Ханафи фикх мазхабының негіздері мен ерекшеліктерін жас ұрпаққа көрсете білу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I Бөлім. Исламдағы фикх мазхабтарының қалыптасуы
1.1. Мазхабтардың қалыптасуына ықпал еткен негізгі факторлар ... ... ... ... ... ...4
1.2. Фикх мазхабтары (Малики, Шафиғи, Ханбали) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
II Бөлім. Ханафи фикх мазхабы
2.1. Ханафи мазхабының қалыптасуы және негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2. Ханафи мазхабының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
III Бөлім. Қазақстандағы дәстүрлі емес діни қозғалыстар және Ханафи мазхабы
3.1. Қазақстандағы діни ағымдар және Ханафи мазхабының ұқсастықтары мен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
I Бөлім. Исламдағы фикх мазхабтарының қалыптасуы
1.1. Мазхабтардың қалыптасуына ықпал еткен негізгі факторлар ... ... ... ... ... ...4
1.2. Фикх мазхабтары (Малики, Шафиғи, Ханбали) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
II Бөлім. Ханафи фикх мазхабы
2.1. Ханафи мазхабының қалыптасуы және негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2. Ханафи мазхабының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
III Бөлім. Қазақстандағы дәстүрлі емес діни қозғалыстар және Ханафи мазхабы
3.1. Қазақстандағы діни ағымдар және Ханафи мазхабының ұқсастықтары мен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміздегі орын алып отырған діни – шиеленісті жағдайда, ата-бабамыздың ұстанған Ислам дінінің қал-ахуалы, Құдайға шүкір, кешегі күнімізден жақсы деп айтуға болады. Әйтседе, әттеген-ай дейтін жерлеріміз де жоқ емес. Қазақстан КСРО-дан тәуелсіздігін алғанмен, әлемдік қауымдастықтың лайықты мүшесі боламыз деген даңғазамен, ғаламдық үлкен саясатқа кіріптар болуда. Демократиясы дамыған деген елдердің ресми тіркеуінен өткен діни бірлестіктерге, Қазақстан да лажсыз төрінен орын беруде. Яғни, жаһандануға сай ұстанып отырған ашық саясатымыз белгілі бір деңгейде тиімді болғанмен, рухани тұрғыдан елімізді алажаңқа түрге бөлеп отыр.
Сонымен қатар, мемелекетіміз діни ағымдардың өткеніне көз жіберіп, олардың шығу тегі, сенім қағидалары, мақсат-мұраттарына сұрыптау жүргізетін арнайы ғылыми-зерттеу институтын ашпай келеді. Осының нәтижесінде, кейбір елімізде тіркелген діни бірлестіктердің өткені бізге бұлдыр болып отыр. Алғашқы жылдары бұл мәселеде дінтанушы кадрлардың тапшы болғаны рас, ал, бүгінгі күні там-тұмдап болса да мамандар болған шақта, мемлекет мүддесіне кереғар діни ағымдарды құқықтық тұрғыдан ауыздықтауымызға толық негіз бар. Кез-келген жүйенің қалыптасу кезеңіндегі жасалған әрбір жаңсақ әрекеттің тудырған салдарының кейін орнын толтыру қиынға соғатынын білсек те, сол баяғы марғау жүрісімізден арыла алмай келеміз. Біздің бұл солқылдақтығымызды пайдаланып, елімізде қаптап жүрген әртүрлі мүддедегі миссионерлер ел-жұртты бұра тартып, түлкі бұлаң, айла шарғыға салып, өз сенімдерін тықпалауын тоқтатар емес. Бұның соңы неге апарып соғарын ойласақ, кәзіргі әлемдік дүмпулер көз алдымызда елестейді.
Еліміздегі халықтың басым көпшілігі Ислам дінін ұстанғанмен, бүгінгі елімізде көптігінен көз сүрінетін Исламдық мазхабтардың қайсысы дұрыс бағыт екенін арнайы білімі бар мамандар ажыратпаса, қарапайым жұртшылық біле бермейді. Өйткені, кешегі Кеңестік дәуірдің атеистік ызғары халқымыздың жадынан талай нәрсені өшіріп жіберді. Осы тұрғыда кешегі ата-бабамыз ұстанған Исламның ақиқат жолын ҚМДБ қал-қадірінше жаңғыртып келеді. Әсілі, ҚМДБ-ның сырттан келген келімсек діни ағымдардың ығында кетпеудің өзі үлкен жетістік. Дей-тұрғанмен, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары қаншама отандастарымыз миссионерлердің түрлі түлкі бұлаң, айла-шарғысының құрбаны болды. Бұл үдеріс қәзіргі күні біршама саябырсығанмен, әлі де жалғасын табуда. Бұған негізгі себептердің бірі отандастарымыздың діни сауатының болмауы еді.
Қолдарыңызға тигелі отырған шығарма Ислам дінін ұстанған мазхабтардың шығу тегі мен ұстанымдары және тудырған жаңалықтары мен қайшылықтары, сондай-ақ, «ахлу сунна уа жамма» яғни, ақиқат Исламдық мазхабтар туралы жан-жақты мәлімет береді. Мазхабтардың ерекшеліктеріне қарай бүгінгі күнге дейінгі Зерттеушілер саяси, сенімдік, фыкһтық деп қарастырып келген. Біз де, қолымыздағы деректер бойынша осы дәстүрдің негізінде мазхабтар тарихын жазуға тырыстық. Мазхабтардың ішінде ата – бамамыздың ұстанып келген Ханафи мазхабының негіздері мен ерекшеліктерін қазіргі таңдағы жас ұрпаққа дәріптеуіміз және түсіндіруіміз біз үшін маңызды бір істердің бірі болатыныныа күмәнім жоқ. Дипломдық жұмысым Отанымыздың рухани дамуына пайдалы болып, халқымыздың ақиқат дінді тануына септігін тигізіп жатса, үкілі үмітіміздің ақталғаны деп білеміз.
Сонымен қатар, мемелекетіміз діни ағымдардың өткеніне көз жіберіп, олардың шығу тегі, сенім қағидалары, мақсат-мұраттарына сұрыптау жүргізетін арнайы ғылыми-зерттеу институтын ашпай келеді. Осының нәтижесінде, кейбір елімізде тіркелген діни бірлестіктердің өткені бізге бұлдыр болып отыр. Алғашқы жылдары бұл мәселеде дінтанушы кадрлардың тапшы болғаны рас, ал, бүгінгі күні там-тұмдап болса да мамандар болған шақта, мемлекет мүддесіне кереғар діни ағымдарды құқықтық тұрғыдан ауыздықтауымызға толық негіз бар. Кез-келген жүйенің қалыптасу кезеңіндегі жасалған әрбір жаңсақ әрекеттің тудырған салдарының кейін орнын толтыру қиынға соғатынын білсек те, сол баяғы марғау жүрісімізден арыла алмай келеміз. Біздің бұл солқылдақтығымызды пайдаланып, елімізде қаптап жүрген әртүрлі мүддедегі миссионерлер ел-жұртты бұра тартып, түлкі бұлаң, айла шарғыға салып, өз сенімдерін тықпалауын тоқтатар емес. Бұның соңы неге апарып соғарын ойласақ, кәзіргі әлемдік дүмпулер көз алдымызда елестейді.
Еліміздегі халықтың басым көпшілігі Ислам дінін ұстанғанмен, бүгінгі елімізде көптігінен көз сүрінетін Исламдық мазхабтардың қайсысы дұрыс бағыт екенін арнайы білімі бар мамандар ажыратпаса, қарапайым жұртшылық біле бермейді. Өйткені, кешегі Кеңестік дәуірдің атеистік ызғары халқымыздың жадынан талай нәрсені өшіріп жіберді. Осы тұрғыда кешегі ата-бабамыз ұстанған Исламның ақиқат жолын ҚМДБ қал-қадірінше жаңғыртып келеді. Әсілі, ҚМДБ-ның сырттан келген келімсек діни ағымдардың ығында кетпеудің өзі үлкен жетістік. Дей-тұрғанмен, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары қаншама отандастарымыз миссионерлердің түрлі түлкі бұлаң, айла-шарғысының құрбаны болды. Бұл үдеріс қәзіргі күні біршама саябырсығанмен, әлі де жалғасын табуда. Бұған негізгі себептердің бірі отандастарымыздың діни сауатының болмауы еді.
Қолдарыңызға тигелі отырған шығарма Ислам дінін ұстанған мазхабтардың шығу тегі мен ұстанымдары және тудырған жаңалықтары мен қайшылықтары, сондай-ақ, «ахлу сунна уа жамма» яғни, ақиқат Исламдық мазхабтар туралы жан-жақты мәлімет береді. Мазхабтардың ерекшеліктеріне қарай бүгінгі күнге дейінгі Зерттеушілер саяси, сенімдік, фыкһтық деп қарастырып келген. Біз де, қолымыздағы деректер бойынша осы дәстүрдің негізінде мазхабтар тарихын жазуға тырыстық. Мазхабтардың ішінде ата – бамамыздың ұстанып келген Ханафи мазхабының негіздері мен ерекшеліктерін қазіргі таңдағы жас ұрпаққа дәріптеуіміз және түсіндіруіміз біз үшін маңызды бір істердің бірі болатыныныа күмәнім жоқ. Дипломдық жұмысым Отанымыздың рухани дамуына пайдалы болып, халқымыздың ақиқат дінді тануына септігін тигізіп жатса, үкілі үмітіміздің ақталғаны деп білеміз.
1. Пр. Др. Веһбе Зухайыл, Ислам Фыкһ Энциклопедиясы, І, Аударғандар: Др. Ахмет Ефе, Бешир Ерарсой, Х. Фехми Улус, Абдурахим Урал. Дос. Др. Юнус Веһби Иабуз, Нуреддин Юлдуз. Zaman, Ыстанбул, 1994.
2. Проф. Др. Сабри Хизметли, Мезхептер тарихы. Қ. А. Яссауй Университеті. Түркістан, 2000.
3. Осман Қарабиық, Ислам діні. Алматы, 2007.
4. Пр. Др. Мұхаммед Ебу Зехра. Исламда саяси, итикади, фыкһи мазхабтар тарихы. Шура баспасы. Тәржімалаған Сыбғатуллаһ Кая. Ыстанбул, 1996.
5. Проф. Др. Етһем Рухи Фығлалы. Мезхеплер арасындағы парықтар. Түркие Диянет вакбы. Анкара, 1991.
6. Ислам энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы.Алматы, 1995.
7. Ибн Хишам. Мұхаммед Пайғамбардың Өмірбаяны. ТОО «ҚАБЛАН». Алматы 2004.
8. Dr. Muhammed Hamıdullah. Islam Peygamberı. Çevıren Prof. Dr. Salıh Tug. Istambul-1991. .
9. О.Г. Большоков. История Халифата.
10. Ibnül-Esır. Islam Tarıhı. Bahar Yayınları. Çevıren M. Beşın Eryarsoy. 2 cılt. Istambul-1991.
11. Доц. Др. Ибрахим Жанан. Сулх Шижгиси. Нашири. Измир, 1991.
12. Фетхуллаһ Гүлен. Мұхаммед Пайғамбар ғаламның рахым нұры. І том. Түрікшеден аударған Ахмет Әшен. Дәуір баспасы. Алматы, 2005.
13. Мұхаммад бин Жамил Зину. Пайғамбар қасиеттері. Шапағат-Нұр.2006
14. Юнус Апайдын, Мұсылман құқығы. Түркістан, 1999
15. Yrd. Doç. Dr. Huseyın Algül. Islam Tarıhı. Bonca Yayınevı. Istambul-1991.
16. Али Вулаш. Дін-философия/Уаһи-ақыл байланысы. Вейан баспасы. Ыстанбул, 1994.
17. М.М. Шариф. Ислам ойлау тарихы. Инсан баспасы. Ыстанбул, 1990.
18. Пр. Др. Осман Түрер, Тасауыф тарихы. Ыстанбул, 1995.
19. Пр. Др. Зекиуддин Шабан. Ислам құқық ілімінің негіздері. Аударған пр.др. Ибарахим Кфи Дөнмез. Түркия Диянет Вакбы. Анкара, 1999.
20. Мұртаза Бұлұтай, Дін және Ұлт. Арыс баспасы. Алматы, 2006.
21. М. Тәжікова. Ислам: Дүниетаным: Саясат: Идеология. Алматы. 1989.
22. Мұртаза Жүнісұлы Бұлұтай. Ата баба діні. Түркілер неге мұсылман болды.Білім. Алматы. 2000.
23. Пр. др. Халил Жин. Пр. др. Ахмет Ақкүндіз. Түрік құқық тарихы. 1 том. Османлы зерттеу қоры.
24. әл-Хафыз аз-Зеһаб, әл-Ибер фи-Ханбари Ман Ғафар. әл-Мунежжид. Кубейт, 1960.
25. Prof. Dr. A.Zeydan. Fıkıh üsülü. çevr. Ruhi Özcan. Istanbul. 1995y.
26. Seyt Kutuf. Fi-z Zilalu Kuran. Cilt-2. İstanbul. 1995y.
27. Ибн Сад. Табакат. Ыстанбул - 2006.
28. Али Химет Берки, Осман Кескиоғлу. “Соңғы пайғамбар Хз.Мұхаммедтің (с.а.у.) өмірбаяны”. Қазақшаға аударған Сәуле Дағайқызы. Анкара 1998.
29. Mevlânâ Şiblî Numânî, Son Peygamber Hz. Muhammed, İz Yayıncılık:
30. Mahmud Şakır. Islam Tarıhı. Kahraman Yayınları. 2 cılt. Çevıren Ferıt Aydın.
31. Ebu Hasan Alı en-Nedvı. Hz. Muhammedın Hayatı. Arslan Yayınları. Istambul-1999.
32. Мұхаммед б. Абдулкерим аш-Шахристани. ал-Милел вен-Нихал (діндер және мазхабтар тарихы) Ауд: Мүхаррем Тан. Иене Акадамия баспасы. Ыстанбул. 2006.
33. Ахмет Күрүжан, Зүһдү Мержан. Женнетле мүжделенен он сахаби. Феза газетежелік. Ыстанбул, 2001.
34. Ибнул Емин Махмуд Есад Себдишехри. Ислам тарихы. Диван иайынлар. ІІ том. Ыстанбул, 1983.
35. Ебу Мансур Абдулкааһир ел-Бағдади, Мезхеплер арасындағы парықтар. Алғысөзін жазған және тәржімалаған Проф. Др. Етһем Рухи Фығлалы. Түркие Диянет вакбы. Анкара, 1991
36. Алламе Таватавай, Тарихи, саяси, ғылыми, өнеге әне ахлақ негіздері бойынша Исламдағы Шииа. Аударғандар: Кадир Акарас, Аббас Казими. Каусар баспасы. Ыстанбал, 1993.
37. Др. Абдуллаһ Феййаз, Тарихул-Имамие уа Аслафухум Минеш-Шиа, Бейрут, 1975.
38. Риза Шабани, Иран тарихы. Аударған Ислам Жеменей, Зерде. Алматы, 2002.
39. С. М. Прозоров. Арабская Историчиская Литература В Ипаке, Иране, В Средней Азий VІІ-Х в. Шиитская Историография. Москва 1980.
40. Ибн-у Хазм, әл-Фасл, Шура баспасы. Ыстанбул, 1996
41. Ethem Ruhı Fıglalı. Isanın Refı. A.I. Fak. Dergısı.
42. Ibrahım Suleymanoglu. Mehdılık ve Imamıye. Izmır 1987.
43. Пр. др. Хусейн Атай. Ехли Сүннет ве Шиа. Анкара Универститеті басым еви. Анкара, 1983.
44. Әбул. Хасан Ашари. Макалат ул-Исламиин уа иһтилаф, үл-Мусаллин. Мысыр. 1950.
45. Әл-Кумми, Сад б. Абдуллаһ Әбул-Халеф Ашари. Китаб әл-Макалат уәл-Фырак. Таһран. 1963.
46. Әшірбек Муминов. Яссауйа бастаулары. Яссауй тағылымы. Түркістан. 1996 ж.
47. Ислам діні және оның тармақтары. Құрастырушылар: Кенжетай Досай, Байқанақов Ербол, Бақадыр Аблулла. Шымкент 2007.
48. Хизб-ут-Тахрирдің шынайы бейнесі. ҰҚК-нің анықтамалық кітапшасы.
49. Л. Р. Сюкияинен. Мусулманское право. Вопросы теории и практики. Москва. Наука. 1986.
50. ҚМДБ-ның пәтуалары.
51. Ұлы Имамдар. Аударған Қайрат Иса. Шапағат-Нұр. Алматы, 2002.
52. Құрастырушы Б.Байсопы. Исламдағы мазхабтар туралы түсінік. Ғибрат баспа үйі. Алматы. 2007.
53. Қ.Жолдыбайұлы. Дін және діл. Алматы 2010.
54. Д.Кенжетаев, Ясауи дүниетанымы, Түркістан,2001
55. Ислам энциклопедический словарь. М.1989г
56.Д.М.Угринович, Искуство и религия, М.,1982
57. А.Лутфи Казанжы, Ислам акайды, Станбул, 1995
58. Состояние и Тененции Исламского просвещения и образования в Республике 59. Казахстан Курганская В.Д.,Косиченко А.Г.
60. Ислам діні Осман Қарабиық Алматы – 2007ж
61. Қ.Р «Діни сенім бостндығы және діни бірлестіктер туралы» 1992ж
62. Қ.Жолдыбайұлы. Дін және діл. Алматы 2010.
63. Yunus Apaydin. Musulman hukuku. Тurkustan. 1999
64. Л.Сюкияинен. Мусулманское право. Вопросы теории и практики. Москва. Наука. 1986.
2. Проф. Др. Сабри Хизметли, Мезхептер тарихы. Қ. А. Яссауй Университеті. Түркістан, 2000.
3. Осман Қарабиық, Ислам діні. Алматы, 2007.
4. Пр. Др. Мұхаммед Ебу Зехра. Исламда саяси, итикади, фыкһи мазхабтар тарихы. Шура баспасы. Тәржімалаған Сыбғатуллаһ Кая. Ыстанбул, 1996.
5. Проф. Др. Етһем Рухи Фығлалы. Мезхеплер арасындағы парықтар. Түркие Диянет вакбы. Анкара, 1991.
6. Ислам энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы.Алматы, 1995.
7. Ибн Хишам. Мұхаммед Пайғамбардың Өмірбаяны. ТОО «ҚАБЛАН». Алматы 2004.
8. Dr. Muhammed Hamıdullah. Islam Peygamberı. Çevıren Prof. Dr. Salıh Tug. Istambul-1991. .
9. О.Г. Большоков. История Халифата.
10. Ibnül-Esır. Islam Tarıhı. Bahar Yayınları. Çevıren M. Beşın Eryarsoy. 2 cılt. Istambul-1991.
11. Доц. Др. Ибрахим Жанан. Сулх Шижгиси. Нашири. Измир, 1991.
12. Фетхуллаһ Гүлен. Мұхаммед Пайғамбар ғаламның рахым нұры. І том. Түрікшеден аударған Ахмет Әшен. Дәуір баспасы. Алматы, 2005.
13. Мұхаммад бин Жамил Зину. Пайғамбар қасиеттері. Шапағат-Нұр.2006
14. Юнус Апайдын, Мұсылман құқығы. Түркістан, 1999
15. Yrd. Doç. Dr. Huseyın Algül. Islam Tarıhı. Bonca Yayınevı. Istambul-1991.
16. Али Вулаш. Дін-философия/Уаһи-ақыл байланысы. Вейан баспасы. Ыстанбул, 1994.
17. М.М. Шариф. Ислам ойлау тарихы. Инсан баспасы. Ыстанбул, 1990.
18. Пр. Др. Осман Түрер, Тасауыф тарихы. Ыстанбул, 1995.
19. Пр. Др. Зекиуддин Шабан. Ислам құқық ілімінің негіздері. Аударған пр.др. Ибарахим Кфи Дөнмез. Түркия Диянет Вакбы. Анкара, 1999.
20. Мұртаза Бұлұтай, Дін және Ұлт. Арыс баспасы. Алматы, 2006.
21. М. Тәжікова. Ислам: Дүниетаным: Саясат: Идеология. Алматы. 1989.
22. Мұртаза Жүнісұлы Бұлұтай. Ата баба діні. Түркілер неге мұсылман болды.Білім. Алматы. 2000.
23. Пр. др. Халил Жин. Пр. др. Ахмет Ақкүндіз. Түрік құқық тарихы. 1 том. Османлы зерттеу қоры.
24. әл-Хафыз аз-Зеһаб, әл-Ибер фи-Ханбари Ман Ғафар. әл-Мунежжид. Кубейт, 1960.
25. Prof. Dr. A.Zeydan. Fıkıh üsülü. çevr. Ruhi Özcan. Istanbul. 1995y.
26. Seyt Kutuf. Fi-z Zilalu Kuran. Cilt-2. İstanbul. 1995y.
27. Ибн Сад. Табакат. Ыстанбул - 2006.
28. Али Химет Берки, Осман Кескиоғлу. “Соңғы пайғамбар Хз.Мұхаммедтің (с.а.у.) өмірбаяны”. Қазақшаға аударған Сәуле Дағайқызы. Анкара 1998.
29. Mevlânâ Şiblî Numânî, Son Peygamber Hz. Muhammed, İz Yayıncılık:
30. Mahmud Şakır. Islam Tarıhı. Kahraman Yayınları. 2 cılt. Çevıren Ferıt Aydın.
31. Ebu Hasan Alı en-Nedvı. Hz. Muhammedın Hayatı. Arslan Yayınları. Istambul-1999.
32. Мұхаммед б. Абдулкерим аш-Шахристани. ал-Милел вен-Нихал (діндер және мазхабтар тарихы) Ауд: Мүхаррем Тан. Иене Акадамия баспасы. Ыстанбул. 2006.
33. Ахмет Күрүжан, Зүһдү Мержан. Женнетле мүжделенен он сахаби. Феза газетежелік. Ыстанбул, 2001.
34. Ибнул Емин Махмуд Есад Себдишехри. Ислам тарихы. Диван иайынлар. ІІ том. Ыстанбул, 1983.
35. Ебу Мансур Абдулкааһир ел-Бағдади, Мезхеплер арасындағы парықтар. Алғысөзін жазған және тәржімалаған Проф. Др. Етһем Рухи Фығлалы. Түркие Диянет вакбы. Анкара, 1991
36. Алламе Таватавай, Тарихи, саяси, ғылыми, өнеге әне ахлақ негіздері бойынша Исламдағы Шииа. Аударғандар: Кадир Акарас, Аббас Казими. Каусар баспасы. Ыстанбал, 1993.
37. Др. Абдуллаһ Феййаз, Тарихул-Имамие уа Аслафухум Минеш-Шиа, Бейрут, 1975.
38. Риза Шабани, Иран тарихы. Аударған Ислам Жеменей, Зерде. Алматы, 2002.
39. С. М. Прозоров. Арабская Историчиская Литература В Ипаке, Иране, В Средней Азий VІІ-Х в. Шиитская Историография. Москва 1980.
40. Ибн-у Хазм, әл-Фасл, Шура баспасы. Ыстанбул, 1996
41. Ethem Ruhı Fıglalı. Isanın Refı. A.I. Fak. Dergısı.
42. Ibrahım Suleymanoglu. Mehdılık ve Imamıye. Izmır 1987.
43. Пр. др. Хусейн Атай. Ехли Сүннет ве Шиа. Анкара Универститеті басым еви. Анкара, 1983.
44. Әбул. Хасан Ашари. Макалат ул-Исламиин уа иһтилаф, үл-Мусаллин. Мысыр. 1950.
45. Әл-Кумми, Сад б. Абдуллаһ Әбул-Халеф Ашари. Китаб әл-Макалат уәл-Фырак. Таһран. 1963.
46. Әшірбек Муминов. Яссауйа бастаулары. Яссауй тағылымы. Түркістан. 1996 ж.
47. Ислам діні және оның тармақтары. Құрастырушылар: Кенжетай Досай, Байқанақов Ербол, Бақадыр Аблулла. Шымкент 2007.
48. Хизб-ут-Тахрирдің шынайы бейнесі. ҰҚК-нің анықтамалық кітапшасы.
49. Л. Р. Сюкияинен. Мусулманское право. Вопросы теории и практики. Москва. Наука. 1986.
50. ҚМДБ-ның пәтуалары.
51. Ұлы Имамдар. Аударған Қайрат Иса. Шапағат-Нұр. Алматы, 2002.
52. Құрастырушы Б.Байсопы. Исламдағы мазхабтар туралы түсінік. Ғибрат баспа үйі. Алматы. 2007.
53. Қ.Жолдыбайұлы. Дін және діл. Алматы 2010.
54. Д.Кенжетаев, Ясауи дүниетанымы, Түркістан,2001
55. Ислам энциклопедический словарь. М.1989г
56.Д.М.Угринович, Искуство и религия, М.,1982
57. А.Лутфи Казанжы, Ислам акайды, Станбул, 1995
58. Состояние и Тененции Исламского просвещения и образования в Республике 59. Казахстан Курганская В.Д.,Косиченко А.Г.
60. Ислам діні Осман Қарабиық Алматы – 2007ж
61. Қ.Р «Діни сенім бостндығы және діни бірлестіктер туралы» 1992ж
62. Қ.Жолдыбайұлы. Дін және діл. Алматы 2010.
63. Yunus Apaydin. Musulman hukuku. Тurkustan. 1999
64. Л.Сюкияинен. Мусулманское право. Вопросы теории и практики. Москва. Наука. 1986.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
I Бөлім. Исламдағы фикх мазхабтарының қалыптасуы
1.1. Мазхабтардың қалыптасуына ықпал еткен негізгі факторлар
... ... ... ... ... ...4
1.2. Фикх мазхабтары (Малики, Шафиғи, Ханбали)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
II Бөлім. Ханафи фикх мазхабы
2.1. Ханафи мазхабының қалыптасуы және негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2. Ханафи мазхабының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..49
III Бөлім. Қазақстандағы дәстүрлі емес діни қозғалыстар және Ханафи мазхабы
3.1. Қазақстандағы діни ағымдар және Ханафи мазхабының ұқсастықтары мен
айырмашылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...69
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміздегі орын алып отырған діни –
шиеленісті жағдайда, ата-бабамыздың ұстанған Ислам дінінің қал-ахуалы,
Құдайға шүкір, кешегі күнімізден жақсы деп айтуға болады. Әйтседе, әттеген-
ай дейтін жерлеріміз де жоқ емес. Қазақстан КСРО-дан тәуелсіздігін
алғанмен, әлемдік қауымдастықтың лайықты мүшесі боламыз деген даңғазамен,
ғаламдық үлкен саясатқа кіріптар болуда. Демократиясы дамыған деген
елдердің ресми тіркеуінен өткен діни бірлестіктерге, Қазақстан да лажсыз
төрінен орын беруде. Яғни, жаһандануға сай ұстанып отырған ашық саясатымыз
белгілі бір деңгейде тиімді болғанмен, рухани тұрғыдан елімізді алажаңқа
түрге бөлеп отыр.
Сонымен қатар, мемелекетіміз діни ағымдардың өткеніне көз жіберіп,
олардың шығу тегі, сенім қағидалары, мақсат-мұраттарына сұрыптау жүргізетін
арнайы ғылыми-зерттеу институтын ашпай келеді. Осының нәтижесінде, кейбір
елімізде тіркелген діни бірлестіктердің өткені бізге бұлдыр болып отыр.
Алғашқы жылдары бұл мәселеде дінтанушы кадрлардың тапшы болғаны рас, ал,
бүгінгі күні там-тұмдап болса да мамандар болған шақта, мемлекет мүддесіне
кереғар діни ағымдарды құқықтық тұрғыдан ауыздықтауымызға толық негіз бар.
Кез-келген жүйенің қалыптасу кезеңіндегі жасалған әрбір жаңсақ әрекеттің
тудырған салдарының кейін орнын толтыру қиынға соғатынын білсек те, сол
баяғы марғау жүрісімізден арыла алмай келеміз. Біздің бұл
солқылдақтығымызды пайдаланып, елімізде қаптап жүрген әртүрлі мүддедегі
миссионерлер ел-жұртты бұра тартып, түлкі бұлаң, айла шарғыға салып, өз
сенімдерін тықпалауын тоқтатар емес. Бұның соңы неге апарып соғарын
ойласақ, кәзіргі әлемдік дүмпулер көз алдымызда елестейді.
Еліміздегі халықтың басым көпшілігі Ислам дінін ұстанғанмен, бүгінгі
елімізде көптігінен көз сүрінетін Исламдық мазхабтардың қайсысы дұрыс бағыт
екенін арнайы білімі бар мамандар ажыратпаса, қарапайым жұртшылық біле
бермейді. Өйткені, кешегі Кеңестік дәуірдің атеистік ызғары халқымыздың
жадынан талай нәрсені өшіріп жіберді. Осы тұрғыда кешегі ата-бабамыз
ұстанған Исламның ақиқат жолын ҚМДБ қал-қадірінше жаңғыртып келеді. Әсілі,
ҚМДБ-ның сырттан келген келімсек діни ағымдардың ығында кетпеудің өзі үлкен
жетістік. Дей-тұрғанмен, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары қаншама
отандастарымыз миссионерлердің түрлі түлкі бұлаң, айла-шарғысының құрбаны
болды. Бұл үдеріс қәзіргі күні біршама саябырсығанмен, әлі де жалғасын
табуда. Бұған негізгі себептердің бірі отандастарымыздың діни сауатының
болмауы еді.
Қолдарыңызға тигелі отырған шығарма Ислам дінін ұстанған мазхабтардың
шығу тегі мен ұстанымдары және тудырған жаңалықтары мен қайшылықтары,
сондай-ақ, ахлу сунна уа жамма яғни, ақиқат Исламдық мазхабтар туралы жан-
жақты мәлімет береді. Мазхабтардың ерекшеліктеріне қарай бүгінгі күнге
дейінгі Зерттеушілер саяси, сенімдік, фыкһтық деп қарастырып келген. Біз
де, қолымыздағы деректер бойынша осы дәстүрдің негізінде мазхабтар тарихын
жазуға тырыстық. Мазхабтардың ішінде ата – бамамыздың ұстанып келген Ханафи
мазхабының негіздері мен ерекшеліктерін қазіргі таңдағы жас ұрпаққа
дәріптеуіміз және түсіндіруіміз біз үшін маңызды бір істердің бірі
болатыныныа күмәнім жоқ. Дипломдық жұмысым Отанымыздың рухани дамуына
пайдалы болып, халқымыздың ақиқат дінді тануына септігін тигізіп жатса,
үкілі үмітіміздің ақталғаны деп білеміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеу жұмысымның негізгі
мақсаты қазақ қоғамының діни түйсігін аша отырып, Ханафи фикх
мазхабының негіздері мен ерекшеліктерін жас ұрпаққа көрсете білу.
Дәстүрлі емес діни топтардың ислам діні мен салт-дәстүрімізге кері әсерін
тигізетінін дәлелдеу. Ата – бабамыздың ежелден ұстанып келген мазхабы
Ханафи екендігін көтере отырып болашақ ұрпаққа мирас етіп қалдыруды
негіздеп, соны аша білу.
Зерттеу әдісі. Зерттеу жұмысында салыстыру, ғаламдану процесін
синтездей отырып, анализ жасау әдісі қолданады. Яғни Ханафи мазхабының
негізгі ұстанымдарын негіздей отырып дәлелді пікірлер келтіріледі.
Диплом жұмысының кұрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
бірінші бөлім екі тақырып, екінші бөлім екі тақырып, ал үшінші бөлім 1
тақырыптан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I бөлім. Исламдағы фикх мазхабтарының қалыптасуы
1.1. Мазхабтардың қалыптасуына ықпал еткен негізгі факторлар
Мазхаб дегеніміз араб тілінде баратын жол мағынасын береді. Мазхаб
сөзінің бұлай белгілі бір мәреге бет түзеп жүру мағынасын беру себебі,
мұсылмандық үкімдер ақыреттік мекенге жету жолындағы қатынастарды реттеуді
қолға алады. Сондай-ақ, мазхаб сөзі лайықты көзқарас деген мағынаны да
береді. Өйткені, әрбір мазхабтың көтерген мәселелері мен тәсілдері
мұсылмандық қайнар-көздерге негізделеді. Терминологияда мазхаб ұғымы Ислам
дінінің үкімдерінің жүзеге асырылуы мен түсіндірілу барысында, яғни, саяси,
сенімдік, фыкһтық негіздер бойынша белгілі бір мүжтаһид тарапынан берілген
үкімдердің жиынтығын айтамыз. [1; 16]
Негізінде ислам тарихындағы мазхабтар саяси, сенімдік, фыкһтық
мақсаттарда пайда болған. Дәлірек айтатын болсақ, белгілі бір тұлғаларар
мен ғалымдар өздерінің саяси, сенімдік, фыкһтық көзқарастарына ислам
дінінен, яғни, Құран мен сүннеттен дәлелдер іздеп, өз ой-пікірлерін
білдірген. Барлық мазхабтар белгілі бір себеп пен мұрат негізінде пайда
болғанмен, өз түсініктеріне Құран мен сүннетке арқа сүйеген немесе
мазхабтар Құран мен сүннетке қатысты әр түрлі өзіндік ерекшелікке ие
жорамалдар мен долбарлар айтумен өзгешеленеді. Мазхабтардың пайда
болуындағы белгілі себеп пен мұратқа байланысты Зерттеушілер мазхабтарды
ерекшеліктеріне қарай саяси, сенімдік, фыкһтық деп бөліп қарастырады.
Ислам тарихында алғаш саяси және сенімдік мәселелерге байланысты пайда
болған мазхабтар фырка (көпше түрде фирак), нихле (көпше түрде нихал)
және мақала (көпше түрде мақалат) сөздерімен белгілі болды. Бұл сөздер
өзгеше түсінік негізінде амалдарды жасаған топ немесе топтар мағынасын
білдіреді. Мұсылман қоғамында алғаш рет өзгеше түсінік пен жорамал айтқан
топтарды мақала деп атады. Себебі, алғашқыда жазылып тартыс тудырған және
долбарланған мәселелер тек бір ғана мәселе хақында болды. Мысалы,
мұслмандардың алғашқы пікірталастары үлкен күнә жасаған адамның жағдайы
(мұсылман санала ма, кәпір санала ма?) турасында пайда болған еді. Осы
тақырыпта бір ғұлама өзінің өзгеше ойын (мақала) білдірсе, ол ғалым
сахибул мақала (өзгеше ойдың иесі) деп аталатын. Имам Әл-Әшаридің Китабу
мақалатил-муслимин уә хилафил мусаллин, Әл-Күммидің Китабул-мақалат атты
шығармалары осы салада жазылған түрлі мақалалар жөнінде кеңінен мәлімет
береді. Сонымен қатар, мақалат сөзі ғалымдар арасындағы тартыс тудырған
кезекті тақырып мағынасын да береді. [2; 48]
Кейіннен мақалат сөзінің орнына нихле сөзі қолданыла бастады.
Шехристани Китабул-милел уән-нихал (діндер мен мазхабтар тарихы) деген
танымал шығармасында түрлі саяси және сенімдік көзқарастағы топтарға жан-
жақты тоқталды.
Бүгінгі күнге дейін мазхаб терминімен бірге фырка сөзі де
қолданылады. Қауым, топ, бөлінген қоғам мағыналарын беретін бұл сөз көбіне
саяси, сенімдік мазхабтарға байланысты айтылады. Мәшһүр ғалым Абдулқадыр әл-
Бағдадидің әл-Фарқ бәйнәл-фирақ (мазхабтар арасындағы өзгешеліктер) атты
шығармасы саяси және сенімдік мазхабтарға жан-жақты тоқталып өтеді. Әл-
Бағдадидің бұл шығармасына түсіндірме жасаған түрік ғалымы Проф. Др. Етһем
Рухи Фығлалы мақала, нихле, фырка терминдері көбіне саяси, сенімдік
ағымдарға байланысты айтылғандығын, ал мазхаб термині көбіне құқықтық
мектептерге байланысты қолданылғандығын айтады. [3; 59]
Бүгінгі күні мұсылман қауымында діни ағымдарды атау барысында
жоғарыдағы терминдерден қарағанда мазхаб сөзі кеңінен қолданысқа ие.
Себебі, діни ағымдардың өзара тартысында Сүнниттік қағидалар басым
түскеннен кейін, негізінен мазхаб атауы сүнниттік бағыттағы мектептерге
айтылатын болды. Сондықтан біз оқырман қауымға ұғынықты болу үшін
шығармамызға арқау болған мұсылмандық саяси, сенімдік және фыкһтық
ағымдарды мазхабтар деп қарастырып отырмыз.
Ислам тарихында алғашқы сенімдік тартысқа себеп болған тақырыптардың
бірі тағдыр болып табылады. Тіпті, мүшіріктердің арасында тағдырға қатысты
талас-тартыстар орын алып, олардың кейбірі өмірден көрген құқайларын
тағдырға телитін. Құран-Кәрім бұл туралы былай баяндайды: Аллаһқа серік
қосқандар: Егер Аллаһ қаласа еді, біз де аталарымыз да серік қоспаған
болар едік, әрі еш нәрсені харам қылмаған болар едік дейді. Осы секілді
бұлардан бұрынғылар да бейнетімізді татқанға дейін жасынға шығарған.
(Мұхаммед с.а.у): Жандарында бізге қарсы шығара алатын білімдерің бар ма.
Негізінде сендер ойларыңа ғана ілесесіңдер де өтірік айтасыңдар де
(Әнғам, 6148).
Алуси бұл аяттың тәпсірін жасағанда былай дейді: Мүшіріктер, бұл
сөзді істеген күнәлары үшін кешірім сұрау мақсатында сөйлеген емес.
Өйткені, олар өз іс-әрекеттерін жаман деп ойламайтын. Аллаһ олардың іс-
әрекетін ұнатпай, сондықтан, оларға жақсылық жасауды жазбаған. Керісінше,
олар өз іс-әрекеттерінің жақсы болғандығын және табынған пұттарының тілекті
Аллаһқа ұластыратынына сенетін. Өздерінің харам деп санайтын істерін Аллаһ
харам деп санағандығын айтатын. Құранда баяндалғандай мүшіріктер өз іс-
әрекеттерін Аллаһтан көріп, өз-өзін ақтайтын. Олар: Егер Аллаһ қаламаған
болса, біз Оған серік қоспаған болар едік. Біз іс-әрекеттерімізді Оның
қалауымен жасағандықтан, харам санамаймыз дейтін.
Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде тағдырдан өзге сенім мәселелеріне
қатысты кейбір арабтар ескі түсініктердің негізінде талас-тартыстар
тудырды. Бұны аш-Шахристани өз шығармасында жан-жақты баяндайды. Құран-
Кәрімде ескі түсініктегі арабтар туралы былайша баяндалады: Көктің гүрілі;
дәріптеп, періштелер қорқып, Аллаһты пәктейді. Аллаһ нажағайларды жіберіп,
қалағанына тигізеді. Олар Аллаһ жайында таласады. Негізінде Аллаһ орасан
күшке ие (Рағыд, 1313).
Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде, оны кейбір екіжүзділер орасан күш
пен құдыретке ие деген пікірлер тарататын. Осылайша кейбір екіжүзділер
сыртқы пішінімен мұсылман болып көрініп, Исламға қайшы әртүрлі пікірлерді
айтып, арам пиғылдарын білдіретін. Олардың пікірлері алғашқыда мұсылмандар
арасында талас-тартыстар туғызбағанмен, кейінгі дәуірдегі сенімдік
мәселелерде туындаған талас-тартыстардың тұздығына айналды. [4; 116]
Мұсылмандардың сенімдік турасындағы алғашқы талас-тартыстарының бірі
тағдыр мәселесі болды. Пайғамбарымыз (с.а.у) тағдырға илануды үндеумен
бірге, бұл тақырыпта тартыспауды аманаттады. Тағдыр мәселесі атақты
Жебірейіл оқиғасын да орын алған болатын. Жебірейіл (с.а.у)
Пайғамбарымызға (с.а.у): Иманды түсіндір дегенде, ол былай деп жауап
берді: Аллаһқа, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға, ақырет күніне
және жаманшылық пен жақсылықтың тағдырдан екендігіне сену.
Тағдырға сену дегеніміз Аллаһқа мойынсұнып, Оның ілімі әрбір нәрсені
қамтитынын және Оның әу баста болатын әрбір қозғалыс пен оқиғаларды
белгілегеніне илану болып табылады. Осыған байланысты, Пайғамбарымыз
(с.а.у) тағдырға мойынсұнуды үндеп, бірақ, бұл мәселеде пікірталастыруға
тиым салды. Өйткені, тағдыр тақырыбында пікірталас жасаудың өте нәзік және
әлсіз тұстары бар. Пікірталас барысында әртүрлі көзқарастар айтылғаннан
кейін ақылдың діңі босап, сенімге қылау түседі. Пікірталас нәтижесінде адам
Құрани ақылдан айырылып, әртүрлі көзқарастардың жетегінде кетіп,
нәтижесінде мұсылмандар арасында бөлінушіліктер орын алатын. Сонымен бірге,
тағдыр тақырыбында талас-тартысқа түсушілер нақты бір дәлел таппағаннан
кейін, жаңа бір қазына аралына тап болғандай, мәселеге сенім тұрғысынан
емес, жалаң сезіммен қарап, сыңыржақтыққа ұрынатын.
Пайғамбарымыз (с.а.у) көз жұмғаннан кейін, Ислам мемлекетінің шекарасы
кеңейіп, мұсылмандар көптеген ұлыс пен ұлттарды және ескі мәдениеттер өркен
жайған өлкелерді бағындырды. Бұл жаңа өлкенің ескі тұрғындары Исламды
қабылдағанмен, бірден ескі сенімдерінен мүлде қол үзе қоймады. Осыдан
келіп, Исламның атын жамылған әртүрлі дүбәра сенімдер пайда болды. Бұл жаңа
бағынған ұлт пен ұлыстар және ескі діндерді ұстанушылар арасында тағдырға
сенгенмен, тағдырға сенудің түпкілікті мәнін ұқпаған және тағдырға сенуден
бас тартқандар да бар болатын. Ислам мемлектіне жаңа бағынған топтар,
Пайғамбарымыздың (с.а.у) тағдыр мәселесінде пікірталасқа тиым салғанына
құлақ түрген жоқ. Омар б. Хаттаб дәуірінде тағдырға қатысты мынандай бір
оқиға орын алды: Омар б. Хаттабтың алдына бір ұрыны алып келеді. Хз. Омар
оған: Неге ұрлық істедің деп сұрағанда, әлгі ұры: Аллаһ осылай етіп
пешенеме жазғаннан кейін істедім деп жауап қатады. Хз. Омар ұрлық
қылмысына берілетін қол кесу жазасымен қоса, оған дүре соқтырады. Дүре не
үшін соғылды деп сұрағандарға, халиф: Қолын кескенім ұрлығы үшін, ал,
дүре соқтырғаным, бәлесін Аллаһқа жапқаны үшін деп жауап береді. [5; 62-
63]
Пайғамбарымыз (с.а.у) ақыреттік болғанан кейін кейбір мұсылмандар
тағдырды әрбір істің алдын-ала білу деп ұқты. Хз. Омар оба ауруы шыққан бір
кентке соқпағанына қарап оған бір мұсылман: Аллаһтың тағдырынан қашамысың
дейді. Сонда, хз. Омар: Аллаһтың тағдырынан қашамын және Аллаһтың
тағдырына қашамын деп жауап береді. Хз. Омар бұл жауабымен Аллаһтың
тағдырының барлық жағдайда қамти алатындығына ишара жасаған еді. Яғни,
себептердің өзі де тағдырға байлаулы. Біздің міндетіміз, өз
жауапкершілігімізді атқарып, мәселенің салдарын салмақтау арқылы мүддемізге
сай таңдау жасауымыз болып табылады.
Хз. Османды өлтірген қанды қол қарақшылар да: Сені біз емес Аллаһ
таспен ұруда деп, қылмыстарынан бас тартпақ болды. Хз. Осман оларға:
Жалған сөйлейсіздер деп жауап қатқан болатын. Мұсылмандардағы бұндай
жартыкеш, дүбәра сенімдері Исламнан бұрынғы ескі дәіндер мен мәдениет
өкілдерінің Исламға қаскөйлікпен сепкен дәнінің көгеріп өсіп, жеміс беруі
еді.
Тағдыр мәселесі мұсылмандардың күн тәртібінен түспеген кездері
мұсылмандар басынан алай-түлей заманды өткеріп, талас-тартыстары
таусылмайтын. Мәселенің шешімін табу үшін философиялық көзқарастарға да
жүгінетін. Алайда, мұсылмандар тағдырға ақылмен қарағанмен де мәселеге
нүкте қоя алмай даурығатын. Осы тұрғыда, кейбір Исламдық құндылықтарды
қанып ішпеген ескі Мәжусилік сенімнің ықпалындағы топтар әрбір істі харам
болса да мүбах деп санап, дін алдындағы жауапкершілікті тәрк ететін. Иә,
тағдыр мәселесі ескі мәдениеттер мен діндердің ықпалымен күннен күнге зорая
түсті. Хз. Алидің дәуірінде тағдыр мәселесі мұсылмандардың ұдайы күн
тәртібінде тұрды. Атақты Ибн-у Әбил-Хадид өз шығармасында бұл туралы
былайша баяндайды:
Бір қарт адам хз. Алиге келір: Шамға сапар еткенімде, Аллаһтың
қазасы және тағдыры болды ма? деп сұрайды. Хз. Али: Тұқымды жарған,
болмысты жаратқан Аллаһқа ант етейін, Аллаһтың қазасы мен тағдырының тыс
ешнәрсеге қол жеткізе алмаймыз немесе ешқандай бір жолға түсе аламақ
емеспіз деп жауап береді. Әлгі қарт адам: Мен іс-әрекетімінің нәтижесі
Аллаһтан болады деп күтейін. Олай болса, өзім үшін сауап көрмеймін бе?
(бұл жерде менің ешқандай бір еңбегім жоқ па деген сұрақ қойып отыр) дейді.
Оның бұл пікіріне хз. Али: Тоқтаңыз қария. Аллаһ-Тағала сіздің
барғаныңызға да, келгеніңізге де үлкен сауап жазады. Ешқандай жағдайда
төгілген тер қайтарымсыз қалмайды деп жауап береді. Қария: Жарайды
ендеше. Мынаны түсіндірші, бұл қалай болды? Бізді қаза мен тағдыр жібермеді
ме? (әрекеттерімде менің ешқандай орным жоқ па? деп отыр) дейді. Хз. Али:
Бұлай деуің ақылсыздық. Сен бұны қажетті бір қаза немесе мәжбүрлі тағдыр
деп ойладың ба?. Егер, олай болса, сауап пен жаза, бұйрық пен тиым барлығы
босқа кетіп, Аллаһ тарапынан күнәһарларды жазалау және жақсылар үшін игілік
берілмеген болар еді. Жақсылар жамандардан жоғары, жамандар жақсылардан
төменде болмас еді. Сенің бұл айтқандарың пұтқа табынушылар мен шайтанға
ергендердің, ақиқатқа қарсы көкірегі көр болғандардың сөзіне ұқсайды. Бұлар
бұл үмбеттің Мәжусилері болып табылады. Аллаһ-Тағала хабар ретінде бұйрық
береді. Сақсындыру үшін тиым салады. Сен жасай алатын істі мойныңа
жүктейді. Демек, адамдар Аллаһқа қиыншылық үшін қарсы шығады немесе
тағдырдың сырын ұққан тағдырға мойынсұнады. Аллаһ-Тағала адамзат баласына
пайғамбарларды тектен-текке жібермеген. Көктер мен жерді және оның
ішіндегілерді бостан-босқа жаратпаған. Сіздің айтқаныңыз кәпірлердің
түсінігі. Ал, кәпірлер тозақтың отына жансын! дейді. Сонда, әлгі қария:
Олай болса, сапарымызды оңғарған каза мен тағдыр не екен? (менің
сапарымның нәтижесі илаһи тағдыр ма, жоқ әлде, менің әрекеттерім бе?)
дейді. Хз. Али: Аллаһтың бұйрығы мен тиымы деп, Құранның мына бір аятын
оқиды: Раббың, тек қана ғибадат етуді бұйырды (Исра, 23). Қария өз
сауалына қаныға жауап алып, хз. Алиге ризашылығын білдіреді. [6; 82-83]
Бұл оқиғадан хз. Али дәуірінде де тағдыр мәселесінің мұсылмандардың күн
тәртібінда тұрғандығын аңғарамыз. Жалпы тағдырға сену мәселесі
Пайғамбарымыздан (с.а.у) кейінгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі аралықта
мұсылмандардың ұдайы күн тәртібіндегі өзекті мәселесі болып келеді.
Сенімдік мазхабтардың пайда болуына түрткі болған мәселелердің бірі осы
тағдыр мәселесі болатын.
Хз. Али дәуіріндегі сенімге қатысты талас-тартысқа тұздық болған
тақырыптың бірі үлкен күнә жасаған адамның жағдайы болатын. Сыффын
соғысынан кейінгі Сот оқиғасына байланысты Харижиттер хз. Алиді кәпір деп
білді. Олардың пікірінше хз. Алидің Омаяттармен болған мәселенің үкімін
сотқа қалдыруын үлкен күнәға жатқызып, оған кәпір деген үкім берді.
Хз. Алиге Харижиттердің кәпір деген үкімі, әлбетте, жаңсақ, жала үкім
болып табылады. Дегенмен, бұл жағдай, үлкен күнә жасағандарды мұсылман
санаймыз ба? санамаймыз ба? деген мәселені тудырды. Үлкен күнә жасағандар
ақыретте тозақта мәңгілік қалады ма? мәңгілік қалмайды ма? Жоқ әлде
Аллаһтың рахымымен кешіріледі ме? Осы мәселенің асқынғаны соншалықты,
ғұламалар әртүрлі көзқарастар айтып, бөлінушілікке ұрынды. Кейбір ғалымдар
бұл тақырып Мутазалие мазхабының ең көп көтерген мәселесі екендігін айтады.
Бұл мазхаб осы мәселеге байланысты Мутазалие (бөлінген) деген атты иеленді.
Омаяттар дәуіріндегі бірінен-соң бірі жалғасқан қым-қуыт саяси
оқиғалармен қатар, үлкен күнә жасағанды мұсылман санаймыз ба? Санамаймыз
ба? деген мәселеде мұсылмандардың сенім әлеміндегі дүмпулердің одан
арықарай жалғасуына түрткі болды. Омаяттар дәуірінде Мұсылмандар Парсылар,
Гректер, Румдықтармен қарым-қатынас жасай бастады. Осы қарым-қатынастың
негізінде олардың ескі мәдениеттері мен философиялық көзқарастары
Мұсылмандардың арасына жайылды. Бұл елдерде философиялық көзқарастар қатты
дамыған болатын. Исламнан бұрын Ирандық философиялық мектептерге ұқсас
Иракта да философиялық оқу орындары бар еді. Харис бин Кәлде мен оның ұлы
Нәдір секілді кейбір арабтар философиялық көзқарастармен осы мектепте
танысты. Ислам бұл өлкеге енгенде, бұндағы базбір адамдар философиялық
ілімді мұсылмандарға үйрете бастады. [7; 67]
Философиялық ілімдердің таралуына Сириялықтардың орны ерекше еді. Ибн-
у Халликанның айтуына қарағанда Құрайыштықтардың ішінде Исламнан өзге
ілімдерді ең жақсы білген Халид б. Иезид б. Муавие болған. Тіпті, Халид
химия мен медицина ілімдерін де меңгерді. Халид бұл ілімдерді Мариянус әр-
Руми атты хриситан поптан үйренді. Халифтің химия мен медицияна ілімдері
бойынша жазған үш трактаты бар. Ол трактаттаттардың бірі өзімен Мариянус
арасындағы қарым-қатынасқа, яғни, оның ілім үйрету медодикасына арналған.
Философияның Ислам сеніміне енуін терең зерттейтын болсақ, базбір
Зерттеушілердің бұл салада бірнеше томдық еңбектер жазғанын көруге болады.
Осыдан кейін, кейбір ғалымдар Құран-Кәрімдегі Аллаһ-Тағаланың сипаттары
хақында айта бастады. Олардың алғашқы көтереген мәселелерінің бірі Аллаһтың
затынан сипаты бөлек пе? Жоқ әлде заты мен сипаты тұтас па? Калам Аллаһтың
сипаттарының бірі ме? Құран-Кәрім жаратылған ба? деген мәселелер болатын.
Кейін, тағдыр мәселесі айтыла бастады. Тағдырда адамның өз қалауы өзінде
ме? Адам өзінің іс-әрекетінің иесі ме? Жоқ әлде өз іс-әрекетінің иесі емес
пе? Бәлкім, өз-өзін басқара алатын күшке ие ме? деген мәселелер шықты.
Осылайша, философияның әсерінен әртүрлі пікірілер туындады. Әрбір қисынды
пікір айтқан ғалымды қолдаған топтар пайда болып, нәтижеде әртүрлі сенімдік
мазхабтар тарих сахнасынан көрініс тапты.
Омаяттар дәуірінде базбір мұсылмандар адам іс-әрекет жасауға қабылетті
емес және адамның өз іс-әрекетіне ешқандай қатысы жоқ деген пікірді айта
бастады. Олардың пікірінше іс-әрекетті адам өзі жасамайды. Адамның іс-
әрекетін Аллаһ зорлықпен жасатады, адам тек Ұлы Жаратушының бұйырғанын
қарсылықсыз жасауға ғана қабылеті бар. Адам өз іс-әрекетін қалауға, жасауға
құқығы жоқ болғандықтан, жәбир, яғни, мәжбүрлі түрде іс-әрекет жасаушы.
Аллаһ-Тағала жаратылыстың қозғалысын жаратқан секілді, адамның да іс-
әрекетін өз қалауымен жаратады. Тіршілік иелеріне қалай қозғалуды Аллаһ-
Тағала олардың болмысына енгізігіп қоятыны секілді, адамның да қалай іс-
әрекет жасайтыныдығын, оның болмысына Аллаһ-Тағала енгізеді. Табиғаттағы
ағаштың жеміс беруі, судың сарылдап ағуы, тастың жұмыр болуы, күннің тууы
мен батуы, көкте бұлттардың жөңкілуі, жауының жаууы, жердің жайқалып
көгеруі Аллаһтың пәрменімен болатындығы секілді, адамның сауап немесе күнә
жасауы Аллаһтың дегенімен болады. [8; 47-48]
Аш-Шахристанидің айтуына қарағанда осы пікірде болған топты Мутазалие
өкілдері Жәбирие деп атаған. Сондай-ақ, Зерттеушілер Нежжарие мен Дирарие
топтарын да Жәбирие мазхабынан деп санаған. Сифатиенің ішендегі Куллабиие
тобының да пікрлері Жәбириенің ұстанымымен бір болғандықтан, ол топты да
Жәбирие деп атағандар болған.
Жәбирие мазхабының өкілдері өз пікірлеріне мынандай дәлел айтты:
Аллаһ-Тағала жаратқандарының ішінде ешкімге ұқсамаған тұрпатта әрбір
нәрсені жасағанына қарағанда, Одан басқа ешкімнің бір нәрсені жасауға
қабылеті жоқ. Сонымен бірге Жәбирие өкілдері: Аллаһтың іс-әрекетті адамға
жасатуы мынандай мағына береді: Зейд өлді, олай болса, оны өлтірген Аллаһ.
Ғимарат тұрғызылды. Олай болса, ғимаратты тұрғызған Аллаһ.
Тарихшылар Жәбирие пікірлерін алғаш рет кімдердің таратқандығына
тоқталғанда, бірнеше көзқарастардың бар екендігін айтады. Зерттеушілір
бірауыздан Жәбирие пікірлерінің Омаяттар дәуірінің басында белгілі бола
бастап, Омаяттар билігі құлар шақта, мазхаб ретінде танылғандығын
растайды.
Профессор Мұхаммед Әбу Зехра Жәбирие мазхабы хақындағы ең алғашқы деректер
әл-Мұртазаның әл-Мунети вәл-амал атты шығармасында баяндалатын Абдуллаһ
б. Аббас пен Хасан әл-Басридің жазған хаттарында кезедесетінін айтады.
Абдулаһ б. Аббас өз шығармасында Шам қаласында Жәбирие пікірін
ұстанатын қауыммен күресіп, оларды бұл пікірден бас тартуға шақыраған. Ол
шығармасында: Сіздер адамдарды тахуалыққа бұйырудасыздар ма? Алайда,
тахуалар сіздердің жолдарыңызды ұстанбайды. Адамдардың көтеріліске шықпауын
қалайсыздар ма? Алайда, шын бас көтерушілер сіздердің іштеріңізде. Ей
екіжүзділердің ұрпақтары, залымдардың құйыршықтары және пасықтардың
мешітіндегі күзетшілер! Іштеріңізде Аллаһқа жала жапқан, өз күнәсін Аллаһқа
жүктегендерден өзге біреу шыға мекен? деген болатын.
Жәбирие мазхабы туралы Хасан әл-Басридің оларға жазған хатында
мынандай дерек бар: Кімде-кім Аллаһтың тағдырына сенбесе, кәпір саналады.
Кімде-кім өзінің күнәсін Аллаһқа жапқан болса, ол да кәпір болып табылады.
Аллаһ-Тағалаға ниетсіз мойынсұнылмайды және қиыншылық кезінде Оған қарсы
келуге де болмайды. Аллаһ-Тағала адамдарға дүние-мүлік бергені үшін ең Ұлы
Патша, оларға күш-қайрат бергені үшін Тағдыр. Адамдар жақсы іс істегенде,
олармен бірге ол істің ішінде болмайды. Егер, адамдар қарсы шықса, Аллаһ
қаласа оларға кедергі бола алады. Нәтижеде, адамдар бас көтеруден айныған
болса, оларды Аллаһ мәжбүрлеген жоқ. Сондай-ақ, Аллаһ адамдарды өзіне
күшпен мойынсұндырған болса, онда оның сауабы болмас еді. Осыған сәйкес,
адамдарды күнә жасауына мәжбүрлесе, онда жаза бермеуі тиіс. Ал, егер,
адамдарды жаратқанмен, оларды мүлде өз еркіне жіберген болса, онда Оның
құдыретінде кемшілік болған болар еді. Алайда, Аллаһтың адамдардан жасырын
бір қалауы бар. Құлдары Оған мойынсұнғанда, бұл Оның құлдарына жасаған
үлкен сыйы-тын. [9; 74-76]
Жоғарыдағы деректерге қарап, шынында Омаяттар дәуірінде Жәбирие
көзқарасын ұстанушы топтардың болғандығын бажайлауға болады. Абдуллаһ б.
Аббас пен Хасан әл-Басридің оларды жаңылыс пікірлерден бет-бұруға
шақырғанын көре аламыз. Сондай-ақ, Ибн Абасс Жәбирие туралы былай дейді:
Бір күні әкемнің жанында отыр едім. Бір адам келіп әкеме былай деді: Мына
жақта бір топ адамдар жасаған іс-әрекетін Аллаһтан деп жатыр. Олар
өздерінің жасаған күнәсін Аллаһ істетті деген пікір айтуда. Сонда, әкем ол
кісіге былай деді: Егер, осы жерде олардың бірі болса, аузынан жаны
шыққанша, буындыратын едім. Аллаһ құлдарын күнә жасауға мәжбүрледі демеңіз.
Аллаһ құлдарының не істегенін білмейді деп те айтпаңыз.
Егер, бұл үшінші дерек рас болса, онда Жәбирие пікірлері сахабалар
дәуірінде белгілі болған деп тұжырымдауға болады. Десекте, тарихшылар
Омаяттардың алғашқы дәуірінде Жәбирие пікірлері теориялық тұрғыда енді
айтыла бастағандығын айтады. Ал, олардың мазхаб ретінде қалыптасуы
Омаяттардың құлдырау дәуіріне таман болған-ды.
Профессор Мұхаммед Әбу Зехраның айтуына қарағанда Жәбирие пікірін
алғаш рет еврейлердің ішінен Талут бин Асам атты кісі шығарып, бұл пікірді
кейбір мұсылмандарға үйретіп, мұсылмандар бұл пікірді өз ішінде тарата
бастаған. Мұсылмандардың ішінде бұл пікірді алғаш таратқан Жад б. Дирхем
болатын. Ол бұл пікірді Шамдағы бір еврейден үйреніп, Басра халқына
насихаттаған. Жад б. Дирхемнен Жәбирие пікірін Жахм б. Саффан атты кісі
үйреніп, одан арықарай дамытады. Бұл деректерге қарап, Жәбирие пікірінің
еврейлерден шыққандығын аңғарамыз. Аты аталған Талут Пайғмабырымздың
(с.а.у) дәуірінде де бар болатын. Сахабалар мен табиндер дәуірінде Исламға
қарсылығын ішіне жасырып, дау-жанжал тудыруға ыңғайлы сәтті күткен еді.
Омаяттар дәуіріндегі саяси дағдарыстарды пайдалана отырып, көптен бері
ішіне жасырған уын шашқан еді.
Белгілі дінтанушы Омар Несефидің айтуына қарағанда Жад б. Дирхем алғаш
рет Құран жаратылған деген адам болып табылады. Сонымен бірге, ол
Аллаһтың калам сипаты жоқ. Және Аллаһ көрінбейді деп, Миражды да жоққа
шығарған болатын. Жад б. Дирхем бұл бұзық пікірлерді Вейан Ибну Семандан
үйренген. Вейан болса, Шииттік Ғулат тобының өкілі еді. Сондай-ақ, ол бұл
пікірді Талуттан да үйренген. Талут болса, бұл сенімді Пайғамбарымызға
(с.а.у) сиқырлық жасаған Иемендік бір еврейден үйренген.
Жад б. Дирхемнен кейінгі Жәбирие пікірлерін ары қарай дамытушы Жахм б.
Саффанды Ибн Кәсир өз шығармасында: оны Термездік, Самарханттік, немесе
Хазарлық болғандығын айтады. Омар Несефи Жахм б. Саффанды Хазарлық деген
пікірді жақтайды. Себебі, Хазар мемлекеті Иуда дінінің ықпалында болды.
Тіпті, тарихшылар VІІ-VIII ғасырларда Хазарияның Иуда мәдениетінің
орталықтарының бірі болғандығын айтады. Яғни, Омар Несефидің пікірінше
Жахмие мазхабының қалыптасу негіздері Иуда дінінен бастау алады деп біледі.
[10; 28-30] Әрине, Жәбирие пікірлері тек еврейлдерден тараған десек
қателескен боламыз. Өйткені, дәл осы пікір Парсылар арасында да кеңінен
таралған еді. Хасан әл-Басридің руиаят етуіне қарағанда, Парсылардан бір
адам Пайғамбарымызға (с.а.у) келіп: Кейбір парсылар өз қыздарымен және
бауырларымен үйленеді. Оларға неге бұлай істейсіңдер? дегенімде, олар:
Аллаһтың тағдыры дейтін. Сонда, Пайғамбарымыз (с.а.у): Бұлай дегендер
менің үмбетімнен шығады. Олар менің үмбетімнің мәжусилері деп жауап
береді.
Жәбирие пікірлерін алғаш рет мұсылмандар арасына Жад б. Дирхем
таратқанмен, мазхаб ретінде қалдыптастырған Жахм б. Саффан болып табылады.
Жабирие өз ішінен мынадай тармақтарға бөлінді: Жахмие, Нежжарие, Даррарие,
Бәкірие.
Кәдарие мазхабы сенімдік мәселеде Мутазалиеден де ары өтіп, Аллаһтың
тағдырды жасауы мен тағдырды әу баста білуге ешқандай қатысы жоқ деген
пікірлері де болды. Олар бұл мәселеде: іс-әрекет сол уақытта болады деген
еді. Кадәриенің жетекшілерінің бірі саналатын Мабед б. Халид әл-Жүхени бір
адамның жасаған күнәсін тағдырға жауып жатқанын естіп, оған былай деген
болатын: Тағдыр деген жоқ. Іс сол шақта болады. Яғни, бұл пікір бойынша,
болған іс-әрекеттерді Аллаһ-Тағала алдын-ала білмейді және оның жүзеге
асуына араласа алмайды. Жүхени бұл пікірімен Аллаһ-Тағаланың ілімінің мен
соңы жоқ екендігіне күмән келтірді. Демек, бұл пікірдің негізінде адамның
іс-әрекеті, яғни, тағдыр Аллаһ-Тағаланың ұшы-қиыры жоқ ілімінен тысқары тұр
дегенге саяды.
Кейбір тарихшылар бұл мазхабқа Кадәрие деген атаудың берілгендігіне
қайран болған-ды. Өйткені, бұл мазхабтың пікірінше Аллаһтың тағдыры жоқ
болып табылады. Ендеше, бұл атау аталғанда қалайша тағдыр еске түседі?
Кейбір Зерттеушілер олардың пікіріне қайшы бұл атаудың берілгендігіне
ешқандай дау айтпаған. Келесі бір Зерттеушілер бұлар тағдырды Аллаһтан
алып, адамның іс-әрекетіне таңуына байланысты, осылай аталғандығын айтты.
Өйткені, олар барлық іс-әрекеттерді тудырушы адамның білімі мен құдыретіне
әкеп саяды. Бұдан басқа кейбір Зерттеушілер бұларға бұл атау олардың қате
пікіріне байланысты берілгендігін айтады. Яғни, Тағдыршылдар бұл үмбеттің
Мәжусилері деген хадистің негізінде оларға бұл атау берілген деп біледі.
Атақты шейхислам Устад Мустафа Сабри болса, Кадәришілдерге бұл атаудың
берілуі туралы өзгеше пікір айтады. Ол бұл мазхабтың ұстанымына тікелей
әсер еткен Мәжусилер деп біледі. Себебі, Мәжуси сенімі бойынша жақсылықты
Аллаһтан, жамандықты шайтаннан деп біледі. Кадәрие мазхабы да жақсылық пен
жамандықты бір-бірінен айырып, жамандықты Аллаһтың қаламайтынын айтып, Оның
тек жақсылықты тілейтінін, жамандық атаулыны шайтанның ісі деп біледі. [11;
38-40]
Тарихшылар арасында Кадәрие пікірлерін алғаш рет кімдердің
насихаттағанын және бұл мазхабтың қай жерде туындағанын, сондай-ақ, қай
өлкеде халықтың кең қолдауына ие болғандығы хақында әртүрлі көзқарастар
бар. Бұны айқындау аса маңызды. Себебі, уақыт пен кеңістік ұғымы ғылыми
шындыққа қол жеткізудің алғы шарты екендігі белгілі. Зерттеушілердің
көпшілігі Кадәрие мазхабының қалыптасқан өңірі ретінде Иракты айтады. Бұл
аймақ сол кезде бірнеше діндердің тоғысқан жері болатын. Бұл өңірден
Омаяттар дәуірінде түрлі көзқарастардағы Исламның атын жамылған дүбәра
мазхабтар пайда болған еді. Кадәрие пікірін алғаш насихаттаған адам да
Ирактық болатын. Ол алғашқыда христиан дінінде болып, кейін Исламды
қабылдайды. Соңынан қайтадан христиандыққа өтеді. Мабед әл-Жүхени мен
Гайлан әд-Димашкі Кадәрие пікірін осы христианнан үйренген-ді. Яғни, бұл
Кадәрие пікірі Исламға мүлде жат еді. Сенімдік пікірлері иманы әлсіз
жандардың қолдауымен ортаға шықты.
Мабед әл-Жүхени мен Гайлан әд-Димашкі әлгі христианның насихаттаған
ілімін мұсылмандарға тарата бастады. Мабед әл-Жүхени бұл пікірді Иракта
насихаттаса, Гайлан әд-Димашкі бұл пікірді Шам халқына таратты.
Белгілі зерттеуші Омар Несефидің пікірінше Кадарие мазхабы алғашқы
Ислам тарихындағы алғашқы сенімдік мәселені тудырған мазхаб болып табылады.
Ол, бұл мазхабтың негізін қалаушы Мабед әл-Жүхениге бұл сенімді Ирандық Әбу
Жүніс Сенсуиенің үйреткендігін айтады.
Мабед әл-Жүхениден кейін Кадәрие пікірін арықарай ілгерлетіп, мазхаб
ретінде қалыптастырған Гайлан әд-Димашкі болды. Ол Кадәрие пікірін Шам
халқына насихаттап, осында дамытты.
Мабед әл-Жүхени өзінің пікіріне көптеген адамдарды тартты. Кейін,
Абдрахман б. әл-Ешастың көтерілісіне қатысып, Хажжаж тарапынан көтеріліс
жаншылғанда, өлім жазасына кесілді. Осылайша, Кадәрие пікірін насихаттаушы
алғашқы өкілдің өмірі қысқа болды.
Хишам б. Абдулмәлік кезеңінде оның пікірлері Ислам өлкелеріне кеңінен
таралып, Иран мен Хорасан бұл пікірдің ошағына айналады. Хишам бұл
өлкелердің уысынан шығып бара жатқанын сезіп, бұл қозғалысқа қарсы үлкен
әскер шығарады. Өйткені, бұл өлкеде тек Кадәрие пікірлері ғана емес,
Жәбирие пікірлері де кеңінен таралған болатын. Хишамның Хорасандағы
тағайындаған әкімі Жад б. Дирхем Құран жаратылған дегені үшін оны өлім
жазасына кескен еді. [12; 52]
Дінтанушы Бәкір Топалоғлу өз шығармасында Кадәрие мазхабының пайда
болуы туралы былай дейді: Жәбирие мазхабының барлық іс–әрекеттер мен
қозғалыстар Аллаһ–Тағалаға тән деген ұстанымына қарсылық ретінде Кадәрие
мазхабы: Адамның іс–әрекеті мен тағдырына Аллаһ–Тағаланың ешқандай бір
қатысы жоқ. Адам өз тағдырын өзі жасайды деген пікірді ұстанды. Олар Құран
мен Сүннеттің сыртқы мағыналарын өз пікірлерімен сабақтастырып, өз
ілімдерін Ислам негіздерінен алғандығын алға тартты. Олардың кейбіріне
тоқталатын болсақ: Ол, құлдарының күпір ісіне разы болмайды (Зүмәр,
397). Сәмүд еліне келетін болсақ, біз оларға тура жолды көрсеттік. Бірақ,
олар тура жолдан көрі жаңылыс жолды таңдады (Сәжде, 4117). Расында,
оларға тура жолды көрсеттік. Мейлі шүкір етсін. Мейлі қарсы келсін (Инсан,
763).
Пайғамбарымыз (с.а.у) былай деген болатын: Әрбір бала мөп–мөлдір таза
болып өмірге келеді. Бірақ, анасы мен әкесі оны Иуда, Христиан немесе пұтқа
табынушы етеді. Аллаһ–Тағала былай деп бұйырады: Мен құлдарымның барлығын
жамандықтан арылтып жараттым. Бірақ, шайтандар азғырып оларды діндеріне
айнытты.
Зерттеушілер Кадәрие мазхабы Мутазалие мазхабына сіңісіп, онымен бірге
өмір сүруін жалғастырғандығын айтады. Профессор Мұхаммед Әбу Зехра: егер,
расында да Кадәрие мазхабы Мутазалие мазхабына сіңіскен болса, онда бұл
мазхаб Мутазалиенің ошағы болған Басрада өмір сүруін жалғастырғандығын
бажайлауға болады деп тұжырымдайды. Атақты Абдулкаахир әл–Бағдади да
мазхабтар тарихы туралы шығармасында Кадәрие мен Мутазалие мазхабын бір
тарауға енгізіп, бұлардан тарайтын мазхабтарды бір–бірінен бөле-жарып
көрсетпейді. Сондықтан, біз Кадәриеден шыққан мазхабтарға тоқталмай, оны
Мутазалие мазхабына тоқталғанда жан–жақты айтуды жөн көріп отырмыз.
Муғтазила мазхабы Омаяттар дәуірінде пайда болды. Аббаситтер дәуірінде
ұзақ уақыт бойы Исламдық ой–пікір әлемінде ерекше мәнге ие болып, ахлу
сунна ұстанымына қарама–қайшы көптеген ерекшеліктерімен есте қалды.
Бұл мазхабтың қай кезде пайда болғандығы хақында зертенушілер арасында
ортақ тоқтам жоқ. Базбір Зерттеушілерге қарағанда Мутазалие мазхабы хз.
Алидің ұлы хз. Хасанның халифалықты Муавие б. Әбу Суфиянға берген кезде,
хз. Алидің жақтастарының ішінен бір топ: Бұдан кейін саясаттқа
араласпаймыз деп, өздерін құлшылық етуге біржола арнауымен пайда
болғандығын айтады. Профессор Мұхаммед Әбу Зехра өз шығармасында Әбу Хусейн
әт–Тарайфидің Әхлүл–әһвай вел–бида атты еңбегінде мынандай мәлімет бар
екендігін алға тартады: Бұлар өздерін Мутазалие (бөлінгендер) деп атайды.
Олардың бөлінуі хз. Алидің ұлы Хасанның саяси билікті Муавие б. Әбу
Суфиянға беріп, оған мойынсұнған кезде болды. Олар бұл оқиғадан кейін, хз.
Хасан мен Муавиені де жақтамай, үйлерінен шықпай, мешіттерде күн ұзақ
құлшылық етіп, өмірлерін ғылымға арнады. [13; 64-65]
Тарихшылардың көпшілігі Мутазалие мазхабы үлкен күнә жасаған адамды
қалай бағалауға болады? деген мәселеде, Васл б. Атаның ахлу суннаға оғаш
пікір айтуымен пайда болғандығын айтады. Бұл оқиғаның қалай өрбігендігіне
тоқталатын болсақ: Хасан әл–Басридің діни сұхбатына келген бір адам бір
адам: Үлкен күнә жасаған мүмінді кейбіреулердің пәтуасына қарағанда кәпір
саналатынын (Харижиттер), кейбіреулер болса оның иманы ақыретте белгілі
болатындығын айтады (Мүржиелер). Осының мәнісін сұрағанда, Хасан
әл–Басриден бұрын, оның сұхбатына қатысып отырған Васл б. Ата (өл. 748) :
Үлкен күнә жасаушы кәпір де, мүмін де емес. Иман мен күпірдің арасындаға
жағдайда, яғни, пасық саналады деп жауап береді. Алайда, Хасан әл–Басридың
пікірінше үлкен күнә жасаған адам екіжүзді болып табылатын. Васл б. Ата
ұстазының бұл пікірін естігенде, одан бөлінеді. Сонда, Хасан әл–Басри:
Васл бізден бөлінді (итизал) деген еді. Осыдан кейін Васл б. Атаның
соңынан ергендерге Мутазалие атауы беріледі.
Мутазалия өкілдері өз кітаптарында өздерінің мазхабтарының Васл б.
Атадан бұрын пайда болғандығын, бұл ілімді ахли вайттың ұстанғандығын
айтады. Тіпті, Хасан әл–Басриді де өздерінен деп біледі. Себебі, Хасан
әл–Басридің адамдардың іс–әрекеттері туралы көзқарастары, бір қарағанда
Мутазалие мен Кадәрие мазхабының көзқарасарына ұқсайтын. Үлкен күнә жасаған
мүмінді кім? деуге болады деген мәселеде де Мутазалие мазхабының ұстанымына
жақын пікір білдірген. Оның пікірінше үлкен күнә жасаған адам екіжүзді
(мүнәпік) саналады. Бұл пікір Мутазалиенің пікірлеріне соншалықты үлкен
қарама–қайшы емес еді.
Профессор Мұхаммед Әбу Зехра өз шығармасында Мутазлие мазхабының Васл
б. Атадан көп бұрын пайда болғандығын қолдайды. Себебі, оның көзқарасы
бойынша ахли вайттың көпшілігі Васл б. Атаның пікірін ұстанған. Солардың
бірі Васл б. Атаның замандасы һәм пікірлесі Зейд б. Али болатын. Дегенмен,
Мутазалие мазхабының ең атақты насихатшысы Васл б. Ата болғандықтан,
Зерттеушілердің көпшілігі Мутазалие мазхабының алғашқы өкілі ретінде оның
атын айтады.
Мутазалие атауы не үшін берілген? дегенге келетін болсақ,
Зерттеушілердің көпшілігі Хасан әл–Басридің : Ол бізден бөлінді (итизал)
деп айтуына байланысты, берілгендігін айтқанмен, кейбір Зерттеушілердің
пікірінше бұл мазхабқа Мутазалие деген атаудың берілу себебі мүлде басқаша.
Бұл Зерттеушілердің көзқарасы бойынша, бұл мазхабтағыларға Мутазалие деген
атаудың берілу себебі, олардың дүние қызықшылығынан бас тартып, адамдардан
ерекшеленуіне байланысты болған. Яғни, бұл түсінік бойынша, Мутазалие деген
сөз, дүниенің өткінші ләззатын тәрк еткендереге берілген атау болып
табылады. Алайда, бұл анықтамаға қарап, Мутазалие мазхабының барлық
өкілдері сопылар сынды аса тахуа, дегдар болған деп түсінуге болмайды.
Олардың ішінде жақсы мен жаман да болған деуге болады.
Профессор Мұхаммед Әбу Зехра Ахмет Әминнің Фәжрул–Ислам атты
шығармасында Мутазалие атауының шығуы туралы ерекше пікірдің бар екендігін
баяндайды. Бұл пікір бойынша, Иуда дінін ұстанушылардың арасында Ферушим
деген топтың болғандығы айтылады. Феруш сөзі ибрани тілінде Мутазалие
сөзімен мағынасы бір екен. Ферушим тобы адамның іс–әрекеті туралы:
іс–әрекетті кім жасаса, оны сол адам тудырғанын айтқан. Ферушим тобының бұл
пікірі Мутазалие мазхабының ұстанымына ұқсас болуына орай, Профессор
Мұхаммед Әбу Зехра: Мутазалие мазхабының пайда болуына, бұрын Иуда дінін
ұстанып, кейін мұсылман болған Ферушимдіктердің ықпалы болған деп қорытады.
Себебі, Ферушимдіктер Тәуратты философиялық тұрғыдан зерттеп, түсіндіретін.
Мутазалие мазхабы да Құран–Кәрімге философиялық тұрғыдан тәпсір жасайтын.
[14; 47]
Бұл дерекке қарап, Мутазалие пікірлері Васл б. Атадан бастап емес,
Иуда дінінің ықпалының негізінде ескіден бар болатын деуге толық негіз бар.
Дегенмен, бұл пікірді мазхаб деңгейіне көтерген Васл б. Ата болды.
Зерттеушілердің басым көпшілігі де осы пікірге тоқтайды.
Мутазалие атауы ең алғаш рет кімдерге берілді? деген мәселеде белгілі
Зерттеуші Али Вулаш өз шығармасында хз. Али мен оның қарсыластарының
арасындағы болған соғысқа қатыспай, қалыс қалған Сад б. Әбу Уаққастың
жақтастарына берілгендігін айтады. Яғни, Мутазалие сенімі ескіден бар
болғанмен, хз. Али мен Муавиенің тартысына араласпаған бейтарап топқа алғаш
рет берілген болып отыр. Ал. Мутазалие мазхабының қалыптасу кезеңі, Васл б.
Атаның Хасан әл–Басриден бөлініп, өз жамағатын құрудан басталған деп
тұжырымдауға болады.
Мутазалие мазхабының өзге мазхабтардан негізгі бес ерекшелігі бар.
Олар; тәухид, әділет, вад–вайд (уәде мен қорқыту), әл–мензилету
вейнел–мензилетейн (кәпір де емес, мүмін де емес, екуінің арасындағы
жағдай), әмр бил мағруф, нахи анил–мүнкер (жақсылыққа шақыру, жаманшылықтан
тыю). Бұл бес қағиданы ұстанбаған адам Мутазалие мазхабының мүшесі бола
алмайды.
Біз жоғарыда мазхабтардың пайда болуына әсер еткен бирнеше маңызды
факторларды атап шықтық. Және же сол факторлардың себебінен пайда болған
бірнеше ислам мазхабтарын да атап өттік. Бұлардан басқа да исламдық ағымдар
мен бағыттардың түрлері бар. Дегенмен маңыздыларын атап өткен секілді
болдық. Ендігі кезекте Фикх мазхабтарының ерекшеліктеріне, оның ішінде
Малики, Шафиғи және Ханбали мазхабтарына тоқсалайық.
1.2. Фыкых мазхабтары (Малики, Шафиғи, Ханбали)
Негізінен, фыкых мазхабаралық, яғни, исламдағы құқықтық
мектептердің айырмашылықтар басты мәселелерде емес, шариғаттың кейбір
тармақтарында ғана. Пайғамбарымыз (с.ғ.а) қайтыс болғаннан кейін мұсылман
құқығы екі бағытта дамыды. Олар: Хадис және Рай мектептері болатын. Ескі
әдебиеттерді бұларды Мәдина және Ирак мектептері деп те атайды. Мәдина
мектебі ежелгі жол-жоралғыларды яғни, Құран мен хадисті басшылық алса, Ирак
мектебі наастың негізінде жаңа тұжырым жасауды дамытты. Әу бастан осылайша
құқықтық мәселелер осылайша екі бағытта қарастырылғаннан кейін кейбір
мәселелерде екі мектептің ұстанымдарынде едәуір өзгешеліктер болды десекте
болады. Дегенмен, мұсылман құқығындағы бұл айырмашылықтарды зерттеушілер
мұсылмандардың бірлігіне жарықшақ түсіре алмайтынын айтады. Олардың
пікірінше фыктыһ көзқарастардың әртүрлігі дүниетанымдық өзгешелікті
тудырмайды. Тек, сенім тұрғысынан мойындалған бір мәселеге қатысты екі
түрлі пікір білдіруден туындағанн. Мысалы, намаздың, оразаның, зекет т.б.
міндеттердің парыздығында, тіпті намаздың тәкбір, қиям, рукуғ, сәжде,
ақырғы отырыс және жалпы рәкәғат сандары сияқты негізгі бөлімдерінде барлық
мазхабтардың көзқарастары бір. Ал, намазда Фатиха сүресін оқу парыз яки
уәжіп екендігі жөнінде айырмашылықтардың туындауының өзіндік себептері бар.
Бұл себептердің барын қамту мүмкін болмағандықтан, олардың тек кейбірін
ғана атап өтпекпіз. [15; 38]
Құранды түсінуден туған айырмашылықтар:
А) Құран аяттарының кейбір сөздерінің көп мағыналылық сипаты
мазхабтар арасында түрлі көзқарастардың туындауына басты себептерінің бірі.
Мысалы, Мәйда сүресінің 6-аятында былай делінеді: Егер науқастанып
қалсаңдар немесе сапарда болсаңдар,не болмаса біреу түзге отырып келсе, ия
болмаса әйелдеріңе тисеңдер (жақындассаңдар), су таба алмасаңдар,таза жерге
тәйәммум соғып, беттеріңді, қолдарыңды сипаңдар. Ханафилер бұл аяттағы
тию мағнасын білдіретін ләмс сөзі негізгі мағнасында емес,астарлы
мағнасында қолданылған деп қабылдайды. Алла Тағала пенделеріне әдептілікті
үйрету мақсатында жыныстық қатынасты жақындау, тию сөздерімен жеткізген
деген тұжырым жасаған. Сондықтан ханафилерде ер кісінің денесі әйел адамға
тисе дәреті бұзылмайды. Осы мәселе турасында Айша анамыз (р.а) риуаят еткен
бір хадис дәлел болады.Бұл хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.у) әйелдеріне
қолдары немесе денесінің басқа бір жер тиіп кетсе де,дәретін жаңартпай
намаз оқығандығы туралы айтылған.
Ал шафиғилар аяттағы, жанасумағнасын білдіретін ләмс сөзі
астарлы мағынада (жыныстық қатынас) емес, тілдік мағынасында (тию)
қолданылған деп санағандықтан,ер кісінің әйеліне немесе басқа әйелдерге
қолы немесе кез-келген жері киімсіз жалаңаш күйде тиген жағдайда дәреті
бұзылады (анасы,қызы сияқты туыстарына тисе,дәреті бұзылмайды). Олар
ханафилердің дәлел ретінде келтірген хадисіне қарсы Пайғамбарымыз (с.а.у)
әйеліне қолы, ия болмаса басқа бір жері тигеннен кейін дәретін жаңартпаған
болса, әйелінің денесіне емес,киіміне жанасқан болар деген уәж айтқан. [16;
37-39]
Екі мазхабтың да көзқарастары нақты дәлелдерге сүйенгендіктен,
екеуінікі де дұрыс деп саналады. Мазхабтар арасындағы аяттар түсінудегі
пікір айырмашылықтары, негізінен төмендегі жағдайлардан өрбиді.
а) Бір сөздің астарлы мағынасынан тыс негізгі бірнеше мағынасының болуы.
Аяттардағы бір сөздің бірнеше мағынаны білдіруі де бір мәселеде мәзхабтар
арасында әртүрлі көзқарастардың тууына себеп болған.
ә) Аятта анық белгілеудің,шектеудің болмауы.Аятта істелінетін істің толық
белгіленіп,шектеу қойылмауына байланысты бір мәселеде мәзхабтар арасында
әртүрлі көзқарастар пайда болған. Мысалы, басқа масих тартуды әмір еткен
Мәйда сүресінің 6 аятында Ей иман еткендер! Намазңға тұрарда жүздеріңді
және қолдарыңды шынтаққа дейін жуыңдар. Бастарыңа масих тартып, екі
тобығыңа дейін жуыңдар, - делінген. Бұл аятта басқа масих тартудың мөлшері
нақты белгіленбегендіктен шафийлерде бастың кішкентай бөлігіне масих ету,
тіпті, су себу де жеткілікті. Ал ханафилерде бастың кем дегенде төрттен
біріне масих тарту, ал малики және ханбалилерде басқа түгелдей масих тарту
парыз.
Әр мазхаб ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
I Бөлім. Исламдағы фикх мазхабтарының қалыптасуы
1.1. Мазхабтардың қалыптасуына ықпал еткен негізгі факторлар
... ... ... ... ... ...4
1.2. Фикх мазхабтары (Малики, Шафиғи, Ханбали)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
II Бөлім. Ханафи фикх мазхабы
2.1. Ханафи мазхабының қалыптасуы және негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2. Ханафи мазхабының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..49
III Бөлім. Қазақстандағы дәстүрлі емес діни қозғалыстар және Ханафи мазхабы
3.1. Қазақстандағы діни ағымдар және Ханафи мазхабының ұқсастықтары мен
айырмашылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...69
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміздегі орын алып отырған діни –
шиеленісті жағдайда, ата-бабамыздың ұстанған Ислам дінінің қал-ахуалы,
Құдайға шүкір, кешегі күнімізден жақсы деп айтуға болады. Әйтседе, әттеген-
ай дейтін жерлеріміз де жоқ емес. Қазақстан КСРО-дан тәуелсіздігін
алғанмен, әлемдік қауымдастықтың лайықты мүшесі боламыз деген даңғазамен,
ғаламдық үлкен саясатқа кіріптар болуда. Демократиясы дамыған деген
елдердің ресми тіркеуінен өткен діни бірлестіктерге, Қазақстан да лажсыз
төрінен орын беруде. Яғни, жаһандануға сай ұстанып отырған ашық саясатымыз
белгілі бір деңгейде тиімді болғанмен, рухани тұрғыдан елімізді алажаңқа
түрге бөлеп отыр.
Сонымен қатар, мемелекетіміз діни ағымдардың өткеніне көз жіберіп,
олардың шығу тегі, сенім қағидалары, мақсат-мұраттарына сұрыптау жүргізетін
арнайы ғылыми-зерттеу институтын ашпай келеді. Осының нәтижесінде, кейбір
елімізде тіркелген діни бірлестіктердің өткені бізге бұлдыр болып отыр.
Алғашқы жылдары бұл мәселеде дінтанушы кадрлардың тапшы болғаны рас, ал,
бүгінгі күні там-тұмдап болса да мамандар болған шақта, мемлекет мүддесіне
кереғар діни ағымдарды құқықтық тұрғыдан ауыздықтауымызға толық негіз бар.
Кез-келген жүйенің қалыптасу кезеңіндегі жасалған әрбір жаңсақ әрекеттің
тудырған салдарының кейін орнын толтыру қиынға соғатынын білсек те, сол
баяғы марғау жүрісімізден арыла алмай келеміз. Біздің бұл
солқылдақтығымызды пайдаланып, елімізде қаптап жүрген әртүрлі мүддедегі
миссионерлер ел-жұртты бұра тартып, түлкі бұлаң, айла шарғыға салып, өз
сенімдерін тықпалауын тоқтатар емес. Бұның соңы неге апарып соғарын
ойласақ, кәзіргі әлемдік дүмпулер көз алдымызда елестейді.
Еліміздегі халықтың басым көпшілігі Ислам дінін ұстанғанмен, бүгінгі
елімізде көптігінен көз сүрінетін Исламдық мазхабтардың қайсысы дұрыс бағыт
екенін арнайы білімі бар мамандар ажыратпаса, қарапайым жұртшылық біле
бермейді. Өйткені, кешегі Кеңестік дәуірдің атеистік ызғары халқымыздың
жадынан талай нәрсені өшіріп жіберді. Осы тұрғыда кешегі ата-бабамыз
ұстанған Исламның ақиқат жолын ҚМДБ қал-қадірінше жаңғыртып келеді. Әсілі,
ҚМДБ-ның сырттан келген келімсек діни ағымдардың ығында кетпеудің өзі үлкен
жетістік. Дей-тұрғанмен, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары қаншама
отандастарымыз миссионерлердің түрлі түлкі бұлаң, айла-шарғысының құрбаны
болды. Бұл үдеріс қәзіргі күні біршама саябырсығанмен, әлі де жалғасын
табуда. Бұған негізгі себептердің бірі отандастарымыздың діни сауатының
болмауы еді.
Қолдарыңызға тигелі отырған шығарма Ислам дінін ұстанған мазхабтардың
шығу тегі мен ұстанымдары және тудырған жаңалықтары мен қайшылықтары,
сондай-ақ, ахлу сунна уа жамма яғни, ақиқат Исламдық мазхабтар туралы жан-
жақты мәлімет береді. Мазхабтардың ерекшеліктеріне қарай бүгінгі күнге
дейінгі Зерттеушілер саяси, сенімдік, фыкһтық деп қарастырып келген. Біз
де, қолымыздағы деректер бойынша осы дәстүрдің негізінде мазхабтар тарихын
жазуға тырыстық. Мазхабтардың ішінде ата – бамамыздың ұстанып келген Ханафи
мазхабының негіздері мен ерекшеліктерін қазіргі таңдағы жас ұрпаққа
дәріптеуіміз және түсіндіруіміз біз үшін маңызды бір істердің бірі
болатыныныа күмәнім жоқ. Дипломдық жұмысым Отанымыздың рухани дамуына
пайдалы болып, халқымыздың ақиқат дінді тануына септігін тигізіп жатса,
үкілі үмітіміздің ақталғаны деп білеміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеу жұмысымның негізгі
мақсаты қазақ қоғамының діни түйсігін аша отырып, Ханафи фикх
мазхабының негіздері мен ерекшеліктерін жас ұрпаққа көрсете білу.
Дәстүрлі емес діни топтардың ислам діні мен салт-дәстүрімізге кері әсерін
тигізетінін дәлелдеу. Ата – бабамыздың ежелден ұстанып келген мазхабы
Ханафи екендігін көтере отырып болашақ ұрпаққа мирас етіп қалдыруды
негіздеп, соны аша білу.
Зерттеу әдісі. Зерттеу жұмысында салыстыру, ғаламдану процесін
синтездей отырып, анализ жасау әдісі қолданады. Яғни Ханафи мазхабының
негізгі ұстанымдарын негіздей отырып дәлелді пікірлер келтіріледі.
Диплом жұмысының кұрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
бірінші бөлім екі тақырып, екінші бөлім екі тақырып, ал үшінші бөлім 1
тақырыптан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I бөлім. Исламдағы фикх мазхабтарының қалыптасуы
1.1. Мазхабтардың қалыптасуына ықпал еткен негізгі факторлар
Мазхаб дегеніміз араб тілінде баратын жол мағынасын береді. Мазхаб
сөзінің бұлай белгілі бір мәреге бет түзеп жүру мағынасын беру себебі,
мұсылмандық үкімдер ақыреттік мекенге жету жолындағы қатынастарды реттеуді
қолға алады. Сондай-ақ, мазхаб сөзі лайықты көзқарас деген мағынаны да
береді. Өйткені, әрбір мазхабтың көтерген мәселелері мен тәсілдері
мұсылмандық қайнар-көздерге негізделеді. Терминологияда мазхаб ұғымы Ислам
дінінің үкімдерінің жүзеге асырылуы мен түсіндірілу барысында, яғни, саяси,
сенімдік, фыкһтық негіздер бойынша белгілі бір мүжтаһид тарапынан берілген
үкімдердің жиынтығын айтамыз. [1; 16]
Негізінде ислам тарихындағы мазхабтар саяси, сенімдік, фыкһтық
мақсаттарда пайда болған. Дәлірек айтатын болсақ, белгілі бір тұлғаларар
мен ғалымдар өздерінің саяси, сенімдік, фыкһтық көзқарастарына ислам
дінінен, яғни, Құран мен сүннеттен дәлелдер іздеп, өз ой-пікірлерін
білдірген. Барлық мазхабтар белгілі бір себеп пен мұрат негізінде пайда
болғанмен, өз түсініктеріне Құран мен сүннетке арқа сүйеген немесе
мазхабтар Құран мен сүннетке қатысты әр түрлі өзіндік ерекшелікке ие
жорамалдар мен долбарлар айтумен өзгешеленеді. Мазхабтардың пайда
болуындағы белгілі себеп пен мұратқа байланысты Зерттеушілер мазхабтарды
ерекшеліктеріне қарай саяси, сенімдік, фыкһтық деп бөліп қарастырады.
Ислам тарихында алғаш саяси және сенімдік мәселелерге байланысты пайда
болған мазхабтар фырка (көпше түрде фирак), нихле (көпше түрде нихал)
және мақала (көпше түрде мақалат) сөздерімен белгілі болды. Бұл сөздер
өзгеше түсінік негізінде амалдарды жасаған топ немесе топтар мағынасын
білдіреді. Мұсылман қоғамында алғаш рет өзгеше түсінік пен жорамал айтқан
топтарды мақала деп атады. Себебі, алғашқыда жазылып тартыс тудырған және
долбарланған мәселелер тек бір ғана мәселе хақында болды. Мысалы,
мұслмандардың алғашқы пікірталастары үлкен күнә жасаған адамның жағдайы
(мұсылман санала ма, кәпір санала ма?) турасында пайда болған еді. Осы
тақырыпта бір ғұлама өзінің өзгеше ойын (мақала) білдірсе, ол ғалым
сахибул мақала (өзгеше ойдың иесі) деп аталатын. Имам Әл-Әшаридің Китабу
мақалатил-муслимин уә хилафил мусаллин, Әл-Күммидің Китабул-мақалат атты
шығармалары осы салада жазылған түрлі мақалалар жөнінде кеңінен мәлімет
береді. Сонымен қатар, мақалат сөзі ғалымдар арасындағы тартыс тудырған
кезекті тақырып мағынасын да береді. [2; 48]
Кейіннен мақалат сөзінің орнына нихле сөзі қолданыла бастады.
Шехристани Китабул-милел уән-нихал (діндер мен мазхабтар тарихы) деген
танымал шығармасында түрлі саяси және сенімдік көзқарастағы топтарға жан-
жақты тоқталды.
Бүгінгі күнге дейін мазхаб терминімен бірге фырка сөзі де
қолданылады. Қауым, топ, бөлінген қоғам мағыналарын беретін бұл сөз көбіне
саяси, сенімдік мазхабтарға байланысты айтылады. Мәшһүр ғалым Абдулқадыр әл-
Бағдадидің әл-Фарқ бәйнәл-фирақ (мазхабтар арасындағы өзгешеліктер) атты
шығармасы саяси және сенімдік мазхабтарға жан-жақты тоқталып өтеді. Әл-
Бағдадидің бұл шығармасына түсіндірме жасаған түрік ғалымы Проф. Др. Етһем
Рухи Фығлалы мақала, нихле, фырка терминдері көбіне саяси, сенімдік
ағымдарға байланысты айтылғандығын, ал мазхаб термині көбіне құқықтық
мектептерге байланысты қолданылғандығын айтады. [3; 59]
Бүгінгі күні мұсылман қауымында діни ағымдарды атау барысында
жоғарыдағы терминдерден қарағанда мазхаб сөзі кеңінен қолданысқа ие.
Себебі, діни ағымдардың өзара тартысында Сүнниттік қағидалар басым
түскеннен кейін, негізінен мазхаб атауы сүнниттік бағыттағы мектептерге
айтылатын болды. Сондықтан біз оқырман қауымға ұғынықты болу үшін
шығармамызға арқау болған мұсылмандық саяси, сенімдік және фыкһтық
ағымдарды мазхабтар деп қарастырып отырмыз.
Ислам тарихында алғашқы сенімдік тартысқа себеп болған тақырыптардың
бірі тағдыр болып табылады. Тіпті, мүшіріктердің арасында тағдырға қатысты
талас-тартыстар орын алып, олардың кейбірі өмірден көрген құқайларын
тағдырға телитін. Құран-Кәрім бұл туралы былай баяндайды: Аллаһқа серік
қосқандар: Егер Аллаһ қаласа еді, біз де аталарымыз да серік қоспаған
болар едік, әрі еш нәрсені харам қылмаған болар едік дейді. Осы секілді
бұлардан бұрынғылар да бейнетімізді татқанға дейін жасынға шығарған.
(Мұхаммед с.а.у): Жандарында бізге қарсы шығара алатын білімдерің бар ма.
Негізінде сендер ойларыңа ғана ілесесіңдер де өтірік айтасыңдар де
(Әнғам, 6148).
Алуси бұл аяттың тәпсірін жасағанда былай дейді: Мүшіріктер, бұл
сөзді істеген күнәлары үшін кешірім сұрау мақсатында сөйлеген емес.
Өйткені, олар өз іс-әрекеттерін жаман деп ойламайтын. Аллаһ олардың іс-
әрекетін ұнатпай, сондықтан, оларға жақсылық жасауды жазбаған. Керісінше,
олар өз іс-әрекеттерінің жақсы болғандығын және табынған пұттарының тілекті
Аллаһқа ұластыратынына сенетін. Өздерінің харам деп санайтын істерін Аллаһ
харам деп санағандығын айтатын. Құранда баяндалғандай мүшіріктер өз іс-
әрекеттерін Аллаһтан көріп, өз-өзін ақтайтын. Олар: Егер Аллаһ қаламаған
болса, біз Оған серік қоспаған болар едік. Біз іс-әрекеттерімізді Оның
қалауымен жасағандықтан, харам санамаймыз дейтін.
Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде тағдырдан өзге сенім мәселелеріне
қатысты кейбір арабтар ескі түсініктердің негізінде талас-тартыстар
тудырды. Бұны аш-Шахристани өз шығармасында жан-жақты баяндайды. Құран-
Кәрімде ескі түсініктегі арабтар туралы былайша баяндалады: Көктің гүрілі;
дәріптеп, періштелер қорқып, Аллаһты пәктейді. Аллаһ нажағайларды жіберіп,
қалағанына тигізеді. Олар Аллаһ жайында таласады. Негізінде Аллаһ орасан
күшке ие (Рағыд, 1313).
Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде, оны кейбір екіжүзділер орасан күш
пен құдыретке ие деген пікірлер тарататын. Осылайша кейбір екіжүзділер
сыртқы пішінімен мұсылман болып көрініп, Исламға қайшы әртүрлі пікірлерді
айтып, арам пиғылдарын білдіретін. Олардың пікірлері алғашқыда мұсылмандар
арасында талас-тартыстар туғызбағанмен, кейінгі дәуірдегі сенімдік
мәселелерде туындаған талас-тартыстардың тұздығына айналды. [4; 116]
Мұсылмандардың сенімдік турасындағы алғашқы талас-тартыстарының бірі
тағдыр мәселесі болды. Пайғамбарымыз (с.а.у) тағдырға илануды үндеумен
бірге, бұл тақырыпта тартыспауды аманаттады. Тағдыр мәселесі атақты
Жебірейіл оқиғасын да орын алған болатын. Жебірейіл (с.а.у)
Пайғамбарымызға (с.а.у): Иманды түсіндір дегенде, ол былай деп жауап
берді: Аллаһқа, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға, ақырет күніне
және жаманшылық пен жақсылықтың тағдырдан екендігіне сену.
Тағдырға сену дегеніміз Аллаһқа мойынсұнып, Оның ілімі әрбір нәрсені
қамтитынын және Оның әу баста болатын әрбір қозғалыс пен оқиғаларды
белгілегеніне илану болып табылады. Осыған байланысты, Пайғамбарымыз
(с.а.у) тағдырға мойынсұнуды үндеп, бірақ, бұл мәселеде пікірталастыруға
тиым салды. Өйткені, тағдыр тақырыбында пікірталас жасаудың өте нәзік және
әлсіз тұстары бар. Пікірталас барысында әртүрлі көзқарастар айтылғаннан
кейін ақылдың діңі босап, сенімге қылау түседі. Пікірталас нәтижесінде адам
Құрани ақылдан айырылып, әртүрлі көзқарастардың жетегінде кетіп,
нәтижесінде мұсылмандар арасында бөлінушіліктер орын алатын. Сонымен бірге,
тағдыр тақырыбында талас-тартысқа түсушілер нақты бір дәлел таппағаннан
кейін, жаңа бір қазына аралына тап болғандай, мәселеге сенім тұрғысынан
емес, жалаң сезіммен қарап, сыңыржақтыққа ұрынатын.
Пайғамбарымыз (с.а.у) көз жұмғаннан кейін, Ислам мемлекетінің шекарасы
кеңейіп, мұсылмандар көптеген ұлыс пен ұлттарды және ескі мәдениеттер өркен
жайған өлкелерді бағындырды. Бұл жаңа өлкенің ескі тұрғындары Исламды
қабылдағанмен, бірден ескі сенімдерінен мүлде қол үзе қоймады. Осыдан
келіп, Исламның атын жамылған әртүрлі дүбәра сенімдер пайда болды. Бұл жаңа
бағынған ұлт пен ұлыстар және ескі діндерді ұстанушылар арасында тағдырға
сенгенмен, тағдырға сенудің түпкілікті мәнін ұқпаған және тағдырға сенуден
бас тартқандар да бар болатын. Ислам мемлектіне жаңа бағынған топтар,
Пайғамбарымыздың (с.а.у) тағдыр мәселесінде пікірталасқа тиым салғанына
құлақ түрген жоқ. Омар б. Хаттаб дәуірінде тағдырға қатысты мынандай бір
оқиға орын алды: Омар б. Хаттабтың алдына бір ұрыны алып келеді. Хз. Омар
оған: Неге ұрлық істедің деп сұрағанда, әлгі ұры: Аллаһ осылай етіп
пешенеме жазғаннан кейін істедім деп жауап қатады. Хз. Омар ұрлық
қылмысына берілетін қол кесу жазасымен қоса, оған дүре соқтырады. Дүре не
үшін соғылды деп сұрағандарға, халиф: Қолын кескенім ұрлығы үшін, ал,
дүре соқтырғаным, бәлесін Аллаһқа жапқаны үшін деп жауап береді. [5; 62-
63]
Пайғамбарымыз (с.а.у) ақыреттік болғанан кейін кейбір мұсылмандар
тағдырды әрбір істің алдын-ала білу деп ұқты. Хз. Омар оба ауруы шыққан бір
кентке соқпағанына қарап оған бір мұсылман: Аллаһтың тағдырынан қашамысың
дейді. Сонда, хз. Омар: Аллаһтың тағдырынан қашамын және Аллаһтың
тағдырына қашамын деп жауап береді. Хз. Омар бұл жауабымен Аллаһтың
тағдырының барлық жағдайда қамти алатындығына ишара жасаған еді. Яғни,
себептердің өзі де тағдырға байлаулы. Біздің міндетіміз, өз
жауапкершілігімізді атқарып, мәселенің салдарын салмақтау арқылы мүддемізге
сай таңдау жасауымыз болып табылады.
Хз. Османды өлтірген қанды қол қарақшылар да: Сені біз емес Аллаһ
таспен ұруда деп, қылмыстарынан бас тартпақ болды. Хз. Осман оларға:
Жалған сөйлейсіздер деп жауап қатқан болатын. Мұсылмандардағы бұндай
жартыкеш, дүбәра сенімдері Исламнан бұрынғы ескі дәіндер мен мәдениет
өкілдерінің Исламға қаскөйлікпен сепкен дәнінің көгеріп өсіп, жеміс беруі
еді.
Тағдыр мәселесі мұсылмандардың күн тәртібінен түспеген кездері
мұсылмандар басынан алай-түлей заманды өткеріп, талас-тартыстары
таусылмайтын. Мәселенің шешімін табу үшін философиялық көзқарастарға да
жүгінетін. Алайда, мұсылмандар тағдырға ақылмен қарағанмен де мәселеге
нүкте қоя алмай даурығатын. Осы тұрғыда, кейбір Исламдық құндылықтарды
қанып ішпеген ескі Мәжусилік сенімнің ықпалындағы топтар әрбір істі харам
болса да мүбах деп санап, дін алдындағы жауапкершілікті тәрк ететін. Иә,
тағдыр мәселесі ескі мәдениеттер мен діндердің ықпалымен күннен күнге зорая
түсті. Хз. Алидің дәуірінде тағдыр мәселесі мұсылмандардың ұдайы күн
тәртібінде тұрды. Атақты Ибн-у Әбил-Хадид өз шығармасында бұл туралы
былайша баяндайды:
Бір қарт адам хз. Алиге келір: Шамға сапар еткенімде, Аллаһтың
қазасы және тағдыры болды ма? деп сұрайды. Хз. Али: Тұқымды жарған,
болмысты жаратқан Аллаһқа ант етейін, Аллаһтың қазасы мен тағдырының тыс
ешнәрсеге қол жеткізе алмаймыз немесе ешқандай бір жолға түсе аламақ
емеспіз деп жауап береді. Әлгі қарт адам: Мен іс-әрекетімінің нәтижесі
Аллаһтан болады деп күтейін. Олай болса, өзім үшін сауап көрмеймін бе?
(бұл жерде менің ешқандай бір еңбегім жоқ па деген сұрақ қойып отыр) дейді.
Оның бұл пікіріне хз. Али: Тоқтаңыз қария. Аллаһ-Тағала сіздің
барғаныңызға да, келгеніңізге де үлкен сауап жазады. Ешқандай жағдайда
төгілген тер қайтарымсыз қалмайды деп жауап береді. Қария: Жарайды
ендеше. Мынаны түсіндірші, бұл қалай болды? Бізді қаза мен тағдыр жібермеді
ме? (әрекеттерімде менің ешқандай орным жоқ па? деп отыр) дейді. Хз. Али:
Бұлай деуің ақылсыздық. Сен бұны қажетті бір қаза немесе мәжбүрлі тағдыр
деп ойладың ба?. Егер, олай болса, сауап пен жаза, бұйрық пен тиым барлығы
босқа кетіп, Аллаһ тарапынан күнәһарларды жазалау және жақсылар үшін игілік
берілмеген болар еді. Жақсылар жамандардан жоғары, жамандар жақсылардан
төменде болмас еді. Сенің бұл айтқандарың пұтқа табынушылар мен шайтанға
ергендердің, ақиқатқа қарсы көкірегі көр болғандардың сөзіне ұқсайды. Бұлар
бұл үмбеттің Мәжусилері болып табылады. Аллаһ-Тағала хабар ретінде бұйрық
береді. Сақсындыру үшін тиым салады. Сен жасай алатын істі мойныңа
жүктейді. Демек, адамдар Аллаһқа қиыншылық үшін қарсы шығады немесе
тағдырдың сырын ұққан тағдырға мойынсұнады. Аллаһ-Тағала адамзат баласына
пайғамбарларды тектен-текке жібермеген. Көктер мен жерді және оның
ішіндегілерді бостан-босқа жаратпаған. Сіздің айтқаныңыз кәпірлердің
түсінігі. Ал, кәпірлер тозақтың отына жансын! дейді. Сонда, әлгі қария:
Олай болса, сапарымызды оңғарған каза мен тағдыр не екен? (менің
сапарымның нәтижесі илаһи тағдыр ма, жоқ әлде, менің әрекеттерім бе?)
дейді. Хз. Али: Аллаһтың бұйрығы мен тиымы деп, Құранның мына бір аятын
оқиды: Раббың, тек қана ғибадат етуді бұйырды (Исра, 23). Қария өз
сауалына қаныға жауап алып, хз. Алиге ризашылығын білдіреді. [6; 82-83]
Бұл оқиғадан хз. Али дәуірінде де тағдыр мәселесінің мұсылмандардың күн
тәртібінда тұрғандығын аңғарамыз. Жалпы тағдырға сену мәселесі
Пайғамбарымыздан (с.а.у) кейінгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі аралықта
мұсылмандардың ұдайы күн тәртібіндегі өзекті мәселесі болып келеді.
Сенімдік мазхабтардың пайда болуына түрткі болған мәселелердің бірі осы
тағдыр мәселесі болатын.
Хз. Али дәуіріндегі сенімге қатысты талас-тартысқа тұздық болған
тақырыптың бірі үлкен күнә жасаған адамның жағдайы болатын. Сыффын
соғысынан кейінгі Сот оқиғасына байланысты Харижиттер хз. Алиді кәпір деп
білді. Олардың пікірінше хз. Алидің Омаяттармен болған мәселенің үкімін
сотқа қалдыруын үлкен күнәға жатқызып, оған кәпір деген үкім берді.
Хз. Алиге Харижиттердің кәпір деген үкімі, әлбетте, жаңсақ, жала үкім
болып табылады. Дегенмен, бұл жағдай, үлкен күнә жасағандарды мұсылман
санаймыз ба? санамаймыз ба? деген мәселені тудырды. Үлкен күнә жасағандар
ақыретте тозақта мәңгілік қалады ма? мәңгілік қалмайды ма? Жоқ әлде
Аллаһтың рахымымен кешіріледі ме? Осы мәселенің асқынғаны соншалықты,
ғұламалар әртүрлі көзқарастар айтып, бөлінушілікке ұрынды. Кейбір ғалымдар
бұл тақырып Мутазалие мазхабының ең көп көтерген мәселесі екендігін айтады.
Бұл мазхаб осы мәселеге байланысты Мутазалие (бөлінген) деген атты иеленді.
Омаяттар дәуіріндегі бірінен-соң бірі жалғасқан қым-қуыт саяси
оқиғалармен қатар, үлкен күнә жасағанды мұсылман санаймыз ба? Санамаймыз
ба? деген мәселеде мұсылмандардың сенім әлеміндегі дүмпулердің одан
арықарай жалғасуына түрткі болды. Омаяттар дәуірінде Мұсылмандар Парсылар,
Гректер, Румдықтармен қарым-қатынас жасай бастады. Осы қарым-қатынастың
негізінде олардың ескі мәдениеттері мен философиялық көзқарастары
Мұсылмандардың арасына жайылды. Бұл елдерде философиялық көзқарастар қатты
дамыған болатын. Исламнан бұрын Ирандық философиялық мектептерге ұқсас
Иракта да философиялық оқу орындары бар еді. Харис бин Кәлде мен оның ұлы
Нәдір секілді кейбір арабтар философиялық көзқарастармен осы мектепте
танысты. Ислам бұл өлкеге енгенде, бұндағы базбір адамдар философиялық
ілімді мұсылмандарға үйрете бастады. [7; 67]
Философиялық ілімдердің таралуына Сириялықтардың орны ерекше еді. Ибн-
у Халликанның айтуына қарағанда Құрайыштықтардың ішінде Исламнан өзге
ілімдерді ең жақсы білген Халид б. Иезид б. Муавие болған. Тіпті, Халид
химия мен медицина ілімдерін де меңгерді. Халид бұл ілімдерді Мариянус әр-
Руми атты хриситан поптан үйренді. Халифтің химия мен медицияна ілімдері
бойынша жазған үш трактаты бар. Ол трактаттаттардың бірі өзімен Мариянус
арасындағы қарым-қатынасқа, яғни, оның ілім үйрету медодикасына арналған.
Философияның Ислам сеніміне енуін терең зерттейтын болсақ, базбір
Зерттеушілердің бұл салада бірнеше томдық еңбектер жазғанын көруге болады.
Осыдан кейін, кейбір ғалымдар Құран-Кәрімдегі Аллаһ-Тағаланың сипаттары
хақында айта бастады. Олардың алғашқы көтереген мәселелерінің бірі Аллаһтың
затынан сипаты бөлек пе? Жоқ әлде заты мен сипаты тұтас па? Калам Аллаһтың
сипаттарының бірі ме? Құран-Кәрім жаратылған ба? деген мәселелер болатын.
Кейін, тағдыр мәселесі айтыла бастады. Тағдырда адамның өз қалауы өзінде
ме? Адам өзінің іс-әрекетінің иесі ме? Жоқ әлде өз іс-әрекетінің иесі емес
пе? Бәлкім, өз-өзін басқара алатын күшке ие ме? деген мәселелер шықты.
Осылайша, философияның әсерінен әртүрлі пікірілер туындады. Әрбір қисынды
пікір айтқан ғалымды қолдаған топтар пайда болып, нәтижеде әртүрлі сенімдік
мазхабтар тарих сахнасынан көрініс тапты.
Омаяттар дәуірінде базбір мұсылмандар адам іс-әрекет жасауға қабылетті
емес және адамның өз іс-әрекетіне ешқандай қатысы жоқ деген пікірді айта
бастады. Олардың пікірінше іс-әрекетті адам өзі жасамайды. Адамның іс-
әрекетін Аллаһ зорлықпен жасатады, адам тек Ұлы Жаратушының бұйырғанын
қарсылықсыз жасауға ғана қабылеті бар. Адам өз іс-әрекетін қалауға, жасауға
құқығы жоқ болғандықтан, жәбир, яғни, мәжбүрлі түрде іс-әрекет жасаушы.
Аллаһ-Тағала жаратылыстың қозғалысын жаратқан секілді, адамның да іс-
әрекетін өз қалауымен жаратады. Тіршілік иелеріне қалай қозғалуды Аллаһ-
Тағала олардың болмысына енгізігіп қоятыны секілді, адамның да қалай іс-
әрекет жасайтыныдығын, оның болмысына Аллаһ-Тағала енгізеді. Табиғаттағы
ағаштың жеміс беруі, судың сарылдап ағуы, тастың жұмыр болуы, күннің тууы
мен батуы, көкте бұлттардың жөңкілуі, жауының жаууы, жердің жайқалып
көгеруі Аллаһтың пәрменімен болатындығы секілді, адамның сауап немесе күнә
жасауы Аллаһтың дегенімен болады. [8; 47-48]
Аш-Шахристанидің айтуына қарағанда осы пікірде болған топты Мутазалие
өкілдері Жәбирие деп атаған. Сондай-ақ, Зерттеушілер Нежжарие мен Дирарие
топтарын да Жәбирие мазхабынан деп санаған. Сифатиенің ішендегі Куллабиие
тобының да пікрлері Жәбириенің ұстанымымен бір болғандықтан, ол топты да
Жәбирие деп атағандар болған.
Жәбирие мазхабының өкілдері өз пікірлеріне мынандай дәлел айтты:
Аллаһ-Тағала жаратқандарының ішінде ешкімге ұқсамаған тұрпатта әрбір
нәрсені жасағанына қарағанда, Одан басқа ешкімнің бір нәрсені жасауға
қабылеті жоқ. Сонымен бірге Жәбирие өкілдері: Аллаһтың іс-әрекетті адамға
жасатуы мынандай мағына береді: Зейд өлді, олай болса, оны өлтірген Аллаһ.
Ғимарат тұрғызылды. Олай болса, ғимаратты тұрғызған Аллаһ.
Тарихшылар Жәбирие пікірлерін алғаш рет кімдердің таратқандығына
тоқталғанда, бірнеше көзқарастардың бар екендігін айтады. Зерттеушілір
бірауыздан Жәбирие пікірлерінің Омаяттар дәуірінің басында белгілі бола
бастап, Омаяттар билігі құлар шақта, мазхаб ретінде танылғандығын
растайды.
Профессор Мұхаммед Әбу Зехра Жәбирие мазхабы хақындағы ең алғашқы деректер
әл-Мұртазаның әл-Мунети вәл-амал атты шығармасында баяндалатын Абдуллаһ
б. Аббас пен Хасан әл-Басридің жазған хаттарында кезедесетінін айтады.
Абдулаһ б. Аббас өз шығармасында Шам қаласында Жәбирие пікірін
ұстанатын қауыммен күресіп, оларды бұл пікірден бас тартуға шақыраған. Ол
шығармасында: Сіздер адамдарды тахуалыққа бұйырудасыздар ма? Алайда,
тахуалар сіздердің жолдарыңызды ұстанбайды. Адамдардың көтеріліске шықпауын
қалайсыздар ма? Алайда, шын бас көтерушілер сіздердің іштеріңізде. Ей
екіжүзділердің ұрпақтары, залымдардың құйыршықтары және пасықтардың
мешітіндегі күзетшілер! Іштеріңізде Аллаһқа жала жапқан, өз күнәсін Аллаһқа
жүктегендерден өзге біреу шыға мекен? деген болатын.
Жәбирие мазхабы туралы Хасан әл-Басридің оларға жазған хатында
мынандай дерек бар: Кімде-кім Аллаһтың тағдырына сенбесе, кәпір саналады.
Кімде-кім өзінің күнәсін Аллаһқа жапқан болса, ол да кәпір болып табылады.
Аллаһ-Тағалаға ниетсіз мойынсұнылмайды және қиыншылық кезінде Оған қарсы
келуге де болмайды. Аллаһ-Тағала адамдарға дүние-мүлік бергені үшін ең Ұлы
Патша, оларға күш-қайрат бергені үшін Тағдыр. Адамдар жақсы іс істегенде,
олармен бірге ол істің ішінде болмайды. Егер, адамдар қарсы шықса, Аллаһ
қаласа оларға кедергі бола алады. Нәтижеде, адамдар бас көтеруден айныған
болса, оларды Аллаһ мәжбүрлеген жоқ. Сондай-ақ, Аллаһ адамдарды өзіне
күшпен мойынсұндырған болса, онда оның сауабы болмас еді. Осыған сәйкес,
адамдарды күнә жасауына мәжбүрлесе, онда жаза бермеуі тиіс. Ал, егер,
адамдарды жаратқанмен, оларды мүлде өз еркіне жіберген болса, онда Оның
құдыретінде кемшілік болған болар еді. Алайда, Аллаһтың адамдардан жасырын
бір қалауы бар. Құлдары Оған мойынсұнғанда, бұл Оның құлдарына жасаған
үлкен сыйы-тын. [9; 74-76]
Жоғарыдағы деректерге қарап, шынында Омаяттар дәуірінде Жәбирие
көзқарасын ұстанушы топтардың болғандығын бажайлауға болады. Абдуллаһ б.
Аббас пен Хасан әл-Басридің оларды жаңылыс пікірлерден бет-бұруға
шақырғанын көре аламыз. Сондай-ақ, Ибн Абасс Жәбирие туралы былай дейді:
Бір күні әкемнің жанында отыр едім. Бір адам келіп әкеме былай деді: Мына
жақта бір топ адамдар жасаған іс-әрекетін Аллаһтан деп жатыр. Олар
өздерінің жасаған күнәсін Аллаһ істетті деген пікір айтуда. Сонда, әкем ол
кісіге былай деді: Егер, осы жерде олардың бірі болса, аузынан жаны
шыққанша, буындыратын едім. Аллаһ құлдарын күнә жасауға мәжбүрледі демеңіз.
Аллаһ құлдарының не істегенін білмейді деп те айтпаңыз.
Егер, бұл үшінші дерек рас болса, онда Жәбирие пікірлері сахабалар
дәуірінде белгілі болған деп тұжырымдауға болады. Десекте, тарихшылар
Омаяттардың алғашқы дәуірінде Жәбирие пікірлері теориялық тұрғыда енді
айтыла бастағандығын айтады. Ал, олардың мазхаб ретінде қалыптасуы
Омаяттардың құлдырау дәуіріне таман болған-ды.
Профессор Мұхаммед Әбу Зехраның айтуына қарағанда Жәбирие пікірін
алғаш рет еврейлердің ішінен Талут бин Асам атты кісі шығарып, бұл пікірді
кейбір мұсылмандарға үйретіп, мұсылмандар бұл пікірді өз ішінде тарата
бастаған. Мұсылмандардың ішінде бұл пікірді алғаш таратқан Жад б. Дирхем
болатын. Ол бұл пікірді Шамдағы бір еврейден үйреніп, Басра халқына
насихаттаған. Жад б. Дирхемнен Жәбирие пікірін Жахм б. Саффан атты кісі
үйреніп, одан арықарай дамытады. Бұл деректерге қарап, Жәбирие пікірінің
еврейлерден шыққандығын аңғарамыз. Аты аталған Талут Пайғмабырымздың
(с.а.у) дәуірінде де бар болатын. Сахабалар мен табиндер дәуірінде Исламға
қарсылығын ішіне жасырып, дау-жанжал тудыруға ыңғайлы сәтті күткен еді.
Омаяттар дәуіріндегі саяси дағдарыстарды пайдалана отырып, көптен бері
ішіне жасырған уын шашқан еді.
Белгілі дінтанушы Омар Несефидің айтуына қарағанда Жад б. Дирхем алғаш
рет Құран жаратылған деген адам болып табылады. Сонымен бірге, ол
Аллаһтың калам сипаты жоқ. Және Аллаһ көрінбейді деп, Миражды да жоққа
шығарған болатын. Жад б. Дирхем бұл бұзық пікірлерді Вейан Ибну Семандан
үйренген. Вейан болса, Шииттік Ғулат тобының өкілі еді. Сондай-ақ, ол бұл
пікірді Талуттан да үйренген. Талут болса, бұл сенімді Пайғамбарымызға
(с.а.у) сиқырлық жасаған Иемендік бір еврейден үйренген.
Жад б. Дирхемнен кейінгі Жәбирие пікірлерін ары қарай дамытушы Жахм б.
Саффанды Ибн Кәсир өз шығармасында: оны Термездік, Самарханттік, немесе
Хазарлық болғандығын айтады. Омар Несефи Жахм б. Саффанды Хазарлық деген
пікірді жақтайды. Себебі, Хазар мемлекеті Иуда дінінің ықпалында болды.
Тіпті, тарихшылар VІІ-VIII ғасырларда Хазарияның Иуда мәдениетінің
орталықтарының бірі болғандығын айтады. Яғни, Омар Несефидің пікірінше
Жахмие мазхабының қалыптасу негіздері Иуда дінінен бастау алады деп біледі.
[10; 28-30] Әрине, Жәбирие пікірлері тек еврейлдерден тараған десек
қателескен боламыз. Өйткені, дәл осы пікір Парсылар арасында да кеңінен
таралған еді. Хасан әл-Басридің руиаят етуіне қарағанда, Парсылардан бір
адам Пайғамбарымызға (с.а.у) келіп: Кейбір парсылар өз қыздарымен және
бауырларымен үйленеді. Оларға неге бұлай істейсіңдер? дегенімде, олар:
Аллаһтың тағдыры дейтін. Сонда, Пайғамбарымыз (с.а.у): Бұлай дегендер
менің үмбетімнен шығады. Олар менің үмбетімнің мәжусилері деп жауап
береді.
Жәбирие пікірлерін алғаш рет мұсылмандар арасына Жад б. Дирхем
таратқанмен, мазхаб ретінде қалдыптастырған Жахм б. Саффан болып табылады.
Жабирие өз ішінен мынадай тармақтарға бөлінді: Жахмие, Нежжарие, Даррарие,
Бәкірие.
Кәдарие мазхабы сенімдік мәселеде Мутазалиеден де ары өтіп, Аллаһтың
тағдырды жасауы мен тағдырды әу баста білуге ешқандай қатысы жоқ деген
пікірлері де болды. Олар бұл мәселеде: іс-әрекет сол уақытта болады деген
еді. Кадәриенің жетекшілерінің бірі саналатын Мабед б. Халид әл-Жүхени бір
адамның жасаған күнәсін тағдырға жауып жатқанын естіп, оған былай деген
болатын: Тағдыр деген жоқ. Іс сол шақта болады. Яғни, бұл пікір бойынша,
болған іс-әрекеттерді Аллаһ-Тағала алдын-ала білмейді және оның жүзеге
асуына араласа алмайды. Жүхени бұл пікірімен Аллаһ-Тағаланың ілімінің мен
соңы жоқ екендігіне күмән келтірді. Демек, бұл пікірдің негізінде адамның
іс-әрекеті, яғни, тағдыр Аллаһ-Тағаланың ұшы-қиыры жоқ ілімінен тысқары тұр
дегенге саяды.
Кейбір тарихшылар бұл мазхабқа Кадәрие деген атаудың берілгендігіне
қайран болған-ды. Өйткені, бұл мазхабтың пікірінше Аллаһтың тағдыры жоқ
болып табылады. Ендеше, бұл атау аталғанда қалайша тағдыр еске түседі?
Кейбір Зерттеушілер олардың пікіріне қайшы бұл атаудың берілгендігіне
ешқандай дау айтпаған. Келесі бір Зерттеушілер бұлар тағдырды Аллаһтан
алып, адамның іс-әрекетіне таңуына байланысты, осылай аталғандығын айтты.
Өйткені, олар барлық іс-әрекеттерді тудырушы адамның білімі мен құдыретіне
әкеп саяды. Бұдан басқа кейбір Зерттеушілер бұларға бұл атау олардың қате
пікіріне байланысты берілгендігін айтады. Яғни, Тағдыршылдар бұл үмбеттің
Мәжусилері деген хадистің негізінде оларға бұл атау берілген деп біледі.
Атақты шейхислам Устад Мустафа Сабри болса, Кадәришілдерге бұл атаудың
берілуі туралы өзгеше пікір айтады. Ол бұл мазхабтың ұстанымына тікелей
әсер еткен Мәжусилер деп біледі. Себебі, Мәжуси сенімі бойынша жақсылықты
Аллаһтан, жамандықты шайтаннан деп біледі. Кадәрие мазхабы да жақсылық пен
жамандықты бір-бірінен айырып, жамандықты Аллаһтың қаламайтынын айтып, Оның
тек жақсылықты тілейтінін, жамандық атаулыны шайтанның ісі деп біледі. [11;
38-40]
Тарихшылар арасында Кадәрие пікірлерін алғаш рет кімдердің
насихаттағанын және бұл мазхабтың қай жерде туындағанын, сондай-ақ, қай
өлкеде халықтың кең қолдауына ие болғандығы хақында әртүрлі көзқарастар
бар. Бұны айқындау аса маңызды. Себебі, уақыт пен кеңістік ұғымы ғылыми
шындыққа қол жеткізудің алғы шарты екендігі белгілі. Зерттеушілердің
көпшілігі Кадәрие мазхабының қалыптасқан өңірі ретінде Иракты айтады. Бұл
аймақ сол кезде бірнеше діндердің тоғысқан жері болатын. Бұл өңірден
Омаяттар дәуірінде түрлі көзқарастардағы Исламның атын жамылған дүбәра
мазхабтар пайда болған еді. Кадәрие пікірін алғаш насихаттаған адам да
Ирактық болатын. Ол алғашқыда христиан дінінде болып, кейін Исламды
қабылдайды. Соңынан қайтадан христиандыққа өтеді. Мабед әл-Жүхени мен
Гайлан әд-Димашкі Кадәрие пікірін осы христианнан үйренген-ді. Яғни, бұл
Кадәрие пікірі Исламға мүлде жат еді. Сенімдік пікірлері иманы әлсіз
жандардың қолдауымен ортаға шықты.
Мабед әл-Жүхени мен Гайлан әд-Димашкі әлгі христианның насихаттаған
ілімін мұсылмандарға тарата бастады. Мабед әл-Жүхени бұл пікірді Иракта
насихаттаса, Гайлан әд-Димашкі бұл пікірді Шам халқына таратты.
Белгілі зерттеуші Омар Несефидің пікірінше Кадарие мазхабы алғашқы
Ислам тарихындағы алғашқы сенімдік мәселені тудырған мазхаб болып табылады.
Ол, бұл мазхабтың негізін қалаушы Мабед әл-Жүхениге бұл сенімді Ирандық Әбу
Жүніс Сенсуиенің үйреткендігін айтады.
Мабед әл-Жүхениден кейін Кадәрие пікірін арықарай ілгерлетіп, мазхаб
ретінде қалыптастырған Гайлан әд-Димашкі болды. Ол Кадәрие пікірін Шам
халқына насихаттап, осында дамытты.
Мабед әл-Жүхени өзінің пікіріне көптеген адамдарды тартты. Кейін,
Абдрахман б. әл-Ешастың көтерілісіне қатысып, Хажжаж тарапынан көтеріліс
жаншылғанда, өлім жазасына кесілді. Осылайша, Кадәрие пікірін насихаттаушы
алғашқы өкілдің өмірі қысқа болды.
Хишам б. Абдулмәлік кезеңінде оның пікірлері Ислам өлкелеріне кеңінен
таралып, Иран мен Хорасан бұл пікірдің ошағына айналады. Хишам бұл
өлкелердің уысынан шығып бара жатқанын сезіп, бұл қозғалысқа қарсы үлкен
әскер шығарады. Өйткені, бұл өлкеде тек Кадәрие пікірлері ғана емес,
Жәбирие пікірлері де кеңінен таралған болатын. Хишамның Хорасандағы
тағайындаған әкімі Жад б. Дирхем Құран жаратылған дегені үшін оны өлім
жазасына кескен еді. [12; 52]
Дінтанушы Бәкір Топалоғлу өз шығармасында Кадәрие мазхабының пайда
болуы туралы былай дейді: Жәбирие мазхабының барлық іс–әрекеттер мен
қозғалыстар Аллаһ–Тағалаға тән деген ұстанымына қарсылық ретінде Кадәрие
мазхабы: Адамның іс–әрекеті мен тағдырына Аллаһ–Тағаланың ешқандай бір
қатысы жоқ. Адам өз тағдырын өзі жасайды деген пікірді ұстанды. Олар Құран
мен Сүннеттің сыртқы мағыналарын өз пікірлерімен сабақтастырып, өз
ілімдерін Ислам негіздерінен алғандығын алға тартты. Олардың кейбіріне
тоқталатын болсақ: Ол, құлдарының күпір ісіне разы болмайды (Зүмәр,
397). Сәмүд еліне келетін болсақ, біз оларға тура жолды көрсеттік. Бірақ,
олар тура жолдан көрі жаңылыс жолды таңдады (Сәжде, 4117). Расында,
оларға тура жолды көрсеттік. Мейлі шүкір етсін. Мейлі қарсы келсін (Инсан,
763).
Пайғамбарымыз (с.а.у) былай деген болатын: Әрбір бала мөп–мөлдір таза
болып өмірге келеді. Бірақ, анасы мен әкесі оны Иуда, Христиан немесе пұтқа
табынушы етеді. Аллаһ–Тағала былай деп бұйырады: Мен құлдарымның барлығын
жамандықтан арылтып жараттым. Бірақ, шайтандар азғырып оларды діндеріне
айнытты.
Зерттеушілер Кадәрие мазхабы Мутазалие мазхабына сіңісіп, онымен бірге
өмір сүруін жалғастырғандығын айтады. Профессор Мұхаммед Әбу Зехра: егер,
расында да Кадәрие мазхабы Мутазалие мазхабына сіңіскен болса, онда бұл
мазхаб Мутазалиенің ошағы болған Басрада өмір сүруін жалғастырғандығын
бажайлауға болады деп тұжырымдайды. Атақты Абдулкаахир әл–Бағдади да
мазхабтар тарихы туралы шығармасында Кадәрие мен Мутазалие мазхабын бір
тарауға енгізіп, бұлардан тарайтын мазхабтарды бір–бірінен бөле-жарып
көрсетпейді. Сондықтан, біз Кадәриеден шыққан мазхабтарға тоқталмай, оны
Мутазалие мазхабына тоқталғанда жан–жақты айтуды жөн көріп отырмыз.
Муғтазила мазхабы Омаяттар дәуірінде пайда болды. Аббаситтер дәуірінде
ұзақ уақыт бойы Исламдық ой–пікір әлемінде ерекше мәнге ие болып, ахлу
сунна ұстанымына қарама–қайшы көптеген ерекшеліктерімен есте қалды.
Бұл мазхабтың қай кезде пайда болғандығы хақында зертенушілер арасында
ортақ тоқтам жоқ. Базбір Зерттеушілерге қарағанда Мутазалие мазхабы хз.
Алидің ұлы хз. Хасанның халифалықты Муавие б. Әбу Суфиянға берген кезде,
хз. Алидің жақтастарының ішінен бір топ: Бұдан кейін саясаттқа
араласпаймыз деп, өздерін құлшылық етуге біржола арнауымен пайда
болғандығын айтады. Профессор Мұхаммед Әбу Зехра өз шығармасында Әбу Хусейн
әт–Тарайфидің Әхлүл–әһвай вел–бида атты еңбегінде мынандай мәлімет бар
екендігін алға тартады: Бұлар өздерін Мутазалие (бөлінгендер) деп атайды.
Олардың бөлінуі хз. Алидің ұлы Хасанның саяси билікті Муавие б. Әбу
Суфиянға беріп, оған мойынсұнған кезде болды. Олар бұл оқиғадан кейін, хз.
Хасан мен Муавиені де жақтамай, үйлерінен шықпай, мешіттерде күн ұзақ
құлшылық етіп, өмірлерін ғылымға арнады. [13; 64-65]
Тарихшылардың көпшілігі Мутазалие мазхабы үлкен күнә жасаған адамды
қалай бағалауға болады? деген мәселеде, Васл б. Атаның ахлу суннаға оғаш
пікір айтуымен пайда болғандығын айтады. Бұл оқиғаның қалай өрбігендігіне
тоқталатын болсақ: Хасан әл–Басридің діни сұхбатына келген бір адам бір
адам: Үлкен күнә жасаған мүмінді кейбіреулердің пәтуасына қарағанда кәпір
саналатынын (Харижиттер), кейбіреулер болса оның иманы ақыретте белгілі
болатындығын айтады (Мүржиелер). Осының мәнісін сұрағанда, Хасан
әл–Басриден бұрын, оның сұхбатына қатысып отырған Васл б. Ата (өл. 748) :
Үлкен күнә жасаушы кәпір де, мүмін де емес. Иман мен күпірдің арасындаға
жағдайда, яғни, пасық саналады деп жауап береді. Алайда, Хасан әл–Басридың
пікірінше үлкен күнә жасаған адам екіжүзді болып табылатын. Васл б. Ата
ұстазының бұл пікірін естігенде, одан бөлінеді. Сонда, Хасан әл–Басри:
Васл бізден бөлінді (итизал) деген еді. Осыдан кейін Васл б. Атаның
соңынан ергендерге Мутазалие атауы беріледі.
Мутазалия өкілдері өз кітаптарында өздерінің мазхабтарының Васл б.
Атадан бұрын пайда болғандығын, бұл ілімді ахли вайттың ұстанғандығын
айтады. Тіпті, Хасан әл–Басриді де өздерінен деп біледі. Себебі, Хасан
әл–Басридің адамдардың іс–әрекеттері туралы көзқарастары, бір қарағанда
Мутазалие мен Кадәрие мазхабының көзқарасарына ұқсайтын. Үлкен күнә жасаған
мүмінді кім? деуге болады деген мәселеде де Мутазалие мазхабының ұстанымына
жақын пікір білдірген. Оның пікірінше үлкен күнә жасаған адам екіжүзді
(мүнәпік) саналады. Бұл пікір Мутазалиенің пікірлеріне соншалықты үлкен
қарама–қайшы емес еді.
Профессор Мұхаммед Әбу Зехра өз шығармасында Мутазлие мазхабының Васл
б. Атадан көп бұрын пайда болғандығын қолдайды. Себебі, оның көзқарасы
бойынша ахли вайттың көпшілігі Васл б. Атаның пікірін ұстанған. Солардың
бірі Васл б. Атаның замандасы һәм пікірлесі Зейд б. Али болатын. Дегенмен,
Мутазалие мазхабының ең атақты насихатшысы Васл б. Ата болғандықтан,
Зерттеушілердің көпшілігі Мутазалие мазхабының алғашқы өкілі ретінде оның
атын айтады.
Мутазалие атауы не үшін берілген? дегенге келетін болсақ,
Зерттеушілердің көпшілігі Хасан әл–Басридің : Ол бізден бөлінді (итизал)
деп айтуына байланысты, берілгендігін айтқанмен, кейбір Зерттеушілердің
пікірінше бұл мазхабқа Мутазалие деген атаудың берілу себебі мүлде басқаша.
Бұл Зерттеушілердің көзқарасы бойынша, бұл мазхабтағыларға Мутазалие деген
атаудың берілу себебі, олардың дүние қызықшылығынан бас тартып, адамдардан
ерекшеленуіне байланысты болған. Яғни, бұл түсінік бойынша, Мутазалие деген
сөз, дүниенің өткінші ләззатын тәрк еткендереге берілген атау болып
табылады. Алайда, бұл анықтамаға қарап, Мутазалие мазхабының барлық
өкілдері сопылар сынды аса тахуа, дегдар болған деп түсінуге болмайды.
Олардың ішінде жақсы мен жаман да болған деуге болады.
Профессор Мұхаммед Әбу Зехра Ахмет Әминнің Фәжрул–Ислам атты
шығармасында Мутазалие атауының шығуы туралы ерекше пікірдің бар екендігін
баяндайды. Бұл пікір бойынша, Иуда дінін ұстанушылардың арасында Ферушим
деген топтың болғандығы айтылады. Феруш сөзі ибрани тілінде Мутазалие
сөзімен мағынасы бір екен. Ферушим тобы адамның іс–әрекеті туралы:
іс–әрекетті кім жасаса, оны сол адам тудырғанын айтқан. Ферушим тобының бұл
пікірі Мутазалие мазхабының ұстанымына ұқсас болуына орай, Профессор
Мұхаммед Әбу Зехра: Мутазалие мазхабының пайда болуына, бұрын Иуда дінін
ұстанып, кейін мұсылман болған Ферушимдіктердің ықпалы болған деп қорытады.
Себебі, Ферушимдіктер Тәуратты философиялық тұрғыдан зерттеп, түсіндіретін.
Мутазалие мазхабы да Құран–Кәрімге философиялық тұрғыдан тәпсір жасайтын.
[14; 47]
Бұл дерекке қарап, Мутазалие пікірлері Васл б. Атадан бастап емес,
Иуда дінінің ықпалының негізінде ескіден бар болатын деуге толық негіз бар.
Дегенмен, бұл пікірді мазхаб деңгейіне көтерген Васл б. Ата болды.
Зерттеушілердің басым көпшілігі де осы пікірге тоқтайды.
Мутазалие атауы ең алғаш рет кімдерге берілді? деген мәселеде белгілі
Зерттеуші Али Вулаш өз шығармасында хз. Али мен оның қарсыластарының
арасындағы болған соғысқа қатыспай, қалыс қалған Сад б. Әбу Уаққастың
жақтастарына берілгендігін айтады. Яғни, Мутазалие сенімі ескіден бар
болғанмен, хз. Али мен Муавиенің тартысына араласпаған бейтарап топқа алғаш
рет берілген болып отыр. Ал. Мутазалие мазхабының қалыптасу кезеңі, Васл б.
Атаның Хасан әл–Басриден бөлініп, өз жамағатын құрудан басталған деп
тұжырымдауға болады.
Мутазалие мазхабының өзге мазхабтардан негізгі бес ерекшелігі бар.
Олар; тәухид, әділет, вад–вайд (уәде мен қорқыту), әл–мензилету
вейнел–мензилетейн (кәпір де емес, мүмін де емес, екуінің арасындағы
жағдай), әмр бил мағруф, нахи анил–мүнкер (жақсылыққа шақыру, жаманшылықтан
тыю). Бұл бес қағиданы ұстанбаған адам Мутазалие мазхабының мүшесі бола
алмайды.
Біз жоғарыда мазхабтардың пайда болуына әсер еткен бирнеше маңызды
факторларды атап шықтық. Және же сол факторлардың себебінен пайда болған
бірнеше ислам мазхабтарын да атап өттік. Бұлардан басқа да исламдық ағымдар
мен бағыттардың түрлері бар. Дегенмен маңыздыларын атап өткен секілді
болдық. Ендігі кезекте Фикх мазхабтарының ерекшеліктеріне, оның ішінде
Малики, Шафиғи және Ханбали мазхабтарына тоқсалайық.
1.2. Фыкых мазхабтары (Малики, Шафиғи, Ханбали)
Негізінен, фыкых мазхабаралық, яғни, исламдағы құқықтық
мектептердің айырмашылықтар басты мәселелерде емес, шариғаттың кейбір
тармақтарында ғана. Пайғамбарымыз (с.ғ.а) қайтыс болғаннан кейін мұсылман
құқығы екі бағытта дамыды. Олар: Хадис және Рай мектептері болатын. Ескі
әдебиеттерді бұларды Мәдина және Ирак мектептері деп те атайды. Мәдина
мектебі ежелгі жол-жоралғыларды яғни, Құран мен хадисті басшылық алса, Ирак
мектебі наастың негізінде жаңа тұжырым жасауды дамытты. Әу бастан осылайша
құқықтық мәселелер осылайша екі бағытта қарастырылғаннан кейін кейбір
мәселелерде екі мектептің ұстанымдарынде едәуір өзгешеліктер болды десекте
болады. Дегенмен, мұсылман құқығындағы бұл айырмашылықтарды зерттеушілер
мұсылмандардың бірлігіне жарықшақ түсіре алмайтынын айтады. Олардың
пікірінше фыктыһ көзқарастардың әртүрлігі дүниетанымдық өзгешелікті
тудырмайды. Тек, сенім тұрғысынан мойындалған бір мәселеге қатысты екі
түрлі пікір білдіруден туындағанн. Мысалы, намаздың, оразаның, зекет т.б.
міндеттердің парыздығында, тіпті намаздың тәкбір, қиям, рукуғ, сәжде,
ақырғы отырыс және жалпы рәкәғат сандары сияқты негізгі бөлімдерінде барлық
мазхабтардың көзқарастары бір. Ал, намазда Фатиха сүресін оқу парыз яки
уәжіп екендігі жөнінде айырмашылықтардың туындауының өзіндік себептері бар.
Бұл себептердің барын қамту мүмкін болмағандықтан, олардың тек кейбірін
ғана атап өтпекпіз. [15; 38]
Құранды түсінуден туған айырмашылықтар:
А) Құран аяттарының кейбір сөздерінің көп мағыналылық сипаты
мазхабтар арасында түрлі көзқарастардың туындауына басты себептерінің бірі.
Мысалы, Мәйда сүресінің 6-аятында былай делінеді: Егер науқастанып
қалсаңдар немесе сапарда болсаңдар,не болмаса біреу түзге отырып келсе, ия
болмаса әйелдеріңе тисеңдер (жақындассаңдар), су таба алмасаңдар,таза жерге
тәйәммум соғып, беттеріңді, қолдарыңды сипаңдар. Ханафилер бұл аяттағы
тию мағнасын білдіретін ләмс сөзі негізгі мағнасында емес,астарлы
мағнасында қолданылған деп қабылдайды. Алла Тағала пенделеріне әдептілікті
үйрету мақсатында жыныстық қатынасты жақындау, тию сөздерімен жеткізген
деген тұжырым жасаған. Сондықтан ханафилерде ер кісінің денесі әйел адамға
тисе дәреті бұзылмайды. Осы мәселе турасында Айша анамыз (р.а) риуаят еткен
бір хадис дәлел болады.Бұл хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.у) әйелдеріне
қолдары немесе денесінің басқа бір жер тиіп кетсе де,дәретін жаңартпай
намаз оқығандығы туралы айтылған.
Ал шафиғилар аяттағы, жанасумағнасын білдіретін ләмс сөзі
астарлы мағынада (жыныстық қатынас) емес, тілдік мағынасында (тию)
қолданылған деп санағандықтан,ер кісінің әйеліне немесе басқа әйелдерге
қолы немесе кез-келген жері киімсіз жалаңаш күйде тиген жағдайда дәреті
бұзылады (анасы,қызы сияқты туыстарына тисе,дәреті бұзылмайды). Олар
ханафилердің дәлел ретінде келтірген хадисіне қарсы Пайғамбарымыз (с.а.у)
әйеліне қолы, ия болмаса басқа бір жері тигеннен кейін дәретін жаңартпаған
болса, әйелінің денесіне емес,киіміне жанасқан болар деген уәж айтқан. [16;
37-39]
Екі мазхабтың да көзқарастары нақты дәлелдерге сүйенгендіктен,
екеуінікі де дұрыс деп саналады. Мазхабтар арасындағы аяттар түсінудегі
пікір айырмашылықтары, негізінен төмендегі жағдайлардан өрбиді.
а) Бір сөздің астарлы мағынасынан тыс негізгі бірнеше мағынасының болуы.
Аяттардағы бір сөздің бірнеше мағынаны білдіруі де бір мәселеде мәзхабтар
арасында әртүрлі көзқарастардың тууына себеп болған.
ә) Аятта анық белгілеудің,шектеудің болмауы.Аятта істелінетін істің толық
белгіленіп,шектеу қойылмауына байланысты бір мәселеде мәзхабтар арасында
әртүрлі көзқарастар пайда болған. Мысалы, басқа масих тартуды әмір еткен
Мәйда сүресінің 6 аятында Ей иман еткендер! Намазңға тұрарда жүздеріңді
және қолдарыңды шынтаққа дейін жуыңдар. Бастарыңа масих тартып, екі
тобығыңа дейін жуыңдар, - делінген. Бұл аятта басқа масих тартудың мөлшері
нақты белгіленбегендіктен шафийлерде бастың кішкентай бөлігіне масих ету,
тіпті, су себу де жеткілікті. Ал ханафилерде бастың кем дегенде төрттен
біріне масих тарту, ал малики және ханбалилерде басқа түгелдей масих тарту
парыз.
Әр мазхаб ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz