Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар жайында

Тақырып: Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар.

1. Тақырыбы:Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар. Өмір сүрудің популяциялық деңгейі.
2. Оқу сағатының саны:90 минут
3. Тақырыптың өзекті мәселесі (оқу дәлелдемесі) :

Қоршаған орта барлық элементтерді енгізеді, сол арқылы организм тікелей қарым - қатынастарға кіреді, организмдер ортаның нақты жағдайларында өмір сүреді, дамиды және көбейеді.

Қоршаған ортаның әрбір элементі, тірі организмдерге тікелей әсер тигізгенін экологиялық фактор деп атайды. Экологияның негізгі бір түсінігіне өмір сүру ортасы деген ұғымды білдіреді. Өмір сүру ортасы - тірі организмдерді қоршайтын және онымен тығыз байланыста болатын табиғаттың бір бөлігі. Әрбір тірі зат күрделі және өзгерген әлемде өмір сүреді, өзінің өмір іс - әрекетін реттеп, соған қамтамасыз етеді. Тірі организмдерге әсер ететін, әрбір өмір сүру ортасына, нақты комплекс факторлары негізделген. Осы факторлардың организмге әсер ету оқулығы, әртүрлі ортада олардың анықталуы және өмір сүруі, экологиялық негізгі мәселесі болып табылады.

5. Сабақтың мазмұны:

• Студенттің өзіндік жұмысы:

1. Білімдердің негізгі деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу

2. Білімдердің қортынды деңгейін анықтауға арналған тапсырмаларды шешу

3. берілген тақырып бойынша ситуациялық есептерді шешу

• Сабақ тақырыптарына оқытушылармен жұмыс жасау

1. Бастапқы білім деңгейін бағалау.

2. Осы сабақ тақырыбы бойынша оқытушымен бірлескен жұмыс.

- Тіршілік ортасы және экологиялық факторлар түсінігі (абиотикалық,

биотикалық, және антропогендік)

- Ағзаға орта факторларына жалпы заңдылық әрекеттері

- Өмір ортасы және оған ағзалардың бейімделуі

- Популяция құрылымы

- Көбею сан динамикасы және оның жөнге салу механизмдары

3. Студенттердің қорытынды білім деңгейін бағалау.

4. СӨЖ нәтижелерін талқылау.

5. Сабақты қорытындылау

Бастапқы және қорытынды білім деңгейін бақылау.

6. Ақпаратты-дидактикалық блок.

6. 1. АУТЭКОЛОГИЯ.

Орта - бұл табиғаттың бір бөлігі, қоршаған тірі ағзалар және оларға тікелей немесе жанама әсерлері. Тірі ағзалар ортадан өз өміріне қажетті зат айырбас өнімдерді алады. Әр бір ағзаның мекендеу ортасы көптеген элементтерден органикалық органикалық емес табиғи элементтерден құралады. Сонымен қатар бір элемент біріңғай немесе мүлдем ағзада болмауы мүмкін, басқасы - қажетті болса, ал үшіншісі кері әсер көрсетеді. Мысалы ормандағы ақ қоян белгілі бір қарым - қатынасқа түседі : тағаммен, сумен, ауамен, бұлар өте қажеттілері, сол уақытта мылтықтың оғы, түбіршіктер, төмпешік, қойтастар оның өміріне маңызды ықпалын жасамайды. Қоян оларды жаудан қашқанда, тығылып қалуына болмаса керегі шамалы.

Өмір шарты немесе бар болудың шарты - бұл өмір сүру ортадағы ағза элементтерінің жиынтығы, олармен ол тығыз бірлікте болады және онсыз бар бола алмайлды. Бейімделу - ағзаның ортаға лайықты болуы. Қабілетті бейімделуге - жалпы өмірде негізгі бір қасиет - оңың бар болуының мүмкіншілігі, ағзалардың тірі қалу және көбею мүмкіншіліктері.

Адаптация әр түрлі деңгейде пайда болады - торлардың биохимиясынан және бөлек ағзалардың мінез - құлықтары құрылымға дейін және бірлестіктердің жұмыс жасаулары және экологиялық жүйелері тарихи шарттарда дағдыланады. Өсімдіктердің топталуының нәтижесінде әр бір құрылым географиялық аймақтар мен мал шаруашылығына жататындар.

Бөлек қасиеттер немесе орта элементтері ағзаға әсер етушілер - экологиялық факторлар деп аталады. (табл. 1) .

Таблица 1.

Экологиялық факторлардың кассификациясына әр түрлі жақын келулер

Әр алуан экологиялық факторлар екі үлкен топқа бөлінеді: абиотикалық және биотикалық.

Абиотикалық факторлар - ортадағы ағзаға әсер етуші шарттарының кешені.

Биотикалық факторлар - өмірдегі бір ағзаның екінші ағзаға ықпал етуінің жиынтығы.

Антропогенді факторлар бөлек жағдайда дербес, сонымен қатар абиотикалық және биотикалық қамтиды.

Мынамен келісе отыра, биотикалық ықпал жасауы, дұрыс бөлуі фактордың бір бөлігі болып табылады. Дәл осылай ұғым сияқты «биотикалық факторлар» органикалық әлемді қамтиды және адам да соған жатады. Бір текті факторлардың жиынтығы ұғымдардың жоғарғы деңгейін құрастырыда. Ұғымдардың төменгі деңгейі басқа экологиялық факторлардың таныуымен байланысты болады.

№ 2 кесте

«Экологиялық фактордың» ұғым деңгейі

Ортадағы факторлар біріншіден ағзадағы зат алмасуына ықпал жасаумен анықталады. Осыдан келе барлық экологиялық факторларды тікелей қызмет жасайтын және жанама қызмет жасайтын болып бөлуге болады. Аналар және басқалар бөлек организмдердің өміріне және барлық бірлестіктерге әсерді маңыз көрсете алады. Экологиялық факторлар тікелей қызмет жасаушы немесе жанама түрде қатыса алады. Әр бір экологиялық фактор белгілі мінездеме көрсеткіштерден тұрады, мысалы: күш және диапазонды әсерден. Өздерін жақсы сезінетін әр - түрлі өсімдіктер мен мал шаруашылықтың шарты бірдей емес. Мысалы: кейбір өсімдіктер өте ылғалды тамырды қаласа, ал басқалары құрғақты қалайды. Біреулері қатты ыстық ортаны, басқасы суық ортаны қалайды т. б. Экологиялық факторлардың күшейе түскендігі, ең қолайлы организмнің тіршілік әрекеті - оптимум, ал нашар эффект беруші пессимум деп аталады, сонымен қатар ағзаның өмір сүруі өте жоғары деңгейде өшеді, бірақ ол әлі өмір сүреді. Өсімдіктерді өсіріп алуда әр түрлі температурада оның өсуі - оптимум. Көптеген жағдайларда бірнеше градустардан тұратын температура диапазоны оптимум зонасын айтады. Температураның барлық аралыға ең аз бен барынша көптің және өсу мүмкіншілігінің тұрақтылығын немесе толиранттылығын - диапазон деп атайды. Аралық стресс үдемелі барлық ең жақсы жағдайлар жиынтығының аймағымен және тұрақтылық шектерімен, өсімдіктің өсу стресін сынайды. Ең жақсы жағдайлар жиынтығының қашықтау өлшемімен төмен және жоғары шкаламен стресс тек қана күшейіп қана қоймай ақырғы кезде тұрақты ағзаның опат болуына акеліп соғады. Ұқсас тәжірибелерді басқа факторлардың ықпал жасауын тексеруіне өткізуге болады. Басқа факторлардың ықпалын жасауды тексеруге ұқсас тәжірибелер өткізуге болады. Бақылайтын тенденциялардың қайталанғыштығының нәтижесі биологиялық принципіне мүмкіндік туғызады.

Бақылайтын тенденциялардың қайталанғыш нәтижесінің қортындысы биологиялық принцип туралы мүмкідік туғызады. Өсімдіктердің (жануарлардың) әрбір түріне арналған ең жақсы жағдайлар жиынтығы оптимум, срестік аймақтар және тұрақты шектер немесе әрбір фактордың шыдамдылық қатынасы. Фактор мағынасы астында, шыдамдылық шектеріне немесе толеранттыққа жақын, организм әдетте ұзаққа созылмайтын уақытта өмір сүреді. Ортадағы өмір сүру жағдайларында тар аралығында көбірек өмір сүру және түрлердің өсуі мүмкін. Өте тар диапазонда көбеюлер болып, түрлер шексіз ұзақ өмір сүреді. Негізі диапазонның орта бөлігінде тұрақты өмір сүруіне, өсуі мен көбеюіне ыңғайлы. Бұл шарттар оптималды деп аталады, ең лайықты түр осы болғандықтан ұрпақ санын өте көп мөлшерде қалдырады. Тәжірибеде мұндай шартты қолдану қиын, оптимумды негізі өмір сүру көрсеткіштерінен анықтайды: өміршілдігі, өсу шегінің жылдамдығы. Ұғым түрлерінің қасиеттері мына немесе басқа орта факторларының диапазонының ұғымы «экологиялық серпінділігі» (пластичность) (экологиялық валенттілік) түрлері бейімделеді. Экологиялық фактор тербелулерінің диапазоны кеңірек болса, осы шектерде белгілі түр өмір сүрсе соғұрлым экологиялық серпінділігі көбірірек болады. Қабілетті түрлер тек кішкене аурулар үйлесімді мөлшерінде өмір сүретін факторлар тармамандырылғған деп аталады, ал маңызды факторлар өзгеруіне шыдайтындар кеңлайықтылар деп аталады. Тармамандырылған түрлерге жататындар мысалы: судан тұратын ағза, ортадағы тұздардың ұсталуында қалыпты өмір сақталады. Теңіздерді мекендеушілердің көпшілігіне керісінше қоршаған ортадағы тұздардың биік концентрациясы сақталады. Осыдан келе тұщщы сулар мен теңіз түрлеріндегі экологиялық серпінділік тұзға қарағанда жоғары емес. Экологиялық шыдамды түрлерді эврибионтты ал аз шыдамдыларды стенобионтты деп атайды. Эврибионтты және стенобионттылар әр түрлі типтерде ағзалардың өмір сүруі қабілеттілігі. Ұзақ уақыт бойы тұрақты шарттарда дамыған түрлер экологиялық серпінділік пен стенобионттылықты жоғалтады, экологиялық серпінділік жоғарлайды да эвробионтты болып қалады. Ортадағы барлық фактор қатынастарында эвробионтты ағза сирек кездеседі. Көбінесе эврибионттар және стенобионттылар бір фактор қатынасы бойынша пайда болады. Тұщщы судағы сияқты теңіздегі балықтар да стеногалинді болады, үшинелі колюшка эвригалиндінің өкілі. Өсімдік эвригермді бола тұрып, біруақытта стеногигробионттыға жата алады. Эврибионттылар ереже ретінде түрлердің кең таралуына жағдай жасайды. Көптенен қарапайым саңырау құлақтар (типтік эврибионттар) жаппай көп таралған космополиттер болып келеді. Стенобионттар негізі ареалдарға шек қояды. Сомен қоса мамандырылған стенобионттар кең аумақты биік жерге жатады. Мысалы, балық типтік стенофаг жейтін құс, бпсқа факторларға қарағанда эврибионтты болып келеді. Барлық ортадағы факторлар бір-бірімен байланысты және олардың ішінде әрбір ағзаға парықсыз.

Популяция және түрлерді толығымен алғанда осы факторларға тәуелді. Ағзаның әр түрлері топырақ шарттарының, температураның, ылғалдың, жарықтың бірдей еместігін көрсетеді. Сондықтан әрбір жерде әртүрлі климатта әр келкі өсімдіктер өседі. Басқа жағынан қарағанда өсімдіктер қауымдастығында жануарларға деген әртүрлі өмір сүру шарттары қалыптасқан. Ортадағы абиотикалық факторларына икемдене және бір бірімен айқын биотикалық байланысқа кіре отырып, өсімдіктер, мал шаруашылығы шағын ағзада әртүрлі ортада бөлінеді және әр алуан экожүйелерде жер биосферасында біріктіреді, қалыптастырады. Демек, ортадағы факторлардың әрбіреуіне және көбеюлер ішіндегі қалыптасушылар салыстармалы жолмен икемденеді. Экологиялық валенттілік басқа факторларға қатынасы бойынша бірдей емес. Әрбір түр экологиялық спецификалық спекторға ие болады, яғни экологиялық валенттіліктердің соммасымен орта факторларына көңіл бөледі.

Экологиялық факторлардың бірігу әрекеттері.

Экологиялық факторлар әдетте жалғыздан әрекет етпейді, олар толық әрекет етеді. Қандай да бір жалғыз фактордың әрекеті басқа фактордың деңгейінен тәуелді. Әр түрлі факторларды үйлестіру жиынтығы ағза қасиеттеріне ең жақсы жағдайлар ықпал жасайды. Бір фактордың әрекеті басқа фактор әрекетімен ауыспайды. Бірақ ортадағы әсер ету кешенімен «орын басу әсері» әр бір факторлардың әрекет нәтижесінде пайда болады. Дәл солай, жарық мол жылулықпен немесе көмірқышқыл заз молдылығымен ауысуы мүмкін емес, бірақ температураға өзгертулерге әрекет жасайды, өсімдіктердің фотосинтезін немесе жануарлардың белсенділігін тоқтатып, диапазоны күшті әсер жасау. Бұл бір фактордың екіншісімен ауысуы емес, бұл экологиялық факторларының көрсеткіштерінің жиынтығы. Бұл құбылыс өсімдік шаруашылығы тәжірибесінде және заоотехникада кең қолданылады. Факторлар компекстік әрекет ортасында ағза әрекеті үшін тең емес. Оларды бастапқы (негізгі), бедерсіз бір түстілер (ілеспелі) болып бөлінеді. Бастапқы факторлар бір жерде бір орында өмір сүрсе де, әрбір ағзаға әр түрлі. Бастапқы фактор рөлінде әртүрлі өмір этапында ағзалар ортада бірінші не екінші элементпен қатыса алады. Мысалы, өмірде көптеген мәдениетті өсімдікткердің, атап кетсек дәнділердің өсу кезеңінде олардың бастапқы факторлары температура болып табылады, ал гүлдену кезеңінде пісіп жетілу жеуге жарамды заттардың және ауа дымқылдығынан болады. Бастапқы фактор рөлі әр жыл сайын алмасуы мүмкін. Құстарда белсенділік оянуында дәл осылай (сары шымшық торғайлар) қыс соңында бастаушы факторлармен жарық келеді және сонымен қатар жарық күн ұзындығы температуралық факторға маңызы бірдей әрекет етеді. Бастаушы фактор бірдей болмауы мүмкін және сол түрлердің әртүрлі физико - геграфикалық шарттарда өмір сүруі. Мысалы масалардың, шіркейлердің белсенділігі жылы аудандарды тәртіп кешенімен анықталады, сол уақытта солтүстікте температуралар өзгерулері болады. Бастапқы факторлар ұғымы шек қойылатын факторлар ұғымымен араластыруға болмайды. Фактор, сапа деңгейі немесе сандық қарым - қатынаста (жетіспеүшілік немесе молдық) осы ағзалар шыдамдылық шектеріне таяу болатын шек қоятындар немесе лимиттеуші деп аталады. Шек қойылатын факторлар әрекетін көрсетуге және басқа фактор ортасына қолайлы немесе үйлесімді. Лимттеуші фактор ұғымын 1840 жылы химик Ю. Либих енгізген болатын. Топырақта әртүрлі химикалық элементтердің болуы өсімдіктердің өсу шегіне ықпалын жасау «затпен, орынсыз минимумда, өнім басқарылады және мөлшер белгіленеді және уақыттардың соңғы тұрақтылығы анықталады». Бұл принцип Либихтың ережесінің немесе минимум заңымен белгілі. Либихтің көрнекті минимум заңында көркемдеушілер бөшкені жиі бейнелейді, тақтай жақ беті әртүрлі биіктікте болады. Либих минимумын заңын мвсалдарда түсіндіреміз. Миниралды қоректену элементтері барлық топырақта болады, қажеттілер өсімдіктердің тап осы түріне арналған, олардың біреуінен басқалары, мысалы, қылқанды орман немесе мырыш. Өсімдіктердің өсу шегі осындай топыраққа күшті енгізілген болады немесе жалпы болмайды. Егер біз қылқанды орман санына керек топырақты қазір қоссақ (мырыштың), бұл өнімнің артуына әкеледі. Егер біз басқа химикалық қосылуларды алатын болсақ (мысалы, азот, фосфор, калий) олар барлық үйлесімді сандарда болады, ал қылқанды орман (мырыш) ешқандай әсер бермей жоқ болады. Дәл солай, егер қышқылдық (pH) оптимумнан ауысып кетсе, мысалы, күздік қара бидайға арналған, ешқандай агротехникалық шараның, одан басқа әктеудің қышқылдығының төмен түскендігі өнімділігінің маңызын үлкейтуге осы мәдениетті далада көмектеспейді. Осы фактор және Либих минимум заңы барлық организмге әсер етущі абиотикалық және биотикалық факторларға таралады. Осы факторларға мысалы, жыртқыш аң немесе паразиттердің қатысуымен басқа түрлерге бәсеке. Қалыптасқан заң өсімдіктер мен жануарларға бірдей қолданылады. Либих көрсеткендей лимиттеуші фактор жетіспеушілік қана емес, сонымен қатар жылу, жарық және су факторларының молдығынан. Бұрын белгіленгендей, ағзалар экологиялық минимуммен және экологиялық максимуммен сипатталады. Бұл екі диапазондарды тұрақтылық шектері, шыдамдылық немесе толеранттылық деп атауға болады. Лимиттеуші максимум мен минимумды бірдей деңгейде ықпалын жасауын енгізіп, «толеранттық заңы» - «кез келген ағза тұрақтылық жоғарғы және төменгі шекаралары болады (толеранттық) - экологиялық фактор» 1913 жылы В. Шелфод құрады.

Абиотикалық факторлар.

Температура

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс