Фонема жайлы түсінік

1 Фонема жайлы түсінік
2 Фонематикалық қабылдауын тексеру мақсатында қолданылатын әдіс.тәслдер

Фонема (гр. phonema- мағына үстейтін дербес дыбыс)-сөздің мағынасы мен тұлғасын түрлендіре алатын тіл дыбыстары. Мысалы: «ал», «ол», «ұл», «іл» сөздеріндегі «а», «о», «ұ», «і» дауысты фонемалар болса, «ат», «ас», «ақ», «аң» сөздеріндегі «т», «с», «қ», «ң» - дауыссыз фонемалар. Фонемаларды бір-бірімен алмастырғанда, сөздің мағынасы өзгеріп шыға келеді. Фонеманың акустикалық (дыбыстық) белгілері олардың сөздегі орнына, көрші дыбыстардың әсеріне, сөйлеудің қарқынына т.б. фонетикалық шарттарға байланысты түрлі-түрлі болады. Мысалы, қазақ тіліндегі «т» фонемасы «тыс», «тіс», «түс» сөздерінің құрамында жуан, жіңішке және еріндік болып үш түрлі дыбысталады. Осылайша бір фонеманың түрлі-түрлі дыбысталуын оның варианттары дейді.
«Фонематикалық қабылдау», «фонематикалық есту» терминдерінің мағынасы ұқсас ұғымдар фонематикалық есту-фонеманы тануды және ажыратуды қамтамасыз ететін нәзік есту жүйесі. Фонематикалық қабылдау-сөздің құрылымындағы дыбыстарды ажыратуға бағытталған ойлау әрекеті.
Фонематикалық қабылдауын тексерудің алдында баланың физикалық есту нәтижесімен танысу қажет. Көптеген зерттеулерде екі жастағы есту қабілетінің аздаған бұзылуының өзі дыбысты анық айтуына және ажыратуына әсер ететіні анықталған. Естудің қалыпты дамуы фонематикалық қабылдаудың дамуының басты шарты болып табылады. Физикалық естуі қалыпты балалардың арасында ұқсас дыбыстарды ажырату қиыншылықтары жиі кездеседі.
Тілдегі сөздер бір-бірінен мағыналары мен дыбысталуы жағынан ажыратылады. Мысалы, қазақ тіліндегі тас пен тес, тоз бен тез деген сөздердің әр басқа сөздер екендігін олардың мағынасы мен дыбысталуының әр басқа болуы сөздердің формаларын да, морфемаларды да ажыратады. Мысалы, біл деген сөздің біле, біліп, білсе және т.б. формаларының әр басқа формалар екендігі олардың мағыналары мен дыбысталуындағы айырмашылықтар арқылы белгілі бола алады. Бұл мысалдардан тіл дыбыстарының сөз құрамында келіп, бір-бірінен сөздерді ғана емес, сонымен бірге, сөздің формаларын және морфемаларды ажырататындығын көреміз.
Сөйлеу баланың жалпы психофизикалық даму үрдісінде қалыптасады. Дені сау балада 1 жастан 5 жасқа дейінгі кезеңде біртіндеп фонематикалық қабылдау, сөйлеудің лексико-грамматикалық жағы қалыптасады, нормативті дыбыс айту дамиды. Бала сөйлеу дамуының ең алғашқы сатыларында вокализация, күмбірлеу түоіндегі дыбыстық реакцияларды меңгереді. Дыбыстар баланың күмбірлеуінің дамуы үрдісінде өзінің туған тілінің дыбыстарына жақындайды. бала бір жасына қарай көптеген сөздердің мағынасын түсінеді және бірінші сөздерді айта бастайды. Бір жарым жасқа дейін балада біртіндеп крделене түсетін қарапайым фраза (2-3 сөзден тұратын) пайда бола бастайды. Баланың өз сөйлеуі фонологиялық , морфологиялық және синтаксистік жағынан әдетте үш жасқа қарай дұрыстала бастайды.

1.Қ.Қ.Өмірбекова, Г.С.Оразаева, Г.Н.Төлебиева, Г.Б.Ибатова. Логопедия. Алматы 2011
2. «Қазақ совет энциклопедиясы» Бас ред.М.Қ.Қаратаев 11-том.Алматы 1977.