдері мен бағыттары
Соңғы уақытта біздің сөздік қорымызға менеджмент, менеджмент
ұғымдары тез енді. Менеджмент сөзін қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда
басқа біреу арқылы өз мақсатына жету болып шығады екен. Алайда сөзбе сөз
аудару сөздің түпкі төркінін әрқашан дәл бере бермейді.
Менеджмент (басқару) ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус,
яғни қол, күш деген сөзінен шығып, алғашында мал бағу саласында, дәлірек
айтсақ ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдіреді. Кейіннен бұл атау
адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың
ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.
Қай саланың болсын өзінің басқарушылық тарихы болады. Көпжылдық тарихы
бар батыс елдері қалыптасқан тұрақты менеджменттің арқасында даму көшінің
басында келеді. Жалпы менеджмент сөзінің анықтамасына келетін болсақ,
менеджмент ағылшын сөзі латынның манус - қол деген сөзінен шыққан, яғни
басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы деген мағынаны
білдіреді.[i]
Профессор Л. И. Евенкомның айтуынша менеджмент - бұл еңбекті,
ақылды, басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойылған
мақсатқа жету іскерлігі. Менеджмент – орыс тіліндегі басқару, меңгеру,
ұйымдастыру деген мағыналас сөздерді білдіреді.
Менджмент – бұл сондай-ақ кез-келген саланың жұмысын үйлестіру мен өз
міндетін жүзеге асыруға көмекші ілім болып табылады. Ал осы саланың маманы
менеджер – шаруашылықта, әсірісе нарықтық өндірісте белгілі бір мақсатпен
және ерекше құрылыммен жұмыс істейді. Ол адамдардың белгілі бір дәрежесі,
әлеуметтік топ, олар басқару бойынша жұмысты жүзеге асурышылар немесе
атқарушылар болып табылады.
Нарықтық экономикада өндірістің дамып, көркеюінде және ірі табысқа
жетуінде менеджер мен маркетологтардың рөлі ерекше. Олардың қызметі:
адамдармен қарым-қатынас, билік және басқару өнері, шеберліктің ерекше
түрі, басқару органы. Маман кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол мақсатқа
жету үшін не істеу керектігін ойластырады, қызметкерлерге нақты міндеттер
жүкетей отырып, оны жүзеге асыруға қамтамасыз етеді.
Ағылшын тіліндегі Оксфорд сөздігінде бұл ұғымға мынадай түсінік
беріледі:
1. Адамдармен қарым қатынас жасау әдісі, үлгісі;
2. Билік және басқару өнері;
3. Шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
4. Басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық
адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді
бірдіреді.[ii]
Егер менеджмент теориясын алғашқы жасаушылардың бірі Ф. Тейлордың
пікірі бойынша менеджмент – іргелі дәл ғылымға, ережелер мен принциптерге
негізделген шынайы ғылым деп есептесек, Дракердің түсіндіруінше – жоғарыда
айтылған элементтері бола тұрса да, менеджмент ғылымнан немесе кәсіптен
гөрі практикаға жақындау.[iii] Ол менеджмент ұғымына кең мағынада түсінік
беруге қарсы болып, оны іскерлік кәсіпшілікке, былайша айтқанда тауар
өндіру мен алуан түрлі экономикалық қызмет көрсетуге жатқызады.
Менеджмент ұғымына Э. Петерсон мен Э. Плоумен кеңірек түсінік берді.
Бұлар батыстағы іскерлік әлемге Бизнес пен менеджментті ұйымдастыру
кітабының авторы ретінде танымал. Олар былай деп жазады: Кең мағынада,
әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән
тенденцияда топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе
тәсілі. Мұндай топтың мысалына үкіметті, алуан түрлі клубтарды және іскер
кәсіпорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес
менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы
ретінде қарастыруға, әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының мақсаттары
мен міндеттері белгіленеді, айқындалады.[iv]
Менеджмент ағылшын сөзінен алғанда латынның манус - қол деген
сөзінен шыққан, яғни басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы
деген мағынаны білдіреді.[v]
Профессор Л.И. Евенконың айтуынша менеджмент - еңбекті, ақылды,
басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойыылған
мақсатқа жету іскерлігі.
Мененджмент – орыс тіліндегі басқару, меңгеру, ұйымдастыру деген
мағыналас сөздерге жақынырақ болып келеді.
Менеджмент – бұл сондай-ақ, Адам баласының білім саласы, өз міндетін жүзеге
асыруға көмекші ілім болып табылады. Менеджмент – менеджер деп қолданып
жатады. Ол адамдардың белгілі бір дәрежесі, әлеуметтік топ, басқару бойынша
жұмысты жүзеге асырушы немесе атқарушы.
Басқырудың осындай жалпы қағидасы, деп атап көрсетеді авторлар,
адамдар тобының алуан түріне түрліше қолданылғанымен, оның түп негізгі сол
қалпында сақталады. Осыған орай белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес
келетін менеджменттің негізгі алты түрі тармақталады:
Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылғанымен, Петерсон
мен Плоуменнің пікірінше, оның қызметі барлық жағынан алғанда менеджменттің
жалпы анықтамасына сәйкес келеді.
Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және
сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
Құрама одақтық (ассоциациялық) немесе клубтық менеджмент. Мемлекеттік
мекемелердегі секілді, мұнда да қызметкерлер тобының іс әркетін
ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
Бизнес менеджмент. Үкіметтіктен және мемлекеттіктен өзгеше келетін
менеджменттің ерекше түрі.
Мемлекеттік мекемедегі менеджмент. Бизнес менеджменттің арнайы түрі.
Жеке меншік әскерлік кәсіпорын функциясымен қоса, мұнда менеджмент сипатына
мемлекеттік және әлеуметтік проблемалар мен ой пікірлер де ықпал етеді.[vi]
Петерсон мен Плоумен былай деп атап көрсетеді: менеджменттегі мұндай
өзгешеліктердің көп жағдайда елеулі айырмашылығы бола тұрса да, бұлардың
барлығы адамның мінез құлқы туралы негізгі алынатын түсініктерге
сүйенеді.
Менеджментке алуан түрде түсінік бергенімен, классиктердің бұл
жөніндегі тұжырымдары көп жағдайда ұқсас келеді. Гальвицияның пікірінше,
басқару процесі өнер, оның басты мәні мен мазмұны нақты жағдайға қарап
ғылымды (басқару саласындағы ұйымдық ілім негізін) қолдану.
Менеджмент – нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді басқарудың
теориясы мен практикасы.
Менеджмент нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын
басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.[vii]
Көрнекті американ экономисі В.В. Леонтьевтің анықтамасы бойынша:
Менеджмент бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі,
әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу
мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің,
тәсілдері мен формаларының жиынтығы.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен,
фактілерді жанжақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай ісәркетімен,
басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған теориясымен және
маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын
жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Менеджменттің бірнеше ұғымы бар. Вольфганг Хайер өзінің Еуропада
бизнес қалай жасалады кітабында былай деп жазды: Менеджмент бұл жұмыс
істеп тұрған коммерциялық кәсіпорынның арнайы органы. Егер батыста кез
келген кәсіпорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы
бүкіл басшылыққа ден қояды, өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын да тек
басшылар[viii].
Жеке кәсіпорын, өзінің праволық формаларына қарамастан, басшылығы
болуы тиіс. Басқадай басқару түрлерінен іскер кәсіпорын менеджментінің
айырмашылығы сол, кәсіпорынның мақсаты, демек оның басқару міндеті тауар
өндіру немесе қызмет көрсету, басқаша айтқанда, жұртшылықтың қажетін өтеу
немесе рынок арқылы әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру.
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұғымы бұл басшылық.
Қай саланың болсын өзінің басқарушылық тарихы болады. Көпжылдық
тарихы бар батыс елдері қалыптасқан тұрақты менеджменттің арқасында даму
көшінің басында келеді. Жалпы менеджмент сөзінің анықтамасына келетін
болсақ, менеджмент ағылшын сөзі латынның манус - қол деген сөзінен
шыққан, яғни басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы деген
мағынаны білдіреді.
Профессор Л. И. Евенкомның айтуынша менеджмент - бұл еңбекті,
ақылды, басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойылған
мақсатқа жету іскерлігі. Менеджмент – орыс тіліндегі басқару, меңгеру,
ұйымдастыру деген мағыналас сөздерді білдіреді.
Менджмент – бұл сондай-ақ кез-келген саланың жұмысын үйлестіру мен өз
міндетін жүзеге асыруға көмекші ілім болып табылады. Ал осы саланың маманы
менеджер – шаруашылықта, әсірісе нарықтық өндірісте белгілі бір мақсатпен
және ерекше құрылыммен жұмыс істейді. Ол адамдардың белгілі бір дәрежесі,
әлеуметтік топ, олар басқару бойынша жұмысты жүзеге асурышылар немесе
атқарушылар болып табылады.
Нарықтық экономикада өндірістің дамып, көркеюінде және ірі табысқа
жетуінде менеджер мен маркетологтардың рөлі ерекше. Олардың қызметі:
адамдармен қарым-қатынас, билік және басқару өнері, шеберліктің ерекше
түрі, басқару органы. Маман кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол мақсатқа
жету үшін не істеу керектігін ойластырады, қызметкерлерге нақты міндеттер
жүкетей отырып, оны жүзеге асыруға қамтамасыз етеді.
Басқару дегеніміз ұйымның алға қойған мақсатын қалыптастырып, оған
жету үшін қажетті жоспарлау және бақылау процесі.
Менеджмент ғылымы біздің елімізде қоғамды және экономиканы басқару
тетігі ретінде қолданыла бастағанына көп болған жоқ. Дегенмен, ілгері
жылжыған уақыт талабы менеджмент өрісін кеңейтуді талап етуде. Оның мына
төмендегідей бірнеше себептері бар. Біріншіден, еліміз бастан кешіріп
жатқан қазіргі кезең қоғамдық өмірдің барлык салаларындағы серпіліспен және
сапалық өзгерістермен ерекшеленеді. Экономиканы әртараптандыру, жаңарту
және қоғамды демократияландыру үдерісі саяси, экономикалық, әлеуметтік
институттардың түгелге жуығын қамтып отыр. Шаруашылық жүргізудің әкімшіл-
әміршіл жүйесінің көбесі сөгіліп, бір орталықтан қатаң жоспарлау және
өндірістік қызметтің негізгі түрлерін басыбайлы иелену арқылы
монополияландыру өткен күннің еншісіне айналды, экономикалық қатынастарда
ілкімділік бой көрсете бастады. Жалпы мемлекеттендіруден азаматтық қоғамның
институттары мен қарым-қатынастарына көшу Қазақстандағы жаңа нарықтық жүйе
үшін нақты да объективті ақиқат болып табылады. Бұрынғы экономикалық
қатынастардың, институционалдық құрылымның жойылуы, жаңаларының пайда болуы
экономикалық тепе-теңдіктің бұзылуы сияқты құбылыспен қатарласа өрбуде.
Жекелеген елдердегі, оның ішінде Қазақстандағы, экономикалық реформалар
нарыққа көшудіц ғаламдық белгілері мен заңдылықтарына бағына отырып, ұлттық
сипат алуда, ортақ менталитет, шаруашылық жүргізу мәдениеті және бір
аумақтағы тұрақты экономикалық байланыстарды біріктіретін ұлттық мүдделерді
білдіруде. Олардың өзіндік ұйысуының, өмір сүріп, дамуындағы жоғары формасы
ұлттық мемлекет болып отыр. Экономиканың жаңғыртылуы, нарыққа, нарықтық
қатынастарға көшудің проблемалары экономикалық реформаның жалпылама емес,
ұлттық-мемлекеттік факторларынан көрініс табуда. Экономикалық
трансформацияның қолда бар мүмкіндіктер, ұлттық-мемлекеттік ерекшеліктер
арқылы айқындалатын өзіндік стратегиясын жасау идеясын Президент Н.
Назарбаев XXI ғасыр табалдырығында атты еңбегінде ұсынып, жан-жақты
негіздеді. Бұл идея нарықтық қатынастардың нақты ұлттық бағдарламаларын
жасау барысында одан әрі дамытылып, толықтырылатыны күмәнсіз.[ix]
Екіншіден, біздін еліміздегі, сондай-ақ өзге постсоциалистік
мемлекеттердегі әлеуметтік-экономикалық процестер ортақ нысана - нарыққа
бағытталған. Өндірістің негізгі факторларын капиталдандыру негізінде
нарыққа, нарықтық экономикаға бетбұрыс жасау, атап айтқанда, мемлекет және
жеке адам меншіктерінің астасуы бұлардың өзара байланыс жасау, атап
айтқанда мемлекеттің, корпорациялардың және рыноктың өз мүдделерін жүзеге
асыру механизмін талап етеді. Бұл құбылыс әлемдік даму ерекшеліктерінен
бастау алып отыр: өркениетті дүние жаңа әлеуметтік құрылысқа қадам жасауда,
индустриялық қоғамнан постиндустриялық қоғамға көшу жүзеге асуда. Дамыған
елдерде классикалық капитализмнен ерекшеленетін аралас өркениет қалыптасып
келеді. Ол бұрынғы таптық-антагонистік қайшылықтарды жеңуге, формациядан
тыс процестерді, ғылыми-техникалық және әлеуметтік-экономикалық
ілгерілеушіліктің тарихи дамудың қазіргі кезеңіне тән жалпы тенденцияларын
алға ұластыруға бағытталып отыр. Сондықтан да тоталитарлық-мемлекеттік
жүйеден нарықтық жүйеге көшудің жаңа парадигмасын жасау осы аталған
тәжірибені пайдаланбайынша, сондай-ақ ғылыми тұжырымдамаларды зерттеп,
зерделемейінше шешіле қоймайтын түйін болып табылады.
Үшіншіден, реформаның алғашқы кезеңінің қорытындылары нарыққа көшу
қысқа мерзімді қимыл емес, бүкіл әлеуметтік-әкономикалық жүйені қайта
құрудың кезең-кезеңдік, ұзақ та күрделі процесі болып табылатынын көрсетіп
отыр. Соңғы жылдардың тәжірибесі шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесіне
көшу Қазақстанның өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, нарықтық тетіктерді
іс жүзінде пайдаланбайынша мүмкін еместігін көрсетті. Мұның, ең алдымен,
рыноктық қызметке қатысты шаруашылық проблемаларды шешуге кешенді
көзқарасты камтамасыз ететін менеджментке және маркетингке тікелей катысы
бар.
Төртіншіден, нарықтық экономиканың еліміздегі алғашқы қадамдары жаңа
шаруашылық қатынастарды дамытуға бағытталған заңдар мен қаулылар
топтамаларын қабылдаудан басталды. Шетел инвестицияларына жол ашатын
тетіктер жасалып, жеке кәсіпкерлікті дамыту бағдарламалары жүзеге асырылып
келеді. Көнтеген шетелдік каржы-несие мекемелері, ірі фирмалар Қазақстанды
өз өнімдерін өткізетін рынокқа айналдырумен қатар біріккен кәсіпорындар
ашуды да қолға алуда. Осы өндіріс орындарының, сондай-ақ кейбір отандық
ошақтардың тауарлары ТМД елдеріне, ішінара алыс шетелге жөнелтілуде.
Тікелей алыс-берістің арқасында сыртқы рынокқа шығу шаруашылық кызметтік
құрылымы мен түрлерін ғана емес, қызметкерлердің ойлау жүйесін де өзгертті.
Еркін бәсекенің пайда болуы мемлекеттік мекемелеріміз бен
кәсіпорындарымызды, соның ішінде БАҚ-ты нарық жағдайында өнім өткізудің
әлемдік тәжірибеде сыннан өткен менеджменті сияқты тиімді әдісімен
қарулануға мәжбүр етуде.
Осыған байланысты қоғамда жүріп жатқан акпараттық процестерді басқару
мәселесі, яғни ақпараттық менеджментті қолдану күн тәртібіне енуге тиіс.
Менеджмент ғылымы ұйым, жүйе, басқару сияқты негіз қалайтын ұғымдардан
тұрады. Ұйым, біздің мысалымызда бұқаралық ақпарат құралдары -ол белгілі
бір мақсатқа қол жеткізу үшін өз қызметін саналы түрде үйлестіріп отыратын
адамдар тобы. Кез-келген ұйымның мақсаты — нәтижеге жету үшін ресурстарды
қайта өндеу болып табылады. Ұйым қолданатын негізгі ресурстар -адамдар
(адам ресурсы), капитал (ақша ресурсы), материалдық технология және
ақпарат. Аталғандардың төртеуі физикалық ресурстарға, ал бесіншісі -
тұжырымдамалық ресурсқа жатады. Бұл ресурстардың бәрін басқаруға болады.
Сонымен, бұқаралық ақпарат құралдарының басшылығы ғана емес.
тақырыптық блоктарды жүргізуші журналистер де менеджерлер сапына кіреді.
Ұйым - менеджерлердің негізгі әлемі және ол менеджментттің өмір сүруінің
алғышарты болып табылады. Ақпараттық менеджменттің кажеттілігі
компьютерлік мүмкіндіктің кеңеюіне байланысты барабар тұрғыда өсуде.
Ұйымның ең көрнекті мінездемесіне тік және көлденеңге бөлінетін еңбек
бөлінісі жатады. Менеджерлер барлық деңгейлерге және барлық функционалдық
жүйелерге қатысады. Олардың өз тапсырмалары мен рөлдерін қалай орындайтыны
компьютерлік ақпараттар жүйесінің көмегімен шеше алу қабілетіне байланысты.
Басқару дегеніміз — ұйымның (біз қарастырып отырған бұқаралық акпарат
құралдарының) алға қойған мақсатқа басқа адамдар арқылы жету үшін
жүргізетін жоспарлау, ұйымдастыру, түрлендіру және бақылау үдерістері.
Бүгінгі таңда басқарудың тәжірибесі мен теориясының дамуына айтарлықтай
үлес қосатын басқару мектептері процестік, жүйелік және ситуациялық деп
аталатын төрт негізгі тұрғыдан қарастырылады. Басқарудың әртүрлі мектептері
бар. Олар: ғылыми басқару, әкімшілік басқару мектебі, адамдық қарым-қатынас
мектебі немесе мінез-құлық ғылымы, сонымен қатар басқару ғылымы немесе
сандық тәсілдер мектебі. Басқару процестік тұрғыдан бір-бірімен өзара тығыз
байланысты басқару функцияларының үзілмес сериясы ретінде қарастырылады.
Жүйелік тұрғыда басшылар ұйымды әр түрлі мақсаттарға өзгермелі сыртқы орта
жағдайына орай ыңғайланған технология, тапсырмалар, құрылым, адамдар сияқты
өзара байланысты элементтер ретінде қарастыру керек екендігін айқындайтын
болады.
Басқарудың әр түрлі әдістерінің қолайлылығы ахуалдармен айқындалады.
Нақты жағдайда оған сәйкес келетін әдіс өте тиімді болып табылады. Жүйелік
қарастыруға басқару ғылымының дамуындағы қазіргі кезге сәйкес тоқталайық.
Жүйе дегеніміз - әрқайсысы бүтіндік сипаттамасына өзіндік үлес қосатын және
өзара байланысты айнымалылардан құралған белгілі бір тұтастық болып
табылады. Егер олардың біреуі жоқ болса немесе дұрыс жұмыс атқармайтын
болса, онда барлық жүйе дұрыс жұмыс істемейтін болады.
1. 2. Батыс және шығыс менеджментінің ерекшеліктері
Адам қызметінің кез-келген саласының тарихы бар. Өткенсіз бүгін жоқ
дегендей қандай да бір адам қызметінің тарихы туралы нақты түсінік болмай,
оның бүгінгі келбетін түсініп, даму жолын болжау қиын. Әр саланың даму
тарихы туралы жалпы түсініктің болуы маңызды, солардың ішіндегі мағынасы
ауқымды да маңызды басқару, басқау тарихы. Басқарудың қазіргі заманда
кеңінен қолданыс тауып, әлемдік түсінікке ие болған түрлерінің бірі –
менеджмент. Соңғы он жылда менеджмент сөзі (“menegement” ағылшын тілінен
аударғанда – басқару) интернационалдық сипат алды, экономикалық процестерді
басқаруды білдіреді. Ресейде әсіресе Совет одағы кезінде ... мемлекетті
әрбір ас үй қызметкері (аспазшы) басқара алады... деген түсінікпен бұл сөз
аса қолданылмады.[x] Осыдан болар менеджмент тарихында Совет Одағының
басқару тәжірибесі туралы мүлде айтылмайды, оның орнына батыс және шығыс
мемлекеттерінің басқару тарихы туралы сөз қозғалады.
Қазіргі кезде саясаткер, экономистердің телесайыстар мен баспасөз
беттерінде нақты бір менеджменттің түрімен еліміздің даму мүмкіндігі туралы
қызу пікірталастар да жүріп жатыр. Еліміздің басқару стилінде ағылшынның
терминдері көптеп пайдаланып, бедел алып отырғандығы осыдан байқауға
болады. Оны әркім әрқалай түсініп, әртүрлі сипат та беріп жүр. Сондықтан
біріншіден осы ағылшын тілінен енген менеджмент сөзінің мағынасын толық
түсіну үшін авторлардың түсініктемесіне жүгінген жөн. Осындай кең ауқымды
сөздің мағынасын терминдік талқылау мен жан-жақты түсініктемелерін талқылау
маңызды.
Дегенмен біздің елдің басқаруға қатысты ата-бабамыздан басқарудың,
елді ұйыстырудың жолдары мен заңдары бар. Сонымен қатар, ұлттық менталитет,
басқарудың тарихи қалыптасқан теориясы мен тәжірибесінің ерекшелктерін
ескермей, ешбір әлемнің басқар және даму, дағдарыстан шығу бағдарын
қазақстандық басқаруда қолдануға болмайды. Өзімнің магистрлік біту
жұмысымда мен жалпы мойындалған әлемдік басқару мен қазақстандағы басқаруды
салыстыруды көздедім.
Американдық менеджмент
Американдық менеджмент туралы сөз қозғамас бұрын, менеджмент тарихына
ғылым ретінде қараған жөн. Менеджмент өткен ғасырдың соңында Америка құрама
штатында пайда болды. Содан бастап бұл ел менеджменттің отаны болып
саналады. Басқару туралы ғылыми курс 1881 жылы басталды. Оны Джозефер
Вартон ойлап шығарды және алғашында тәжірибеде кең қолданысқа ие болмады.
Тек отыз жыл өткен соң барып оқу пәні ретінде қолданыла бастады. 1886 жылы
кәсіпкер Г. Таун американдық инженер-механиктердің қоғамдық жиналысында
бірінші рет менеджменке барқарудың кәсіби түрі ретінде қараудың қажеттілі
туралы мәселе көтерді. 1910 жылы Луис Брандейс тұрмысқа ғылыми басқару
түсінігін енгізді, ал 1911 жылы Ф. У. Тейлордың Ғылыми басқарудың
негіздері атты еңбегі жарыққа шықты. Басқарудың ғылым ретінде дамуы жалпы
менеджмент саласына айтарлықтай әсер етті. Менеджменттің даму сатысы
әртүрлі басқару мектептері арасындағы түсінбекшіліктің түпкілікті шешімі
болды. Өткен ғасырдың 70 жылдарында әртүрлі басқару жүйелерінің жоғарғы
құқықтығына түсіністікпен қарау орын алды. 80 жылдардың негізгі бағыты:
техника мен өндірістегі технологиялық өзгерістер және оның дамуы, белгілі
бір ұйымның жеке тұлғалық және жалпы ұжымдық қызметіне ұжымдық мәдениет
бағыты қосылды.
Қазіргі уақытта американдық менеджменттің ерекшегін неден байқауға
болады? Менеджменттің интернационалдық сипаты Құрама штаттардың білім
тарихымен негізделген, басқарудың теориясы мен тәжірибесі әртүрлі
мемлекеттер маманарын мен олардың ұжымдық шығармашығын осы сала аясында
біріктіруден байқалады. Қазіргі заманғы АҚШ-тың кәсіби ортасы менеджменттің
қалыптасуының үшінші сатысына, әртүрлі білім саласының мамандары арасында
өзара әрекетін қамтасыз ететін ақпараттық қамтамасыз ету және ақпаратты
өңдеуге көшті.
Американдық корпорациялардағы негізгі мәселелердің бірі орталықтандыру
және орталықтандырмау факторларының маңызды қатынасын анықтау болып
табылады. Әрине, бөлімдер мен оның қызметін шектейтін қатал
орталықтандырылған құрылым менеджерге қосымша міндет алуға мәжбүрледі.
Басқарудың орталықтандырылмаған ұйымдық құрылымы оның оның әр мүшесі өзіне
міндет қабылдайды, өзінің әлеуетін толық пайдаланып, жүзеге асыруға,
өндіріске өзінің ойлары мен пікірін ендіре алатын ортаның құрылуына
мүмкіндік тудырады.
Бірнеше он жыл бұрын АҚШ-та өндірісті ұйымдастыру қызметінде еңбек
өнімділігін арттыруды қамтамасыз ету маңызды болып саналды. Қазір бұл
корпорацияның тек еңбектің өнімділігін ғана арттыру формасы осы елге
қиындық тудыруда. Ұйымдастырудағы кішігір және қарапайым жоспарында
фирманың басқару артықшылығында барлық қорларды пайдалану, сапалы және
уақытылы шешім қабылдаудың жоғарығы сатысы мекеменің жандануы мен дамуына
әкеледі. Корпорацияда қиындық туындаған кезеңде басқару аппараттарының саны
артады. Сарапшылардың пікірінше орталықтандырылған биліктің дамуы
компанияның бәсекелестік қабілетін төмендетеді. (Сондай-ақ мемлекетте де
орталықтандырылған билік сол елдің бәсекелестік қабілетін жоғалтады. Яғни
тек қана орталықтан басқарылған болса ешқандай демократиялық процестерге
сәйкес емес, ешқандай қоғамдық өзара түсіністік пен даму болмайды. Мысалы
мемлекеттік басқаруда атқарушы органнан бастап жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесіне көшуі осының нәтижесі болып табылады).
Басқару процесін зерттесек, американдық социологтардың пікірі қоғам
және экономиканың дамуы менеджментке көбіне міндетті дегенге саяды.
Менеджмент және капитал – Америка дамуының негізін құрайтын түсікітер.
Жалпы американдық менеджментіне қысқаша сараптамалық қорытынды жасасақ,
менеджер барлық қызметтің сәтілігін құраушы жеке тұлға ретінде қарауға баса
назар аударумен ерекшеленеді, сондай-ақ қысқа мамандық және әркімнің жеке
жауапкершілігі, өндірісті және мамандарды басқарудың қатаң жәе формалды
құрылымы етінде қарайды.
Ресейдің басқару тарихы
Ресейлік басқару дәстүрін қарастырғанда Ресей тарихындағы совет
кезеңінің (19171991) жеке меншіктің болмағандығын айта кеткен жөн. Ал ол
кезеңде басқару ғылымы әлем бойынша қарқынды дамып жатты. Сондықтан
Ресейдің мемлекеттік басқару дәстүрін қарастырамыз. Ресейлік менеджменттің
негізгі дәстүрі сонау Петр заманынан қазірге дейін өзгеріссіз қалып отыр.
Біріншіден, мемлекеттің ел экономикасының дамуындағы рөлі зор. Петр І
құрған мемлекеттік мануфактура заманында өндірістің ауқыымды бөлігі
мемлекеттің қарамағында болды. Осының аяғы ме мемлекетпен ажырағысыз
байланысты басқарудың қатаң жүйесі қалыптасты.[xi]
Ресейлік басшылардың ағайынгершілік саясаты, ішкі рыноктағы
бәсекелестікті жойып, бұның бәрі басқарудағы жаңа идеялардың тууына кедергі
болды. 1917 жылы Октябрь революциясы да ұлттық басқару мектебінің дамуын
тежеді. Жас Кеңес республикасын экономикалық дағдарыс және құлдырау,
ешқандай жеке меншік болмаған, барлық өндірісті қайта өндірісті
ұйымдастырудың нақты жолы бір партиялық жүйемен бірлесіп, мемлекеттік және
өндірістік басқару жүйесін қатаң және сатылы қылды. Өнірістің қарқынды
дамуы шұғыл тәртіптік шараны талап етті. Бұл басшының өзінің басқарып
отырған шаруашылығын жекешелендіруге әкелді. Міндеттерді нақты тарату,
өндірісті басқаруда мемлекеттік органдардың тар шеңберлі мамандануына
себепкер болды.
Жаңа экономикалық саясат мемлекеттің бұл бағытын аздап болса да
өзгертті, бірақ көптеген жекеменшік мекемелер мемлекеттің қарауында қалды.
Бұл қысқа кезең дәстүрлі басқаруға еш өзгеріс әкелген жоқ. Әрине әр қолға
алған жұмыс қарсылықтарды тудырмай қоймайды. Жоғарыдан жіберелетін шындыққа
сәйкес келмейтін жоспары шаруашылықтың қызметінің нәтижесін бұрмалаушылыққа
әкелуі мүмкін. Басқару аппаратының артуы қажет емес қағаздар мен нақты емес
және бұрмаланған мәліметтерге негізделген қайта жасалған есептерге толы
болады. Мұның бәрі аштыұ пен демократияның қыспақта болуы елді экономикалық
дағдарысқа тіреуі мүмкін.
Экономиканы дамыту үшін бастапқы тарихи тәжірибеге ұқсас тәсіл:
мемлекеттің экономиканы қатаң бақылауы, үкіметтің отандық өндіріске қатысты
туысқандық байланасты, басшылықта көшбасшылық күшті жеке тұлға және тағы да
басқа ретінде бағытталуы.
Жалпы орыс менеджментінің мынадай бейнесі елестейді: жеке
жауапкершілік және басшылықтың бағытталуы және міндеттерді анық тағайындау;
қатаң басқару структурасы, байланыстың баяулығы.
Жапон менеджменті
Жапон менеджменті кез-келген елдегі сияқты, оның тарихи ерекшелігін,
мәдениетін және қоғамдық психологиясын көрсетеді. Ол сол елдің тікелей
қоғамдық-экономикалық қалыптасуына байланысты. Басқарудың жапондық тәсілі
негізінен еуропалық және американдық менеджменттен ерекше. Табиғи
ресуртсарға тапшы елде дәстүрлі түрде мына ұстаным басымдыққа ие: біздің
байлығымыз – адам ресурстары. Жапондық менеджмент саласының маманы Хидеки
Йосихараның пікірінше жапондық басқарудың алты сипатты белгісі бар.
Жұмыспен қамту кепілдігі және сенімділік жағдайды қалыптастыру. Мұндай
кепілдік еңбек ресурстарының тұрақтылығы мен кадрлардың тұрақтамауын
азайтады. Тұрақтылық қызметкерлер мен жұмысшыларды ынталандырады, ұжымдық
біртұтастықты бекітеді, қтардағы жұмысшылардың басшылықпен қарым-қатынасын
үйлестіреді. Бұл вертикалді жоғарылаудың толық мүмкіндігін тударады,
жұмысшылардың компаниямен біртұтастық сезімін күшейтуге ынтыланады.
Жапондықтардың пікірінше компания қызметін жетілдіруде маңызды болып
саналатын тұрақтылық басқару деңгейінің қызметкерлері мен қатардағы
жұмысшылардың арасындағы өзара қарым-қатынасының жақсаруына әсер етеді.
Тұрақтылық басқару ресуртарының сандық және сапалық артуына мүмкіндік
тудырады, бір жағынан асы маңызды мақсатқа саналы бағыттылу тиімділігін
арттырады. Жапониядағы жұмыспен қамту кепілдігі өмір бойы жалдауды
қамтамасыз ету – бірегей, өте сирек және еуропалық ойлау қабілетіне
түсініксіз болып табылады.
Корпорацияның жариялылығы және құндылығы. Егер барлық басқару деңгейі
және жұмысшылар мемлекеттің саясаты мен қызметі жайлы ортақ ақпараттық
қорды пайдаланса, оған қатыса алады және белгілі бір жалпы жауапкершілік
ортасы қалыптасады. Бұл өзара әрекетті жақсартады және өніділікті
арттырады. Мұндай жағдайда үнемі басшылардың халықпен кездесуі, кеңесуі
айтарлықтай нәтижесін береді. Жапондық басқару жүйесі сондай-ақ барлық
қызметкерлерге ұжымдық құндылықтарды түсіну негізін құруды: сапалы қызмет
көрсету артықшылықтары, тұтынушыларға жағдай жасау, қызметкерлердің
басшылықпен әріптестігі, бөлімдердің әріптестігі мен өзара қарым-қатынасын
қамтиды. Басқару барлық деңгейде үнемі ұжымдық құндылықтарды арттыру мен
қолдауға талпынады.
Ақпаратқа негізделген басқару жүйесі. Мәліметтерді жинау және оны
жүйелі пайдалануда экономикалық тиімділікті арттыруға және өнімнің сапалы
сипаттамасын аса баса назар аударлады. Көптеген команиялар ақпарат жинау
жүйесін алдыға қойған, бұл тауар сатылымға түскен кезде әрбір тетігіне
тыңғылықтылығына кім жауапты екенін анықтауға көмектеседі. Сондықтан
белгілі бір ақауға жауапты адам ғана емес, оның шығуының негізгі себебі де
тез арада анықталды және болашақта мұндай жағжайда болдырмау үшін шешім
қабылданады. Сол себепті түсінбеушілік жағдай туындамау үшін барлық
сатыдағы орган ақпараттық қамтамасыз ету жұмысымен айналасады. Басшылар
белгілі бір қиындықтың алдын алу үшін ай сайын кіріс материалдарын, өндіріс
көлемін, сапасы мен таза табысты тексеріп отырады.
Сапаға негізделген басқару. Жапон компанияларының басшылары сапаны
қадағалауға аса көңіл аударады. Өндірістік процестерді басқарудағы олардың
басты тапсырмасы сапа туралы нақты мағлұмат. Басшының жеке беделі сапаны
қадағалауға күш жұмылдырумен бағаланады, нәтижесінде берген аймағының аса
жоғары сапаллы болуы маңызды. Ол үшін басшының үнемі болуы қажет. Қандай да
бір қиындықтың жедел арада шешілуі және бір мәселенің туындаған кезде
бірлесе шешу үшін жапондықтар көбінесе басшыны өндірістік мекемеге
орналастырады. Әр мәселені шешу үшін жаңашылдыққа бет бұрып отырады.
Жапонияда қосымша жаңашылдықты ұйымдастыру үшін тың ұсыныстар жүйесі және
сапа үйірмелері кеңінен қолданылады.
Тазалық пен тәртіпті сатауға негізделген басқару жүйесі. Жапондық
тауардың сапалылығының негізгі факторларының бірі өндірістің тазалығы мен
ондағы тәртіп болып табылады. Жапондық өндіріс басшылары тауардың
сапалылығының кепілі болатын тәртіпті орнату және тазалық пен тәртіптің
арқасында өнімділікті арттыруға бейім.[xii]
Жалпы жапон менеджменті адамдар арасындағы өзара қатынасты жақсартуға
негізделген: түсінікстік, топтық бағыт, қызметкерлердің моральдік
құндылығы, жұмыспен қамту тұрақтылығы және қызметкер мен басшының
арасындағы байланысты үйлестіру.
Жапондық басқарудың бірден бір ерекшелігі еңбек ресурстарын басқару
болып табылады. Жапондық корпорация өздерінің қызметкерлерін басқару өнері,
яғни олардың кейінгі келгені болса да барыша тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ету. Мақсатқа жету үшін жапондықтар американдық басқару үлгісін
де ескермей қоймайды. Американдықтардың мамандарды басқару тәсілін, соның
ішінде жалақының тиімді жүйесін, еңбек және жұмыс орындарын сараптауды
ұйымдастыру, қызметкердерді аттестациялау, тағы да басқа үлгілерін
пайдаланады. Бірақ американдық және жапон менеджменті арасында үлкен
айырмашылық бар. Жапондық корпорация өздерінің қызметкерлерінің компанияға
дегн адалдығын қолданады. Қызметкер мен корпорация арасындағы әділдік берік
моральдік қатынасты және жоғары тиімділікті арттырады. Жапондық басқару
жүйесі әділдікті фирманың мүддесі үшін құрбандық деңгейіне дейін арттыруды
көздейді.Сондайақ жапондық басқару жүйесінің батытсық жүйеден ерекшелеп
тұратын айырмашылығы бар: сапаны барлық фирма деңгейінде басқару барлық
шерптің атсалысуы, маман даярлау және сапаны басқару тәсіліне оқыту, сапа
үйірмелерінің қызметі, статистикалық тәсілдерді пайдалану, сапаны
басқарудың жалпыхалықтық бағдардамасы.
Жапонияда бедел және билік сіңірген еңбекпен емес, еңбек стажымен
бағаланады. Барлық басшы білікті адам бола бермейді. Ол көбінесе өзінің
бизнесінің табыстылығын түсіндіре алмайды нағыз жұмыс оған бағынушылардың
арқасында жүзеге асады. Сондықтан көшбасшының өзі адамдарды басқара білу
үшін мықты менеджер болуы керек. Қорыта айтқанда жапондық басқару жүйесі
мәселені ұжымдық шешу және ұжымдық құндылықтар жеке тұлғалық дәрежеге
жеткізуге бағытталады. Басқарудың икемділігімен және нақты кері байланыспен
ерекшеленеді.
Осыған байланысты экономикалық дамудың жоғары сатысында тұрған
елдердің тәжірибесіне жүгінген тиімді болады. Осындай елдердің бірі Жапония
болып табылады. Соғыстан кейінгі күйзелістен бастап дамыған капиталистік
қоғамға дейінгі жолдан өткен Жапония экономикасының тәжірибесін зерттеу
ғылыми тұрғыдан қызығушылық туғызып қана қоймай, сонымен бірге Қазақстан
экономикасында қалыптасқан күрделі жағдайдан шығудың жолын іздеуде белгілі
бір дәрежеде көмектеседі.
Жапония жеңіліс тапқан Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін бұл ел
көптеген дүниежүзілік державалардан (АҚШ, Англия, Франция...) өзінің
экономикалық дамуы жағынан артта қалды. Соғыстан кейінгі 20 жылдың ішінде
нарықта Америка Құрама штаттары билік жүргізіп келді және нарықта еңбек
өнімділігінің тұрақты өсімі сақталып келді. Әлемдік экономикадағы жағдай
мен еңбек өнімділігіндегі көшбасшылық кенеттен өзгерді. 60-шы жылдардың
аяғы мен 70-ші жылдардың басында әлемдік нарықты Жапонияда әкелінген
тауарлар жаулап алды, олар көптеген көрсеткіштер бойынша анағұрлым сапалы,
сонымен бірге басқа елдерде, атап айтқанда АҚШ-та өндірілетін ұқсас
тауарлармен салыстырғанда арзанырақ болды.
Жапония экономикасы бүкіл әлемнің зерттеуші-экономистерінің көңілін
өзіне аудартты, Жапонияға жеткілікті қысқа уақытта жоғары деңгейде дамыған
индустриалдық державаға айналуына көмектескен механизмдер ерекше
қызығушылық туғызды. Жапондық экономикалық ғажайыптың негізгі
себептерінің ішінде зерттеушілер бірнешеуін бөліп көрсетеді. Біріншіден,
сыртқы фактор орасан зор рөл ойнады, соғыстан кейінгі кезеңде Жапония бір
жағынан АҚШ тарапынан басқыншылық режимде болды, сонымен бірге Америка
үкіметінен де Америка өнеркәсібінен де қатты қысым көрді; 60-шы жылдардың
соңы мен 70-ші жылдардың басы кезеңінде Жапония АҚШ-тан үлкен мөлшерде
қарыз алды, осылайша Америка үкіметі Жапонияны Вьетнамға қарсы соғыста
маңызды стратегиялық және әскери-шикізат факторы ретінде пайдалануға
тырысып бақты. Екіншіден, - бұл адами фактор, Жапонияда кәсіби білікті және
арзан жұмыс күші өте көп болды. Үшіншіден, еңбектің жоғары өнімділігі, 1970
жылдан 1975 жылға дейін ол 7, 2 есеге өскен (АҚШ-та ол 2 есе ғана).
Төртіншіден, мемлекеттік реттеу мен экономиканы жоспарлау өте үлкен рөл
атқарды. Бесіншіден, ғылыми техникалық әлеуеттің дамуы мен өндіріске жаңа
технологияларды енгізу. Алайда, осы себептердің ішінде зерттеушілер
Жапонияның дамуында алдыңғы қатарлы рөл атқарған тағы да бір факторды бөліп
көрсетті – ол жапониялық басқару жүйесі.
Жапония экономикасын зерттеушілер, оның ішінде жапондық менеджмент
жөніндегі шетелдегі ең атақты мамандардың бірі Уильям Оучи жапондық
экономиканың жетістіктері, ең алдымен, ерекше жапондық басқару жүйесін
ресімдеудің және оның қызмет етуінің нәтижесінде мүмкін болды деп санайды.
Жапондық менеджментті мұқият әрі тиянақты түрде зерттеу барысында жапондық
басқару жүйесі – бұл дәстүрлі, этномәдени жапондық дәстүрлер мен сырттан
келген идеялардың синтезі екені байқалады, ал көптеген рационализаторлық
жапондық басқару әдістері менеджмент жөніндегі ескі оқулықтардан алынған
идеялардың жапондық жүйеге бейімделген әдістер болып табылды. Осыған
байланысты жапондық басқару модельдерін, оның негізгі принциптерін, оның
түп-тамырын және қайнар көздерін зерттеу жапондық жүйенің негізін қалаушы
кейбір принциптерді қазақстандық кәсіпорындарды басқару жүйесіне енгізуге
және бейімдеуге ұмтылу тұрғысынан маңызды болып табылады және зерттеулер
үшін белгілі бір қызығушылық туғызады.
Жапондық менеджмент салыстырмалы жақын уақытта ғана отандық
зерттеушілердің назарын өзіне аудартты. Оның себебі, мүмкін, жапондықтар
үшін айқын болып келген оның тиімділігі басқа елдер үшін бірден түсінікті
болмауынан да шығар. Жапонияда үстемдік еткен өндіріс пен қызметкерлерді
басқару жүйесі архаизмдік деп саналды. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін
жапондық менеджментпен айналысқан басқару саласындағы шетелдік мамандар
даму деңгейіне қарай дәстүрлі әдістер біртіндеп жоғалады деп сенімділікпен
айтып келген еді, алайда, олай болмай шықты және 60-70-ші жылдардың
мерзімдік баспа материалдары мен монографияларда нихотеки кэйэй -
жапонша басқару немесе жапондық басқару стилі деген термин пайда бола
бастады.
Жапондық басқару жүйесін зерттеуді шартты түрде бірнеше топқа бөлуге
болады:
Бірінші топқа Жапонияның экономикалық және саяси тарихына арналған
еңбектерді жатқызуға болады. Жапонияның экономикалық және саяси дамуы
бөлігінде берілген осы типтегі жұмыстарда белгілі бір деңгейде жапондық
басқару моделінің даму аспектілері қозғалады. Әлемдік нарықта Жапонияның
жетістіктеріне деген қызығушылықтың артуына байланысты 70-ші жылдары
жапондық экономиканың дамуы мәселесіне арналған отандық зерттеушілердің
жұмыстары да жарық көре бастады. Жыл сайын өткізілетін Жапония шарасында
1978 жылы М.В. Сутягинаның Соотношение сил монополистических групп[xiii]
атты мақаласы жарияланды. Сонымен бірге Я.А. Певзнердің Государственно-
монополистический капитализм в Японии[xiv] атты теориялық еңбегін айта
кеткен жөн. Бұл еңбек Япония: экономика и политическая история атты
жинаққа кіргізілген. Певзнердің жұмысы жапондық экономика құрылымының
сипаттамасына және Жапония мемлекеті мен монополиялық топтарының арасындағы
қатынастарды реттеуге арналған.
Жұмыстардың келесі тобына жалпы жапондық басқару жүйесінің сипаттамасы
мен оның негізгі принциптеріне арналған зерттеулерді жатқызуға болады. Бұл
негізінен орыс тіліне аударылған шетелдік зерттеушілердің жұмыстары. 80-ші
жылдардың екінші жартысында жапондық зерттеуші Т. Кононың Стратегия и
структура японских предприятий атты кітабының аудармасы шығады. Аталған
жұмыс жапондық кәсіпорынның барлық деңгейіндегі басқару әдістерін жете
талдауға арналған. Компанияның жоғары басшылығының кәсіпорын стратегиясын
дайындау процесіне ерекше назар аударылады.
М. Шонбергердің Японские методы управления производством[xv] атты
еңбегін ерекше атап өтуге болады. Бұл еңбек 1988 жылы орыс тіліне
аударылған. Автор жапондық жүйенің өмір бойы жалдау, топпен шешім қабылдау
және кәсіпорынның барлық деңгейінде сапаны бақылау секілді принциптерін жан-
жақты сипаттауға жеке тоқтала отырып, жапондық кәсіпорынның ішіндегі
басқарудың негізгі механизмдерін нақты бөліп қарастырады.
Р. Шимизудың Высшее управление японскими фирмами[xvi] атты еңбегі
белгілі бір дәрежеде қызығушылық туғызады. Автор әлеуметтік құрамды,
қоғамдағы жағдай мен жапондық корпорациялардың жоғары басқарушыларына тән
белгілерді сипаттайды, басқару иерархиясының жоғары буынына ерекше көңіл
бөле отырып, жапондық менеджменттің негізгі принциптерін жеткілікті түрде
жете талдайды. 1993 жылы У.Оучидің Методы организации производства
японский и американский подходы атты кітабының аудармасы шықты. Бұл
зерттеу қазіргі уақыттағы жапондық басқару жүйесіне арналған жұмыстардың
ішіндегі ең үздігі болып табылады, ал, Уильям Оучи жапондық менеджментті
зерттеушілердің едәуір білікті өкілі болып табылады. Оучи өзінің еңбегінде
басқарудың негізгі принциптеріне: Х теориясы мен Y теориясына сипаттама
береді және шартты түрде Z теориясы деп атай отырып, ерекше жапондық
басқару жүйесін бөліп көрсетеді. Сонымен қатар, Оучи американдық жүйе
принциптерімен салыстыруды пайдалана отырып, жапондық менеджменттің негізгі
принциптерін жеткілікті дәрежеде жете сипаттап береді. Алайда, автор
жапондық басқару жүйесінің дәстүрлі түп-тамыры туралы мәселеге аз көңіл
бөлгенін айта кеткен жөн.
Сонымен бірге 90-шы жылдардың басында осы саладағы орыс мамандардың
еңбектері жарық көре бастады. Олардың ішінде
В. Вахрушевтың Принципы японского управления зерттеуі және
В.А. Пронников пен И.Д. Ладановтың Управление персоналом в Японии
[xvii] атты еңбегін ерекше атап өтуге болады. Жұмысшыларды ынталандыру,
корпоративтік сананы қалыптастыру, кәсіпорынның ішінде болашақ
менеджерлерді алға шығару қарастырылады. Авторлар аталған мәселенің
психологиялық аспектілеріне ерекше көңіл бөледі.
Жапондық басқару жүйесінің белгілі бір принциптерінің сипаттамасына
арналған жұмыстарды жеке бөліп көрсетуге болады (өмір бойы жалдау,
жоспарлау, сапаны бақылау, топпен шешім қабылдау). Бұл топта менеджмент
саласындағы жапондық маман И. Каорудың Японские методы управления
качеством атты зерттеуін ерекше көрсетуге болады. Бұл жұмыста автор
жапондық басқару жүйесінің негізгі құрамдас бөліктерін суреттеу кезінде
жапондық кәсіпорындардағы менеджерлер тарапынан сапаны бақылау процесін
сипаттауға жеке тоқталып өтеді. Отандық зерттеушілердің ішінде Т.Н.
Матрусованың Япония: материальное стимулирование в фирмах еңбегін айтып
өтуге болады. Автор еңбекке ақы төлеу, материалдық мүдделілік пен жапондық
кәсіпорындардағы қызметкерлерді көтермелеу мәселелеріне ерекше көңіл
бөледі.
Бөліп көрсетуге болатын тағы бір жұмыстардың үлкен тобы бұл тікелей
менеджментке арналған жұмыстар. Оларда жапондық басқару жүйесі басқарудың
мүмкін болатын модельдерінің бірі ретінде берілген. Бұл зерттеулерде
жапондық басқару моделінің принциптері туралы мәліметтер өте көп жағдайда
жалпылама, суреттеу түрінде келеді, ал жұмыстардың өздері көптеген жағдайда
оқу құралдары болып табылады.
Бұл топ зерттеушілерінің арасында В.Н. Чернышевтың Человек и персонал
в управлении атты еңбегіне ерекше көңіл бөлу керек. Бұл зерттеу жапондық
менеджменттің негізгі принциптері туралы жеткілікті толық мәліметтерді
қамтиды. Жұмыста негізгі көңіл менеджмент пен менеджер кәсіпорынды басқару
жүйесінде қандай рөл атқаратынына бөлінеді. Сонымен бірге 1997 жылы жарық
көрген, менеджмент тарихына арналған екі жұмысты ерекше атап өтуге болады.
Бұл жұмыстарда жапондық басқару жүйесі туралы бірқатар мәліметтер бар.
Біріншісі – бұл Э. Уткиннің История менеджмента[xviii] және екіншісі
Валовыйдың редакциясындағы История менеджмента* еңбегі. Бұл еңбектер оқу
құралдары болып табылады, бұларда экономиканың құрамдас бөлігі ретіндегі
менеджменттің даму тарихы нақты көрсетілген. П. Журавлевтың Мировой опыт в
управлении персоналом еңбегі де белгілі бір қызығушылық туғызады. Автор
шет елдерді, оның ішінде Жапонияны мысалға келтіре отырып, кәсіпорындар мен
фирмаларда қызметкерлермен жұмыс істеудің негізгі принциптерін ашып
көрсетуге тырысады.
90-шы жылдардың басынан бастап жапондық басқару жүйесінің кейбір
аспектілері туралы мәліметтер мерзімді баспаларда да жариялана бастағанын
айта кету керек.
Мерзімді баспа беттерінде жарияланған материалдар белгілі бір
мәселелер жөніндегі мақалалар болды. Өз кезегінде оларды тілшілер мен
журналистердің мақалаларына және мамандар, сарапшылар, экономистердің
мақалаларына бөлуге болады. Мерзімді баспа құралдарына жарияланған және
жапондық басқару моделімен байланысты мәселелерге арналған мақалалардың
ішінде 1990 жылы Союз журналының №17 санында жарияланған Н. Герогиннің
Япония, что такое пожизненный найм атты мақаласын айтып өтуге болады.
Автор жапондық басқару жүйесінің басты принциптерінің бірі - өмірлік жалдау
механизмін жеке қаратырады. 1992 жылы Новый мир журналында Ю.
Спекончуктың В ожидании чуда атты мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада
автор Жапонияның қазіргі заманғы экономикалық ахуалына сипаттама беріп,
осының негізінде жапон экономикасының жақын болашақтағы дамуына болжам
жасайды. Осы жылы Вопросы экономики журналында Н. Ёнемура мен Х.
Цукамотоның орыс тіліне аударылған Опыт послевоенной Японии в
реформировании экономики* атты мақаласы жарияланады. Жапондық авторлар
соғыстан кейінгі кезеңде жапондық үкімет қолданған экономиканы
реформалаудың негізгі механизмдерін ашып көрсетуге тырысады.
Жапондық басқару моделінің дәстүрлі-мәдени түп-тамыры. Жапондық
бсқару жүйесін сырттан әкелінген идеялар мен мәдени салт-дәстүрлердің
синтезі ретінде қарастыруға болады. Сондықтан Жапонияның қазіргі заманғы
басқарушылық ойларының табиғатын түсіну үшін осы елдің дәстүрлі
мәдениетінің кейбір белгілеріне терең ұғыну керек.
Жапонияда қолданылатын ғылыми техникалық прогресс жағдайындағы
басқарушылық қызметті ұйымдастыру әдістері еңбекті ұйымдастырудың дәстүрлі,
ұлттық және қазіргі заманғы формаларымен тығыз байланысты. Мұнда бірлескен
қызметтің бекітілген формасының ерекшеліктерін түсіну үшін басқарудың жалпы
принциптеріне, ірі қоғамдық өндірістің даму және ғылыми техникалық прогресс
заңдылықтарына ғана емес, сонымен бірге ұйымдастырушылық басқару қызметінің
формасы мен сипартында айтарлықтай із қалдырған тарихи-мәдени және
этникалық қайнар көздерге де назар аудару керек.
Осыған байланысты көптеген авторлар, оның ішінде жапондық менеджмент
саласындағы үлкен зерттеушілердің бірі У. Оучи жапондықтар тілі, әдебиеті,
тарихи дәстүрлерінің, тұтас бағыттық жүйесінің, діни сенімінің жалпылығынан
көрініс табатын ірі этникалық біркелкілікті білдіретіндігіне көңіл бөледі.
Әртүрлі қызмет түрлеріне қолданылатын, осы ортаның өзінде жұмыс істейтін
адамдарда жекеге қарағанда топтық құндылықтарға басымдық беру, жеке адамның
мүддесін топтың мүдделерімен теңестіру; қарама-қайшылықтарды дау-дамай
арқылы шешуге қарсы үйлесімділік пен ымыраға келуге басымдық беру; өзін-өзі
жетілдіру және борыш, үлкендерді құрметтеу, барлық күш-жігерін және
қабілеттерін толығымен сала отырып, еңбек ету қажеттілігі принциптерін алға
қою қалыптасқан. Нақ осы белгілер жапондық патернализм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz