Абай мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеялары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ОТБАСЫНДАҒЫ САЛТ.ДӘСТҮРЛЕР НЕГІЗІНДЕ САЛАУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бүгінгі күнгі тәрбие институттарында салауаттылықты
қалыптастырудың теориялық мәселелері ... ..10
1.2 Отбасындагы салт.дәстүрлердің салауаттылықты қалыптастыру
мүмкіндіктері ... ..22
1.3 Отбасындагы салт.дәстүрлер негізінде салауаттылықты
қалыптастырудың бүгінгі таңдағы ерекшеліктері ... .30
2 ОТБАСЫНДАҒЫ САЛТ.ДӘСТҮРЛЕР НЕГІЗІНДЕ САЛАУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Отбасында салауаттылықты қалыптастырудың әдіс.тәсілдері мен
құралдары ... ..37
2.2 Отбасындагы салт.дәстүрлер негізінде салауаттылықты қалыптастырудағы мектептің ықпалы ... ..46
2.3 Отбасындағы салт.дәстүрлер негізінде салауаттылықты
қалыптастырудағы қоғамдық тәрбие мекемелерінің ықпалы ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 63
ҚОСЫМША ... .66
1 ОТБАСЫНДАҒЫ САЛТ.ДӘСТҮРЛЕР НЕГІЗІНДЕ САЛАУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бүгінгі күнгі тәрбие институттарында салауаттылықты
қалыптастырудың теориялық мәселелері ... ..10
1.2 Отбасындагы салт.дәстүрлердің салауаттылықты қалыптастыру
мүмкіндіктері ... ..22
1.3 Отбасындагы салт.дәстүрлер негізінде салауаттылықты
қалыптастырудың бүгінгі таңдағы ерекшеліктері ... .30
2 ОТБАСЫНДАҒЫ САЛТ.ДӘСТҮРЛЕР НЕГІЗІНДЕ САЛАУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Отбасында салауаттылықты қалыптастырудың әдіс.тәсілдері мен
құралдары ... ..37
2.2 Отбасындагы салт.дәстүрлер негізінде салауаттылықты қалыптастырудағы мектептің ықпалы ... ..46
2.3 Отбасындағы салт.дәстүрлер негізінде салауаттылықты
қалыптастырудағы қоғамдық тәрбие мекемелерінің ықпалы ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 63
ҚОСЫМША ... .66
Зерттеудің өзектілігі. Қоғамдық жаңару кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім, тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті - бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп жаңа тұрғыдан тану мәселесін туындатты.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік саясатта халық денсаулығы басты назарда болып келеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев тәуелсіз Қазақстанның ата заңының 44-бабының 8-тармақшасында «Қазақстан Республикасының азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту және олардың денсаулығын сақтауға деген Конституцияның кұқығын іске асыру» деген жолдауын жасады [1]. Осы жолдаудың мақсаты жас ұрпақтың толыққанды денсаулығын қалыптастыру болып аныкталды, өйткені жас ұрпақ денінің саулығы болашақ халыктың өсімі мен сапасын анықтайды. Осы тұста болашақ ұрпақ тәрбиесінің салауаттылығын қамтамасыз ету ең алдымен отбасы тәрбиесі жағдайында қолға алынуы тиіс. Өкінішке орай, бүгінгі таңда қоғамдағы экологиялық және табиғат апаттары адам денсаулығына өз әсерін тигізуде. Сонымен қатар, техниканың дамуы да өз кезегінде өркениеттіліктің бір көрсеткіші ретінде қажет болғанымен, екінші жағынан ағзаның ластануы мен адам денсаулығының төмендеуіне өз ықпалын тигізеді. Атап айтқанда, бүгінгі нарықтық қоғамдағы адамдар арасында қарым-қатынас пен психологиялық қысым, әсіресе, жас буын денсаулығының бұзылуына алып келуде. Қазақстан Республикасының өзінде, тіпті әлемдік деңгейде денсаулықты сақтау адамзат қоғамының алдында тұрған үлкен мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасы дүние жүзі бойынша өз-өзіне қол жұмсау бойынша 2-орында тұрады екен. Ол әсіресе, 18-22 жас аралығындағы қыз балалар арасында көп орын алатынын статистикалық мәліметтер дәлелдейді [2]. Сонымен қатар, әлеуметтік ортаның ықпалын бала қойғанда тәрбиені мақсатты түрде ұйымдастыратын әлеуметтік институттардың бірі мектептің өзінде бала денсаулығын сақтау қиынға түсіп отыр. Оған дәлел, ең көп стресс алатындар мектеп жасындағы балалар екендігі анықталған. Мысалы, мектепке келген 1-сынып оқушылары арасында 25-30 % әртүрлі аурулармен келсе, 11-сыныпты бітіретін оқушылардың 80 %-ы денсаулығын бұзып, әртүрлі диагноздармен мектеп қабырғасынан шығады екен [3]. Бұдан шығатын қорытынды, мектеп мұғалімдері мен оқушылар, балалар мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынас және оқу еңбегінің мөлшерден тыс көптігі бала денсаулығының бұзылуына алып келетіндігін көрсетеді.
Болашақ халықтың дені сау, білімді азамат болып ер жетуі, ең алдымен, ата-анасына, одан соң білім нәрімен сусындататын мектепке және қоршаған ортаға байланысты. Бүгінгі таңда денсаулығы мықты, рухы биік жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері үкіметтің қаулы-қарарларында, тұжырымдамаларында негізгі орын алады. Атап айтар болсақ, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» стратегиялық даму бағдарламасында «Салауатты өмір салтын ынталандыру әрекеті дене тәрбиесімен айналысуға, дұрыс тамақтануға, есірткі, темекі мен алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауға бағытталған»- делінген [4]. Қазақстан Республикасының Конституциясында «Неке және отбасы туралы» заңында «Білім туралы» заңында, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, тәлім-тәрбие тұжырымдамасында да салауатты өмір суруге ерекше басымдық беріледі. Осы басымдықтарды жүзеге асыруда елімізде «Отбасы және демография», «Отбасын әлеуметтік қамсыздандыру қоры», «Ана және бала денсаулығы» секілді ұйымдар қызмет етуде[5]. 1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп белгілесе, Қазақстанда 2006 жыл Отбасы жылы болып жарияланды.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік саясатта халық денсаулығы басты назарда болып келеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев тәуелсіз Қазақстанның ата заңының 44-бабының 8-тармақшасында «Қазақстан Республикасының азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту және олардың денсаулығын сақтауға деген Конституцияның кұқығын іске асыру» деген жолдауын жасады [1]. Осы жолдаудың мақсаты жас ұрпақтың толыққанды денсаулығын қалыптастыру болып аныкталды, өйткені жас ұрпақ денінің саулығы болашақ халыктың өсімі мен сапасын анықтайды. Осы тұста болашақ ұрпақ тәрбиесінің салауаттылығын қамтамасыз ету ең алдымен отбасы тәрбиесі жағдайында қолға алынуы тиіс. Өкінішке орай, бүгінгі таңда қоғамдағы экологиялық және табиғат апаттары адам денсаулығына өз әсерін тигізуде. Сонымен қатар, техниканың дамуы да өз кезегінде өркениеттіліктің бір көрсеткіші ретінде қажет болғанымен, екінші жағынан ағзаның ластануы мен адам денсаулығының төмендеуіне өз ықпалын тигізеді. Атап айтқанда, бүгінгі нарықтық қоғамдағы адамдар арасында қарым-қатынас пен психологиялық қысым, әсіресе, жас буын денсаулығының бұзылуына алып келуде. Қазақстан Республикасының өзінде, тіпті әлемдік деңгейде денсаулықты сақтау адамзат қоғамының алдында тұрған үлкен мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасы дүние жүзі бойынша өз-өзіне қол жұмсау бойынша 2-орында тұрады екен. Ол әсіресе, 18-22 жас аралығындағы қыз балалар арасында көп орын алатынын статистикалық мәліметтер дәлелдейді [2]. Сонымен қатар, әлеуметтік ортаның ықпалын бала қойғанда тәрбиені мақсатты түрде ұйымдастыратын әлеуметтік институттардың бірі мектептің өзінде бала денсаулығын сақтау қиынға түсіп отыр. Оған дәлел, ең көп стресс алатындар мектеп жасындағы балалар екендігі анықталған. Мысалы, мектепке келген 1-сынып оқушылары арасында 25-30 % әртүрлі аурулармен келсе, 11-сыныпты бітіретін оқушылардың 80 %-ы денсаулығын бұзып, әртүрлі диагноздармен мектеп қабырғасынан шығады екен [3]. Бұдан шығатын қорытынды, мектеп мұғалімдері мен оқушылар, балалар мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынас және оқу еңбегінің мөлшерден тыс көптігі бала денсаулығының бұзылуына алып келетіндігін көрсетеді.
Болашақ халықтың дені сау, білімді азамат болып ер жетуі, ең алдымен, ата-анасына, одан соң білім нәрімен сусындататын мектепке және қоршаған ортаға байланысты. Бүгінгі таңда денсаулығы мықты, рухы биік жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері үкіметтің қаулы-қарарларында, тұжырымдамаларында негізгі орын алады. Атап айтар болсақ, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» стратегиялық даму бағдарламасында «Салауатты өмір салтын ынталандыру әрекеті дене тәрбиесімен айналысуға, дұрыс тамақтануға, есірткі, темекі мен алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауға бағытталған»- делінген [4]. Қазақстан Республикасының Конституциясында «Неке және отбасы туралы» заңында «Білім туралы» заңында, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, тәлім-тәрбие тұжырымдамасында да салауатты өмір суруге ерекше басымдық беріледі. Осы басымдықтарды жүзеге асыруда елімізде «Отбасы және демография», «Отбасын әлеуметтік қамсыздандыру қоры», «Ана және бала денсаулығы» секілді ұйымдар қызмет етуде[5]. 1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп белгілесе, Қазақстанда 2006 жыл Отбасы жылы болып жарияланды.
1 Н.Назарбаев. Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi мен әл-ауқатының артуы. -Алматы, "Егемен қазақстан", 1997. 11-қазан.
2 Астана қаласының салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының мәліметтері.
3 Адамьянова Ш.С. Халықтың саулығы - елдің саулығы.// Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2005. №1-2
4 Назарбаев Н,Ә. Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы.
5 «Отбасы және неке» туралы заңы. –Астана, 2004.
6 Қазақ мақал - мәтелдерi /жинап құрастырған Өтебай Тұрманжанов. - Алматы: Ана - тiлi, 1993. - 173 б.
7 Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. //Редакциясын басқарған Ә.Нысанбаев. - Алматы:"Қазақ энциклопедиясы баспасы, 1999. - 128 б.
8 Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттары. - Алматы: Ғылым, 1975. - 305 б.
9 Баласағұн Ж. Құтты бiлiк. - Алматы:Жазушы, 1986. - 358 б.
10 Алтынсарин Ы. Шығармалар толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 1988. - 207 б.
11 Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
12 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. - Алматы: Ата мұра, 2003. - 208 б.
14 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана - тiлi, 1992. - 160 б.
15 Аяшев О. Мұғалімді мектептегі сауықтыру жұмыстарына даярлау.// Алматы, 1991.
16 Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. - Алматы, 2000. - 327 б.
17 Ғаббасов С. Садықов Қ. Отбасын құруға дайындық бағдарламасы. // Қазақстан мектебi. − 2001. −№2. –Б.33-35.
18 Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья және неке. – Алматы: Санат, 1973. – 164 б.
19 Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. - Алматы: "Республикалық баспа кабинетi", 1997. - 247 б.
20. Нұржанова Ж.Ж. Валеологиялық білім беруді ақпараттандыру процесінде ересек жасөспірімдердің денсаулық сақтауға кұндылық бағыттылығын қалыптастыру.// Автореферат. Алматы, 2001
21
22
23 Қазыбекова М.А. Салауатты өмір салтын қалыптастыруда атқарылып жатқан жұмыстар.// Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2003. №7-8
24 Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2006. №6 3-8 беттер.
25 Қауашев С.Қ. Оқу процесін салауаттандыру.// Валеология Дене
тэрбиесі Спорт. 2006. №1.
26 Оразақов Е. Денсаулық туралы кеңес.// Алматы, 1981.
27..Әл-Фараби. Мемлекет қайраткерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк-этникалық трактаттарында.- Алматы, Ғылым,1975.
28 Баласағұн Жүсiп. Құтадғу бiлiк /баспаға дайындаған Әбжан Құрышжанұлы. - Түркiстан: Тұран, 2004. - 555 б.
29 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани хикмет. - Алматы, 1993. - 260 б.
30 Зеланд Н. Қырғыздар. –Алматы;Өнер. 1998.
31 Левшин А. Қырғыз-қызық немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен даласының сипаттамасы.// Санкт-Петербург, 1983.
32 Радлов В.В. Известия Сибири.// Москва, 1898.
33 Потанин Г.П. Қазақтың соңғы ханзадасының киіз үйінде.// Русское богатство, 1986
34 Аймауытов Ж. Психология. - Алматы, 1995. -235 б.
35 Ш.Жанәділов. Аллаһ жалғыз жаратушы немесе жүйе туралы қағида.// Астана, 2000
36. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасы.
37 Әуезов М. Адамдық негiзi - әйел. 20-томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1984. −Т.15. –Б.7-9.
38 Қазақ мақал - мәтелдерi /құрастырған: Ж.Малайсайрин. - Алматы, 2004. - 184 б.
39 Әмреева А.Е., Қосаев Е.Т., Әлтаев М.Ж. Жасөспірімдерді салауатты өмірге тәрбиелеу.// Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2002. №10 11-12 беттер.
40 Жылқыбаева Б.М. Салауатты өмір салтын оқыту және қалыптастыру.// Валеология Дене Тәрбиесі Спорт. 2003. №12
41 Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттары. - Алматы: Ғылым, 1975. - 305 б.
42. Әтемова Қ.Т. IX - XII ғасырдағы ұлы ғұламалардың отбасытәрбиесі туралы ой-пікірлері.// Алматы. 2007
43.Абай Құнанбаев. Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1994.
44 Джолтаева С.Қ., Сүндетова Д.Х. Балалар сауықтыру орталығындасалауатты өмір салтын қалыптастыру.// Қазақстан мектебі. 2004.
№1128-бет
45. Ж.Ембергенова. Ойшылдар шығармаларындағы салауаттылық жәнепарасаттылық қағидалары.// Ұлт тағылымы, 2001. №3.
46 Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылуы. –М.:Педагогика. 1984.
47 Байжанова Н.С., Нілдібаева Ж.Б. Денсаулық психологиясы,психологиялық саулық және тән саулығы. Психологиялық-физиологиялық жаттығулар.// Валеология Дене тэрбиесі Спорт.2002. №9 28-33 беттер.
48 Ысқақова Ш. Кикілжіңнің денсаулыққа әсері.// Валеология ДенеТәрбиесі Спорт. 2003. №11.
49 Жақыпов С.С. Бақытың да, байлығың да - денсаулық.// Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2006. №5.
50.Колокина Р.С., Аимбетова Г.Е. Жасөспірім денсаулығын бірлесе сақтайық.// Денсаулық, 2006. №1.
2 Астана қаласының салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының мәліметтері.
3 Адамьянова Ш.С. Халықтың саулығы - елдің саулығы.// Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2005. №1-2
4 Назарбаев Н,Ә. Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы.
5 «Отбасы және неке» туралы заңы. –Астана, 2004.
6 Қазақ мақал - мәтелдерi /жинап құрастырған Өтебай Тұрманжанов. - Алматы: Ана - тiлi, 1993. - 173 б.
7 Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. //Редакциясын басқарған Ә.Нысанбаев. - Алматы:"Қазақ энциклопедиясы баспасы, 1999. - 128 б.
8 Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттары. - Алматы: Ғылым, 1975. - 305 б.
9 Баласағұн Ж. Құтты бiлiк. - Алматы:Жазушы, 1986. - 358 б.
10 Алтынсарин Ы. Шығармалар толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 1988. - 207 б.
11 Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
12 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. - Алматы: Ата мұра, 2003. - 208 б.
14 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана - тiлi, 1992. - 160 б.
15 Аяшев О. Мұғалімді мектептегі сауықтыру жұмыстарына даярлау.// Алматы, 1991.
16 Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. - Алматы, 2000. - 327 б.
17 Ғаббасов С. Садықов Қ. Отбасын құруға дайындық бағдарламасы. // Қазақстан мектебi. − 2001. −№2. –Б.33-35.
18 Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья және неке. – Алматы: Санат, 1973. – 164 б.
19 Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. - Алматы: "Республикалық баспа кабинетi", 1997. - 247 б.
20. Нұржанова Ж.Ж. Валеологиялық білім беруді ақпараттандыру процесінде ересек жасөспірімдердің денсаулық сақтауға кұндылық бағыттылығын қалыптастыру.// Автореферат. Алматы, 2001
21
22
23 Қазыбекова М.А. Салауатты өмір салтын қалыптастыруда атқарылып жатқан жұмыстар.// Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2003. №7-8
24 Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2006. №6 3-8 беттер.
25 Қауашев С.Қ. Оқу процесін салауаттандыру.// Валеология Дене
тэрбиесі Спорт. 2006. №1.
26 Оразақов Е. Денсаулық туралы кеңес.// Алматы, 1981.
27..Әл-Фараби. Мемлекет қайраткерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк-этникалық трактаттарында.- Алматы, Ғылым,1975.
28 Баласағұн Жүсiп. Құтадғу бiлiк /баспаға дайындаған Әбжан Құрышжанұлы. - Түркiстан: Тұран, 2004. - 555 б.
29 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани хикмет. - Алматы, 1993. - 260 б.
30 Зеланд Н. Қырғыздар. –Алматы;Өнер. 1998.
31 Левшин А. Қырғыз-қызық немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен даласының сипаттамасы.// Санкт-Петербург, 1983.
32 Радлов В.В. Известия Сибири.// Москва, 1898.
33 Потанин Г.П. Қазақтың соңғы ханзадасының киіз үйінде.// Русское богатство, 1986
34 Аймауытов Ж. Психология. - Алматы, 1995. -235 б.
35 Ш.Жанәділов. Аллаһ жалғыз жаратушы немесе жүйе туралы қағида.// Астана, 2000
36. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасы.
37 Әуезов М. Адамдық негiзi - әйел. 20-томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1984. −Т.15. –Б.7-9.
38 Қазақ мақал - мәтелдерi /құрастырған: Ж.Малайсайрин. - Алматы, 2004. - 184 б.
39 Әмреева А.Е., Қосаев Е.Т., Әлтаев М.Ж. Жасөспірімдерді салауатты өмірге тәрбиелеу.// Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2002. №10 11-12 беттер.
40 Жылқыбаева Б.М. Салауатты өмір салтын оқыту және қалыптастыру.// Валеология Дене Тәрбиесі Спорт. 2003. №12
41 Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттары. - Алматы: Ғылым, 1975. - 305 б.
42. Әтемова Қ.Т. IX - XII ғасырдағы ұлы ғұламалардың отбасытәрбиесі туралы ой-пікірлері.// Алматы. 2007
43.Абай Құнанбаев. Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1994.
44 Джолтаева С.Қ., Сүндетова Д.Х. Балалар сауықтыру орталығындасалауатты өмір салтын қалыптастыру.// Қазақстан мектебі. 2004.
№1128-бет
45. Ж.Ембергенова. Ойшылдар шығармаларындағы салауаттылық жәнепарасаттылық қағидалары.// Ұлт тағылымы, 2001. №3.
46 Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылуы. –М.:Педагогика. 1984.
47 Байжанова Н.С., Нілдібаева Ж.Б. Денсаулық психологиясы,психологиялық саулық және тән саулығы. Психологиялық-физиологиялық жаттығулар.// Валеология Дене тэрбиесі Спорт.2002. №9 28-33 беттер.
48 Ысқақова Ш. Кикілжіңнің денсаулыққа әсері.// Валеология ДенеТәрбиесі Спорт. 2003. №11.
49 Жақыпов С.С. Бақытың да, байлығың да - денсаулық.// Валеология Дене тәрбиесі Спорт. 2006. №5.
50.Колокина Р.С., Аимбетова Г.Е. Жасөспірім денсаулығын бірлесе сақтайық.// Денсаулық, 2006. №1.
Қазақстан Республикасыны Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі
_____________Ж.З.Торыбаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Абай мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеялары
5В010300 - Педагогика-психология мамандығы
Орындаған: Раматұлла М.Е
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., доцент:
Атемова Қ.Т.
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасыны Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Раматұлла Мадина
Абай мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеялары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 - Педагогика-психология мамандығы
Түркістан 2014
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қоғамдық жаңару кезеңінде, Қазақстандағы
әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі өз
кезегінде қоғамдық білім, тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен
мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны,
оның басты міндеті - бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп жаңа
тұрғыдан тану мәселесін туындатты.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік
саясатта халық денсаулығы басты назарда болып келеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев
тәуелсіз Қазақстанның ата заңының 44-бабының 8-тармақшасында Қазақстан
Республикасының азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту және олардың
денсаулығын сақтауға деген Конституцияның кұқығын іске асыру деген
жолдауын жасады [1]. Осы жолдаудың мақсаты жас ұрпақтың толыққанды
денсаулығын қалыптастыру болып аныкталды, өйткені жас ұрпақ денінің саулығы
болашақ халыктың өсімі мен сапасын анықтайды. Осы тұста болашақ ұрпақ
тәрбиесінің салауаттылығын қамтамасыз ету ең алдымен отбасы тәрбиесі
жағдайында қолға алынуы тиіс. Өкінішке орай, бүгінгі таңда қоғамдағы
экологиялық және табиғат апаттары адам денсаулығына өз әсерін тигізуде.
Сонымен қатар, техниканың дамуы да өз кезегінде өркениеттіліктің бір
көрсеткіші ретінде қажет болғанымен, екінші жағынан ағзаның ластануы мен
адам денсаулығының төмендеуіне өз ықпалын тигізеді. Атап айтқанда, бүгінгі
нарықтық қоғамдағы адамдар арасында қарым-қатынас пен психологиялық қысым,
әсіресе, жас буын денсаулығының бұзылуына алып келуде. Қазақстан
Республикасының өзінде, тіпті әлемдік деңгейде денсаулықты сақтау адамзат
қоғамының алдында тұрған үлкен мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасы
дүние жүзі бойынша өз-өзіне қол жұмсау бойынша 2-орында тұрады екен. Ол
әсіресе, 18-22 жас аралығындағы қыз балалар арасында көп орын алатынын
статистикалық мәліметтер дәлелдейді [2]. Сонымен қатар, әлеуметтік ортаның
ықпалын бала қойғанда тәрбиені мақсатты түрде ұйымдастыратын әлеуметтік
институттардың бірі мектептің өзінде бала денсаулығын сақтау қиынға түсіп
отыр. Оған дәлел, ең көп стресс алатындар мектеп жасындағы балалар екендігі
анықталған. Мысалы, мектепке келген 1-сынып оқушылары арасында 25-30 %
әртүрлі аурулармен келсе, 11-сыныпты бітіретін оқушылардың 80 %-ы
денсаулығын бұзып, әртүрлі диагноздармен мектеп қабырғасынан шығады екен
[3]. Бұдан шығатын қорытынды, мектеп мұғалімдері мен оқушылар, балалар мен
ата-аналар арасындағы қарым-қатынас және оқу еңбегінің мөлшерден тыс
көптігі бала денсаулығының бұзылуына алып келетіндігін көрсетеді.
Болашақ халықтың дені сау, білімді азамат болып ер жетуі, ең алдымен,
ата-анасына, одан соң білім нәрімен сусындататын мектепке және қоршаған
ортаға байланысты. Бүгінгі таңда денсаулығы мықты, рухы биік жеке тұлғаны
қалыптастыру мәселелері үкіметтің қаулы-қарарларында, тұжырымдамаларында
негізгі орын алады. Атап айтар болсақ, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
- 2030 стратегиялық даму бағдарламасында Салауатты өмір салтын
ынталандыру әрекеті дене тәрбиесімен айналысуға, дұрыс тамақтануға,
есірткі, темекі мен алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария
шараларын сақтауға бағытталған- делінген [4]. Қазақстан Республикасының
Конституциясында Неке және отбасы туралы заңында Білім туралы
заңында, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, тәлім-
тәрбие тұжырымдамасында да салауатты өмір суруге ерекше басымдық беріледі.
Осы басымдықтарды жүзеге асыруда елімізде Отбасы және демография,
Отбасын әлеуметтік қамсыздандыру қоры, Ана және бала денсаулығы секілді
ұйымдар қызмет етуде[5]. 1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп
белгілесе, Қазақстанда 2006 жыл Отбасы жылы болып жарияланды.
Қазіргі таңда бала денсаулығын сақтау, қалыптастыру жолдары
педагогикалық мәселе болып отыр. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі сол, білім мен
салауатты өмір сүру кезеңі қолма-қол өмірге енгізуді қажет етеді. Балаларды
білімді, жан-жақты дамыған, денсаулығы мықты, рухани жағынан дамыған етіп
тәрбиелеу баланың бойында денсаулыққа әсер ететін факторлар туралы білім
қалыптастыру болып табылады.
Отбасында ата-ана өзінің баласының қандай адам етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданылатын әдістер де өзгеше
екені белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмірлік тәжірибесі, әдет,
дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескеріледі. Ақпарат
алмасудың әлемдік ауқымда дамуы, қоғамдық мәдениеттің жаңа деңгейге
көтерілуі, өмір салтының өзгеруі т.б. отбасы тәрбиесіне оның құрылымы,
қарым-қатынасының сипатына әсерін тигізіп отыр.
Ата-бабамыздың ежелден келе жатқан салт-дәстүрлерінің өзі
салауаттылықты насихаттаудың бірден-бір үлгісі болған. Арақ ішу -айып, мас
болу - қылмыс, Арақ - арыңа нұқсан, темекі - тегіңе нұқсан деп ұрпағын
зиянды әдеттерден қорғаштап, Бір кесе қымыздың екі кесе желігі бар,
Артық ішкен ас - арам деп әр астың өз қалпы бар екенін ескерген. Есірік
туғызатын ішкіліктен, темекі тартудан аулақ болу, таза жүру, тамақты
қалыппен ішу, сонымен қатар, баланы бесікке салу, сүндетке отырғызу, жеті
атаға дейін қыз алыспау және т.б. игі іс-әрекеттер дана халқымыздың
салауаттылығын көрсетеді[6].
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім-тәрбиелік идеялар қазақтың халық
педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде,
Жүсіп Баласағұн шығармаларында[7,8,9], хандық дәуірдегі ақын-жыраулар
мұраларында, қазақ ағартушылары Ы.Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы[10,11],
қазақ зиялылары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев және т.б.
мұраларынан елеулі орын алған[12,13,14]. Кейінгі кездерде отбасы тәрбиесіне
қатысты мәселелер, соның ішінде отбасында баланы жан-жақты тәрбиелеу
мәселесіне қатысты Г.А.Уманов, Ж.Қоянбаев, С.Ғаббасов, Х.Арғынбаев,
К.А.Оразбекова т.б. еңбектерінде қарастырылады[15,16,17,18,19].
Бүгінде мектеп оқушыларының салауаттылығын қалыптастыру мәселелерінің
Қазақстандық мектептегі оқыту процесі негізінде қарастырып зерттеп жүрген
көптеген ғалымдар өз көзқарастарын ұсынып жүр. Олар: Д.Ф.Акбердиева,
Ж.З.Торыбаева, С.Н.Сүлейменова және т.б[20,21,22].
Көптеген қазақ ғалымдарының еңбектеріне талдау жасау жасөспірімдердің
денсаулығын сақтауда мектеп қабырғасында, отбасы тәрбиесінде бірқатар
кемшіліктердің бар екенін айқындауға мүмкіндік жасады. Бұл бүгінгі таңда
үлкен мәселе деп білеміз. Сонымен қатар қоғамның болашақ ұрпақтың
салауаттылығын қажетсінуі мен оны іске асырудағы сәтсіздіктер арасында,
отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында салауаттылықты қалыптастырудың
мүмкіндігі мен оны іске асырудағы ата-ананың дайындығының жеткіліксіздігі
арасындағы қарама-кайшылық байқалады. Бұл қарама-қайшылықтың шешімін табу
бізге диплом жұмысының тақырыбын Отбасындағы салт-дәстүрлер негізінде
салауаттылықты қалыптастыру деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеудің нысаны – Отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында
салауаттылықты қалыптастыру.
Зерттеудің пәні – отбасындағы салт-дәстүрлер негізінде салауаттылықты
қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу мақсаты – отбасындағы салт-дәстүрлер негізінде салауаттылықты
қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеу міндеттері:
Салауаттылық, Салауатты өмір салты ұғымдарының мәнін ашу, оны отбасы
тәрбиесіндегі салт-дәстүрлер негізінде қалыптастыру бойынша теориялық
материалдар жинақтау;
Отбасындағы салт-дәстүрлердің салауаттылықты қалыптастыру мүмкіндіктерін
айқындау;
Салацаттылықты қалыптастыруда мектептің тәрбиелік ынтымақстастығының
формалары мен әдіс-тәсілдерін көрсету;
отбасындағы салт-дәстүрлер негізінде салауатты өмір салтының
қалыптастыруға байланысты әдістемелік ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының қазіргі кездегі көкейкестілігі, қарама-
қайшылығы, зерттеу нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, әдістері мен зерттеу
базасы анықталған.
1 ОТБАСЫНДАҒЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР НЕГІЗІНДЕ САЛАУАТТЫЛЫҚТЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бүгінгі күнгі тәрбие институттарында
салауаттылықты
қалыптастырудың теориялық мәселелері
"Қазіргі кезеңде денсаулық сақтау жүйесінің реформасы, меніңше, төрт
стратегиялық бағытты шешуге бағытталуы керек.
Бірінші. Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына айрықша көңіл бөлу
қажет. Мұның бәрі мектептерге ғана қатысты мәселе емес. Бүкіл қоғамның
бірлескен күш-жігерімен біз бұл мәселені шеше аламыз.
Денсаулық сақтау министрлігі, Білім және ғылым министрлігі, Қорғаныс
министрліктері бірлесіп, әскер қатарына шақыруға дейінгі жастарды сауықтыру
және нәрлендіру бағдарламасын әзірлеуді тапсырамын.
Екінші — медицина қызметкерлерінің алдында халықты қол жетерлік және
сапалы медициналық көмекпен қамтамасыз ету міндеті тұр.
Үшінші - Қазақстанда медицина ғылымын дамыту.
Төртінші - ауылдағы денсаулық сақтауды көтеру. Салауатты өмір салты
- әрбір жеке адамның өнімді еңбек етіп, тұрмыс құруы, бос уақытында дем ала
білуі, қысқасы адамның күнделікті дұрыс қалыптасқан өмір тіршілігі.
Еліміздің кез-келген азаматы салауатты өмір сүру үшін парасатты,
зерделі, білімді, салауатты болуы міндетті.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемалары Ұлттық орталығының
мәліметтері бойынша жасөспірімдердің 40%-дан астамы темекі тартады, 39%-ға
дейінгілері ішімдік пайдаланады, 17%-ға дейінгілері есірткілік заттардың
дәмін татады, 41%-ға дейінгілері жыныстық қатынасқа ерте тәуелді. Осыған
байланысты жіңішке аурулар, соның ішінде СПИД саны он есе өсті. Кәмелетке
толмағандар арасында туу және түсік жасату саны жоғары деңгейде (жылына 9
мыңнан астам түсік) қалып келеді.
Жалпы денсаулық дегеніміз не? Денсаулық сақтау ұйымының анықтауынша,
"денсаулық - адамның өзгеріп отыратын ортада өзіндік биоәлеуметтік
қызметтерін артығымен, бірақ ауырмай кемтарлық пен ауруды болдырмай орындай
білуі. Физикалық, психикалық, адамгершілік денсаулығы болады."
Қазақстанда соңғы жылдары демографиялық көрсеткіштер нашарлап, туу,
халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және өлім-жітім деңгейі
арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы қауіп тудыруда.
Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткіге құмарлық және уытты заттарға
әуестік адамгершілікке жат мінез-кұлық, ерте жыныстық қатынас кеңінен
таралуда.
Соңғы жылдары Қазақстанда спирттік ішімдік ішудің негізінде
қалыптасқан аурулар көбейіп кеткен, сол себепті мемлекеттерде спирттік
ішімдіктерді қолдану өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Жыл сайын
спирттік ішімдік ішушілер саны, әсіресе жастар мен жасөспірімдер арасында
көп. Ерте жастан спирттік ішімдікке әуестену ағзаны тез улап, спиртті
ішімдікке тәуелді етеді, психикалық және физикалық денсаулықты бұзады.
Халқымызда "Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде" деген нақыл
бар. Ал ауырмаудың қандай жолдары бар? Оның ең басты жолы-салауатты өмір
салтын ұстану болмақ. ДДСҰ мәлімдегендей денсаулықтың 49-50%-ы өмір сүру
салтына байланысты екені көп жайды аңғартады.
Салауатты өмір салтын ұстану қазір қай кезден де қажеттірек екендігі
талас туғызбайды.
Жас ұрпақтың жан мен тән салауаттылығын дәріптейтін қолжазбалармен
танысып, өздігінен дербес білім алу барысында адам денсаулығына зиянды
нәрселермен қатар жағымды әсер беретін, салауаттылықты күшейтетін біліммен
қаруландыру. Бұл күндері тәлім-тәрбие саласында дамыта оқыту мәселесі үлкен
жолға қойылып отыр. Оның негізгі белгілері: өз бетімен білім алуға
жағдайлар туғызу мұғалімге тікелей бағынышты болмай өз ақыл-ой механизімін
жетілдіріп, дербес білім алу.
Жер бетіндегі ірілі-ұсақты, үлкенді-кішілі қай халықтың болса да
болашағы дәл бүгінгі жастардың денсаулығына тікелей байланысты. Себебі
ұрпақ жалғасы тек дені сау ұрпақта болмақ.
Қазіргі кездегі қоғамдағы және отбасындағы қалыптасқан жағдай
салауатты өмір салтын қалыптастыруға тиісті мөлшерде әсер ете алмай отыр.
Бұның ең негізгі бір себебі: барлығымыздың тіршілікте денсаулықты бірінші
орынға қоя білмегендігіміз. Қазіргі кездегі мектептің алдында қойылып
отырған мақсаттың ең негізгісі - білімді, дені сау жеке тұлға тәрбиелеу.
Дені сау ұрпақ тәрбиелеу үшін әр адам өзінің денсаулығын сақтай білуге
үйренуі қажет. Ол үшін алдымен жастарға білім қажет. Онда: денсаулық, оны
сақтау, дұрыс тамақтану, оның жолдары, жағымсыз әдеттердің (арақ, темекі,
есірткі) ағзаға зияны туралы мәліметтер болуы шарт.
Екіншіден, алған білімдерін өмірде дұрыс пайдалана білу үшін білім
қажет. Онда: жолдастарына, олардың жағымсыз ықпалдарына қарсы тұра білу,
мұғалімдермен пікір таластыру, өз ойын дәлелдей алу, денсаулығын сақтау
үшін өзі жеке шешім қабылдай алуы.
Үшіншіден, жастар өзінің ортасында басқаларды бағалауға және өзін
басқаға бағалатуға үйрету.
Ақпарат беттерінде шығып жүрген ғылыми зерттеу институттарының
мәліметтеріне сүйенсек, 1-сыныпқа келген оқушылардың 30%-нда әртүрлі
ауытқулар бар болса, ал, 10-11 сынып оқушыларында 80-85%-ға дейін
жететіндігін көрсеткен.
Білім беру жүйесінің салауатты өмір сүруге тәрбиелеу жұмысы жеткіліксіз
екендігі біздің ойымызша, өз кезегінде педагогтардың салауатты өмірге жете
мән бермегендігі себепті болып отыр.
Оқушы жастардың өз денсаулығына жеке басының ірі ісі ретінде ғана емес,
сонымен қатар қоғамдық игілік ретінде салауатты өмір сүруге тәрбиелеудің
маңызы зор. Бұл шараны бірден - бір іске асыратын мектеп мұғалімі
болғандықтан, жоғарғы оқу орындарының қабырғасынан білім алып бару керек.
Ол үшін салауатты өмір сүру курсын тек педагогикалық оқу орындарында ғана
емес, республика көлемінде барлық жоғарғы және орта арнаулы курс ретінде
оқыту керек.
Салауаттылық - халқымыздың үлгі-өнегелік дәстүрі. Ісі өнімді, сөзі
мәнді, мінезі салмақты адамды халық салауатты адам дейді. Салауатты кісі
болу үшін, ақыл-ойдан ауытқымай, ұнамсыз іс-әрекеттерден аулақ болып,
адамгершілік қасиеттерді бұзбай жүру керек. Есті кетіріп, есірік тугызатын
ішкіліктен, темекі тартудан аулақ болу, таза жүру, тамақты қалпымен ішу,
сөзді ретімен, қисынды сөйлеу т.б. игі іс-әрекеттер салауаттылықты
көрсетеді. Арақ - арыңа нүқсан, темекі - тегіңе нұқсан деп, халық
есірікке, ессіздікке қарсы күрес жүргізіп отырады. Өмірдің өзі
салауатсыздықтың кесір екенін көрсетуде[23].
Әлемдегі барша адам баласы тәрбие-тәлімнің ұлағаттылығын бірдей
қабылдағанмен, оның жол-жобасын, мазмұн-мағынасын әр халық өзінше
тұжырымдаған.
Халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері сол халықтың ой-тілегімен
ұштасып келгендіктен озық үлгілерінің мәңгі сақталып, үнемі жетілдіріліп,
тәрбие тэжірибесінің ұрпақтарға жалғасып отырылуына өткен ғасырлардағы
ойшылдар әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ибн-Сина, Омар Хайям,
классик педагогтер Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, орыс
ағартушылары Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, Л.Н.Толстой, қазақ
ағартушылары Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, қазақ зиялылары
М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов және т.б. ерекше мән берген.
Біздің диплом жұмысымыздағы басты ұғымдардың бірі - отбасы. Сондықтан
бұл ұғымның мәніне жан-жақты түсіндірме беріп кетейік.
Философиялық тұрғыда отбасы - қоғамның ажырамас кұрамды бөлігі,
өмірде зор мәні бар кішігірім ұйым деп берілсе, әлеуметтану ғылымында
отбасы некеге және қандас туыстар негізінде құрылған кішігірім топ деп
берілген. Оның мүшелері бір-бірімен тұрмыстық, моральдық, жауапкершілік,
өзара жәрдем көрсету қарым-қатынасында болып, әлеуметтік құрылыс ретінде
қоғамның экономикалық базисінің дамуына байланысты өзгеріп, жекелей
дербестікте болады деп көрсетеді.
Ал, педагогикалық-психологиялық тұрғыда отбасы - ата-ана мен балалар
арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде отбасы сөзіне неке мен қандас
туыстыққа негізделген шағын топ деп анықтама берілген. Оның мүшелері
тұрмыстың ортақтығы, өзара көмек және рухани жауапкершілік арқылы
байланысқан. Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастардың жүйесімен тығыз
байланыста бола тұрса да, отбасы - қоғамдық өмірге қарағанда адамдардың
белгілі бір дәрежедегі сырлас тобы. Отбасы өмірі материалдық және рухани
үрдістермен сипатталады. Табиғи-биологиялық және шаруашылық тұтыну
қатынастары оның материалдық жағын құраса, рухани жағын кұқыктық,
адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды.
Сонымен қатар, отбасы - адамдардың яғни неке жүзінде қосылған еркек
пен әйелдің, олардың туған немесе тумаған балаларының, кей кезде басқа да
бірге тұратын жақын адамдардың қарым-қатынастык, бірлестік формасы [24].
Салауатты өмір салты - қазіргі қоғамымызда көп қолданылып салауатты
өмір салты ұғымының ғылыми тұрғыда анықталған анықтамасы жоқ. Бірақ
көптеген ғалымдар оған өз түсіндірмелерін жасаған. Ресейлік ғалым
Ю.П.Лисицын салауатты өмір салтын адамдардың өз денсаулығын сақтау және
жақсарту бағытындағы белсенді іс-әрекеті деп анықтама берсе, Е.И.Торохова
ұзақ өмір сүруге, әлеуметтік қызметтерді толық жүзеге асыруға, ағзаны
нығайтуға ықпал ететін өмірлік әрекеттің тәсілі, түрі деп қарастырған
[25].
Ұлттық мұрамыздың даму тарихына шолу жасасақ, сонау Орхон-Енисей
жазуынан басталып Қорқыт ата, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари,
Ахмет Иассауи, Ахмет Жугенеки, Сайф Сарай, Қыдырғали Қасымұлы Жалайыри,
Хайдар Дулати т.б. сияқты орта ғасыр ойшылдарының шығармаларында, Асанқайғы
бастаған ХV-ХVШ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы тәлімгерлік ой-
пікірлерде, сондай-ақ XIX ғасырдың II жартысындағы қоғам қайраткерлері
Ш.Уәлихановтың, Ы.Алтынсаринның, А.Құнанбаевтың, одан бертін келе ортамызға
XX ғасырдың I ширегіндегі қайта оралған қазақтың ұлы зиялылары
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, С.Сейфуллин,
М.Әуезов, Н.Құлжанова, Х.Досмұхамедов, Ж.Аймауытов және т.б. педагогикалық
шығармаларында жалғасын табуда.
Бұлардың бәрі салауаттылық өмір салты, нашақорлық, маскүнемдік деп
ашып көрсетпегенімен, оларды болдырмаудың жолдарын, парасаттылыққа
тәрбиелеудің қағидаларын, адамгершіліктің басты белгілерін өз шығармаларына
арқау еткен. Олар өздерінің көзқарасында, шығармаларында салауатты өмірді
алдын-ала жастар өміріне орнықтыру мақсатын көздеген. Ауырып-сауығудың
жолын іздегенше, ауырмайтын жол ізде дегендей, біздің ғұламаларымыз дұрыс
берілмеген тәрбиенің зардабын алдын-ала болжаған, соны болдырмаудың жолын
қарастырып, оны ұрпақтан-ұрпаққа өсиет етіп қалдырып отырған [26]. Бұл
жайындағы ойлар сонау шығыс ғұламаларының еңбектерінен бастау алады.
Қазақ халқының ұлттық психологиясына тән - адамзат үшін денсаулықтың
ең қымбат байлық екендігі туралы түсінік әл-Фараби көзқарастарынан да айқын
байқалады. Бұл нақ бүгінгі еліміздің жас ұрпақ тәрбиесіндегі басты
міндетімізбен астасып, сабақтасып жатыр. Мұндай ойлармен ғұлама ғалым Тәні
саудың - жаны сау деген мақалдың мәнін ұқтырғандай. Өйткені, мінез-құлықты
жетілдіруді әл-Фараби денені жетілдірумен ұқсатады. Дененің жетілуі
денсаулыққа тіреледі. Егер денің сау болса, онда оны табуға көмектесу
керек. Деннің саламаттылығы өмір қажеттерінді белгілі бір шараларды
сақтауға байланысты. Рухани саламаттылық ретінді жақсы мінез-кұлық та
шаманы талап етеді. Жаман мінез- кұлықты әл-Фараби рухани кесел деп
сипаттайды [27].
Осы тақырыпты сөз еткенде шығыстың тағы бір ұлы ғалымы ойға оралады.
Ол - Әбу Әли Ибн-Сина, Орта Азиядан шыққан осынау ұлы ғалым әл-Фарабидың
тікелей шәкірті. Ибн-Сина шығармаларында әр адам өзінің денсаулығын сактау
үшін не істеу керек, нені білу керек, оның жолдары қандай деген мәселелерді
қарастыра отырып, әсіресе адамның тамақтану тәртібіне баса көңіл бөліп,
өзінің ой-нұсқауларын былай тұжырымдайды:
Өте қажет алдымен шынықтыру денені,
Ереже тұт осыны, сонда ісің өнеді.
Шынықтырсаң денені күннен-күнге біртіндеп,
Тазарады сонда тән, айтам әркім білсін деп.
Осы өлеңнің әрбір жолында салауатты өмір сурем деген адамға баға
жетпес ақыл, нұсқау жатыр.
Дана халықымыздың бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық -ақ
жаулық, үшінші байлық - он саулық деп айтуы ақ жаулықтың да, он саулықтың
да денсаулық арқылы келетінін білдіріп, сол үшін денсаулық адам өмірі үшін
маңызды құндылық екенін көрсетіп тұр. Бұл түсініктер ақын Ж.Баласағұнның
Құтты білік дастанында айқын сипатталған. Мешкей адам дерт - кеселден
арылмас, Сарғайып жүз, ішіп-жеуден жаңылмас. Кісіге ас пен дерт ауыздан
енеді, Дерт қартайтып, жасқа жетпей семеді! Құлқынды тый - кесел тірлікті
оздырар, Дер кісінің қызыл жүзін тоздырар!, - деп сипаттап, қаншалыкты ас
адамның арқауы болғанымен мөлшерінен тыс тамақ жеудің дертке
шалдықтыратынын ескертеді. Ж.Баласағұн тән салауаттылығынан бұрын жан
салауаттылығының болуын маңызды деп санайды. Оның пікірінше, егер жан
салауатты болса, онда тәннің салауатты әрекет етуін басқаруға болады.
Мұндай ойларды ақын Егер сөздің еркі тисе, батырым, Салауатты бол, билесін
ақылың деген олең жолдары арқылы ең алдымен ой салауаттылығын
қалыптастырудың маңыздылығын өнеге етеді. Адам баласының сұлулығы негізгі
үш сұлулықтың тұтастығынан тұрады деп көрсетеді ақын. Олар: Ішпек-жемек
әуелгісі басқалардың, Қатын алмақ - бірі рахат - құмардың, Үшіншісі – тән
саулығың, тірлігің, Бұл үшеудің сақтау керек бірлігін (3575-бейт),- деп
адам баласының тіршілігінде осы үш нәрсеге құмар болатынын, солар арқылы
сұлулықты сезінетінін айтады. Өйткені тәні ауру адамның бүкіл ішкі
қиыншылықтары оның бетінен көрініс тауып ажарын бұзады. Сондықтан тән
сымбаты оның саулығына тікелей байланыстылығын айтады. Ал ол біздің ішіп-
жеген тағамдарымыздың құрамы мен мөлшеріне де байланысты болады. Ас ішудегі
қалыптасқан түсінік бойынша адамның асқазанының үштен бір бөлігін ас алып
жатуы керек, екінші бөлігін су, ал үшінші бөлігі ауаға қалуы керек. Мұндай
түсініктерді Ж.Баласағұн да мақұлдайды. Ол өзінің өлеңдер қатарларында
тамаша суреттей отырып, тамақ жегенде саусақтың үшеуімен жеуге болатынын,
дәмді үш саусақпен ауызға салуды, яғни аздан алып жеуді үсынады. Ал егер
одан артық бармақтар пайдаланылса онда мөлшерінен көп тамақтанамыз дегенді
айтады. Үш саусақпен ауызға алсаң болады, Одан артық барса қарның толады.
Ас сіңбесе тәбет, тәнің бұзылар, Тән бұзылса кесел өршіп қуырар (3575-
бәйт) немесе Көп жеген ас сіңбей, маза бермейді, Ас сіңбесе, кісіні дерт
меңдейді (4615-бәйт) - деп, асқазанның тамақты қиын қорытуы ауруға алып
келетіндіктен қарынды толтырып алуға тыйым салады[28].
Жүсіп Баласағұн салауаттылықтың екінші бір бастауы, жолы -ішімдікке
құмар болмау деп біледі. Ол Ішпе ішімдік, жүрме бекер, тасыма, Жақындама
жарамсыз іс қасына (4060-бәйт), - деп арақ-шарап азаматтың абыройын
түсіріп, қадір-қасиетінен айырар жаман әдет екенін есіне салады. Оған үйір
болғандар қандай күйде көрінетінін былайша сипаттайды: Шарап ішпе, ішсең
құтың қашады, Ішкен сайын ессіздігің асады! Ішке кірген шарап сөзді
тудырар, Ал, ащы сөз өзекті өртеп, ду қылар (2655-бәйт). Шараптың құдыреті
сонда ақылды адам ішсе, ақылынан адасып, ақымақ ішсе сөзін ұмытып, шатады
дейді. Сондықтан жастарға айтарым, жүрегің мен сөзің үнемі өз орнында
болып, айқын есің мен ақылың арқылы абыройыңды сақтай біл дегенді өсиет
етеді [13.2].
Орта ғасыр діні мен мәдениетін, дағдарыстары мен күйзелістерін жақсы
білген Қожа Ахмет Иассауи өзін қоршаған әлеуметтік ортаның кемшіліктері мен
күнәларына барынша жан-тәнімен күйзеледі. Автор әйгілі мүрасы Диуани
Хикмет атты жинағында жастардың бойында табылуы қажетті білім алу, ақыл-
парасатқа жетілу, жақсы мен жаманды айыра білу, еңбек, денсаулық, әсемдік,
адамгершілік сияқты салауатты өмір сүру үшін қажет-ақ деген қағидаларды
уағыздайды [29].
Салауаттылықты қалыптастыру отбасы тәрбиесінің негізгі мақсаттарының
бірі деген пікір шығыс ойшылы Кейкаустың да еңбектерінде кездеседі. Бұл
отбасындағы балалар тәрбиесіне ғана қатысты емес, сондай-ақ, ересектерге
қатысты мәселелер деп есептейді. Себебі, үйге келген қонаққа шараптың
қойылуын сол замандағы қонақ күту тәртібінің бірі ретінде сипаттай келе,
оған көзқарасының теріс екендігін де мәлімдейді. Дегенмен, шарап ішуден
құтыла алмаған жағдайда қалай мөлшермен ішудің талаптарын да жастарға
түсіндіреді. Сондай-ақ, Ас -адамның арқауы деген қағида Кейкаус еңбегінің
де негізгі арқауы. Тамақтанудың мөлшері туралы сөз қозғай отырып, жатар
алдындағы тамақтың адам денесіне тез сіңе қоймайтындығын ескере отырып,
күндізгі уақыттан кешке жейтін тамақтың мөлшерінің аз болуын ұсынады.
Сонымен қатар, тамақты кез-келген уақытта жеуге болмайтынын былайша
сипаттайды: Уақыт мезгілімен санаспай тамақтанба. Бұл қасиет хайуандардың
әдетіне үқсас жағдай. Хайуандар жейтін тағамын қай кезде көрсе, сол кезде
жей береді. Есепті адамдар мен қызметкерлердің көбі мезгілімен тамақтанады.
Бүл, шын мәнінде нэпсіні тежеудің бір жолы. Бұл өте жақсы әдет, - деп
дұрыс тамақтану тәртібін сактауға кеңес береді.
Өткен ғасырлардағы ата-бабаларымыздың өмір салтына үңілсек,
бұрын жастар арасында жағымсыз іс-әрекеттер кең өріс алмаған, ұлттық сана
төмендемеген. Оны халқымыздың даму тарихынан да, қазактар туралы жазылған
шетел зиялыларының еңбектерінен де көруге болады.
Мысалы, ғалым Н.Л.Зеланд Қырғыздар атты этнографиялық очеркінде
былай деп жазады: ...Қазақ - қызу қанды жан. Оның рухына жайсаңдық,
ізгілік тән, ол ылғи да жайдары жүреді, жалпы сергек әрі еліктегіш келеді,
алайда жүйкесі көнбіс, ашушаңдыққа бара бермейді. Оның қызу қанды болуы
мүмкін көшпелілердің өмір салтынан болса керек. Қозғалысы шапшаң, үнемі ат
үстінде жүру қан айналымы мен зат алмасуына қолайлы болуы тиіс; дене
қызуының жиі алмасуы, таза ауа, шөлейтте жол шеккенде сусынды көп ішпеуі,
діни жоралғыларға байланысты тағамдар тандауы, асқазан және ішек жолы
қызметін жақсартуға жәрдемдеседі, бүлардың рух күшін сақтауға маңызды
ықпалы бар; ақыр соңында арақпен, апиынмен және темекімен жүйкесін
жүқартуға әдеттенбеудің де біраз пайдасы бар.
Жүйке салауаттылығы адамның иманды, өнегелілік бейнесінен де жақсы
көрінеді. Жаны жайсаң адам өзгелерге де іш тартады. Қазақ ниетімен ақкөңіл;
ол сондай-ақ қастерлі, қасиеттерге адал, басқаның қайғы қасіретіне
ортақтас, қонақжай, күйзелген-күйінген кезде салауатты және төзімді [30].
Орыс география қоғамының негізін қалаушылардың бірі Алексей Левшин
1832 жылы жазылған Қырғыз-қазақ немесе қырғыз қайсақ ордалары мен
даласының сипаттамасы деген еңбегінің VI тарауында Табиғат пен етене
болып, қарапайым тамақ ішіп, таза ауамен тыныстап, жайбарақат өскен
қазақтардың денсаулығы мықты болып келеді, көп жасайды, олар күшті де
қуатты, ыстық-суыққа шыдамды, - деп
қазақтардың өмір салты туралы пікірін білдіреді [31].
Бұдан бір ғасырдан аса бұрын В.В.Радлов Қазақтарда ауру мен жүдеу
жандар өте аз, таза ауада жүріп, қуатты тамақ ішетіндіктен болар, кездесіп
калатын аурулардың түрлері де бірен-саран, қазақтардың көбі ұзақ өмір
сүреді деген [32].
Ал аса көрнекті этнограф Григорий Потанин Қазақтар еті тірі, дені
салауатты, өмірге іңкәр халық деп сипаттай келіп, ...Олардың адамды
жерлеу мен үйлену салт-дәстүрлерінде және төрелік айту әдет-ғұрыптарында,
аңыздарында, халық эпосында, мінез-құлық белгілерінде бірегейліктің көптігі
соншалыкты, ғалымдар зерттеу үшін мол материал бере алатын осы тарихи
мұрадан қазақ өмірі кейінде неғұрлым салауатты бағытта даму үшін
элементтерді таба алады. Мейлі дала құнарының аңқасы кеуіп қалса да, мейлі
табиғат шөлейтке төнген қатерге қарсы күресте дәрменсіз болса да, қазақ
өмірі үшін халықтың рухани жантамырында күш-жігер мен кұралдарының көл-
көсір қайнар көзі бар, тек қазақтардың өздері осы қайнардан теріс айналмаса
болғаны [33].
Қазақ зиялыларының бірі Жүсіпбек Аймауытов Әдет заңы атты еңбегінде
тәлім-тәрбие иірімдеріне, халықтық салт-дәстүрлердің психологиялық астарына
үңіледі. Мысалы, ол әдеттің жақсы (батылдық, қанағатшылдық, шыдамдылық
т.б.), жаман түрлерін (арақ ішу, насыбай ату т.б.) атап көрсетеді. Автордың
пікірінше, тәрбиешінің міндеті -балаларға алдыңғы өміріне пайдалы әдеттерді
сіңіру болуы керек. Тәрбие екі түрлі, - деп жазады Ж.Аймауытов, - дене
тәрбиесі мен жан (рух) тәрбиесі. Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді. Адам
баласына денесін тәрбиелеудің үстінде жанын (рухын), ақылын, сезімін,
жігерін, мінезін тәрбие қылу керек. Денесі мен жаны бірдей тәрбиеленбеген
адам сыңаржақтау болып кетеді. Мінездің, ақыл-қайраттың әр түрлі болмағы
тәрбиеге байланысты. Расында, дене және ой тәрбиесі, оның бірлігі мен
пайдалы тұстарын бүгінгі өмір де жоққа шығармайды.
Ж.Аймауытовтың Психология атты еңбегінде баланың жан дүниесінің
қалыптасуында, әсіресе, оның дүние есігін алғаш ашқан кезеңіндегі әке-
шешенің тәрбиелік ролі ерекше маңызды екені сөз болады[34]. Ол баланың
жақсы, өнегелі тәлім-тәрбиені біртіндеп, тамыздықтап жинайтынына, яғни
жақсы, жаман қылық та ата-анадан жүғатынына ерекше мән береді. Үлкендер
өздерінің мінез-құлқының тек жақсы жақтарын көрсетуі тиіс. Баланы бүзуға,
не түлетуге себеп болатын бір шарт - жас күнінде көрген үлгі-өнегесі деген
түжырым күні бүгінге дейін өз мәнін жоғалтпайды. Кейбір отбасыларда баланың
әкесі не шешесі немесе үйдегі басқа да үлкендердің қажетсіз ақыл айтып,
баланың құлағын жауыр ететін тәлімгерлерді автор шенеп-мінейді. Ол
баланың әке-шешесінен берілетін тума қасиеттерге, яғни гендік
ерекшеліктерді еске сала кетеді. Бүл жөнінде автор былай дейді: Тән қуаты
болса, жан қуаты да ажарлы болады. Нашар жаннан, нашар мінез туады.. Нашар
жан деп отырғаны, баланың әкесі мен шешесінің жан дүниесіндегі осал,
жағымсыз қасиеттер. Нашар жан, гендік кемістіктер осал мінезге алып келеді.
Баланың әке-шешесі осал мінезді адам болса, оның баласының да алысқа бара
қоюы екі талай.
Сонымен қатар ғалым Ш.Жанадилов өзінің зерттеулерінде салауаттылықтың
тіршіліктік және әлеуметтік негіздерін медициналыө және діни түсініктері
арқылы түсіндіреді[35].
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030"
бағдарламасында халық салауаттылығын сақтау және қалыптастыру негізгі
бағыттардың бірі болып көрсетілген. Ал Елбасының 19 наурыз 2004 жылғы
жолдамасында Денсаулық мәселесі халықтың әлеуметтік жағдайын қарастыратын
төрт мәселенің бірі болып ұсынылған.
Адам өмірінің ең негізгі көрсеткішінің бірі салауаттылық болып
табылады. Осы уақытқа дейін бұл ұғымның жалпы келісілген, барлықты
қанағаттандыратындай анықтамасы болмай отыр. Бүкіл дүниежүзілік денсаулық
сактау ұйымының 1968 жылғы сесиясы берген салауаттылық анықтамасы адамға
байланысты жан-жақты құбылыстардың көпшілігін қамтый алмаған. Онда:
Салауаттылық - адамның сырқаттары мен ақаулары жоқ жағдайда, өзгерген
ортадан адамға артық күш түскенде өзіне зиянсыз (шығынсыз)
тіршілік-әлеуметтік (биосоциаддық) қызметтерін толық орындау қасиеті.
Салауаттылық түрлері: денсаулық, ақыл-ой және имандылық - деп көрсетілген.
Бірақта адамның тіршіліктік және әлеуметтік қызметтері талдап
көрсетілмеген. Бұл әрбір зерттеушінің осы ұғымдарды өзінше
түсініп, талдауына мүмкіншілік тудырып, көпшіліктің салауаттылықтың не
екенін толық түсінуіне кедергі жасайды.
Сөйтіп, автор салауаттылықтын тіршіліктік және әлеуметтік негіздері
қалай қалыптасатыны туралы өзінің ғылыми тұжырымдамасын ұсынады. Бұл
тұжырымдама адам негізінен өзара тығыз байланысты және біріне - бірі
тәуелді екі бөліктен: организм және кісі тұлға тұратындығына негізделген.
Адам организмі мен оның кісілік қасиеттерінің ақпараттық көздері әр түрлі.
Адам организмінің құрылыстық және қызметтік ерекшеліктері оның генетикалық,
тектік ақпарат көзі болып келетін жанаға тәуелді болса, ал кісілік
қасиеттері, адамгершілігі оргснизм негізінде әлеуметтену нәтижесінде
қалыптасытын және орталық жүйке жүйесінде сақталатын шартты ақпаратқа
байланысты болады.
Адам бойындағы бұл екі ақпарат көзі адамның екі бөлігінің: организм
және кісі өздерінің шыққан тектері - табиғи қоршаған ортаға және Абсолютке
бейімделуі қамтамасыз етулері қажет. Себебі кез-келген нәрсенің тіршілік
етіп және өмір сүруі оның бейімделу мүмкіншіліктерімен анықталады, яғни
бейімделу барлық нәрсенің сақталуының көрсеткіші болып келеді.
Жоғары айтылғандарға байланысты адам салауаттылығы екі бөліктен:
денсаулықтан және дінсаулықтан құралады. Денсаулық адам организмінің
бейімделу мүмкіншіліктерні аныктап оынң тіршілігін қамтамасыз етсе,
дінсаулық адамның кісілік қасиеттерін, адамгершілігін қалыптастарып оның
өмір сүруін камтамасыз етеді. Ал өз кезегінде денсаулык екі бөлікке:
соматикалық, тәнсаулық және репродукциялык саулыққа бөлінеді. Ал дінсаулық
- ойсаулықтан психикалық және имандылықтан құралады.
Сонымен біз салауаттылыктың төрт түрін ажыратады: соматикалық,
репродукциялық, психикалық және имандылық.
Адам үшін ең негізгі, бірінші нөрсе оның өмірі болып табылады. Өмірдің
өлшемі — оның қажеттілік мөлшері, яғни 120 жыл. Тіршілік ету мүмкіншілігі
организмнің бейімделу ерекшелігімен анықталады. Салауаттылық - адамның
сыртқы ортаға бейімделу деңгейі. Адам өзара байланысты, біріне-бірі тәуелді
екі бөліктен: организм және кісіден құралуына байланысты, бұл екеуінің
бейімделетін орталарының табиғаттары бөлек. Оның әрқайсысы өзінің шыққан
тегіне бейімделеді.
Адамның организмінің құрамы топырақ құрамындағы химиялық элементтерден
тұруына байланысты, оның организмі Жер жағдайына, яғни қоршаған табиғатқа
бейімделеді. Ал кісі өзі қалыптасатын ақпартатты Абсолюттен алуына баанысты
ол Абсолютке бейімделуі қажет.
Әрбір адамның салауаттылығы ол жаратылғанда берілген ең басты қасиеттің
бірі. Ал адам туғаннан соң оның салауаттылығы қалай болады ол сол адамның
тіршілік өмірде тандаған жолына: оң немесе сол байланысты болып келеді. Кез-
келген жандылар сияқты адамның да тіршіліктік мақсаты көбею, ал оның
тіршіліктік мүмкіншіліктерін қоршаған ортаға тиімді бейімделу нәтижесі
анықтайды. Сонымен адам өмірінде оның тектік, генетикалық ақпараттары
қоршаған ортаға бейімделу негізін құрса, оның тиімді бейімделу қортындысы
адамның тәрбиесіне байланысты болады. Адамның негізгі қасиеттері тектік,
генетикалық негізде пайда болса, ал оның рухани ерекшеліктері
көргенділіктің, баптаудың, төрбиенің нәтижесінде қалыптасады. Адамның
ішінде орналасқан осы екі ақпарат көзі өзара әсері қортындысында пайда
болған қасиеттер адамның абсолютгі жетілген жүйенің басты ақпарат көзі
Аллаһ нұсқауларын дұрыс орындауын қамтамасыз етуі қажет. Адамға сырттан
өсер ететін ақпараттың он түрі болуына және оның бесінші кезекті түрі —
жасыл болуына байланысты адамның Аллаһ нүсқауларын дүрыс орындауы жасыл
түспен белгіленеді. Егерде адам тәрбие нәтижесінде жүзеге асатын өзінің іс-
әрекеттерін Аллаһ нүсқауына сәйкес орындаса, онда оның бойында орындалмаған
ақпарат жинақталмайды да денесі таза болады. Ал егерде адам Аллаһ
нұсқауларын дұрыс орындамаса онда дұрыс орындалмаған ақпарат өзінің дұрыс
жүзеге асуы үшін және қосымша іс-әрекеттер жасауға мәжбүр етеді. Бұл
нұсқаулар қашан дұрыс орындалғанша барлық уақытта адам бойындағы күш-
қуатты, соған сәйкес құбылыстар мен үрдісердің өзгеруіне әкеліп соғады. Ал
адам бойындағы ақпараттың дұрыс орындалмауының екінші түрі ол адам өзінен
шыққан ақпаратты толық жүзеге асырмауы болып келеді. Сол себептен біздең
халқымыз:"Жүйелі сөз жүйесін табады, жүейсіз сөз иесін табады"- деп адамның
өзінің ойында пайда болған, бірақта дұрыс жүзеге аспаған ақпараттың өзі
шыққан көзіне әсер ететінін көрсетеді.
Адамға байланысты көп мәселелерді шешу үшін салауаттылық ұғымын нақты
толық анықтау басты мәселелердің бірі болып табылады. Осы уақытқа дейін бұл
ұғымның толық тұжырымы жоққа тән. Төменді ресми және жалпы қабылданған
салауаттылық анықтамаларын келтіреді.
Бүкіл дүниежүзілік Салауаттылық сақтау Ұйымы жарғысында: "Салауаттылық-
тек қана сыркаттардың немесе беймазалықтың (ақаудың) жоқ болуы емес, ол
адамның дене, ақыл-ой (психикалық) және әлеуметтік жағдайлардың толық
сәйкес болуы"-деп жазылған.
Салауаттылық - адамның сырқаттары мен ақаулары жоқ жағдайда, өзгерген
ортадан адамға артық күш түскенде өзіне зиянсыз (шығынсыз) тіршілік-
әлеуметтік (биосоциалдық) қызметтерін толық орындау қасиеті. Салауаттылық
түрлері: денсаулық, ақыл-ой және әлеуметтік.
Салауаттылық - орта талабы мен организм мүмкіншілігі арасындағы тепе-
тендік .
Салауаттылық - сырқаттар мен дене ақаулары жоқ жағдайда дене, ақыл- ой,
жыныс және әлеуметтік мүмкіншіліктердің толық болуы, тұрақты өзгеріп
отыратын сыртқы және ішкі орта жағдайлары мен табиғи қартаю үрдісіне
бейімделу.
Салауаттылық - организмнің табиғи жағдай болып табылатын, оның жетілген
өздік реттеуінің нәтижесі болып табылатын, барлық мүшелері мен
жүйелерінің өзара әсерінің сәйкестілігі және қоршаған ортамен динамикалық
тепе-тендігі.
Қалып (норма) және салауаттылық - әр түрлі қоғамдық және еңбек
қызметтерде жоғары деңгейде қатысуға мүмкіншілік беретін өмір сүру жағдайы.
Салауаттылық дегеніміз ең ұзақ (максималъді) өмір сүру жағдайыңда
тиімді еңбек қабілеті мен әлеуметтік әрекетін қамтамасыз ететін тіршіліктік
(биологиялық), қызметтік (физиологиялық) міндеттердің сақталу және даму
үрдістері.
Салауаттьшық - адамға оның тіршіліктік (биологиялық) және әлеуметтік
қызметтерін әртүрлі дәрежеде жүзеге асыратын, нақты әлеуметтік және
эконимикалық ортада генетикалық мүмкіншіліктің жүзеге асу үрдісіңде дамитын
көп өлшемді бүгін динамикалық жағдай .
Адам салауаттылығы бүл тіршіліктік (биологиялық) және әлеуметтік
қызметтерді орындауға тиісті фенотиптік қажеттілікке және мүмкіншілікке
сәйкес қорлық (резерв) және компенсаторлык механизмдерін паидалану,
өзгеруде болатын сыртқы ортаға тиімді бейімделу арқылы, мүшелер мен жүйелер
өзара әсерлерінің тиімді жағдайыңда, организмнің өзін сақтауын және
жетілген өздік реттеуін, гоместазды сақтауын, дене және ақыл-ой жағдайын
өзіндік жетілдіретін мүмкіншіліктерімен сипатталатын, тіршіліктің үздіксіз
жалғасатьгн табиғи жағдайы. Жоғарыда көрсетілген белгілердің біреуінің
жоқтығы салауаттылықтың толық немесе бөлігінің жойылуы болып табылады.
Салауаттылықтың толық жойылуы өмірдің аяқталғаны болып келеді.
Айтарымыз, адамды тіршіліктік (биологиялық) және әлеуметтік объект деп
қарастырады. Ал шындығында адам жер жағдайында ақпараттың ерекше, өзіне
ғана төн қасиеттрі бар ең жоғары түрі болып табылады. Себебі адам Жер
жағдайынада Алла (табиғат) жаратқан барлық құбылыстар мен күралымдардың ең
жоғарғысы. Аспаннан келген теологиялық (метафизикалық) ақпарат жер
жағдайына жеткенде физикалық, химиялық, геологиялық, тіршіліктік,
әлеуметтік және адам әсерлері түрлеріне айналады. Адам жер жағдайындағы
барлық әсер түрлерінің ең жоғарысы болуына байланысты оның бойында барлық
әсерлердің жиынтығы бар және де оның тек қана өзіне тән ерекше қасиеттері
де бар. Сол себептен адамда өзі негізінде пайда болған тіршіліктік
(биологиялық) және әлеуметтік қасиеттер, биохимиялық және биофизикалық
құбылыстар бар. Осыған байланысты барлық философиялық ұғымдарда адамды
тіршіліктік-әлеуметтік (биосоциалдық) қызметтер жиынтығы есебінде
қарастырады. Бұл дұрыс ұғым емес. Адам ол екеуінен жоғары сатыда
орналасуына байланысты онда ол екеуіне тән қасиеттердің қажеттілері бар,
бірақта олардың адамда организмінде өзара қатынасының тек қана адамға төн
ерекшеліктері бар. Сол себептен адам салауаттылығын қарастырғанда бүл екі
түрлі әсердің өз орындарын және маңыздарын жеке -жеке, бөліп қарастыру
қажет.
Адам салауаттылығын анықтау үшін ең бастысы оның неден құралатынына,
қажетті қасиеттер мен ақпараттарды қайдан алатынын талдау қажет. Осы
уақытқа дейінгі салауаттылықты талдағанда тек қана оның тіршілік дүниеге
келгеннен соңғы қасиеттерін, өте сирек кейбір жағдайларда бейімделу
ерекшеліктерін таддап қана қояды. Бұл талдаулар салауаттылықты толық түсіну
үшін жеткіліксіз.
“Салауаттану” ғылымының мазмұнына берілген түсініктемелерді талдай отырып,
салауаттану – адам денсаулығын, орны сақтау мен нығайту жолдары жөніндегі
ғылымаралық бағыт деп түсінеміз. Оның неізгі міндеті – салауатты өмір
салтын қалыптастырудың мәнін ашу мен оны қалыптастырудың барлық
заңдылықтарын зерттеу. Т. Қ. Мұстафина сөзімен айтқанда, “салауаттану –
денсаулықты басқыру ғылымы”. Салауаттану – медицина, экология, биология,
әлеуметтану, педагогика, психология, физиология, гигиена ғылымдарының
ортасынан шығатын денсаулықты қалай басқарудың заңдылықтарын, әдіс-
тәсілдерін нұсқаушы ғылым.
Осылардың ең маңыздысы ретінде жас ұрпақты салауатты өмір салты рухында
тәрбиелеудің нақты іс-шараларын ұйымдастыруды қосады. Сондықтан,
денсаулықты қалыптастыру, сақтау және нығайту жолдарын нұсқау арқылы, жас
ұрпақты салауатты өмір салтына тәрбиелеу педагогикалық салауаттанудың
міндетіне жүктеледі.
Е.Е.Лунина педагогикалық салауаттануды салауатты өмір салтын
қалыптастыруға бағытталған білім беру үрдісінің субъектілерінің біріккен
іс-әрекетінің жүйесі деп анықтайды.
Э.И.Вайнер “педагогикалық салауаттану дамуының түрлі жас ерекшелігі
кезеңдеріндегі денсаулыққа және салауатты өмір салтына орнықты өмірлік
мақсат тұрғысынан қарайтын адамды оқыту мен тәрбиелеу мәселесін зерттейді”
деп анықтама береді.
Педагогикалық салауаттану бағытында бүгінгі таңда көптеген ғалымдар мен
зерттеушілер жұмыс жүргізуде, мысалы ТМД елдері бойынша:
- негізгі мектептер оқушылардың салауатты өмір салты ұғымдарын
қалыптастыруы (А.П.Голобародка және тағы басқа);
- салауаттану бойынша білім бағдарламаларын жасау (Г.К. Зайцев,
Н.Б.Колбанов, М.Г.Колесникова және тағы басқа);
- педагогикалық іс-әрекет стратегиясының салауаттанулық негізін анықтау
(Н.Б.Закарович және тағы басқа);
- физикалық және рухани салауатты тұлғаны қалыптастырудың шарты
ретінде мектепте салауаттанулық қызмет жүйесін ұйымдастыру мәселесі
(Л.А.Каратаева және тағы басқа);
- мектепке дейінгі ересек балалардың салауаттанулық тәрбиесінің
педагогикалық негізін анықтау (С.А.Корочкина және тағы басқа);
- қазіргі таңдағы мектеп оқушыларының салауаттанулық көзқарасын
қалыптастыру (В.В.Кожанов және тағы басқа);
- сыныптарда биологияны оқытуда салауаттанулық біліктіліктері мен
іскерліктерді қалыптастыру мүмкіндіктері (О.Колоиц және тағы басқа);
- жаңа типті білім беру мекемелерінде оқушылар тұлғасының
салауаттанулық тәрбиесінің теориясы мен практикасы Н.Н.Волков және тағы
басқа көптеген ғалымдардың өз зерттеулеріне негіз болды.
Салауатты өмір салтын үздіксіз қалыптастыру ұлттық білім беру жүйесі
үлгісінің құрылымына сәйкес жүзеге асырылады. Осы негізде Қазақстандағы
педагогикалық салауаттанудың бағыттарын анықтауға болады:
- психологиялық-медициналық-педагогик алық қызметтер;
- балалар денсаулығын сауықтыру орталықтары және денсаулық мектептері;
- кешенді сауықтыру бағдарламалары;
- салауаттанулық білім беру бағдарламаларын, оқу әдістемелік кешендерін
әзірлеу және оларды іс-тәжірибеге ендіру.
Тәрбие, баптау, көргенділік дегеніміз адам бойындағы ата-баба тегінен
әкесі және анасы арқылы келе жатқан шежірелік (генетикалық) ақпараттарды
баптау (қажеттісін неғүрлым толық жүзеге асыру, ал қажетсізін басу) арқылы
жүзеге асырып, болашақ ұрпақты өмірге және абсолютті жетілген жүйенің басты
көзінен, Алладан (қоршаған ортадан), келетін ақпаратты дұрыс орындап, соған
тиімді бейімделуін қамтамасыз етуге дайындау.
Қоршаған ортаның шартты әсерлері нәтижесінде шежірелік (генетикалық)
ақпарат негізінде адамның ақыл-ойы (психика) және қоғамға деген
(әлеуметтік) көзқарасы, санасы қалыптасады. Жер бетіндегі жаратылғандардың
ішінде тек қана адамға Алла, Жаратушы ием сана беріп, өзінің тіршілік
өмірдегі жолын таңдауға мүмкіншілік берген деп түсіндіреді. Адамнан басқа
ешқандай тіршілік иесі өзінің тіршілік өмір жолын тандай алмайды, олар тек
қана солардың жаратудағы дініне байланысты шартсыз (өзгеріссіз) түрде
жүзеге асып отырады. Тек қана адам өзінің тіршілік өмір жолын тандай алады.
Жолды таңдау оның бапталуына, тәрбиесіне байланысты Адам егерде тіршілік
өмір жольгн Жаратушы иемнің нүсқауларына сәйкес жүзеге асырса, онда оны біз
оң, тура, әділет жолы (шариа, дао) дейміз де, ол адамды сенуші деп атайды.
Ал егерде ол нұсқауаы орындамай, өз бетімен білгенін істесе оңда оны сол
жоддағы, дінсіз, шайтаның досы, сенімі жоқ адам деп атайды.
Екінші - адам тіршілік дүниеге келгеннен соң оған қандай әсерлер болады
және соған байланысты ол қалай өзгереді? — деген сұраққа адам тіршілік
дүниеге келгеннен соң оның шартсыз, шежірелік (генетикалық) ақпарат
негіздерінде пайда болған қасиеттеріне қоршаған ортадан әлеуметтік шартты
акпарат көзі әсер етіп, оның ақыл-ой және олеуметгік қатынасын, яғни
адамның жалпы кісі (личность) есебінде, қалыптасуын қамтамасыз етеді деп
жауап береміз.
Жоғарыда көрсетілген негізгі және шартты ақпараттардың жүзеге асу
нәтижесінде адам кісі есебінде толық қалыптасып, өзінің негізгі тіршіліктік
міндеті — көбеюді және әлеуметтік қасиет көрсеткіші -еңбекті жүзеге асыруға
дайындалады.
Ал мүның бәрі не үшін қажет? Адам бойында қалыптасқан қасиеттердің бәрі
оның қоршаган ортаға бейімделуін (адаптация) қамтамасыз ету үшін қажет. Кез-
келген тірі жүйе тек қана сыртқы орта талаптарына бейімделе алған жағдайда
ғана өмір сүре алады, ал бейімделе алмаса жойылып отырады. Сол себептен,
тірі жүйелердің сыртқы ортаға бейімделу мүмкіншілігі оның өмір сүруді
қамтамасыз ету әдісі және тіршілігінің көрсеткіші болып табылады. Ал адам
сыртқы орта деген не, ал оның бейімделуі қажетті ақпараттар қайда пайда
болады? Қоршаған орта деген үғымға адамға сырттан осер ететін, тікелей
қоршаған ауадан бастап өзінен басқа барлык қүбылыста мен қүралымдар жатады.
Сондықтан бүл оте кең, шексіз үғым. Адамның өзінен басқа одан сыртта
орналасқан осер етуші барлық ақпараттар жиынтығын басты ақпарат көзі деп
атады.
Ал қоршаған ортадағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі
_____________Ж.З.Торыбаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Абай мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеялары
5В010300 - Педагогика-психология мамандығы
Орындаған: Раматұлла М.Е
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., доцент:
Атемова Қ.Т.
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасыны Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Раматұлла Мадина
Абай мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеялары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 - Педагогика-психология мамандығы
Түркістан 2014
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қоғамдық жаңару кезеңінде, Қазақстандағы
әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі өз
кезегінде қоғамдық білім, тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен
мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны,
оның басты міндеті - бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп жаңа
тұрғыдан тану мәселесін туындатты.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік
саясатта халық денсаулығы басты назарда болып келеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев
тәуелсіз Қазақстанның ата заңының 44-бабының 8-тармақшасында Қазақстан
Республикасының азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту және олардың
денсаулығын сақтауға деген Конституцияның кұқығын іске асыру деген
жолдауын жасады [1]. Осы жолдаудың мақсаты жас ұрпақтың толыққанды
денсаулығын қалыптастыру болып аныкталды, өйткені жас ұрпақ денінің саулығы
болашақ халыктың өсімі мен сапасын анықтайды. Осы тұста болашақ ұрпақ
тәрбиесінің салауаттылығын қамтамасыз ету ең алдымен отбасы тәрбиесі
жағдайында қолға алынуы тиіс. Өкінішке орай, бүгінгі таңда қоғамдағы
экологиялық және табиғат апаттары адам денсаулығына өз әсерін тигізуде.
Сонымен қатар, техниканың дамуы да өз кезегінде өркениеттіліктің бір
көрсеткіші ретінде қажет болғанымен, екінші жағынан ағзаның ластануы мен
адам денсаулығының төмендеуіне өз ықпалын тигізеді. Атап айтқанда, бүгінгі
нарықтық қоғамдағы адамдар арасында қарым-қатынас пен психологиялық қысым,
әсіресе, жас буын денсаулығының бұзылуына алып келуде. Қазақстан
Республикасының өзінде, тіпті әлемдік деңгейде денсаулықты сақтау адамзат
қоғамының алдында тұрған үлкен мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасы
дүние жүзі бойынша өз-өзіне қол жұмсау бойынша 2-орында тұрады екен. Ол
әсіресе, 18-22 жас аралығындағы қыз балалар арасында көп орын алатынын
статистикалық мәліметтер дәлелдейді [2]. Сонымен қатар, әлеуметтік ортаның
ықпалын бала қойғанда тәрбиені мақсатты түрде ұйымдастыратын әлеуметтік
институттардың бірі мектептің өзінде бала денсаулығын сақтау қиынға түсіп
отыр. Оған дәлел, ең көп стресс алатындар мектеп жасындағы балалар екендігі
анықталған. Мысалы, мектепке келген 1-сынып оқушылары арасында 25-30 %
әртүрлі аурулармен келсе, 11-сыныпты бітіретін оқушылардың 80 %-ы
денсаулығын бұзып, әртүрлі диагноздармен мектеп қабырғасынан шығады екен
[3]. Бұдан шығатын қорытынды, мектеп мұғалімдері мен оқушылар, балалар мен
ата-аналар арасындағы қарым-қатынас және оқу еңбегінің мөлшерден тыс
көптігі бала денсаулығының бұзылуына алып келетіндігін көрсетеді.
Болашақ халықтың дені сау, білімді азамат болып ер жетуі, ең алдымен,
ата-анасына, одан соң білім нәрімен сусындататын мектепке және қоршаған
ортаға байланысты. Бүгінгі таңда денсаулығы мықты, рухы биік жеке тұлғаны
қалыптастыру мәселелері үкіметтің қаулы-қарарларында, тұжырымдамаларында
негізгі орын алады. Атап айтар болсақ, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
- 2030 стратегиялық даму бағдарламасында Салауатты өмір салтын
ынталандыру әрекеті дене тәрбиесімен айналысуға, дұрыс тамақтануға,
есірткі, темекі мен алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария
шараларын сақтауға бағытталған- делінген [4]. Қазақстан Республикасының
Конституциясында Неке және отбасы туралы заңында Білім туралы
заңында, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, тәлім-
тәрбие тұжырымдамасында да салауатты өмір суруге ерекше басымдық беріледі.
Осы басымдықтарды жүзеге асыруда елімізде Отбасы және демография,
Отбасын әлеуметтік қамсыздандыру қоры, Ана және бала денсаулығы секілді
ұйымдар қызмет етуде[5]. 1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп
белгілесе, Қазақстанда 2006 жыл Отбасы жылы болып жарияланды.
Қазіргі таңда бала денсаулығын сақтау, қалыптастыру жолдары
педагогикалық мәселе болып отыр. Қазіргі кезеңнің ерекшелігі сол, білім мен
салауатты өмір сүру кезеңі қолма-қол өмірге енгізуді қажет етеді. Балаларды
білімді, жан-жақты дамыған, денсаулығы мықты, рухани жағынан дамыған етіп
тәрбиелеу баланың бойында денсаулыққа әсер ететін факторлар туралы білім
қалыптастыру болып табылады.
Отбасында ата-ана өзінің баласының қандай адам етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданылатын әдістер де өзгеше
екені белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмірлік тәжірибесі, әдет,
дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескеріледі. Ақпарат
алмасудың әлемдік ауқымда дамуы, қоғамдық мәдениеттің жаңа деңгейге
көтерілуі, өмір салтының өзгеруі т.б. отбасы тәрбиесіне оның құрылымы,
қарым-қатынасының сипатына әсерін тигізіп отыр.
Ата-бабамыздың ежелден келе жатқан салт-дәстүрлерінің өзі
салауаттылықты насихаттаудың бірден-бір үлгісі болған. Арақ ішу -айып, мас
болу - қылмыс, Арақ - арыңа нұқсан, темекі - тегіңе нұқсан деп ұрпағын
зиянды әдеттерден қорғаштап, Бір кесе қымыздың екі кесе желігі бар,
Артық ішкен ас - арам деп әр астың өз қалпы бар екенін ескерген. Есірік
туғызатын ішкіліктен, темекі тартудан аулақ болу, таза жүру, тамақты
қалыппен ішу, сонымен қатар, баланы бесікке салу, сүндетке отырғызу, жеті
атаға дейін қыз алыспау және т.б. игі іс-әрекеттер дана халқымыздың
салауаттылығын көрсетеді[6].
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім-тәрбиелік идеялар қазақтың халық
педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде,
Жүсіп Баласағұн шығармаларында[7,8,9], хандық дәуірдегі ақын-жыраулар
мұраларында, қазақ ағартушылары Ы.Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы[10,11],
қазақ зиялылары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев және т.б.
мұраларынан елеулі орын алған[12,13,14]. Кейінгі кездерде отбасы тәрбиесіне
қатысты мәселелер, соның ішінде отбасында баланы жан-жақты тәрбиелеу
мәселесіне қатысты Г.А.Уманов, Ж.Қоянбаев, С.Ғаббасов, Х.Арғынбаев,
К.А.Оразбекова т.б. еңбектерінде қарастырылады[15,16,17,18,19].
Бүгінде мектеп оқушыларының салауаттылығын қалыптастыру мәселелерінің
Қазақстандық мектептегі оқыту процесі негізінде қарастырып зерттеп жүрген
көптеген ғалымдар өз көзқарастарын ұсынып жүр. Олар: Д.Ф.Акбердиева,
Ж.З.Торыбаева, С.Н.Сүлейменова және т.б[20,21,22].
Көптеген қазақ ғалымдарының еңбектеріне талдау жасау жасөспірімдердің
денсаулығын сақтауда мектеп қабырғасында, отбасы тәрбиесінде бірқатар
кемшіліктердің бар екенін айқындауға мүмкіндік жасады. Бұл бүгінгі таңда
үлкен мәселе деп білеміз. Сонымен қатар қоғамның болашақ ұрпақтың
салауаттылығын қажетсінуі мен оны іске асырудағы сәтсіздіктер арасында,
отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында салауаттылықты қалыптастырудың
мүмкіндігі мен оны іске асырудағы ата-ананың дайындығының жеткіліксіздігі
арасындағы қарама-кайшылық байқалады. Бұл қарама-қайшылықтың шешімін табу
бізге диплом жұмысының тақырыбын Отбасындағы салт-дәстүрлер негізінде
салауаттылықты қалыптастыру деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеудің нысаны – Отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында
салауаттылықты қалыптастыру.
Зерттеудің пәні – отбасындағы салт-дәстүрлер негізінде салауаттылықты
қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу мақсаты – отбасындағы салт-дәстүрлер негізінде салауаттылықты
қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеу міндеттері:
Салауаттылық, Салауатты өмір салты ұғымдарының мәнін ашу, оны отбасы
тәрбиесіндегі салт-дәстүрлер негізінде қалыптастыру бойынша теориялық
материалдар жинақтау;
Отбасындағы салт-дәстүрлердің салауаттылықты қалыптастыру мүмкіндіктерін
айқындау;
Салацаттылықты қалыптастыруда мектептің тәрбиелік ынтымақстастығының
формалары мен әдіс-тәсілдерін көрсету;
отбасындағы салт-дәстүрлер негізінде салауатты өмір салтының
қалыптастыруға байланысты әдістемелік ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының қазіргі кездегі көкейкестілігі, қарама-
қайшылығы, зерттеу нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, әдістері мен зерттеу
базасы анықталған.
1 ОТБАСЫНДАҒЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР НЕГІЗІНДЕ САЛАУАТТЫЛЫҚТЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бүгінгі күнгі тәрбие институттарында
салауаттылықты
қалыптастырудың теориялық мәселелері
"Қазіргі кезеңде денсаулық сақтау жүйесінің реформасы, меніңше, төрт
стратегиялық бағытты шешуге бағытталуы керек.
Бірінші. Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына айрықша көңіл бөлу
қажет. Мұның бәрі мектептерге ғана қатысты мәселе емес. Бүкіл қоғамның
бірлескен күш-жігерімен біз бұл мәселені шеше аламыз.
Денсаулық сақтау министрлігі, Білім және ғылым министрлігі, Қорғаныс
министрліктері бірлесіп, әскер қатарына шақыруға дейінгі жастарды сауықтыру
және нәрлендіру бағдарламасын әзірлеуді тапсырамын.
Екінші — медицина қызметкерлерінің алдында халықты қол жетерлік және
сапалы медициналық көмекпен қамтамасыз ету міндеті тұр.
Үшінші - Қазақстанда медицина ғылымын дамыту.
Төртінші - ауылдағы денсаулық сақтауды көтеру. Салауатты өмір салты
- әрбір жеке адамның өнімді еңбек етіп, тұрмыс құруы, бос уақытында дем ала
білуі, қысқасы адамның күнделікті дұрыс қалыптасқан өмір тіршілігі.
Еліміздің кез-келген азаматы салауатты өмір сүру үшін парасатты,
зерделі, білімді, салауатты болуы міндетті.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемалары Ұлттық орталығының
мәліметтері бойынша жасөспірімдердің 40%-дан астамы темекі тартады, 39%-ға
дейінгілері ішімдік пайдаланады, 17%-ға дейінгілері есірткілік заттардың
дәмін татады, 41%-ға дейінгілері жыныстық қатынасқа ерте тәуелді. Осыған
байланысты жіңішке аурулар, соның ішінде СПИД саны он есе өсті. Кәмелетке
толмағандар арасында туу және түсік жасату саны жоғары деңгейде (жылына 9
мыңнан астам түсік) қалып келеді.
Жалпы денсаулық дегеніміз не? Денсаулық сақтау ұйымының анықтауынша,
"денсаулық - адамның өзгеріп отыратын ортада өзіндік биоәлеуметтік
қызметтерін артығымен, бірақ ауырмай кемтарлық пен ауруды болдырмай орындай
білуі. Физикалық, психикалық, адамгершілік денсаулығы болады."
Қазақстанда соңғы жылдары демографиялық көрсеткіштер нашарлап, туу,
халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және өлім-жітім деңгейі
арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы қауіп тудыруда.
Темекі тарту, ішімдік пайдалану, есірткіге құмарлық және уытты заттарға
әуестік адамгершілікке жат мінез-кұлық, ерте жыныстық қатынас кеңінен
таралуда.
Соңғы жылдары Қазақстанда спирттік ішімдік ішудің негізінде
қалыптасқан аурулар көбейіп кеткен, сол себепті мемлекеттерде спирттік
ішімдіктерді қолдану өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Жыл сайын
спирттік ішімдік ішушілер саны, әсіресе жастар мен жасөспірімдер арасында
көп. Ерте жастан спирттік ішімдікке әуестену ағзаны тез улап, спиртті
ішімдікке тәуелді етеді, психикалық және физикалық денсаулықты бұзады.
Халқымызда "Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде" деген нақыл
бар. Ал ауырмаудың қандай жолдары бар? Оның ең басты жолы-салауатты өмір
салтын ұстану болмақ. ДДСҰ мәлімдегендей денсаулықтың 49-50%-ы өмір сүру
салтына байланысты екені көп жайды аңғартады.
Салауатты өмір салтын ұстану қазір қай кезден де қажеттірек екендігі
талас туғызбайды.
Жас ұрпақтың жан мен тән салауаттылығын дәріптейтін қолжазбалармен
танысып, өздігінен дербес білім алу барысында адам денсаулығына зиянды
нәрселермен қатар жағымды әсер беретін, салауаттылықты күшейтетін біліммен
қаруландыру. Бұл күндері тәлім-тәрбие саласында дамыта оқыту мәселесі үлкен
жолға қойылып отыр. Оның негізгі белгілері: өз бетімен білім алуға
жағдайлар туғызу мұғалімге тікелей бағынышты болмай өз ақыл-ой механизімін
жетілдіріп, дербес білім алу.
Жер бетіндегі ірілі-ұсақты, үлкенді-кішілі қай халықтың болса да
болашағы дәл бүгінгі жастардың денсаулығына тікелей байланысты. Себебі
ұрпақ жалғасы тек дені сау ұрпақта болмақ.
Қазіргі кездегі қоғамдағы және отбасындағы қалыптасқан жағдай
салауатты өмір салтын қалыптастыруға тиісті мөлшерде әсер ете алмай отыр.
Бұның ең негізгі бір себебі: барлығымыздың тіршілікте денсаулықты бірінші
орынға қоя білмегендігіміз. Қазіргі кездегі мектептің алдында қойылып
отырған мақсаттың ең негізгісі - білімді, дені сау жеке тұлға тәрбиелеу.
Дені сау ұрпақ тәрбиелеу үшін әр адам өзінің денсаулығын сақтай білуге
үйренуі қажет. Ол үшін алдымен жастарға білім қажет. Онда: денсаулық, оны
сақтау, дұрыс тамақтану, оның жолдары, жағымсыз әдеттердің (арақ, темекі,
есірткі) ағзаға зияны туралы мәліметтер болуы шарт.
Екіншіден, алған білімдерін өмірде дұрыс пайдалана білу үшін білім
қажет. Онда: жолдастарына, олардың жағымсыз ықпалдарына қарсы тұра білу,
мұғалімдермен пікір таластыру, өз ойын дәлелдей алу, денсаулығын сақтау
үшін өзі жеке шешім қабылдай алуы.
Үшіншіден, жастар өзінің ортасында басқаларды бағалауға және өзін
басқаға бағалатуға үйрету.
Ақпарат беттерінде шығып жүрген ғылыми зерттеу институттарының
мәліметтеріне сүйенсек, 1-сыныпқа келген оқушылардың 30%-нда әртүрлі
ауытқулар бар болса, ал, 10-11 сынып оқушыларында 80-85%-ға дейін
жететіндігін көрсеткен.
Білім беру жүйесінің салауатты өмір сүруге тәрбиелеу жұмысы жеткіліксіз
екендігі біздің ойымызша, өз кезегінде педагогтардың салауатты өмірге жете
мән бермегендігі себепті болып отыр.
Оқушы жастардың өз денсаулығына жеке басының ірі ісі ретінде ғана емес,
сонымен қатар қоғамдық игілік ретінде салауатты өмір сүруге тәрбиелеудің
маңызы зор. Бұл шараны бірден - бір іске асыратын мектеп мұғалімі
болғандықтан, жоғарғы оқу орындарының қабырғасынан білім алып бару керек.
Ол үшін салауатты өмір сүру курсын тек педагогикалық оқу орындарында ғана
емес, республика көлемінде барлық жоғарғы және орта арнаулы курс ретінде
оқыту керек.
Салауаттылық - халқымыздың үлгі-өнегелік дәстүрі. Ісі өнімді, сөзі
мәнді, мінезі салмақты адамды халық салауатты адам дейді. Салауатты кісі
болу үшін, ақыл-ойдан ауытқымай, ұнамсыз іс-әрекеттерден аулақ болып,
адамгершілік қасиеттерді бұзбай жүру керек. Есті кетіріп, есірік тугызатын
ішкіліктен, темекі тартудан аулақ болу, таза жүру, тамақты қалпымен ішу,
сөзді ретімен, қисынды сөйлеу т.б. игі іс-әрекеттер салауаттылықты
көрсетеді. Арақ - арыңа нүқсан, темекі - тегіңе нұқсан деп, халық
есірікке, ессіздікке қарсы күрес жүргізіп отырады. Өмірдің өзі
салауатсыздықтың кесір екенін көрсетуде[23].
Әлемдегі барша адам баласы тәрбие-тәлімнің ұлағаттылығын бірдей
қабылдағанмен, оның жол-жобасын, мазмұн-мағынасын әр халық өзінше
тұжырымдаған.
Халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері сол халықтың ой-тілегімен
ұштасып келгендіктен озық үлгілерінің мәңгі сақталып, үнемі жетілдіріліп,
тәрбие тэжірибесінің ұрпақтарға жалғасып отырылуына өткен ғасырлардағы
ойшылдар әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ибн-Сина, Омар Хайям,
классик педагогтер Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, орыс
ағартушылары Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, Л.Н.Толстой, қазақ
ағартушылары Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, қазақ зиялылары
М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов және т.б. ерекше мән берген.
Біздің диплом жұмысымыздағы басты ұғымдардың бірі - отбасы. Сондықтан
бұл ұғымның мәніне жан-жақты түсіндірме беріп кетейік.
Философиялық тұрғыда отбасы - қоғамның ажырамас кұрамды бөлігі,
өмірде зор мәні бар кішігірім ұйым деп берілсе, әлеуметтану ғылымында
отбасы некеге және қандас туыстар негізінде құрылған кішігірім топ деп
берілген. Оның мүшелері бір-бірімен тұрмыстық, моральдық, жауапкершілік,
өзара жәрдем көрсету қарым-қатынасында болып, әлеуметтік құрылыс ретінде
қоғамның экономикалық базисінің дамуына байланысты өзгеріп, жекелей
дербестікте болады деп көрсетеді.
Ал, педагогикалық-психологиялық тұрғыда отбасы - ата-ана мен балалар
арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде отбасы сөзіне неке мен қандас
туыстыққа негізделген шағын топ деп анықтама берілген. Оның мүшелері
тұрмыстың ортақтығы, өзара көмек және рухани жауапкершілік арқылы
байланысқан. Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастардың жүйесімен тығыз
байланыста бола тұрса да, отбасы - қоғамдық өмірге қарағанда адамдардың
белгілі бір дәрежедегі сырлас тобы. Отбасы өмірі материалдық және рухани
үрдістермен сипатталады. Табиғи-биологиялық және шаруашылық тұтыну
қатынастары оның материалдық жағын құраса, рухани жағын кұқыктық,
адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды.
Сонымен қатар, отбасы - адамдардың яғни неке жүзінде қосылған еркек
пен әйелдің, олардың туған немесе тумаған балаларының, кей кезде басқа да
бірге тұратын жақын адамдардың қарым-қатынастык, бірлестік формасы [24].
Салауатты өмір салты - қазіргі қоғамымызда көп қолданылып салауатты
өмір салты ұғымының ғылыми тұрғыда анықталған анықтамасы жоқ. Бірақ
көптеген ғалымдар оған өз түсіндірмелерін жасаған. Ресейлік ғалым
Ю.П.Лисицын салауатты өмір салтын адамдардың өз денсаулығын сақтау және
жақсарту бағытындағы белсенді іс-әрекеті деп анықтама берсе, Е.И.Торохова
ұзақ өмір сүруге, әлеуметтік қызметтерді толық жүзеге асыруға, ағзаны
нығайтуға ықпал ететін өмірлік әрекеттің тәсілі, түрі деп қарастырған
[25].
Ұлттық мұрамыздың даму тарихына шолу жасасақ, сонау Орхон-Енисей
жазуынан басталып Қорқыт ата, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари,
Ахмет Иассауи, Ахмет Жугенеки, Сайф Сарай, Қыдырғали Қасымұлы Жалайыри,
Хайдар Дулати т.б. сияқты орта ғасыр ойшылдарының шығармаларында, Асанқайғы
бастаған ХV-ХVШ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы тәлімгерлік ой-
пікірлерде, сондай-ақ XIX ғасырдың II жартысындағы қоғам қайраткерлері
Ш.Уәлихановтың, Ы.Алтынсаринның, А.Құнанбаевтың, одан бертін келе ортамызға
XX ғасырдың I ширегіндегі қайта оралған қазақтың ұлы зиялылары
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, С.Сейфуллин,
М.Әуезов, Н.Құлжанова, Х.Досмұхамедов, Ж.Аймауытов және т.б. педагогикалық
шығармаларында жалғасын табуда.
Бұлардың бәрі салауаттылық өмір салты, нашақорлық, маскүнемдік деп
ашып көрсетпегенімен, оларды болдырмаудың жолдарын, парасаттылыққа
тәрбиелеудің қағидаларын, адамгершіліктің басты белгілерін өз шығармаларына
арқау еткен. Олар өздерінің көзқарасында, шығармаларында салауатты өмірді
алдын-ала жастар өміріне орнықтыру мақсатын көздеген. Ауырып-сауығудың
жолын іздегенше, ауырмайтын жол ізде дегендей, біздің ғұламаларымыз дұрыс
берілмеген тәрбиенің зардабын алдын-ала болжаған, соны болдырмаудың жолын
қарастырып, оны ұрпақтан-ұрпаққа өсиет етіп қалдырып отырған [26]. Бұл
жайындағы ойлар сонау шығыс ғұламаларының еңбектерінен бастау алады.
Қазақ халқының ұлттық психологиясына тән - адамзат үшін денсаулықтың
ең қымбат байлық екендігі туралы түсінік әл-Фараби көзқарастарынан да айқын
байқалады. Бұл нақ бүгінгі еліміздің жас ұрпақ тәрбиесіндегі басты
міндетімізбен астасып, сабақтасып жатыр. Мұндай ойлармен ғұлама ғалым Тәні
саудың - жаны сау деген мақалдың мәнін ұқтырғандай. Өйткені, мінез-құлықты
жетілдіруді әл-Фараби денені жетілдірумен ұқсатады. Дененің жетілуі
денсаулыққа тіреледі. Егер денің сау болса, онда оны табуға көмектесу
керек. Деннің саламаттылығы өмір қажеттерінді белгілі бір шараларды
сақтауға байланысты. Рухани саламаттылық ретінді жақсы мінез-кұлық та
шаманы талап етеді. Жаман мінез- кұлықты әл-Фараби рухани кесел деп
сипаттайды [27].
Осы тақырыпты сөз еткенде шығыстың тағы бір ұлы ғалымы ойға оралады.
Ол - Әбу Әли Ибн-Сина, Орта Азиядан шыққан осынау ұлы ғалым әл-Фарабидың
тікелей шәкірті. Ибн-Сина шығармаларында әр адам өзінің денсаулығын сактау
үшін не істеу керек, нені білу керек, оның жолдары қандай деген мәселелерді
қарастыра отырып, әсіресе адамның тамақтану тәртібіне баса көңіл бөліп,
өзінің ой-нұсқауларын былай тұжырымдайды:
Өте қажет алдымен шынықтыру денені,
Ереже тұт осыны, сонда ісің өнеді.
Шынықтырсаң денені күннен-күнге біртіндеп,
Тазарады сонда тән, айтам әркім білсін деп.
Осы өлеңнің әрбір жолында салауатты өмір сурем деген адамға баға
жетпес ақыл, нұсқау жатыр.
Дана халықымыздың бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық -ақ
жаулық, үшінші байлық - он саулық деп айтуы ақ жаулықтың да, он саулықтың
да денсаулық арқылы келетінін білдіріп, сол үшін денсаулық адам өмірі үшін
маңызды құндылық екенін көрсетіп тұр. Бұл түсініктер ақын Ж.Баласағұнның
Құтты білік дастанында айқын сипатталған. Мешкей адам дерт - кеселден
арылмас, Сарғайып жүз, ішіп-жеуден жаңылмас. Кісіге ас пен дерт ауыздан
енеді, Дерт қартайтып, жасқа жетпей семеді! Құлқынды тый - кесел тірлікті
оздырар, Дер кісінің қызыл жүзін тоздырар!, - деп сипаттап, қаншалыкты ас
адамның арқауы болғанымен мөлшерінен тыс тамақ жеудің дертке
шалдықтыратынын ескертеді. Ж.Баласағұн тән салауаттылығынан бұрын жан
салауаттылығының болуын маңызды деп санайды. Оның пікірінше, егер жан
салауатты болса, онда тәннің салауатты әрекет етуін басқаруға болады.
Мұндай ойларды ақын Егер сөздің еркі тисе, батырым, Салауатты бол, билесін
ақылың деген олең жолдары арқылы ең алдымен ой салауаттылығын
қалыптастырудың маңыздылығын өнеге етеді. Адам баласының сұлулығы негізгі
үш сұлулықтың тұтастығынан тұрады деп көрсетеді ақын. Олар: Ішпек-жемек
әуелгісі басқалардың, Қатын алмақ - бірі рахат - құмардың, Үшіншісі – тән
саулығың, тірлігің, Бұл үшеудің сақтау керек бірлігін (3575-бейт),- деп
адам баласының тіршілігінде осы үш нәрсеге құмар болатынын, солар арқылы
сұлулықты сезінетінін айтады. Өйткені тәні ауру адамның бүкіл ішкі
қиыншылықтары оның бетінен көрініс тауып ажарын бұзады. Сондықтан тән
сымбаты оның саулығына тікелей байланыстылығын айтады. Ал ол біздің ішіп-
жеген тағамдарымыздың құрамы мен мөлшеріне де байланысты болады. Ас ішудегі
қалыптасқан түсінік бойынша адамның асқазанының үштен бір бөлігін ас алып
жатуы керек, екінші бөлігін су, ал үшінші бөлігі ауаға қалуы керек. Мұндай
түсініктерді Ж.Баласағұн да мақұлдайды. Ол өзінің өлеңдер қатарларында
тамаша суреттей отырып, тамақ жегенде саусақтың үшеуімен жеуге болатынын,
дәмді үш саусақпен ауызға салуды, яғни аздан алып жеуді үсынады. Ал егер
одан артық бармақтар пайдаланылса онда мөлшерінен көп тамақтанамыз дегенді
айтады. Үш саусақпен ауызға алсаң болады, Одан артық барса қарның толады.
Ас сіңбесе тәбет, тәнің бұзылар, Тән бұзылса кесел өршіп қуырар (3575-
бәйт) немесе Көп жеген ас сіңбей, маза бермейді, Ас сіңбесе, кісіні дерт
меңдейді (4615-бәйт) - деп, асқазанның тамақты қиын қорытуы ауруға алып
келетіндіктен қарынды толтырып алуға тыйым салады[28].
Жүсіп Баласағұн салауаттылықтың екінші бір бастауы, жолы -ішімдікке
құмар болмау деп біледі. Ол Ішпе ішімдік, жүрме бекер, тасыма, Жақындама
жарамсыз іс қасына (4060-бәйт), - деп арақ-шарап азаматтың абыройын
түсіріп, қадір-қасиетінен айырар жаман әдет екенін есіне салады. Оған үйір
болғандар қандай күйде көрінетінін былайша сипаттайды: Шарап ішпе, ішсең
құтың қашады, Ішкен сайын ессіздігің асады! Ішке кірген шарап сөзді
тудырар, Ал, ащы сөз өзекті өртеп, ду қылар (2655-бәйт). Шараптың құдыреті
сонда ақылды адам ішсе, ақылынан адасып, ақымақ ішсе сөзін ұмытып, шатады
дейді. Сондықтан жастарға айтарым, жүрегің мен сөзің үнемі өз орнында
болып, айқын есің мен ақылың арқылы абыройыңды сақтай біл дегенді өсиет
етеді [13.2].
Орта ғасыр діні мен мәдениетін, дағдарыстары мен күйзелістерін жақсы
білген Қожа Ахмет Иассауи өзін қоршаған әлеуметтік ортаның кемшіліктері мен
күнәларына барынша жан-тәнімен күйзеледі. Автор әйгілі мүрасы Диуани
Хикмет атты жинағында жастардың бойында табылуы қажетті білім алу, ақыл-
парасатқа жетілу, жақсы мен жаманды айыра білу, еңбек, денсаулық, әсемдік,
адамгершілік сияқты салауатты өмір сүру үшін қажет-ақ деген қағидаларды
уағыздайды [29].
Салауаттылықты қалыптастыру отбасы тәрбиесінің негізгі мақсаттарының
бірі деген пікір шығыс ойшылы Кейкаустың да еңбектерінде кездеседі. Бұл
отбасындағы балалар тәрбиесіне ғана қатысты емес, сондай-ақ, ересектерге
қатысты мәселелер деп есептейді. Себебі, үйге келген қонаққа шараптың
қойылуын сол замандағы қонақ күту тәртібінің бірі ретінде сипаттай келе,
оған көзқарасының теріс екендігін де мәлімдейді. Дегенмен, шарап ішуден
құтыла алмаған жағдайда қалай мөлшермен ішудің талаптарын да жастарға
түсіндіреді. Сондай-ақ, Ас -адамның арқауы деген қағида Кейкаус еңбегінің
де негізгі арқауы. Тамақтанудың мөлшері туралы сөз қозғай отырып, жатар
алдындағы тамақтың адам денесіне тез сіңе қоймайтындығын ескере отырып,
күндізгі уақыттан кешке жейтін тамақтың мөлшерінің аз болуын ұсынады.
Сонымен қатар, тамақты кез-келген уақытта жеуге болмайтынын былайша
сипаттайды: Уақыт мезгілімен санаспай тамақтанба. Бұл қасиет хайуандардың
әдетіне үқсас жағдай. Хайуандар жейтін тағамын қай кезде көрсе, сол кезде
жей береді. Есепті адамдар мен қызметкерлердің көбі мезгілімен тамақтанады.
Бүл, шын мәнінде нэпсіні тежеудің бір жолы. Бұл өте жақсы әдет, - деп
дұрыс тамақтану тәртібін сактауға кеңес береді.
Өткен ғасырлардағы ата-бабаларымыздың өмір салтына үңілсек,
бұрын жастар арасында жағымсыз іс-әрекеттер кең өріс алмаған, ұлттық сана
төмендемеген. Оны халқымыздың даму тарихынан да, қазактар туралы жазылған
шетел зиялыларының еңбектерінен де көруге болады.
Мысалы, ғалым Н.Л.Зеланд Қырғыздар атты этнографиялық очеркінде
былай деп жазады: ...Қазақ - қызу қанды жан. Оның рухына жайсаңдық,
ізгілік тән, ол ылғи да жайдары жүреді, жалпы сергек әрі еліктегіш келеді,
алайда жүйкесі көнбіс, ашушаңдыққа бара бермейді. Оның қызу қанды болуы
мүмкін көшпелілердің өмір салтынан болса керек. Қозғалысы шапшаң, үнемі ат
үстінде жүру қан айналымы мен зат алмасуына қолайлы болуы тиіс; дене
қызуының жиі алмасуы, таза ауа, шөлейтте жол шеккенде сусынды көп ішпеуі,
діни жоралғыларға байланысты тағамдар тандауы, асқазан және ішек жолы
қызметін жақсартуға жәрдемдеседі, бүлардың рух күшін сақтауға маңызды
ықпалы бар; ақыр соңында арақпен, апиынмен және темекімен жүйкесін
жүқартуға әдеттенбеудің де біраз пайдасы бар.
Жүйке салауаттылығы адамның иманды, өнегелілік бейнесінен де жақсы
көрінеді. Жаны жайсаң адам өзгелерге де іш тартады. Қазақ ниетімен ақкөңіл;
ол сондай-ақ қастерлі, қасиеттерге адал, басқаның қайғы қасіретіне
ортақтас, қонақжай, күйзелген-күйінген кезде салауатты және төзімді [30].
Орыс география қоғамының негізін қалаушылардың бірі Алексей Левшин
1832 жылы жазылған Қырғыз-қазақ немесе қырғыз қайсақ ордалары мен
даласының сипаттамасы деген еңбегінің VI тарауында Табиғат пен етене
болып, қарапайым тамақ ішіп, таза ауамен тыныстап, жайбарақат өскен
қазақтардың денсаулығы мықты болып келеді, көп жасайды, олар күшті де
қуатты, ыстық-суыққа шыдамды, - деп
қазақтардың өмір салты туралы пікірін білдіреді [31].
Бұдан бір ғасырдан аса бұрын В.В.Радлов Қазақтарда ауру мен жүдеу
жандар өте аз, таза ауада жүріп, қуатты тамақ ішетіндіктен болар, кездесіп
калатын аурулардың түрлері де бірен-саран, қазақтардың көбі ұзақ өмір
сүреді деген [32].
Ал аса көрнекті этнограф Григорий Потанин Қазақтар еті тірі, дені
салауатты, өмірге іңкәр халық деп сипаттай келіп, ...Олардың адамды
жерлеу мен үйлену салт-дәстүрлерінде және төрелік айту әдет-ғұрыптарында,
аңыздарында, халық эпосында, мінез-құлық белгілерінде бірегейліктің көптігі
соншалыкты, ғалымдар зерттеу үшін мол материал бере алатын осы тарихи
мұрадан қазақ өмірі кейінде неғұрлым салауатты бағытта даму үшін
элементтерді таба алады. Мейлі дала құнарының аңқасы кеуіп қалса да, мейлі
табиғат шөлейтке төнген қатерге қарсы күресте дәрменсіз болса да, қазақ
өмірі үшін халықтың рухани жантамырында күш-жігер мен кұралдарының көл-
көсір қайнар көзі бар, тек қазақтардың өздері осы қайнардан теріс айналмаса
болғаны [33].
Қазақ зиялыларының бірі Жүсіпбек Аймауытов Әдет заңы атты еңбегінде
тәлім-тәрбие иірімдеріне, халықтық салт-дәстүрлердің психологиялық астарына
үңіледі. Мысалы, ол әдеттің жақсы (батылдық, қанағатшылдық, шыдамдылық
т.б.), жаман түрлерін (арақ ішу, насыбай ату т.б.) атап көрсетеді. Автордың
пікірінше, тәрбиешінің міндеті -балаларға алдыңғы өміріне пайдалы әдеттерді
сіңіру болуы керек. Тәрбие екі түрлі, - деп жазады Ж.Аймауытов, - дене
тәрбиесі мен жан (рух) тәрбиесі. Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді. Адам
баласына денесін тәрбиелеудің үстінде жанын (рухын), ақылын, сезімін,
жігерін, мінезін тәрбие қылу керек. Денесі мен жаны бірдей тәрбиеленбеген
адам сыңаржақтау болып кетеді. Мінездің, ақыл-қайраттың әр түрлі болмағы
тәрбиеге байланысты. Расында, дене және ой тәрбиесі, оның бірлігі мен
пайдалы тұстарын бүгінгі өмір де жоққа шығармайды.
Ж.Аймауытовтың Психология атты еңбегінде баланың жан дүниесінің
қалыптасуында, әсіресе, оның дүние есігін алғаш ашқан кезеңіндегі әке-
шешенің тәрбиелік ролі ерекше маңызды екені сөз болады[34]. Ол баланың
жақсы, өнегелі тәлім-тәрбиені біртіндеп, тамыздықтап жинайтынына, яғни
жақсы, жаман қылық та ата-анадан жүғатынына ерекше мән береді. Үлкендер
өздерінің мінез-құлқының тек жақсы жақтарын көрсетуі тиіс. Баланы бүзуға,
не түлетуге себеп болатын бір шарт - жас күнінде көрген үлгі-өнегесі деген
түжырым күні бүгінге дейін өз мәнін жоғалтпайды. Кейбір отбасыларда баланың
әкесі не шешесі немесе үйдегі басқа да үлкендердің қажетсіз ақыл айтып,
баланың құлағын жауыр ететін тәлімгерлерді автор шенеп-мінейді. Ол
баланың әке-шешесінен берілетін тума қасиеттерге, яғни гендік
ерекшеліктерді еске сала кетеді. Бүл жөнінде автор былай дейді: Тән қуаты
болса, жан қуаты да ажарлы болады. Нашар жаннан, нашар мінез туады.. Нашар
жан деп отырғаны, баланың әкесі мен шешесінің жан дүниесіндегі осал,
жағымсыз қасиеттер. Нашар жан, гендік кемістіктер осал мінезге алып келеді.
Баланың әке-шешесі осал мінезді адам болса, оның баласының да алысқа бара
қоюы екі талай.
Сонымен қатар ғалым Ш.Жанадилов өзінің зерттеулерінде салауаттылықтың
тіршіліктік және әлеуметтік негіздерін медициналыө және діни түсініктері
арқылы түсіндіреді[35].
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030"
бағдарламасында халық салауаттылығын сақтау және қалыптастыру негізгі
бағыттардың бірі болып көрсетілген. Ал Елбасының 19 наурыз 2004 жылғы
жолдамасында Денсаулық мәселесі халықтың әлеуметтік жағдайын қарастыратын
төрт мәселенің бірі болып ұсынылған.
Адам өмірінің ең негізгі көрсеткішінің бірі салауаттылық болып
табылады. Осы уақытқа дейін бұл ұғымның жалпы келісілген, барлықты
қанағаттандыратындай анықтамасы болмай отыр. Бүкіл дүниежүзілік денсаулық
сактау ұйымының 1968 жылғы сесиясы берген салауаттылық анықтамасы адамға
байланысты жан-жақты құбылыстардың көпшілігін қамтый алмаған. Онда:
Салауаттылық - адамның сырқаттары мен ақаулары жоқ жағдайда, өзгерген
ортадан адамға артық күш түскенде өзіне зиянсыз (шығынсыз)
тіршілік-әлеуметтік (биосоциаддық) қызметтерін толық орындау қасиеті.
Салауаттылық түрлері: денсаулық, ақыл-ой және имандылық - деп көрсетілген.
Бірақта адамның тіршіліктік және әлеуметтік қызметтері талдап
көрсетілмеген. Бұл әрбір зерттеушінің осы ұғымдарды өзінше
түсініп, талдауына мүмкіншілік тудырып, көпшіліктің салауаттылықтың не
екенін толық түсінуіне кедергі жасайды.
Сөйтіп, автор салауаттылықтын тіршіліктік және әлеуметтік негіздері
қалай қалыптасатыны туралы өзінің ғылыми тұжырымдамасын ұсынады. Бұл
тұжырымдама адам негізінен өзара тығыз байланысты және біріне - бірі
тәуелді екі бөліктен: организм және кісі тұлға тұратындығына негізделген.
Адам организмі мен оның кісілік қасиеттерінің ақпараттық көздері әр түрлі.
Адам организмінің құрылыстық және қызметтік ерекшеліктері оның генетикалық,
тектік ақпарат көзі болып келетін жанаға тәуелді болса, ал кісілік
қасиеттері, адамгершілігі оргснизм негізінде әлеуметтену нәтижесінде
қалыптасытын және орталық жүйке жүйесінде сақталатын шартты ақпаратқа
байланысты болады.
Адам бойындағы бұл екі ақпарат көзі адамның екі бөлігінің: организм
және кісі өздерінің шыққан тектері - табиғи қоршаған ортаға және Абсолютке
бейімделуі қамтамасыз етулері қажет. Себебі кез-келген нәрсенің тіршілік
етіп және өмір сүруі оның бейімделу мүмкіншіліктерімен анықталады, яғни
бейімделу барлық нәрсенің сақталуының көрсеткіші болып келеді.
Жоғары айтылғандарға байланысты адам салауаттылығы екі бөліктен:
денсаулықтан және дінсаулықтан құралады. Денсаулық адам организмінің
бейімделу мүмкіншіліктерні аныктап оынң тіршілігін қамтамасыз етсе,
дінсаулық адамның кісілік қасиеттерін, адамгершілігін қалыптастарып оның
өмір сүруін камтамасыз етеді. Ал өз кезегінде денсаулык екі бөлікке:
соматикалық, тәнсаулық және репродукциялык саулыққа бөлінеді. Ал дінсаулық
- ойсаулықтан психикалық және имандылықтан құралады.
Сонымен біз салауаттылыктың төрт түрін ажыратады: соматикалық,
репродукциялық, психикалық және имандылық.
Адам үшін ең негізгі, бірінші нөрсе оның өмірі болып табылады. Өмірдің
өлшемі — оның қажеттілік мөлшері, яғни 120 жыл. Тіршілік ету мүмкіншілігі
организмнің бейімделу ерекшелігімен анықталады. Салауаттылық - адамның
сыртқы ортаға бейімделу деңгейі. Адам өзара байланысты, біріне-бірі тәуелді
екі бөліктен: организм және кісіден құралуына байланысты, бұл екеуінің
бейімделетін орталарының табиғаттары бөлек. Оның әрқайсысы өзінің шыққан
тегіне бейімделеді.
Адамның организмінің құрамы топырақ құрамындағы химиялық элементтерден
тұруына байланысты, оның организмі Жер жағдайына, яғни қоршаған табиғатқа
бейімделеді. Ал кісі өзі қалыптасатын ақпартатты Абсолюттен алуына баанысты
ол Абсолютке бейімделуі қажет.
Әрбір адамның салауаттылығы ол жаратылғанда берілген ең басты қасиеттің
бірі. Ал адам туғаннан соң оның салауаттылығы қалай болады ол сол адамның
тіршілік өмірде тандаған жолына: оң немесе сол байланысты болып келеді. Кез-
келген жандылар сияқты адамның да тіршіліктік мақсаты көбею, ал оның
тіршіліктік мүмкіншіліктерін қоршаған ортаға тиімді бейімделу нәтижесі
анықтайды. Сонымен адам өмірінде оның тектік, генетикалық ақпараттары
қоршаған ортаға бейімделу негізін құрса, оның тиімді бейімделу қортындысы
адамның тәрбиесіне байланысты болады. Адамның негізгі қасиеттері тектік,
генетикалық негізде пайда болса, ал оның рухани ерекшеліктері
көргенділіктің, баптаудың, төрбиенің нәтижесінде қалыптасады. Адамның
ішінде орналасқан осы екі ақпарат көзі өзара әсері қортындысында пайда
болған қасиеттер адамның абсолютгі жетілген жүйенің басты ақпарат көзі
Аллаһ нұсқауларын дұрыс орындауын қамтамасыз етуі қажет. Адамға сырттан
өсер ететін ақпараттың он түрі болуына және оның бесінші кезекті түрі —
жасыл болуына байланысты адамның Аллаһ нүсқауларын дүрыс орындауы жасыл
түспен белгіленеді. Егерде адам тәрбие нәтижесінде жүзеге асатын өзінің іс-
әрекеттерін Аллаһ нүсқауына сәйкес орындаса, онда оның бойында орындалмаған
ақпарат жинақталмайды да денесі таза болады. Ал егерде адам Аллаһ
нұсқауларын дұрыс орындамаса онда дұрыс орындалмаған ақпарат өзінің дұрыс
жүзеге асуы үшін және қосымша іс-әрекеттер жасауға мәжбүр етеді. Бұл
нұсқаулар қашан дұрыс орындалғанша барлық уақытта адам бойындағы күш-
қуатты, соған сәйкес құбылыстар мен үрдісердің өзгеруіне әкеліп соғады. Ал
адам бойындағы ақпараттың дұрыс орындалмауының екінші түрі ол адам өзінен
шыққан ақпаратты толық жүзеге асырмауы болып келеді. Сол себептен біздең
халқымыз:"Жүйелі сөз жүйесін табады, жүейсіз сөз иесін табады"- деп адамның
өзінің ойында пайда болған, бірақта дұрыс жүзеге аспаған ақпараттың өзі
шыққан көзіне әсер ететінін көрсетеді.
Адамға байланысты көп мәселелерді шешу үшін салауаттылық ұғымын нақты
толық анықтау басты мәселелердің бірі болып табылады. Осы уақытқа дейін бұл
ұғымның толық тұжырымы жоққа тән. Төменді ресми және жалпы қабылданған
салауаттылық анықтамаларын келтіреді.
Бүкіл дүниежүзілік Салауаттылық сақтау Ұйымы жарғысында: "Салауаттылық-
тек қана сыркаттардың немесе беймазалықтың (ақаудың) жоқ болуы емес, ол
адамның дене, ақыл-ой (психикалық) және әлеуметтік жағдайлардың толық
сәйкес болуы"-деп жазылған.
Салауаттылық - адамның сырқаттары мен ақаулары жоқ жағдайда, өзгерген
ортадан адамға артық күш түскенде өзіне зиянсыз (шығынсыз) тіршілік-
әлеуметтік (биосоциалдық) қызметтерін толық орындау қасиеті. Салауаттылық
түрлері: денсаулық, ақыл-ой және әлеуметтік.
Салауаттылық - орта талабы мен организм мүмкіншілігі арасындағы тепе-
тендік .
Салауаттылық - сырқаттар мен дене ақаулары жоқ жағдайда дене, ақыл- ой,
жыныс және әлеуметтік мүмкіншіліктердің толық болуы, тұрақты өзгеріп
отыратын сыртқы және ішкі орта жағдайлары мен табиғи қартаю үрдісіне
бейімделу.
Салауаттылық - организмнің табиғи жағдай болып табылатын, оның жетілген
өздік реттеуінің нәтижесі болып табылатын, барлық мүшелері мен
жүйелерінің өзара әсерінің сәйкестілігі және қоршаған ортамен динамикалық
тепе-тендігі.
Қалып (норма) және салауаттылық - әр түрлі қоғамдық және еңбек
қызметтерде жоғары деңгейде қатысуға мүмкіншілік беретін өмір сүру жағдайы.
Салауаттылық дегеніміз ең ұзақ (максималъді) өмір сүру жағдайыңда
тиімді еңбек қабілеті мен әлеуметтік әрекетін қамтамасыз ететін тіршіліктік
(биологиялық), қызметтік (физиологиялық) міндеттердің сақталу және даму
үрдістері.
Салауаттьшық - адамға оның тіршіліктік (биологиялық) және әлеуметтік
қызметтерін әртүрлі дәрежеде жүзеге асыратын, нақты әлеуметтік және
эконимикалық ортада генетикалық мүмкіншіліктің жүзеге асу үрдісіңде дамитын
көп өлшемді бүгін динамикалық жағдай .
Адам салауаттылығы бүл тіршіліктік (биологиялық) және әлеуметтік
қызметтерді орындауға тиісті фенотиптік қажеттілікке және мүмкіншілікке
сәйкес қорлық (резерв) және компенсаторлык механизмдерін паидалану,
өзгеруде болатын сыртқы ортаға тиімді бейімделу арқылы, мүшелер мен жүйелер
өзара әсерлерінің тиімді жағдайыңда, организмнің өзін сақтауын және
жетілген өздік реттеуін, гоместазды сақтауын, дене және ақыл-ой жағдайын
өзіндік жетілдіретін мүмкіншіліктерімен сипатталатын, тіршіліктің үздіксіз
жалғасатьгн табиғи жағдайы. Жоғарыда көрсетілген белгілердің біреуінің
жоқтығы салауаттылықтың толық немесе бөлігінің жойылуы болып табылады.
Салауаттылықтың толық жойылуы өмірдің аяқталғаны болып келеді.
Айтарымыз, адамды тіршіліктік (биологиялық) және әлеуметтік объект деп
қарастырады. Ал шындығында адам жер жағдайында ақпараттың ерекше, өзіне
ғана төн қасиеттрі бар ең жоғары түрі болып табылады. Себебі адам Жер
жағдайынада Алла (табиғат) жаратқан барлық құбылыстар мен күралымдардың ең
жоғарғысы. Аспаннан келген теологиялық (метафизикалық) ақпарат жер
жағдайына жеткенде физикалық, химиялық, геологиялық, тіршіліктік,
әлеуметтік және адам әсерлері түрлеріне айналады. Адам жер жағдайындағы
барлық әсер түрлерінің ең жоғарысы болуына байланысты оның бойында барлық
әсерлердің жиынтығы бар және де оның тек қана өзіне тән ерекше қасиеттері
де бар. Сол себептен адамда өзі негізінде пайда болған тіршіліктік
(биологиялық) және әлеуметтік қасиеттер, биохимиялық және биофизикалық
құбылыстар бар. Осыған байланысты барлық философиялық ұғымдарда адамды
тіршіліктік-әлеуметтік (биосоциалдық) қызметтер жиынтығы есебінде
қарастырады. Бұл дұрыс ұғым емес. Адам ол екеуінен жоғары сатыда
орналасуына байланысты онда ол екеуіне тән қасиеттердің қажеттілері бар,
бірақта олардың адамда организмінде өзара қатынасының тек қана адамға төн
ерекшеліктері бар. Сол себептен адам салауаттылығын қарастырғанда бүл екі
түрлі әсердің өз орындарын және маңыздарын жеке -жеке, бөліп қарастыру
қажет.
Адам салауаттылығын анықтау үшін ең бастысы оның неден құралатынына,
қажетті қасиеттер мен ақпараттарды қайдан алатынын талдау қажет. Осы
уақытқа дейінгі салауаттылықты талдағанда тек қана оның тіршілік дүниеге
келгеннен соңғы қасиеттерін, өте сирек кейбір жағдайларда бейімделу
ерекшеліктерін таддап қана қояды. Бұл талдаулар салауаттылықты толық түсіну
үшін жеткіліксіз.
“Салауаттану” ғылымының мазмұнына берілген түсініктемелерді талдай отырып,
салауаттану – адам денсаулығын, орны сақтау мен нығайту жолдары жөніндегі
ғылымаралық бағыт деп түсінеміз. Оның неізгі міндеті – салауатты өмір
салтын қалыптастырудың мәнін ашу мен оны қалыптастырудың барлық
заңдылықтарын зерттеу. Т. Қ. Мұстафина сөзімен айтқанда, “салауаттану –
денсаулықты басқыру ғылымы”. Салауаттану – медицина, экология, биология,
әлеуметтану, педагогика, психология, физиология, гигиена ғылымдарының
ортасынан шығатын денсаулықты қалай басқарудың заңдылықтарын, әдіс-
тәсілдерін нұсқаушы ғылым.
Осылардың ең маңыздысы ретінде жас ұрпақты салауатты өмір салты рухында
тәрбиелеудің нақты іс-шараларын ұйымдастыруды қосады. Сондықтан,
денсаулықты қалыптастыру, сақтау және нығайту жолдарын нұсқау арқылы, жас
ұрпақты салауатты өмір салтына тәрбиелеу педагогикалық салауаттанудың
міндетіне жүктеледі.
Е.Е.Лунина педагогикалық салауаттануды салауатты өмір салтын
қалыптастыруға бағытталған білім беру үрдісінің субъектілерінің біріккен
іс-әрекетінің жүйесі деп анықтайды.
Э.И.Вайнер “педагогикалық салауаттану дамуының түрлі жас ерекшелігі
кезеңдеріндегі денсаулыққа және салауатты өмір салтына орнықты өмірлік
мақсат тұрғысынан қарайтын адамды оқыту мен тәрбиелеу мәселесін зерттейді”
деп анықтама береді.
Педагогикалық салауаттану бағытында бүгінгі таңда көптеген ғалымдар мен
зерттеушілер жұмыс жүргізуде, мысалы ТМД елдері бойынша:
- негізгі мектептер оқушылардың салауатты өмір салты ұғымдарын
қалыптастыруы (А.П.Голобародка және тағы басқа);
- салауаттану бойынша білім бағдарламаларын жасау (Г.К. Зайцев,
Н.Б.Колбанов, М.Г.Колесникова және тағы басқа);
- педагогикалық іс-әрекет стратегиясының салауаттанулық негізін анықтау
(Н.Б.Закарович және тағы басқа);
- физикалық және рухани салауатты тұлғаны қалыптастырудың шарты
ретінде мектепте салауаттанулық қызмет жүйесін ұйымдастыру мәселесі
(Л.А.Каратаева және тағы басқа);
- мектепке дейінгі ересек балалардың салауаттанулық тәрбиесінің
педагогикалық негізін анықтау (С.А.Корочкина және тағы басқа);
- қазіргі таңдағы мектеп оқушыларының салауаттанулық көзқарасын
қалыптастыру (В.В.Кожанов және тағы басқа);
- сыныптарда биологияны оқытуда салауаттанулық біліктіліктері мен
іскерліктерді қалыптастыру мүмкіндіктері (О.Колоиц және тағы басқа);
- жаңа типті білім беру мекемелерінде оқушылар тұлғасының
салауаттанулық тәрбиесінің теориясы мен практикасы Н.Н.Волков және тағы
басқа көптеген ғалымдардың өз зерттеулеріне негіз болды.
Салауатты өмір салтын үздіксіз қалыптастыру ұлттық білім беру жүйесі
үлгісінің құрылымына сәйкес жүзеге асырылады. Осы негізде Қазақстандағы
педагогикалық салауаттанудың бағыттарын анықтауға болады:
- психологиялық-медициналық-педагогик алық қызметтер;
- балалар денсаулығын сауықтыру орталықтары және денсаулық мектептері;
- кешенді сауықтыру бағдарламалары;
- салауаттанулық білім беру бағдарламаларын, оқу әдістемелік кешендерін
әзірлеу және оларды іс-тәжірибеге ендіру.
Тәрбие, баптау, көргенділік дегеніміз адам бойындағы ата-баба тегінен
әкесі және анасы арқылы келе жатқан шежірелік (генетикалық) ақпараттарды
баптау (қажеттісін неғүрлым толық жүзеге асыру, ал қажетсізін басу) арқылы
жүзеге асырып, болашақ ұрпақты өмірге және абсолютті жетілген жүйенің басты
көзінен, Алладан (қоршаған ортадан), келетін ақпаратты дұрыс орындап, соған
тиімді бейімделуін қамтамасыз етуге дайындау.
Қоршаған ортаның шартты әсерлері нәтижесінде шежірелік (генетикалық)
ақпарат негізінде адамның ақыл-ойы (психика) және қоғамға деген
(әлеуметтік) көзқарасы, санасы қалыптасады. Жер бетіндегі жаратылғандардың
ішінде тек қана адамға Алла, Жаратушы ием сана беріп, өзінің тіршілік
өмірдегі жолын таңдауға мүмкіншілік берген деп түсіндіреді. Адамнан басқа
ешқандай тіршілік иесі өзінің тіршілік өмір жолын тандай алмайды, олар тек
қана солардың жаратудағы дініне байланысты шартсыз (өзгеріссіз) түрде
жүзеге асып отырады. Тек қана адам өзінің тіршілік өмір жолын тандай алады.
Жолды таңдау оның бапталуына, тәрбиесіне байланысты Адам егерде тіршілік
өмір жольгн Жаратушы иемнің нүсқауларына сәйкес жүзеге асырса, онда оны біз
оң, тура, әділет жолы (шариа, дао) дейміз де, ол адамды сенуші деп атайды.
Ал егерде ол нұсқауаы орындамай, өз бетімен білгенін істесе оңда оны сол
жоддағы, дінсіз, шайтаның досы, сенімі жоқ адам деп атайды.
Екінші - адам тіршілік дүниеге келгеннен соң оған қандай әсерлер болады
және соған байланысты ол қалай өзгереді? — деген сұраққа адам тіршілік
дүниеге келгеннен соң оның шартсыз, шежірелік (генетикалық) ақпарат
негіздерінде пайда болған қасиеттеріне қоршаған ортадан әлеуметтік шартты
акпарат көзі әсер етіп, оның ақыл-ой және олеуметгік қатынасын, яғни
адамның жалпы кісі (личность) есебінде, қалыптасуын қамтамасыз етеді деп
жауап береміз.
Жоғарыда көрсетілген негізгі және шартты ақпараттардың жүзеге асу
нәтижесінде адам кісі есебінде толық қалыптасып, өзінің негізгі тіршіліктік
міндеті — көбеюді және әлеуметтік қасиет көрсеткіші -еңбекті жүзеге асыруға
дайындалады.
Ал мүның бәрі не үшін қажет? Адам бойында қалыптасқан қасиеттердің бәрі
оның қоршаган ортаға бейімделуін (адаптация) қамтамасыз ету үшін қажет. Кез-
келген тірі жүйе тек қана сыртқы орта талаптарына бейімделе алған жағдайда
ғана өмір сүре алады, ал бейімделе алмаса жойылып отырады. Сол себептен,
тірі жүйелердің сыртқы ортаға бейімделу мүмкіншілігі оның өмір сүруді
қамтамасыз ету әдісі және тіршілігінің көрсеткіші болып табылады. Ал адам
сыртқы орта деген не, ал оның бейімделуі қажетті ақпараттар қайда пайда
болады? Қоршаған орта деген үғымға адамға сырттан осер ететін, тікелей
қоршаған ауадан бастап өзінен басқа барлык қүбылыста мен қүралымдар жатады.
Сондықтан бүл оте кең, шексіз үғым. Адамның өзінен басқа одан сыртта
орналасқан осер етуші барлық ақпараттар жиынтығын басты ақпарат көзі деп
атады.
Ал қоршаған ортадағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz