Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар жайында
Ақпаратты.дидактикалық блок.
АУТЭКОЛОГИЯ.
Экологиялық факторлардың бірігу әрекеттері.
Абиотикалық факторлар.
Температура
Ылғал, тұмба, жел.
Жарық.
Ультрокүлгін және иондайтын сәулелену.
Биотикалық факторлар.
ДЕМЭКОЛОГИЯ
Популяция және оның құрылымы.
Көбею ерекшеліктерінің кеңдік таралулары
Көбею сан динамикасы
Қисықтардың өмір сүруі және өспелі пирамидалар
Көбею сан тербелулері, олардың өздігінен жөнге келуі.
Сабақ бойынша ұсынылатын әдебиеттер:
Бастапқы білім деңгейін бағалау
АУТЭКОЛОГИЯ.
Экологиялық факторлардың бірігу әрекеттері.
Абиотикалық факторлар.
Температура
Ылғал, тұмба, жел.
Жарық.
Ультрокүлгін және иондайтын сәулелену.
Биотикалық факторлар.
ДЕМЭКОЛОГИЯ
Популяция және оның құрылымы.
Көбею ерекшеліктерінің кеңдік таралулары
Көбею сан динамикасы
Қисықтардың өмір сүруі және өспелі пирамидалар
Көбею сан тербелулері, олардың өздігінен жөнге келуі.
Сабақ бойынша ұсынылатын әдебиеттер:
Бастапқы білім деңгейін бағалау
Қоршаған орта барлық элементтерді енгізеді, сол арқылы организм тікелей қарым – қатынастарға кіреді, организмдер ортаның нақты жағдайларында өмір сүреді, дамиды және көбейеді.
Қоршаған ортаның әрбір элементі, тірі организмдерге тікелей әсер тигізгенін экологиялық фактор деп атайды. Экологияның негізгі бір түсінігіне өмір сүру ортасы деген ұғымды білдіреді. Өмір сүру ортасы – тірі организмдерді қоршайтын және онымен тығыз байланыста болатын табиғаттың бір бөлігі. Әрбір тірі зат күрделі және өзгерген әлемде өмір сүреді, өзінің өмір іс - әрекетін реттеп, соған қамтамасыз етеді. Тірі организмдерге әсер ететін, әрбір өмір сүру ортасына, нақты комплекс факторлары негізделген. Осы факторлардың организмге әсер ету оқулығы, әртүрлі ортада олардың анықталуы және өмір сүруі, экологиялық негізгі мәселесі болып табылады.
5. Сабақтың мазмұны:
• Студенттің өзіндік жұмысы:
1. Білімдердің негізгі деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу
2. Білімдердің қортынды деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу
3. берілген тақырып бойынша ситуациялық есептерді шешу
• Сабақ тақырыптарына оқытушылармен жұмыс жасау
1. Бастапқы білім деңгейін бағалау.
2. Осы сабақ тақырыбы бойынша оқытушымен бірлескен жұмыс.
- Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар түсінігі (абиотикалық,
биотикалық, және антропогендік)
- Ағзаға орта факторларына жалпы заңдылық әрекеттері
- Өмір ортасы және оған ағзалардың бейімделуі
- Популяция құрылымы
- Көбею сан динамикасы және оның жөнге салу механизмдары
3. Студенттердің қорытынды білім деңгейін бағалау.
4. СӨЖ нәтижелерін талқылау.
5. Сабақты қорытындылау
Бастапқы және қорытынды білім деңгейін бақылау.
Қоршаған ортаның әрбір элементі, тірі организмдерге тікелей әсер тигізгенін экологиялық фактор деп атайды. Экологияның негізгі бір түсінігіне өмір сүру ортасы деген ұғымды білдіреді. Өмір сүру ортасы – тірі организмдерді қоршайтын және онымен тығыз байланыста болатын табиғаттың бір бөлігі. Әрбір тірі зат күрделі және өзгерген әлемде өмір сүреді, өзінің өмір іс - әрекетін реттеп, соған қамтамасыз етеді. Тірі организмдерге әсер ететін, әрбір өмір сүру ортасына, нақты комплекс факторлары негізделген. Осы факторлардың организмге әсер ету оқулығы, әртүрлі ортада олардың анықталуы және өмір сүруі, экологиялық негізгі мәселесі болып табылады.
5. Сабақтың мазмұны:
• Студенттің өзіндік жұмысы:
1. Білімдердің негізгі деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу
2. Білімдердің қортынды деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу
3. берілген тақырып бойынша ситуациялық есептерді шешу
• Сабақ тақырыптарына оқытушылармен жұмыс жасау
1. Бастапқы білім деңгейін бағалау.
2. Осы сабақ тақырыбы бойынша оқытушымен бірлескен жұмыс.
- Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар түсінігі (абиотикалық,
биотикалық, және антропогендік)
- Ағзаға орта факторларына жалпы заңдылық әрекеттері
- Өмір ортасы және оған ағзалардың бейімделуі
- Популяция құрылымы
- Көбею сан динамикасы және оның жөнге салу механизмдары
3. Студенттердің қорытынды білім деңгейін бағалау.
4. СӨЖ нәтижелерін талқылау.
5. Сабақты қорытындылау
Бастапқы және қорытынды білім деңгейін бақылау.
Негізгі:
1. Бейсенова Ә. Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.
Қосымша:
4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз. ауд. Көшкімбаев Қ.С.
5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.
6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.
7. Фурсов В.И. Экологические прблемы окружающей среды. Алматы, «Ана тілі», 1991.
8. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.
1. Бейсенова Ә. Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.
3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.
Қосымша:
4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз. ауд. Көшкімбаев Қ.С.
5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.
6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.
7. Фурсов В.И. Экологические прблемы окружающей среды. Алматы, «Ана тілі», 1991.
8. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:
Тақырып: Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар.
1. Тақырыбы: Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар. Өмір сүрудің
популяциялық деңгейі.
2. Оқу сағатының саны: 90 минут
3. Тақырыптың өзекті мәселесі (оқу дәлелдемесі):
Қоршаған орта барлық элементтерді енгізеді, сол арқылы организм
тікелей қарым – қатынастарға кіреді, организмдер ортаның нақты
жағдайларында өмір сүреді, дамиды және көбейеді.
Қоршаған ортаның әрбір элементі, тірі организмдерге тікелей әсер
тигізгенін экологиялық фактор деп атайды. Экологияның негізгі бір
түсінігіне өмір сүру ортасы деген ұғымды білдіреді. Өмір сүру ортасы –
тірі организмдерді қоршайтын және онымен тығыз байланыста болатын
табиғаттың бір бөлігі. Әрбір тірі зат күрделі және өзгерген әлемде өмір
сүреді, өзінің өмір іс - әрекетін реттеп, соған қамтамасыз етеді. Тірі
организмдерге әсер ететін, әрбір өмір сүру ортасына, нақты комплекс
факторлары негізделген. Осы факторлардың организмге әсер ету оқулығы,
әртүрлі ортада олардың анықталуы және өмір сүруі, экологиялық негізгі
мәселесі болып табылады.
5. Сабақтың мазмұны:
• Студенттің өзіндік жұмысы:
1. Білімдердің негізгі деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу
2. Білімдердің қортынды деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу
3. берілген тақырып бойынша ситуациялық есептерді шешу
• Сабақ тақырыптарына оқытушылармен жұмыс жасау
1. Бастапқы білім деңгейін бағалау.
2. Осы сабақ тақырыбы бойынша оқытушымен бірлескен жұмыс.
- Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар түсінігі (абиотикалық,
биотикалық, және антропогендік)
- Ағзаға орта факторларына жалпы заңдылық әрекеттері
- Өмір ортасы және оған ағзалардың бейімделуі
- Популяция құрылымы
- Көбею сан динамикасы және оның жөнге салу механизмдары
3. Студенттердің қорытынды білім деңгейін бағалау.
4. СӨЖ нәтижелерін талқылау.
5. Сабақты қорытындылау
Бастапқы және қорытынды білім деңгейін бақылау.
6. Ақпаратты-дидактикалық блок.
6.1.АУТЭКОЛОГИЯ.
Орта – бұл табиғаттың бір бөлігі, қоршаған тірі ағзалар және оларға
тікелей немесе жанама әсерлері. Тірі ағзалар ортадан өз өміріне қажетті зат
айырбас өнімдерді алады. Әр бір ағзаның мекендеу ортасы көптеген
элементтерден органикалық органикалық емес табиғи элементтерден құралады.
Сонымен қатар бір элемент біріңғай немесе мүлдем ағзада болмауы мүмкін,
басқасы – қажетті болса, ал үшіншісі кері әсер көрсетеді. Мысалы ормандағы
ақ қоян белгілі бір қарым – қатынасқа түседі : тағаммен, сумен, ауамен,
бұлар өте қажеттілері, сол уақытта мылтықтың оғы, түбіршіктер, төмпешік,
қойтастар оның өміріне маңызды ықпалын жасамайды. Қоян оларды жаудан
қашқанда, тығылып қалуына болмаса керегі шамалы.
Өмір шарты немесе бар болудың шарты – бұл өмір сүру ортадағы ағза
элементтерінің жиынтығы, олармен ол тығыз бірлікте болады және онсыз бар
бола алмайлды. Бейімделу – ағзаның ортаға лайықты болуы. Қабілетті
бейімделуге – жалпы өмірде негізгі бір қасиет – оңың бар болуының
мүмкіншілігі, ағзалардың тірі қалу және көбею мүмкіншіліктері.
Адаптация әр түрлі деңгейде пайда болады – торлардың биохимиясынан және
бөлек ағзалардың мінез – құлықтары құрылымға дейін және бірлестіктердің
жұмыс жасаулары және экологиялық жүйелері тарихи шарттарда дағдыланады.
Өсімдіктердің топталуының нәтижесінде әр бір құрылым географиялық аймақтар
мен мал шаруашылығына жататындар.
Бөлек қасиеттер немесе орта элементтері ағзаға әсер етушілер –
экологиялық факторлар деп аталады. (табл.1).
Таблица 1.
Экологиялық факторлардың кассификациясына әр түрлі жақын келулер
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР
АБИОТИКАЛЫҚ БИОТИКАЛЫҚ
Жарық, температура, ылғал, Өсімдіктердің басқа биоценозды
ағымдар, күн ұзақтығы және т.б. мүшелеріне ықпалын жасау
Топырақтың механикалық құрамы, Жануарлардың басқа биоценозды
оның өткіздігіші, ылғал мүшелеріне ықпалын жасау
сыйғыштығы
Топырақ құрамындағы және су Жасанды факторлар – барлық адамдық
сіңіру элементеріндегі газ қоғамға қызмет түрлері
құрамы, су тұздылығы
Уақыт б-ша Мерзім б-ша Кезек б-ша
Эволюциялық Мерзіммен Алғашқы
тарихи мерзімсіз екінші
Тума пайда болуы Ортада пайда болуымен
космическалық атмосфералық
абиотикалық (биогенді) сулы (ылғал)
биогенді геоморфологиялық
биотикалық эдафиялық
биологиялық генетикалық
табиғи – антропогенді популяциялық
антропогенді биоценотикалық
(с.қ. техногенді, ортаның экосистемалық
ластануы, мазалау) биосфералық
Әр алуан экологиялық факторлар екі үлкен топқа бөлінеді: абиотикалық
және биотикалық.
Абиотикалық факторлар – ортадағы ағзаға әсер етуші шарттарының
кешені.
Биотикалық факторлар - өмірдегі бір ағзаның екінші ағзаға ықпал
етуінің жиынтығы.
Антропогенді факторлар бөлек жағдайда дербес, сонымен қатар
абиотикалық және биотикалық қамтиды.
Мынамен келісе отыра, биотикалық ықпал жасауы, дұрыс бөлуі фактордың
бір бөлігі болып табылады. Дәл осылай ұғым сияқты биотикалық факторлар
органикалық әлемді қамтиды және адам да соған жатады. Бір текті
факторлардың жиынтығы ұғымдардың жоғарғы деңгейін құрастырыда. Ұғымдардың
төменгі деңгейі басқа экологиялық факторлардың таныуымен байланысты болады.
№ 2 кесте
Экологиялық фактордың ұғым деңгейі
Ұғымдардың жоғарғы Экология Табиғи факторлардың
деңгейі Табиғи факторлардың абиотикалық жиынтығы
абиотикалық жиынтығы
Ұғымдардың төменгі Табиғи бөлек абиотикалық Табиғи бөлек абиотикалық
деңгейі факторлар факторлар
Ортадағы факторлар біріншіден ағзадағы зат алмасуына ықпал
жасаумен анықталады. Осыдан келе барлық экологиялық факторларды тікелей
қызмет жасайтын және жанама қызмет жасайтын болып бөлуге болады. Аналар
және басқалар бөлек организмдердің өміріне және барлық бірлестіктерге
әсерді маңыз көрсете алады. Экологиялық факторлар тікелей қызмет жасаушы
немесе жанама түрде қатыса алады. Әр бір экологиялық фактор белгілі
мінездеме көрсеткіштерден тұрады, мысалы: күш және диапазонды әсерден.
Өздерін жақсы сезінетін әр – түрлі өсімдіктер мен мал шаруашылықтың шарты
бірдей емес. Мысалы: кейбір өсімдіктер өте ылғалды тамырды қаласа, ал
басқалары құрғақты қалайды. Біреулері қатты ыстық ортаны, басқасы суық
ортаны қалайды т.б. Экологиялық факторлардың күшейе түскендігі, ең қолайлы
организмнің тіршілік әрекеті – оптимум, ал нашар эффект беруші пессимум деп
аталады, сонымен қатар ағзаның өмір сүруі өте жоғары деңгейде өшеді, бірақ
ол әлі өмір сүреді. Өсімдіктерді өсіріп алуда әр түрлі температурада оның
өсуі – оптимум. Көптеген жағдайларда бірнеше градустардан тұратын
температура диапазоны оптимум зонасын айтады. Температураның барлық аралыға
ең аз бен барынша көптің және өсу мүмкіншілігінің тұрақтылығын немесе
толиранттылығын - диапазон деп атайды. Аралық стресс үдемелі барлық ең
жақсы жағдайлар жиынтығының аймағымен және тұрақтылық шектерімен,
өсімдіктің өсу стресін сынайды. Ең жақсы жағдайлар жиынтығының қашықтау
өлшемімен төмен және жоғары шкаламен стресс тек қана күшейіп қана қоймай
ақырғы кезде тұрақты ағзаның опат болуына акеліп соғады. Ұқсас
тәжірибелерді басқа факторлардың ықпал жасауын тексеруіне өткізуге болады.
Басқа факторлардың ықпалын жасауды тексеруге ұқсас тәжірибелер өткізуге
болады. Бақылайтын тенденциялардың қайталанғыштығының нәтижесі биологиялық
принципіне мүмкіндік туғызады.
Бақылайтын тенденциялардың қайталанғыш нәтижесінің қортындысы
биологиялық принцип туралы мүмкідік туғызады. Өсімдіктердің (жануарлардың)
әрбір түріне арналған ең жақсы жағдайлар жиынтығы оптимум, срестік аймақтар
және тұрақты шектер немесе әрбір фактордың шыдамдылық қатынасы. Фактор
мағынасы астында, шыдамдылық шектеріне немесе толеранттыққа жақын, организм
әдетте ұзаққа созылмайтын уақытта өмір сүреді. Ортадағы өмір сүру
жағдайларында тар аралығында көбірек өмір сүру және түрлердің өсуі мүмкін.
Өте тар диапазонда көбеюлер болып, түрлер шексіз ұзақ өмір сүреді. Негізі
диапазонның орта бөлігінде тұрақты өмір сүруіне, өсуі мен көбеюіне
ыңғайлы. Бұл шарттар оптималды деп аталады, ең лайықты түр осы болғандықтан
ұрпақ санын өте көп мөлшерде қалдырады. Тәжірибеде мұндай шартты қолдану
қиын, оптимумды негізі өмір сүру көрсеткіштерінен анықтайды: өміршілдігі,
өсу шегінің жылдамдығы. Ұғым түрлерінің қасиеттері мына немесе басқа орта
факторларының диапазонының ұғымы экологиялық серпінділігі (пластичность)
(экологиялық валенттілік) түрлері бейімделеді. Экологиялық фактор
тербелулерінің диапазоны кеңірек болса, осы шектерде белгілі түр өмір сүрсе
соғұрлым экологиялық серпінділігі көбірірек болады. Қабілетті түрлер тек
кішкене аурулар үйлесімді мөлшерінде өмір сүретін факторлар
тармамандырылғған деп аталады, ал маңызды факторлар өзгеруіне шыдайтындар
кеңлайықтылар деп аталады. Тармамандырылған түрлерге жататындар мысалы:
судан тұратын ағза, ортадағы тұздардың ұсталуында қалыпты өмір сақталады.
Теңіздерді мекендеушілердің көпшілігіне керісінше қоршаған ортадағы
тұздардың биік концентрациясы сақталады. Осыдан келе тұщщы сулар мен теңіз
түрлеріндегі экологиялық серпінділік тұзға қарағанда жоғары емес.
Экологиялық шыдамды түрлерді эврибионтты ал аз шыдамдыларды стенобионтты
деп атайды. Эврибионтты және стенобионттылар әр түрлі типтерде ағзалардың
өмір сүруі қабілеттілігі.Ұзақ уақыт бойы тұрақты шарттарда дамыған түрлер
экологиялық серпінділік пен стенобионттылықты жоғалтады, экологиялық
серпінділік жоғарлайды да эвробионтты болып қалады. Ортадағы барлық фактор
қатынастарында эвробионтты ағза сирек кездеседі. Көбінесе эврибионттар және
стенобионттылар бір фактор қатынасы бойынша пайда болады. Тұщщы судағы
сияқты теңіздегі балықтар да стеногалинді болады, үшинелі колюшка
эвригалиндінің өкілі. Өсімдік эвригермді бола тұрып, біруақытта
стеногигробионттыға жата алады. Эврибионттылар ереже ретінде түрлердің кең
таралуына жағдай жасайды. Көптенен қарапайым саңырау құлақтар (типтік
эврибионттар) жаппай көп таралған космополиттер болып келеді. Стенобионттар
негізі ареалдарға шек қояды. Сомен қоса мамандырылған стенобионттар кең
аумақты биік жерге жатады. Мысалы, балық типтік стенофаг жейтін құс, бпсқа
факторларға қарағанда эврибионтты болып келеді. Барлық ортадағы факторлар
бір-бірімен байланысты және олардың ішінде әрбір ағзаға парықсыз.
Популяция және түрлерді толығымен алғанда осы факторларға тәуелді. Ағзаның
әр түрлері топырақ шарттарының, температураның, ылғалдың, жарықтың бірдей
еместігін көрсетеді. Сондықтан әрбір жерде әртүрлі климатта әр келкі
өсімдіктер өседі. Басқа жағынан қарағанда өсімдіктер қауымдастығында
жануарларға деген әртүрлі өмір сүру шарттары қалыптасқан. Ортадағы
абиотикалық факторларына икемдене және бір бірімен айқын биотикалық
байланысқа кіре отырып, өсімдіктер, мал шаруашылығы шағын ағзада әртүрлі
ортада бөлінеді және әр алуан экожүйелерде жер биосферасында біріктіреді,
қалыптастырады. Демек, ортадағы факторлардың әрбіреуіне және көбеюлер
ішіндегі қалыптасушылар салыстармалы жолмен икемденеді. Экологиялық
валенттілік басқа факторларға қатынасы бойынша бірдей емес. Әрбір түр
экологиялық спецификалық спекторға ие болады, яғни экологиялық
валенттіліктердің соммасымен орта факторларына көңіл бөледі.
Экологиялық факторлардың бірігу әрекеттері.
Экологиялық факторлар әдетте жалғыздан әрекет етпейді, олар толық
әрекет етеді. Қандай да бір жалғыз фактордың әрекеті басқа фактордың
деңгейінен тәуелді. Әр түрлі факторларды үйлестіру жиынтығы ағза
қасиеттеріне ең жақсы жағдайлар ықпал жасайды. Бір фактордың әрекеті басқа
фактор әрекетімен ауыспайды. Бірақ ортадағы әсер ету кешенімен орын басу
әсері әр бір факторлардың әрекет нәтижесінде пайда болады. Дәл солай,
жарық мол жылулықпен немесе көмірқышқыл заз молдылығымен ауысуы мүмкін
емес, бірақ температураға өзгертулерге әрекет жасайды, өсімдіктердің
фотосинтезін немесе жануарлардың белсенділігін тоқтатып, диапазоны күшті
әсер жасау. Бұл бір фактордың екіншісімен ауысуы емес, бұл экологиялық
факторларының көрсеткіштерінің жиынтығы. Бұл құбылыс өсімдік шаруашылығы
тәжірибесінде және заоотехникада кең қолданылады. Факторлар компекстік
әрекет ортасында ағза әрекеті үшін тең емес. Оларды бастапқы (негізгі),
бедерсіз бір түстілер (ілеспелі) болып бөлінеді. Бастапқы факторлар бір
жерде бір орында өмір сүрсе де, әрбір ағзаға әр түрлі. Бастапқы фактор
рөлінде әртүрлі өмір этапында ағзалар ортада бірінші не екінші элементпен
қатыса алады. Мысалы, өмірде көптеген мәдениетті өсімдікткердің, атап
кетсек дәнділердің өсу кезеңінде олардың бастапқы факторлары температура
болып табылады, ал гүлдену кезеңінде пісіп жетілу жеуге жарамды заттардың
және ауа дымқылдығынан болады. Бастапқы фактор рөлі әр жыл сайын алмасуы
мүмкін. Құстарда белсенділік оянуында дәл осылай (сары шымшық торғайлар)
қыс соңында бастаушы факторлармен жарық келеді және сонымен қатар жарық
күн ұзындығы температуралық факторға маңызы бірдей әрекет етеді. Бастаушы
фактор бірдей болмауы мүмкін және сол түрлердің әртүрлі физико –
геграфикалық шарттарда өмір сүруі. Мысалы масалардың, шіркейлердің
белсенділігі жылы аудандарды тәртіп кешенімен анықталады, сол уақытта
солтүстікте температуралар өзгерулері болады. Бастапқы факторлар ұғымы шек
қойылатын факторлар ұғымымен араластыруға болмайды. Фактор, сапа деңгейі
немесе сандық қарым – қатынаста (жетіспеүшілік немесе молдық) осы ағзалар
шыдамдылық шектеріне таяу болатын шек қоятындар немесе лимиттеуші деп
аталады. Шек қойылатын факторлар әрекетін көрсетуге және басқа фактор
ортасына қолайлы немесе үйлесімді. Лимттеуші фактор ұғымын 1840 жылы химик
Ю.Либих енгізген болатын. Топырақта әртүрлі химикалық элементтердің болуы
өсімдіктердің өсу шегіне ықпалын жасау затпен, орынсыз минимумда, өнім
басқарылады және мөлшер белгіленеді және уақыттардың соңғы тұрақтылығы
анықталады. Бұл принцип Либихтың ережесінің немесе минимум заңымен
белгілі. Либихтің көрнекті минимум заңында көркемдеушілер бөшкені жиі
бейнелейді, тақтай жақ беті әртүрлі биіктікте болады. Либих минимумын
заңын мвсалдарда түсіндіреміз. Миниралды қоректену элементтері барлық
топырақта болады, қажеттілер өсімдіктердің тап осы түріне арналған, олардың
біреуінен басқалары, мысалы, қылқанды орман немесе мырыш. Өсімдіктердің өсу
шегі осындай топыраққа күшті енгізілген болады немесе жалпы болмайды. Егер
біз қылқанды орман санына керек топырақты қазір қоссақ (мырыштың), бұл
өнімнің артуына әкеледі. Егер біз басқа химикалық қосылуларды алатын болсақ
(мысалы, азот, фосфор, калий) олар барлық үйлесімді сандарда болады, ал
қылқанды орман (мырыш) ешқандай әсер бермей жоқ болады. Дәл солай, егер
қышқылдық (pH) оптимумнан ауысып кетсе, мысалы, күздік қара бидайға
арналған, ешқандай агротехникалық шараның, одан басқа әктеудің
қышқылдығының төмен түскендігі өнімділігінің маңызын үлкейтуге осы
мәдениетті далада көмектеспейді. Осы фактор және Либих минимум заңы барлық
организмге әсер етущі абиотикалық және биотикалық факторларға таралады. Осы
факторларға мысалы, жыртқыш аң немесе паразиттердің қатысуымен басқа
түрлерге бәсеке. Қалыптасқан заң өсімдіктер мен жануарларға бірдей
қолданылады. Либих көрсеткендей лимиттеуші фактор жетіспеушілік қана емес,
сонымен қатар жылу, жарық және су факторларының молдығынан. Бұрын
белгіленгендей, ағзалар экологиялық минимуммен және экологиялық максимуммен
сипатталады. Бұл екі диапазондарды тұрақтылық шектері, шыдамдылық немесе
толеранттылық деп атауға болады. Лимиттеуші максимум мен минимумды бірдей
деңгейде ықпалын жасауын енгізіп, толеранттық заңы - кез келген ағза
тұрақтылық жоғарғы және төменгі шекаралары болады (толеранттық) –
экологиялық фактор 1913 жылы В.Шелфод құрады.
Абиотикалық факторлар.
Температура
Жылудың негізгі қайнар көзі күн сәулесі болып саналады. Оның саны, жер
атмосфералары жоғары шекараға түсетін және минутына 21*10 1820 Дж
құрастырушылар күн тұрақтылығы деп аталады. Жер бетіндегі шашыраулар және
атмосферадағы жұтулар себептері бойынша географиялық кеңдіктің, жыл
уақыттарының, атмосфера күй-жағдайларының тәуелділігі күн сәулесінің
энергиясының аз мөлшерде бөлінгендігінде. Полярлы кеңістікте энергияның
түсуі орташа алғанда жылына 46*105 Дж, ал тропикалықтарда жылына -116-
120*105 Дж. Тірі ағзалар температуралардың айқын аралық шектерінде
қабілеті бар болады. Ферменттердің денатурация температуралары деңгейі
төмен ағзалардың көпшілік нормалары жұмыс жасау жоғары шекарасында жүреді
және +45 - +550 С шамадан аспайды. Егер температурасы қату нүктесінен төмен
түссе, онда мұз кристалдарының олардың торларына білімнің және құрғату
нәтижесінде арнайы қорғау механизмдердің жоқ болуында тірі ағзалар өледі.
Шыдамдылық шектерінің аралығында тіршілік әрекеті процестерінде
температуралық фактор ықпалын жасауы және жалпы түрде ағзалардың дамуының
немесе жоғарлауымен торда метоболит реакцияларының 100С жылдамдығына дене
температуралары 2-3 есе өседі. Сол себепті бұларды метобализм
ерекшіліктерінің ағзаларының көпшілігінің үйлесімді аймағының
диапазонындағы температурасы +10 нан +350 С дейін. Әртүрлі бейімделулерінің
шыдамдылығының арқасында температуралық факторлар маңызы кеңейеді.
Температуралардың диапазон шарттарында айрықша өмір сүру -400С (Арктикада),
+500 (шөл далаларда), кейбір жер бетіндегі температура +800С дейін жетеді.
Тар мамандырылған саңырауқұлақтардың және балдырлардың өсу шегі +55 - +600
С, бактериялар +70 - +900С. Барлық тірі ағзалар екі негізгі жылу
энергияның қайнаркөзін қолданады: сырқы (күн энергиясы және оның туындысы),
ішкісі ағзалардың өмір сүру әрекеттерімен байланысты. Ең жақсыларға, оның
ең төмен түрінің өмір эволюциясы барысында энергияның ішкі қайнар көзі
үлкен күшейтулердің барлық жылы теңдікті қамтамасыз етуінде болады. Әр
түрлі температуралық фактор арасындағы бейімделудің жетілуі, біздің
планетамыздың жоғарғы ұйымдасқан өкілдеріне тән. Жануарлардан шығатын орта
өзгерілетін температуралық шарттарына бейімделеу улгісінің тәуелділігіне
екі топты белгілейді : пойкилометермді және гомойогермді сонымен қоса
гетеротермді. Пойкилотермді жануарлар өз тіршілік әрекетін сүйемелдеу үшін
қолданылады, ең алдымен, жылудың сыртқы қайнар көздері (эктотермді
жануарлар). Температура олардың денелері бірдей емес және сыртқы орта
температурасынан тәуелді болады. Олар төмен жылдамдықпен заттардың
алмасуымен және термореттеу механизмдарымен анықталады. Омыртқасыз барлық
балықтар пойкилотермдарға жатады, ал дәл осылай балықтың, қос мекенді және
жер бауырлап жорғалаушылар. Көбісінің дене температурасы олардан тек
сыртқы орта температурасы 1-20С жоғарырақ немесе оған бірдей. Кейбір
эктотермдар дене температураларын жөнге салуға арналған бейімделу
морфофизиологилық адаптацияны істеп шығарады. Мысалы, жазық даладағы шыбын
– шіркейлер дене тойтарысы үшін ақ қабыршықтарымен әдеттегідей жабылған.
Эктотермділердің көптеген түрлері мінез-құлықтық реакция термореттеу үшін
қолданылады. Мысалы, рептилия таңертенгі сағаттарда шөл далада, жазық, күн
сәулесі жақсы түсіп тұрған жерлерде қызады. Күн ортасында қай жерде
температура бірнеше градусқа төмен, сол жерде олар күннен тығылып, құмға
көміледі немесе бұта – бұтақтар арасынан шығады. Пойкилотермді жануарлар
оптимумы маңызды ауытқуда ең жақсы жағдайлар жиынтығы аймағының сыртқы орта
температуралары қоршап алады. Олар қозғаусыз тұрады, тамақтануды тоқтатады,
газ алмасу және басқа физиологиялық процесстер оларда тезарада бәсеңдейді.
Сондай белсенді емес күй жағдайларда жануарлардың өмір шарты бұзылғанша
бұлар ұзақ уақыт ішінде келіп кете алады. Қоршауға алынған көптеген
жануарларды оларды тоңазытуға қабілетті арнайы қорғау механизмдердің
барысында, яғни температураның төмендеуіне маталарда мұздың
қалыптаспауында 00С төмен. Осы құрғату нәтижесінде үдеуші ішкі
сұйықтықтардың осмотикалық қысымы жоғарлауымен жетеді, ал дәл осылай
заттардың қорлану шотының артынан, мұз кристалдарының қалыптасуымен
болдырмаумен, мысалы глицирин сұйықтықтардың қату нүктесін -200С төмендете
алады. Осындай бейімделудің арқасында кейбір пайкилотермдар ағзалар
салқындатудың -700С төмендігіне шыдай алады. Ағзаның физиологиялық жағдайы
барысында температураның төмендеу жылдамдығы маңызды ықпалын көрсетеді.
Баяу салқындауда мұз кристалдарының құрылымы қирайда және ағзаның өлуіне
акеліп соғады. Жылдам салқындау кезінде кристалдану орталықтары шыны
тәрізді құрылым құруға және қалыптастыруға үлгермейді, нәтижесінде торлар
құртылмай қалады. Гомойотермді ағзалар денесі тұрақты температурада
болады, олар көп энергия жұмсауға арналған. Айырбасталған процестердің
деңгейі эктотермділердің мөлшеріне қарағанда оларда 20-30 есе жоғарырақ.
Эндотермдердің дене температурасы бірқалыпты +350 және +45 0С болады,
арнайы механизмдерді қолдануының арқасында өнім жылу деңгейін және жылу
беруді реттейді. Үлкен энергияның барлық гомойтермді температурасының ең
жақсы жағдайлар жиынтығы аймағында сүйемелдеуге арналған ағзалар әрдайым
тұрақты температураларды жұмсайды. Қашан энергия толып шамадан асады сол
кезде эндотермдер жойылады. Алғашқы кезеңдік фактор температурасына
гомойотермді ағзалар әр түрлі бейімделулерді істеп шығарды: морфологиялық,
физиологиялықтар, этологиялықтар және т.б. Морфологиялық бейімделудің,
сонымен қатар, көптеген түрлер жылы аудандарда мекендейтін жануарларға
қарағанда, суық климатта жүретін жануарлар түрі ірілеу келеді (Бергман
ережесі). Мысалы: уссурийский жолбарыс, полярлы қасқыр, ақ түлкі унді
жолбарысы, қызыл қасқыр, түлкі. Бұл былый түсіндіріледі, жануарлардың
көлемінің артуынан оның салыстырмалы устінгі қабаты азаяды, және жылу беру
нәтижесі төмендейді. Мына заңдылық тойтарысы Аллен ережесінен келеді, сүт
қоректену жануарлары, салқын климат аудандарында жануарлардың құлақтары мен
құйрықшаларының кішірейгендері көрініп, олардың мойындары мен табан
бақайлары қысқарады, ал денелері тапалдау келеді. Осыған сай дененің
устінгі қабаты мен жылу беруі азаяды. Этологиялық бейімделу сезімдердің
миграциясын өндіруде көрсетеді (құстар, сүт қоректілер) маусымдық
өзгертулердің белсенділігі ( көптеген кеміргіштердің ұзақ ұйқысы, аюлардың
және т.б.)
Ылғал, тұмба, жел.
Ағзаларға дымқыл маңызы бар өмір сүреуге арналған ауа дымқылдығы,
өлшенетін су буымен ұстайды. Су буының ауада ұсталуы белгілі бір
температурада ғана мүмкін, бұл максималдық қанығу деп аталады. Максималдық
мүмкіндіктің ұсталуы аталған пайыздарда ауа салыстырмалы дымқылдықты
құрастырады. Максималдық көрсеткіштер және салыстырмалық дымқылдық
көрсеткіштерінің аралық айырма дымқылдық тапшылығымен аталады,
температурадан ғана тәуелді болмайды, сонымен қатар тұңба санынан
байланысты. Әртүрлі дымқылдықтағы ағзалардың өмір сүруге бейімделуі келесі
топтарға бөлінеді: гидрофильді, мезофильді, ксерофильді. Біріншілер 100%
ауа салыстырмалы дымқылдыққа таяу осындай жерлерде өмір сүреді. Екіншілер
орташа өмір сүру деңгейіне лайықтылар және құрғақ және ыстық маусымдарды
алмастыра өмір сүре береді. Ксерофильділер құрғақ жерлерде өмір сүреді.
Көптеген тірі организмдерде сусызданудан қорғану үшін әртүрлі морфологиялық
бейімделулер қалыптасқан құрғатудың морфологиялық лайықтаулардың қатары
дағдыланған. Мысалы, су өтпейтін майлы қабықшамен жабылған шөл даладағы
көп мүшелілермен қалың хитині және безі жоқ, құрғақ терілі рептилийлерде су
булану жолымен азаяды. Көптеген жануарлар шөлді аудандарда сумен қанығып
ешқашан ішпейді, азық ұстаушылар (кеміргіштер, бөкендер). Кейбір
кеміргіштер және жәндіктер әртүрлі шөл далаларда майлардың тотығуында
метоболитті суды қолдана алады. Бір өркешті (нар) түйе терісінің тер бөлу
жолымен суды бөлмейді, және күндіз оның дене температурасы +410С дейін
көтеріледі. Сәуле жолымен жылу өткізгішпен және конвекциямен жылуды
қайтарып, түнде +340С дейін түседі. Осыған байланысты судың булану шығыны
тәулігіне 5л азаяды. Түйе су жоқтығына денесінің 30% массасына тең кезде
шыдай алады. Дымқылдық пен температура әрекеті буланудың күшейүінен жел
жылдамдығына тәуелді болады. Жел экологиялық фактор дербес мағына ретінде
бейімделеді, мысалы шыбын – шіркейлердің қанаттарының жоқ болуы. Жаңбыр
сіркіреу, қар, шық, тұман – комплексті әсер етуші экологиялық факторлар.
Тропикалық аудандарда бір жылдық атмосфералық жауын – шашын 2000 мм
құрайды. Орташа температурадағы экосистемалық жаңбырлы тропикалық орман
+170С жоғары. Орманды дала аймақтарында, далаларда және саваннды жерлерде
250 – 750 мм жауын – шашын түскен. Аудандарда, шөл далаларда тұңбалардың
саны 250 мм шамадан асырмайды.
Жарық.
Жер бетіне жететін күн, электро – магниттік сәулелену ағымы -
спекторлардың көрінетін бөлімдерінен тұрады, олар фотосинтез энергиясымен
қамтамасыз етеді, жылы сәулеленуден (инфрақызыл сәулелері және кішкене
көрінетін спектор бөлімі) және ультракүлгін сәулелерінің химиялық
белсенділігімен қамтамасыз етіледі. Сәуле спектрінің көрнекті бөлімдерінің
ұзындығы 400-760, жалпы толқын ұзындығының 48% сәулелену селін құрайды.
Күн ағымының динамикасы, Күнге қатынасты Жердің астрономиялық жағдайларының
өзгертулерімен ескертілген, өте тұрақты және сенімді бағдармен қызмет етіп,
тіршілік әрекет процесінің өзгеруімен сәйкестенеді. Ағза реакциясы
жарықтандырудың тәулік ырғағы, өсу шегінің және даму процестерінің өзгеруі
– фотопериодизм атына ие болды. Күздік және көктемгі түлеулер, қысқы ұзақ
ұйқы, миграция, жануарларда фотопериодизм көбею ырғағымен анықталады.
Мысалы, құстарда гонадалардың пісіп жетілуі күн ұзақтығының артуымен сәйкес
келеді. Күйіс қайтарушылардың көбісінің көбею кезеңі күннің қысқаруына
байланысты уақытша. Көптеген жануарлар диапаузасы фотопериодизммен
байланысыты, және өзіне тән уақытша физиологиялық тыныштық ең алдымен күн
ұзақтығының азаюымен байланысты. Шыбын шіркейлердің әр түрлі сатыларында
олардың дамуы жиі белгіленеді. Имагиналды диапауза уақытында гонадалардың
дамуы және жер өнімдері тоқтатылады, түрлердің жылдамдықтары қысқарады,
айырбасталған процестердің белсенділігі төмендейді. Көктемгі температураның
жоғарлауының нәтижесінде диапауза аяқталады. Жарық күн ұзақтығымен
циркадты генетикалық (тәуліктік) бекіту ырғақтығы 24 тен 28 сағат аралығын
анықтайды. Тәулік ырғақтығының сәйкестігімен ағза көптеген функцияларды
өзгертеді (гормондардың секрециясы, торлардың бөлінуі) және жануарлардың
жалпы көріністері (белсенділік, жұмыртқа басуы). Адамда тәулік ырғағында
100 физиологиялық функциялар табуға болады. Экологиялық ырғақ негізінде
көрсетілген экологиялық сағат - тірі ағзалардың қабілеттілік уақытымен
белгілі болады, көрсетілген физикалық-химиялық процестердің торларында
ағымдағы қатал мерзімділікте және күн ұзақтығының тәулік өзгеруінің
ұзақтығымен байланысты болады. Температура және дымқылдықтың үйлесуімен
жарық экологиялық факторлардың негізгі триадасына кіреді, олар климаттың
өзгерулерін, әртүрлі физико-географиялық аймақтарды анықтайды.
Ультрокүлгін және иондайтын сәулелену.
Күннің ультракүлгін сәулеленуі атмосфера арқылы кіреді, біркелкі
мөлшерде ағзалардың дамуына қолайлы әрекет көрсетеді, (зат алмасуды
күшейтеді, Д витаминінің құрылуына әкеледі, қарсылықты жоғарлатады). Үлкен
мөлшерде ультракүлгін сәулелері нуклеинді қышқылды және ақуызды
белсенсіздіреді, бактерицидті көрсетеді, мутагенді және канцерогендік
әрекет жасайды. Күн сәулеленуі күшейе түскенде тербелулерге душар болады.
Дәл осылай аталатындардың белсенді облыстарында күн жарылысқа ұқсас
тұтану энергияларын бөледі, плазма қалдықтарымен, күнгей ғарыштық
сәулелердің кенет көрінуімен, күшейтумен қысқа толқындыны және радио сәуле
шығарумен байланысты. Тұтану белсенділігінің өзгеру деңгейі әдеттегі
циклмен циклдық мінез құлықты құрап 22 жылға тең болады, бірақ
тербелулердің кезіңі 4,3 тен 1850 жылға дейін. 1915 жылы күн
белсенділігінің өзгерулерін, магниттік толқындарды және климаттың
өзгерулерін, ағзалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Тақырыбы: Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар. Өмір сүрудің
популяциялық деңгейі.
2. Оқу сағатының саны: 90 минут
3. Тақырыптың өзекті мәселесі (оқу дәлелдемесі):
Қоршаған орта барлық элементтерді енгізеді, сол арқылы организм
тікелей қарым – қатынастарға кіреді, организмдер ортаның нақты
жағдайларында өмір сүреді, дамиды және көбейеді.
Қоршаған ортаның әрбір элементі, тірі организмдерге тікелей әсер
тигізгенін экологиялық фактор деп атайды. Экологияның негізгі бір
түсінігіне өмір сүру ортасы деген ұғымды білдіреді. Өмір сүру ортасы –
тірі организмдерді қоршайтын және онымен тығыз байланыста болатын
табиғаттың бір бөлігі. Әрбір тірі зат күрделі және өзгерген әлемде өмір
сүреді, өзінің өмір іс - әрекетін реттеп, соған қамтамасыз етеді. Тірі
организмдерге әсер ететін, әрбір өмір сүру ортасына, нақты комплекс
факторлары негізделген. Осы факторлардың организмге әсер ету оқулығы,
әртүрлі ортада олардың анықталуы және өмір сүруі, экологиялық негізгі
мәселесі болып табылады.
5. Сабақтың мазмұны:
• Студенттің өзіндік жұмысы:
1. Білімдердің негізгі деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу
2. Білімдердің қортынды деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу
3. берілген тақырып бойынша ситуациялық есептерді шешу
• Сабақ тақырыптарына оқытушылармен жұмыс жасау
1. Бастапқы білім деңгейін бағалау.
2. Осы сабақ тақырыбы бойынша оқытушымен бірлескен жұмыс.
- Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар түсінігі (абиотикалық,
биотикалық, және антропогендік)
- Ағзаға орта факторларына жалпы заңдылық әрекеттері
- Өмір ортасы және оған ағзалардың бейімделуі
- Популяция құрылымы
- Көбею сан динамикасы және оның жөнге салу механизмдары
3. Студенттердің қорытынды білім деңгейін бағалау.
4. СӨЖ нәтижелерін талқылау.
5. Сабақты қорытындылау
Бастапқы және қорытынды білім деңгейін бақылау.
6. Ақпаратты-дидактикалық блок.
6.1.АУТЭКОЛОГИЯ.
Орта – бұл табиғаттың бір бөлігі, қоршаған тірі ағзалар және оларға
тікелей немесе жанама әсерлері. Тірі ағзалар ортадан өз өміріне қажетті зат
айырбас өнімдерді алады. Әр бір ағзаның мекендеу ортасы көптеген
элементтерден органикалық органикалық емес табиғи элементтерден құралады.
Сонымен қатар бір элемент біріңғай немесе мүлдем ағзада болмауы мүмкін,
басқасы – қажетті болса, ал үшіншісі кері әсер көрсетеді. Мысалы ормандағы
ақ қоян белгілі бір қарым – қатынасқа түседі : тағаммен, сумен, ауамен,
бұлар өте қажеттілері, сол уақытта мылтықтың оғы, түбіршіктер, төмпешік,
қойтастар оның өміріне маңызды ықпалын жасамайды. Қоян оларды жаудан
қашқанда, тығылып қалуына болмаса керегі шамалы.
Өмір шарты немесе бар болудың шарты – бұл өмір сүру ортадағы ағза
элементтерінің жиынтығы, олармен ол тығыз бірлікте болады және онсыз бар
бола алмайлды. Бейімделу – ағзаның ортаға лайықты болуы. Қабілетті
бейімделуге – жалпы өмірде негізгі бір қасиет – оңың бар болуының
мүмкіншілігі, ағзалардың тірі қалу және көбею мүмкіншіліктері.
Адаптация әр түрлі деңгейде пайда болады – торлардың биохимиясынан және
бөлек ағзалардың мінез – құлықтары құрылымға дейін және бірлестіктердің
жұмыс жасаулары және экологиялық жүйелері тарихи шарттарда дағдыланады.
Өсімдіктердің топталуының нәтижесінде әр бір құрылым географиялық аймақтар
мен мал шаруашылығына жататындар.
Бөлек қасиеттер немесе орта элементтері ағзаға әсер етушілер –
экологиялық факторлар деп аталады. (табл.1).
Таблица 1.
Экологиялық факторлардың кассификациясына әр түрлі жақын келулер
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР
АБИОТИКАЛЫҚ БИОТИКАЛЫҚ
Жарық, температура, ылғал, Өсімдіктердің басқа биоценозды
ағымдар, күн ұзақтығы және т.б. мүшелеріне ықпалын жасау
Топырақтың механикалық құрамы, Жануарлардың басқа биоценозды
оның өткіздігіші, ылғал мүшелеріне ықпалын жасау
сыйғыштығы
Топырақ құрамындағы және су Жасанды факторлар – барлық адамдық
сіңіру элементеріндегі газ қоғамға қызмет түрлері
құрамы, су тұздылығы
Уақыт б-ша Мерзім б-ша Кезек б-ша
Эволюциялық Мерзіммен Алғашқы
тарихи мерзімсіз екінші
Тума пайда болуы Ортада пайда болуымен
космическалық атмосфералық
абиотикалық (биогенді) сулы (ылғал)
биогенді геоморфологиялық
биотикалық эдафиялық
биологиялық генетикалық
табиғи – антропогенді популяциялық
антропогенді биоценотикалық
(с.қ. техногенді, ортаның экосистемалық
ластануы, мазалау) биосфералық
Әр алуан экологиялық факторлар екі үлкен топқа бөлінеді: абиотикалық
және биотикалық.
Абиотикалық факторлар – ортадағы ағзаға әсер етуші шарттарының
кешені.
Биотикалық факторлар - өмірдегі бір ағзаның екінші ағзаға ықпал
етуінің жиынтығы.
Антропогенді факторлар бөлек жағдайда дербес, сонымен қатар
абиотикалық және биотикалық қамтиды.
Мынамен келісе отыра, биотикалық ықпал жасауы, дұрыс бөлуі фактордың
бір бөлігі болып табылады. Дәл осылай ұғым сияқты биотикалық факторлар
органикалық әлемді қамтиды және адам да соған жатады. Бір текті
факторлардың жиынтығы ұғымдардың жоғарғы деңгейін құрастырыда. Ұғымдардың
төменгі деңгейі басқа экологиялық факторлардың таныуымен байланысты болады.
№ 2 кесте
Экологиялық фактордың ұғым деңгейі
Ұғымдардың жоғарғы Экология Табиғи факторлардың
деңгейі Табиғи факторлардың абиотикалық жиынтығы
абиотикалық жиынтығы
Ұғымдардың төменгі Табиғи бөлек абиотикалық Табиғи бөлек абиотикалық
деңгейі факторлар факторлар
Ортадағы факторлар біріншіден ағзадағы зат алмасуына ықпал
жасаумен анықталады. Осыдан келе барлық экологиялық факторларды тікелей
қызмет жасайтын және жанама қызмет жасайтын болып бөлуге болады. Аналар
және басқалар бөлек организмдердің өміріне және барлық бірлестіктерге
әсерді маңыз көрсете алады. Экологиялық факторлар тікелей қызмет жасаушы
немесе жанама түрде қатыса алады. Әр бір экологиялық фактор белгілі
мінездеме көрсеткіштерден тұрады, мысалы: күш және диапазонды әсерден.
Өздерін жақсы сезінетін әр – түрлі өсімдіктер мен мал шаруашылықтың шарты
бірдей емес. Мысалы: кейбір өсімдіктер өте ылғалды тамырды қаласа, ал
басқалары құрғақты қалайды. Біреулері қатты ыстық ортаны, басқасы суық
ортаны қалайды т.б. Экологиялық факторлардың күшейе түскендігі, ең қолайлы
организмнің тіршілік әрекеті – оптимум, ал нашар эффект беруші пессимум деп
аталады, сонымен қатар ағзаның өмір сүруі өте жоғары деңгейде өшеді, бірақ
ол әлі өмір сүреді. Өсімдіктерді өсіріп алуда әр түрлі температурада оның
өсуі – оптимум. Көптеген жағдайларда бірнеше градустардан тұратын
температура диапазоны оптимум зонасын айтады. Температураның барлық аралыға
ең аз бен барынша көптің және өсу мүмкіншілігінің тұрақтылығын немесе
толиранттылығын - диапазон деп атайды. Аралық стресс үдемелі барлық ең
жақсы жағдайлар жиынтығының аймағымен және тұрақтылық шектерімен,
өсімдіктің өсу стресін сынайды. Ең жақсы жағдайлар жиынтығының қашықтау
өлшемімен төмен және жоғары шкаламен стресс тек қана күшейіп қана қоймай
ақырғы кезде тұрақты ағзаның опат болуына акеліп соғады. Ұқсас
тәжірибелерді басқа факторлардың ықпал жасауын тексеруіне өткізуге болады.
Басқа факторлардың ықпалын жасауды тексеруге ұқсас тәжірибелер өткізуге
болады. Бақылайтын тенденциялардың қайталанғыштығының нәтижесі биологиялық
принципіне мүмкіндік туғызады.
Бақылайтын тенденциялардың қайталанғыш нәтижесінің қортындысы
биологиялық принцип туралы мүмкідік туғызады. Өсімдіктердің (жануарлардың)
әрбір түріне арналған ең жақсы жағдайлар жиынтығы оптимум, срестік аймақтар
және тұрақты шектер немесе әрбір фактордың шыдамдылық қатынасы. Фактор
мағынасы астында, шыдамдылық шектеріне немесе толеранттыққа жақын, организм
әдетте ұзаққа созылмайтын уақытта өмір сүреді. Ортадағы өмір сүру
жағдайларында тар аралығында көбірек өмір сүру және түрлердің өсуі мүмкін.
Өте тар диапазонда көбеюлер болып, түрлер шексіз ұзақ өмір сүреді. Негізі
диапазонның орта бөлігінде тұрақты өмір сүруіне, өсуі мен көбеюіне
ыңғайлы. Бұл шарттар оптималды деп аталады, ең лайықты түр осы болғандықтан
ұрпақ санын өте көп мөлшерде қалдырады. Тәжірибеде мұндай шартты қолдану
қиын, оптимумды негізі өмір сүру көрсеткіштерінен анықтайды: өміршілдігі,
өсу шегінің жылдамдығы. Ұғым түрлерінің қасиеттері мына немесе басқа орта
факторларының диапазонының ұғымы экологиялық серпінділігі (пластичность)
(экологиялық валенттілік) түрлері бейімделеді. Экологиялық фактор
тербелулерінің диапазоны кеңірек болса, осы шектерде белгілі түр өмір сүрсе
соғұрлым экологиялық серпінділігі көбірірек болады. Қабілетті түрлер тек
кішкене аурулар үйлесімді мөлшерінде өмір сүретін факторлар
тармамандырылғған деп аталады, ал маңызды факторлар өзгеруіне шыдайтындар
кеңлайықтылар деп аталады. Тармамандырылған түрлерге жататындар мысалы:
судан тұратын ағза, ортадағы тұздардың ұсталуында қалыпты өмір сақталады.
Теңіздерді мекендеушілердің көпшілігіне керісінше қоршаған ортадағы
тұздардың биік концентрациясы сақталады. Осыдан келе тұщщы сулар мен теңіз
түрлеріндегі экологиялық серпінділік тұзға қарағанда жоғары емес.
Экологиялық шыдамды түрлерді эврибионтты ал аз шыдамдыларды стенобионтты
деп атайды. Эврибионтты және стенобионттылар әр түрлі типтерде ағзалардың
өмір сүруі қабілеттілігі.Ұзақ уақыт бойы тұрақты шарттарда дамыған түрлер
экологиялық серпінділік пен стенобионттылықты жоғалтады, экологиялық
серпінділік жоғарлайды да эвробионтты болып қалады. Ортадағы барлық фактор
қатынастарында эвробионтты ағза сирек кездеседі. Көбінесе эврибионттар және
стенобионттылар бір фактор қатынасы бойынша пайда болады. Тұщщы судағы
сияқты теңіздегі балықтар да стеногалинді болады, үшинелі колюшка
эвригалиндінің өкілі. Өсімдік эвригермді бола тұрып, біруақытта
стеногигробионттыға жата алады. Эврибионттылар ереже ретінде түрлердің кең
таралуына жағдай жасайды. Көптенен қарапайым саңырау құлақтар (типтік
эврибионттар) жаппай көп таралған космополиттер болып келеді. Стенобионттар
негізі ареалдарға шек қояды. Сомен қоса мамандырылған стенобионттар кең
аумақты биік жерге жатады. Мысалы, балық типтік стенофаг жейтін құс, бпсқа
факторларға қарағанда эврибионтты болып келеді. Барлық ортадағы факторлар
бір-бірімен байланысты және олардың ішінде әрбір ағзаға парықсыз.
Популяция және түрлерді толығымен алғанда осы факторларға тәуелді. Ағзаның
әр түрлері топырақ шарттарының, температураның, ылғалдың, жарықтың бірдей
еместігін көрсетеді. Сондықтан әрбір жерде әртүрлі климатта әр келкі
өсімдіктер өседі. Басқа жағынан қарағанда өсімдіктер қауымдастығында
жануарларға деген әртүрлі өмір сүру шарттары қалыптасқан. Ортадағы
абиотикалық факторларына икемдене және бір бірімен айқын биотикалық
байланысқа кіре отырып, өсімдіктер, мал шаруашылығы шағын ағзада әртүрлі
ортада бөлінеді және әр алуан экожүйелерде жер биосферасында біріктіреді,
қалыптастырады. Демек, ортадағы факторлардың әрбіреуіне және көбеюлер
ішіндегі қалыптасушылар салыстармалы жолмен икемденеді. Экологиялық
валенттілік басқа факторларға қатынасы бойынша бірдей емес. Әрбір түр
экологиялық спецификалық спекторға ие болады, яғни экологиялық
валенттіліктердің соммасымен орта факторларына көңіл бөледі.
Экологиялық факторлардың бірігу әрекеттері.
Экологиялық факторлар әдетте жалғыздан әрекет етпейді, олар толық
әрекет етеді. Қандай да бір жалғыз фактордың әрекеті басқа фактордың
деңгейінен тәуелді. Әр түрлі факторларды үйлестіру жиынтығы ағза
қасиеттеріне ең жақсы жағдайлар ықпал жасайды. Бір фактордың әрекеті басқа
фактор әрекетімен ауыспайды. Бірақ ортадағы әсер ету кешенімен орын басу
әсері әр бір факторлардың әрекет нәтижесінде пайда болады. Дәл солай,
жарық мол жылулықпен немесе көмірқышқыл заз молдылығымен ауысуы мүмкін
емес, бірақ температураға өзгертулерге әрекет жасайды, өсімдіктердің
фотосинтезін немесе жануарлардың белсенділігін тоқтатып, диапазоны күшті
әсер жасау. Бұл бір фактордың екіншісімен ауысуы емес, бұл экологиялық
факторларының көрсеткіштерінің жиынтығы. Бұл құбылыс өсімдік шаруашылығы
тәжірибесінде және заоотехникада кең қолданылады. Факторлар компекстік
әрекет ортасында ағза әрекеті үшін тең емес. Оларды бастапқы (негізгі),
бедерсіз бір түстілер (ілеспелі) болып бөлінеді. Бастапқы факторлар бір
жерде бір орында өмір сүрсе де, әрбір ағзаға әр түрлі. Бастапқы фактор
рөлінде әртүрлі өмір этапында ағзалар ортада бірінші не екінші элементпен
қатыса алады. Мысалы, өмірде көптеген мәдениетті өсімдікткердің, атап
кетсек дәнділердің өсу кезеңінде олардың бастапқы факторлары температура
болып табылады, ал гүлдену кезеңінде пісіп жетілу жеуге жарамды заттардың
және ауа дымқылдығынан болады. Бастапқы фактор рөлі әр жыл сайын алмасуы
мүмкін. Құстарда белсенділік оянуында дәл осылай (сары шымшық торғайлар)
қыс соңында бастаушы факторлармен жарық келеді және сонымен қатар жарық
күн ұзындығы температуралық факторға маңызы бірдей әрекет етеді. Бастаушы
фактор бірдей болмауы мүмкін және сол түрлердің әртүрлі физико –
геграфикалық шарттарда өмір сүруі. Мысалы масалардың, шіркейлердің
белсенділігі жылы аудандарды тәртіп кешенімен анықталады, сол уақытта
солтүстікте температуралар өзгерулері болады. Бастапқы факторлар ұғымы шек
қойылатын факторлар ұғымымен араластыруға болмайды. Фактор, сапа деңгейі
немесе сандық қарым – қатынаста (жетіспеүшілік немесе молдық) осы ағзалар
шыдамдылық шектеріне таяу болатын шек қоятындар немесе лимиттеуші деп
аталады. Шек қойылатын факторлар әрекетін көрсетуге және басқа фактор
ортасына қолайлы немесе үйлесімді. Лимттеуші фактор ұғымын 1840 жылы химик
Ю.Либих енгізген болатын. Топырақта әртүрлі химикалық элементтердің болуы
өсімдіктердің өсу шегіне ықпалын жасау затпен, орынсыз минимумда, өнім
басқарылады және мөлшер белгіленеді және уақыттардың соңғы тұрақтылығы
анықталады. Бұл принцип Либихтың ережесінің немесе минимум заңымен
белгілі. Либихтің көрнекті минимум заңында көркемдеушілер бөшкені жиі
бейнелейді, тақтай жақ беті әртүрлі биіктікте болады. Либих минимумын
заңын мвсалдарда түсіндіреміз. Миниралды қоректену элементтері барлық
топырақта болады, қажеттілер өсімдіктердің тап осы түріне арналған, олардың
біреуінен басқалары, мысалы, қылқанды орман немесе мырыш. Өсімдіктердің өсу
шегі осындай топыраққа күшті енгізілген болады немесе жалпы болмайды. Егер
біз қылқанды орман санына керек топырақты қазір қоссақ (мырыштың), бұл
өнімнің артуына әкеледі. Егер біз басқа химикалық қосылуларды алатын болсақ
(мысалы, азот, фосфор, калий) олар барлық үйлесімді сандарда болады, ал
қылқанды орман (мырыш) ешқандай әсер бермей жоқ болады. Дәл солай, егер
қышқылдық (pH) оптимумнан ауысып кетсе, мысалы, күздік қара бидайға
арналған, ешқандай агротехникалық шараның, одан басқа әктеудің
қышқылдығының төмен түскендігі өнімділігінің маңызын үлкейтуге осы
мәдениетті далада көмектеспейді. Осы фактор және Либих минимум заңы барлық
организмге әсер етущі абиотикалық және биотикалық факторларға таралады. Осы
факторларға мысалы, жыртқыш аң немесе паразиттердің қатысуымен басқа
түрлерге бәсеке. Қалыптасқан заң өсімдіктер мен жануарларға бірдей
қолданылады. Либих көрсеткендей лимиттеуші фактор жетіспеушілік қана емес,
сонымен қатар жылу, жарық және су факторларының молдығынан. Бұрын
белгіленгендей, ағзалар экологиялық минимуммен және экологиялық максимуммен
сипатталады. Бұл екі диапазондарды тұрақтылық шектері, шыдамдылық немесе
толеранттылық деп атауға болады. Лимиттеуші максимум мен минимумды бірдей
деңгейде ықпалын жасауын енгізіп, толеранттық заңы - кез келген ағза
тұрақтылық жоғарғы және төменгі шекаралары болады (толеранттық) –
экологиялық фактор 1913 жылы В.Шелфод құрады.
Абиотикалық факторлар.
Температура
Жылудың негізгі қайнар көзі күн сәулесі болып саналады. Оның саны, жер
атмосфералары жоғары шекараға түсетін және минутына 21*10 1820 Дж
құрастырушылар күн тұрақтылығы деп аталады. Жер бетіндегі шашыраулар және
атмосферадағы жұтулар себептері бойынша географиялық кеңдіктің, жыл
уақыттарының, атмосфера күй-жағдайларының тәуелділігі күн сәулесінің
энергиясының аз мөлшерде бөлінгендігінде. Полярлы кеңістікте энергияның
түсуі орташа алғанда жылына 46*105 Дж, ал тропикалықтарда жылына -116-
120*105 Дж. Тірі ағзалар температуралардың айқын аралық шектерінде
қабілеті бар болады. Ферменттердің денатурация температуралары деңгейі
төмен ағзалардың көпшілік нормалары жұмыс жасау жоғары шекарасында жүреді
және +45 - +550 С шамадан аспайды. Егер температурасы қату нүктесінен төмен
түссе, онда мұз кристалдарының олардың торларына білімнің және құрғату
нәтижесінде арнайы қорғау механизмдердің жоқ болуында тірі ағзалар өледі.
Шыдамдылық шектерінің аралығында тіршілік әрекеті процестерінде
температуралық фактор ықпалын жасауы және жалпы түрде ағзалардың дамуының
немесе жоғарлауымен торда метоболит реакцияларының 100С жылдамдығына дене
температуралары 2-3 есе өседі. Сол себепті бұларды метобализм
ерекшіліктерінің ағзаларының көпшілігінің үйлесімді аймағының
диапазонындағы температурасы +10 нан +350 С дейін. Әртүрлі бейімделулерінің
шыдамдылығының арқасында температуралық факторлар маңызы кеңейеді.
Температуралардың диапазон шарттарында айрықша өмір сүру -400С (Арктикада),
+500 (шөл далаларда), кейбір жер бетіндегі температура +800С дейін жетеді.
Тар мамандырылған саңырауқұлақтардың және балдырлардың өсу шегі +55 - +600
С, бактериялар +70 - +900С. Барлық тірі ағзалар екі негізгі жылу
энергияның қайнаркөзін қолданады: сырқы (күн энергиясы және оның туындысы),
ішкісі ағзалардың өмір сүру әрекеттерімен байланысты. Ең жақсыларға, оның
ең төмен түрінің өмір эволюциясы барысында энергияның ішкі қайнар көзі
үлкен күшейтулердің барлық жылы теңдікті қамтамасыз етуінде болады. Әр
түрлі температуралық фактор арасындағы бейімделудің жетілуі, біздің
планетамыздың жоғарғы ұйымдасқан өкілдеріне тән. Жануарлардан шығатын орта
өзгерілетін температуралық шарттарына бейімделеу улгісінің тәуелділігіне
екі топты белгілейді : пойкилометермді және гомойогермді сонымен қоса
гетеротермді. Пойкилотермді жануарлар өз тіршілік әрекетін сүйемелдеу үшін
қолданылады, ең алдымен, жылудың сыртқы қайнар көздері (эктотермді
жануарлар). Температура олардың денелері бірдей емес және сыртқы орта
температурасынан тәуелді болады. Олар төмен жылдамдықпен заттардың
алмасуымен және термореттеу механизмдарымен анықталады. Омыртқасыз барлық
балықтар пойкилотермдарға жатады, ал дәл осылай балықтың, қос мекенді және
жер бауырлап жорғалаушылар. Көбісінің дене температурасы олардан тек
сыртқы орта температурасы 1-20С жоғарырақ немесе оған бірдей. Кейбір
эктотермдар дене температураларын жөнге салуға арналған бейімделу
морфофизиологилық адаптацияны істеп шығарады. Мысалы, жазық даладағы шыбын
– шіркейлер дене тойтарысы үшін ақ қабыршықтарымен әдеттегідей жабылған.
Эктотермділердің көптеген түрлері мінез-құлықтық реакция термореттеу үшін
қолданылады. Мысалы, рептилия таңертенгі сағаттарда шөл далада, жазық, күн
сәулесі жақсы түсіп тұрған жерлерде қызады. Күн ортасында қай жерде
температура бірнеше градусқа төмен, сол жерде олар күннен тығылып, құмға
көміледі немесе бұта – бұтақтар арасынан шығады. Пойкилотермді жануарлар
оптимумы маңызды ауытқуда ең жақсы жағдайлар жиынтығы аймағының сыртқы орта
температуралары қоршап алады. Олар қозғаусыз тұрады, тамақтануды тоқтатады,
газ алмасу және басқа физиологиялық процесстер оларда тезарада бәсеңдейді.
Сондай белсенді емес күй жағдайларда жануарлардың өмір шарты бұзылғанша
бұлар ұзақ уақыт ішінде келіп кете алады. Қоршауға алынған көптеген
жануарларды оларды тоңазытуға қабілетті арнайы қорғау механизмдердің
барысында, яғни температураның төмендеуіне маталарда мұздың
қалыптаспауында 00С төмен. Осы құрғату нәтижесінде үдеуші ішкі
сұйықтықтардың осмотикалық қысымы жоғарлауымен жетеді, ал дәл осылай
заттардың қорлану шотының артынан, мұз кристалдарының қалыптасуымен
болдырмаумен, мысалы глицирин сұйықтықтардың қату нүктесін -200С төмендете
алады. Осындай бейімделудің арқасында кейбір пайкилотермдар ағзалар
салқындатудың -700С төмендігіне шыдай алады. Ағзаның физиологиялық жағдайы
барысында температураның төмендеу жылдамдығы маңызды ықпалын көрсетеді.
Баяу салқындауда мұз кристалдарының құрылымы қирайда және ағзаның өлуіне
акеліп соғады. Жылдам салқындау кезінде кристалдану орталықтары шыны
тәрізді құрылым құруға және қалыптастыруға үлгермейді, нәтижесінде торлар
құртылмай қалады. Гомойотермді ағзалар денесі тұрақты температурада
болады, олар көп энергия жұмсауға арналған. Айырбасталған процестердің
деңгейі эктотермділердің мөлшеріне қарағанда оларда 20-30 есе жоғарырақ.
Эндотермдердің дене температурасы бірқалыпты +350 және +45 0С болады,
арнайы механизмдерді қолдануының арқасында өнім жылу деңгейін және жылу
беруді реттейді. Үлкен энергияның барлық гомойтермді температурасының ең
жақсы жағдайлар жиынтығы аймағында сүйемелдеуге арналған ағзалар әрдайым
тұрақты температураларды жұмсайды. Қашан энергия толып шамадан асады сол
кезде эндотермдер жойылады. Алғашқы кезеңдік фактор температурасына
гомойотермді ағзалар әр түрлі бейімделулерді істеп шығарды: морфологиялық,
физиологиялықтар, этологиялықтар және т.б. Морфологиялық бейімделудің,
сонымен қатар, көптеген түрлер жылы аудандарда мекендейтін жануарларға
қарағанда, суық климатта жүретін жануарлар түрі ірілеу келеді (Бергман
ережесі). Мысалы: уссурийский жолбарыс, полярлы қасқыр, ақ түлкі унді
жолбарысы, қызыл қасқыр, түлкі. Бұл былый түсіндіріледі, жануарлардың
көлемінің артуынан оның салыстырмалы устінгі қабаты азаяды, және жылу беру
нәтижесі төмендейді. Мына заңдылық тойтарысы Аллен ережесінен келеді, сүт
қоректену жануарлары, салқын климат аудандарында жануарлардың құлақтары мен
құйрықшаларының кішірейгендері көрініп, олардың мойындары мен табан
бақайлары қысқарады, ал денелері тапалдау келеді. Осыған сай дененің
устінгі қабаты мен жылу беруі азаяды. Этологиялық бейімделу сезімдердің
миграциясын өндіруде көрсетеді (құстар, сүт қоректілер) маусымдық
өзгертулердің белсенділігі ( көптеген кеміргіштердің ұзақ ұйқысы, аюлардың
және т.б.)
Ылғал, тұмба, жел.
Ағзаларға дымқыл маңызы бар өмір сүреуге арналған ауа дымқылдығы,
өлшенетін су буымен ұстайды. Су буының ауада ұсталуы белгілі бір
температурада ғана мүмкін, бұл максималдық қанығу деп аталады. Максималдық
мүмкіндіктің ұсталуы аталған пайыздарда ауа салыстырмалы дымқылдықты
құрастырады. Максималдық көрсеткіштер және салыстырмалық дымқылдық
көрсеткіштерінің аралық айырма дымқылдық тапшылығымен аталады,
температурадан ғана тәуелді болмайды, сонымен қатар тұңба санынан
байланысты. Әртүрлі дымқылдықтағы ағзалардың өмір сүруге бейімделуі келесі
топтарға бөлінеді: гидрофильді, мезофильді, ксерофильді. Біріншілер 100%
ауа салыстырмалы дымқылдыққа таяу осындай жерлерде өмір сүреді. Екіншілер
орташа өмір сүру деңгейіне лайықтылар және құрғақ және ыстық маусымдарды
алмастыра өмір сүре береді. Ксерофильділер құрғақ жерлерде өмір сүреді.
Көптеген тірі организмдерде сусызданудан қорғану үшін әртүрлі морфологиялық
бейімделулер қалыптасқан құрғатудың морфологиялық лайықтаулардың қатары
дағдыланған. Мысалы, су өтпейтін майлы қабықшамен жабылған шөл даладағы
көп мүшелілермен қалың хитині және безі жоқ, құрғақ терілі рептилийлерде су
булану жолымен азаяды. Көптеген жануарлар шөлді аудандарда сумен қанығып
ешқашан ішпейді, азық ұстаушылар (кеміргіштер, бөкендер). Кейбір
кеміргіштер және жәндіктер әртүрлі шөл далаларда майлардың тотығуында
метоболитті суды қолдана алады. Бір өркешті (нар) түйе терісінің тер бөлу
жолымен суды бөлмейді, және күндіз оның дене температурасы +410С дейін
көтеріледі. Сәуле жолымен жылу өткізгішпен және конвекциямен жылуды
қайтарып, түнде +340С дейін түседі. Осыған байланысты судың булану шығыны
тәулігіне 5л азаяды. Түйе су жоқтығына денесінің 30% массасына тең кезде
шыдай алады. Дымқылдық пен температура әрекеті буланудың күшейүінен жел
жылдамдығына тәуелді болады. Жел экологиялық фактор дербес мағына ретінде
бейімделеді, мысалы шыбын – шіркейлердің қанаттарының жоқ болуы. Жаңбыр
сіркіреу, қар, шық, тұман – комплексті әсер етуші экологиялық факторлар.
Тропикалық аудандарда бір жылдық атмосфералық жауын – шашын 2000 мм
құрайды. Орташа температурадағы экосистемалық жаңбырлы тропикалық орман
+170С жоғары. Орманды дала аймақтарында, далаларда және саваннды жерлерде
250 – 750 мм жауын – шашын түскен. Аудандарда, шөл далаларда тұңбалардың
саны 250 мм шамадан асырмайды.
Жарық.
Жер бетіне жететін күн, электро – магниттік сәулелену ағымы -
спекторлардың көрінетін бөлімдерінен тұрады, олар фотосинтез энергиясымен
қамтамасыз етеді, жылы сәулеленуден (инфрақызыл сәулелері және кішкене
көрінетін спектор бөлімі) және ультракүлгін сәулелерінің химиялық
белсенділігімен қамтамасыз етіледі. Сәуле спектрінің көрнекті бөлімдерінің
ұзындығы 400-760, жалпы толқын ұзындығының 48% сәулелену селін құрайды.
Күн ағымының динамикасы, Күнге қатынасты Жердің астрономиялық жағдайларының
өзгертулерімен ескертілген, өте тұрақты және сенімді бағдармен қызмет етіп,
тіршілік әрекет процесінің өзгеруімен сәйкестенеді. Ағза реакциясы
жарықтандырудың тәулік ырғағы, өсу шегінің және даму процестерінің өзгеруі
– фотопериодизм атына ие болды. Күздік және көктемгі түлеулер, қысқы ұзақ
ұйқы, миграция, жануарларда фотопериодизм көбею ырғағымен анықталады.
Мысалы, құстарда гонадалардың пісіп жетілуі күн ұзақтығының артуымен сәйкес
келеді. Күйіс қайтарушылардың көбісінің көбею кезеңі күннің қысқаруына
байланысты уақытша. Көптеген жануарлар диапаузасы фотопериодизммен
байланысыты, және өзіне тән уақытша физиологиялық тыныштық ең алдымен күн
ұзақтығының азаюымен байланысты. Шыбын шіркейлердің әр түрлі сатыларында
олардың дамуы жиі белгіленеді. Имагиналды диапауза уақытында гонадалардың
дамуы және жер өнімдері тоқтатылады, түрлердің жылдамдықтары қысқарады,
айырбасталған процестердің белсенділігі төмендейді. Көктемгі температураның
жоғарлауының нәтижесінде диапауза аяқталады. Жарық күн ұзақтығымен
циркадты генетикалық (тәуліктік) бекіту ырғақтығы 24 тен 28 сағат аралығын
анықтайды. Тәулік ырғақтығының сәйкестігімен ағза көптеген функцияларды
өзгертеді (гормондардың секрециясы, торлардың бөлінуі) және жануарлардың
жалпы көріністері (белсенділік, жұмыртқа басуы). Адамда тәулік ырғағында
100 физиологиялық функциялар табуға болады. Экологиялық ырғақ негізінде
көрсетілген экологиялық сағат - тірі ағзалардың қабілеттілік уақытымен
белгілі болады, көрсетілген физикалық-химиялық процестердің торларында
ағымдағы қатал мерзімділікте және күн ұзақтығының тәулік өзгеруінің
ұзақтығымен байланысты болады. Температура және дымқылдықтың үйлесуімен
жарық экологиялық факторлардың негізгі триадасына кіреді, олар климаттың
өзгерулерін, әртүрлі физико-географиялық аймақтарды анықтайды.
Ультрокүлгін және иондайтын сәулелену.
Күннің ультракүлгін сәулеленуі атмосфера арқылы кіреді, біркелкі
мөлшерде ағзалардың дамуына қолайлы әрекет көрсетеді, (зат алмасуды
күшейтеді, Д витаминінің құрылуына әкеледі, қарсылықты жоғарлатады). Үлкен
мөлшерде ультракүлгін сәулелері нуклеинді қышқылды және ақуызды
белсенсіздіреді, бактерицидті көрсетеді, мутагенді және канцерогендік
әрекет жасайды. Күн сәулеленуі күшейе түскенде тербелулерге душар болады.
Дәл осылай аталатындардың белсенді облыстарында күн жарылысқа ұқсас
тұтану энергияларын бөледі, плазма қалдықтарымен, күнгей ғарыштық
сәулелердің кенет көрінуімен, күшейтумен қысқа толқындыны және радио сәуле
шығарумен байланысты. Тұтану белсенділігінің өзгеру деңгейі әдеттегі
циклмен циклдық мінез құлықты құрап 22 жылға тең болады, бірақ
тербелулердің кезіңі 4,3 тен 1850 жылға дейін. 1915 жылы күн
белсенділігінің өзгерулерін, магниттік толқындарды және климаттың
өзгерулерін, ағзалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz