Телебағдарламаларды насихаттау үшін баспа сөздің қызметі
Кіріспе
I тарау
«Айқын» газетіндегі «Дидар » қосымшасының рөлі
ІІ Тарау
Қазақ қоғамының өзекті мәселелері «Дидар» қосымшасында
ІІІ тарау
«Дидар» қосымшасы және тележұлдыздар
Қорытынды
I тарау
«Айқын» газетіндегі «Дидар » қосымшасының рөлі
ІІ Тарау
Қазақ қоғамының өзекті мәселелері «Дидар» қосымшасында
ІІІ тарау
«Дидар» қосымшасы және тележұлдыздар
Қорытынды
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі нарықтың заманында ақпараттар тасқыны толастар емес. Осыған орай елімізде «Ақпаратты дамыту» стратегиясы жолға қойылған. БАҚ –дың ішінде теледидардың ақпарат таратуда өз орны бар ерекше телебағдарламарал мен жаңалықтар аясында барша елге ғылым, білім және қоғам туралы ақпарат беруде. Көзі ашық көкірегі ояу азаматтар телебағдарлама арқылы өзіне керегін алып, тіпті, көбісі-күнделікті жағңалықтарды қойын дәртеріне ия болмаса аудиотаспаларға жазып алатын болған. Яғни телебағдамамалар азаматтардың тұрмыс тіршілігіне орай ыңғайластырып жасалады. Қоғамдағы қозғалысты, өзгерісті не болмаса қажеттілікті қалт жібермеуді тырысады. Халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, әділет пен алдында күреседі. Теле бағдарламаның туындауына осындай елеулі ереншілікпен маңызды проблемалар себеп болады. Диплом жұмысында өзекті етіп отырған мәселе телебағдарламалардың насихаттаудағы газет қосымшасының рөлі мен маңызы болмақ. Алтыннан қымбат ақбаратты халыққа ұсыну жолында қызмет етіп келе жатқан «Бармысың бауырым» бағдарламасын Республикалық «Айқын » газетіндегі нұсқасы жайлы тілге тиек ете отырып, ыстық алақанмен мейрімділікке зәру жандардың жоғын іздеп, жанына желеу болып, үміт отын жақтырып жүрген үлкен жанашырлығын сөз етеміз. Жалған өмірдің тылсым сырларын жүрекке түйіп жанымен тәні отқа қақталған жандардың жүрек түр сыры мен қатқыл үніне құлақ түретін, қиналғандарға қол үшін беретін қайрымды жандардың барына шүкіршілік.
Елбасының Жолдауына сәйкес жүзеге асырылып жатқан теле жобалар халықтың сұранысынг қанағаттандырады. Жаралы жанына желеу болып өмірге деген сүйіспеншілігі мен кәусәр махаббатын оятатын тележобалар көп –ақ. Мысалы «Бармысың бауырым», «Аялы алақан» т.б. бағдар ламалар нағыз өмірдің айнасына қарағандай сезім беретіні сөзсіз.
Елбасының Жолдауына сәйкес жүзеге асырылып жатқан теле жобалар халықтың сұранысынг қанағаттандырады. Жаралы жанына желеу болып өмірге деген сүйіспеншілігі мен кәусәр махаббатын оятатын тележобалар көп –ақ. Мысалы «Бармысың бауырым», «Аялы алақан» т.б. бағдар ламалар нағыз өмірдің айнасына қарағандай сезім беретіні сөзсіз.
1. www «Аikyn». k.z
2. www «Аikyn». k.z
3. www «Аikyn». k.z А. Сейдақ. ««Айқын мен Лидер » газетіне президент силығы берілді».
4. www «Аikyn». k.z. Ж. Сәрсенов «Президент силығы бізге бұйырды?»
5. К. Тасболатова. «Ресей толқынындағы жалғыз қазақша бағдарламаға демеуші қажет» // «Дидар тв». -2007 ж. сәуір
6. К. Тасболатова «Аlma TV қазақ тіліне қарсыма »// «Дидар тв ». – 2007ж-қаңтар.
7. Қ. Тұрсынов «Көгілдір экран құпиясы » - Алматы, Қазақ университеті, 1998.-28 бет
– 126. б.
– 10.б.
– 11.б.
– 13.б.
– 25.б.
8. Х. Байдаулетова «Жау жоқ деме, теледидер ішінде» // «Дидар тв » . 2007ж. – маусым.
9. Е. Мұқай «Бір ауданда геті газет, бір телеарна» // - 2007 ж.
10. Т. Айтжанбайқызы. « Халықаралық журналистика қазақ тілінде сөйлей ма?» // «Дидар тв ». – 2007ж.- қазан.
11. М. Әділханов. « Телемаман тіліндегі варваризмдерден қалай құтылар екенбіз» // «Дидар тв ». – 2007ж- қазан.
12. www «Аikyn». k.z
13. М. Әділхан. «Сыры мол сандық телевизия» // «Дидар тв ». – 2007ж.-наурыз.
14. М. Әділхан. «Теледидар көрсету үшін технологияны жетілдіру керек» // «Дидар тв ». – 2007ж. – 17 мамыр.
15. Р. Бөлебай. «Қытайдағы қазақ телеарналар» // «Айқын». – 2007ж. – 21 сәуір.
16. Н. Аманжол. «Телесөзге терең мән керек» // «Айқын».- 2008ж.- 10 қаңтар.
17. Ж. Дуанбай. «Қазақ мультфильмдері қайда» // «Айқын». – 2007ж. – 5 сәуір.
18. Ж. Батырбекұлы. «Келімсек кинолардың эфир кестесіндегі орны дұрыс па?» // «Айқын». – 2007ж. – 3 наурыз.
19. «Айқын - Ақпарат» // «Айқын». – 2007ж. – 25 наурыз.
20. «Айқын - Ақпарат» // «Айқын». – 2007ж. – 15 наурыз.
21. Ж. Сәрсенов. «Көзімді жұмсамда көрем сені» «Айқын - Ақпарат» // «Айқын». – 2007ж. – 15 наурыз.
22. А. Ақтілеуов. «Беине –визуальді өнімдегі қазақ қыздарының бет бейнесі» // «Айқын». – 2007ж. – 12 мамыр.
23. Ұ Айтөлден. «Көшірме хабарлар жасаумен ешкімді таңқалдыра алмаймыз» // «Айқын». – 2007ж. – 1 қаңтар.
24. Г. Айтжанбайқызы. «Ұлтсыздану рухы бойымызға дендеп барады» // «Айқын». – 2007ж. – 7 наурыз.
25. Х. Байдәулетова. «Кеш қалмайтын Азамат» // «Айқын». – 2007ж. – 19 шілде
26. Н. Аманжолов. Қазақ тілінің құдіретіне тәнтімін // «Айқын». – 2007ж. – 9 тамыз.
27. Б. Бөжен. «Бізде теле жүргізушілердің қалыптасқан мектебі жоқ» - // «Айқын». – 2007ж. –7 маусым.
28. Г. Айтжанбайқызы. «Алдағы күнде Қазақ тіліндегі тележобаларды да жүргізуі мүмкін» // «Айқын». – 2007ж. – 26 сәуір.
29. www «google». k.z
30. www «Rambler». r.u.
2. www «Аikyn». k.z
3. www «Аikyn». k.z А. Сейдақ. ««Айқын мен Лидер » газетіне президент силығы берілді».
4. www «Аikyn». k.z. Ж. Сәрсенов «Президент силығы бізге бұйырды?»
5. К. Тасболатова. «Ресей толқынындағы жалғыз қазақша бағдарламаға демеуші қажет» // «Дидар тв». -2007 ж. сәуір
6. К. Тасболатова «Аlma TV қазақ тіліне қарсыма »// «Дидар тв ». – 2007ж-қаңтар.
7. Қ. Тұрсынов «Көгілдір экран құпиясы » - Алматы, Қазақ университеті, 1998.-28 бет
– 126. б.
– 10.б.
– 11.б.
– 13.б.
– 25.б.
8. Х. Байдаулетова «Жау жоқ деме, теледидер ішінде» // «Дидар тв » . 2007ж. – маусым.
9. Е. Мұқай «Бір ауданда геті газет, бір телеарна» // - 2007 ж.
10. Т. Айтжанбайқызы. « Халықаралық журналистика қазақ тілінде сөйлей ма?» // «Дидар тв ». – 2007ж.- қазан.
11. М. Әділханов. « Телемаман тіліндегі варваризмдерден қалай құтылар екенбіз» // «Дидар тв ». – 2007ж- қазан.
12. www «Аikyn». k.z
13. М. Әділхан. «Сыры мол сандық телевизия» // «Дидар тв ». – 2007ж.-наурыз.
14. М. Әділхан. «Теледидар көрсету үшін технологияны жетілдіру керек» // «Дидар тв ». – 2007ж. – 17 мамыр.
15. Р. Бөлебай. «Қытайдағы қазақ телеарналар» // «Айқын». – 2007ж. – 21 сәуір.
16. Н. Аманжол. «Телесөзге терең мән керек» // «Айқын».- 2008ж.- 10 қаңтар.
17. Ж. Дуанбай. «Қазақ мультфильмдері қайда» // «Айқын». – 2007ж. – 5 сәуір.
18. Ж. Батырбекұлы. «Келімсек кинолардың эфир кестесіндегі орны дұрыс па?» // «Айқын». – 2007ж. – 3 наурыз.
19. «Айқын - Ақпарат» // «Айқын». – 2007ж. – 25 наурыз.
20. «Айқын - Ақпарат» // «Айқын». – 2007ж. – 15 наурыз.
21. Ж. Сәрсенов. «Көзімді жұмсамда көрем сені» «Айқын - Ақпарат» // «Айқын». – 2007ж. – 15 наурыз.
22. А. Ақтілеуов. «Беине –визуальді өнімдегі қазақ қыздарының бет бейнесі» // «Айқын». – 2007ж. – 12 мамыр.
23. Ұ Айтөлден. «Көшірме хабарлар жасаумен ешкімді таңқалдыра алмаймыз» // «Айқын». – 2007ж. – 1 қаңтар.
24. Г. Айтжанбайқызы. «Ұлтсыздану рухы бойымызға дендеп барады» // «Айқын». – 2007ж. – 7 наурыз.
25. Х. Байдәулетова. «Кеш қалмайтын Азамат» // «Айқын». – 2007ж. – 19 шілде
26. Н. Аманжолов. Қазақ тілінің құдіретіне тәнтімін // «Айқын». – 2007ж. – 9 тамыз.
27. Б. Бөжен. «Бізде теле жүргізушілердің қалыптасқан мектебі жоқ» - // «Айқын». – 2007ж. –7 маусым.
28. Г. Айтжанбайқызы. «Алдағы күнде Қазақ тіліндегі тележобаларды да жүргізуі мүмкін» // «Айқын». – 2007ж. – 26 сәуір.
29. www «google». k.z
30. www «Rambler». r.u.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі нарықтың заманында ақпараттар тасқыны
толастар емес. Осыған орай елімізде Ақпаратты дамыту стратегиясы жолға
қойылған. БАҚ –дың ішінде теледидардың ақпарат таратуда өз орны бар ерекше
телебағдарламарал мен жаңалықтар аясында барша елге ғылым, білім және қоғам
туралы ақпарат беруде. Көзі ашық көкірегі ояу азаматтар телебағдарлама
арқылы өзіне керегін алып, тіпті, көбісі-күнделікті жағңалықтарды қойын
дәртеріне ия болмаса аудиотаспаларға жазып алатын болған. Яғни
телебағдамамалар азаматтардың тұрмыс тіршілігіне орай ыңғайластырып
жасалады. Қоғамдағы қозғалысты, өзгерісті не болмаса қажеттілікті қалт
жібермеуді тырысады. Халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, әділет пен
алдында күреседі. Теле бағдарламаның туындауына осындай елеулі ереншілікпен
маңызды проблемалар себеп болады. Диплом жұмысында өзекті етіп отырған
мәселе телебағдарламалардың насихаттаудағы газет қосымшасының рөлі мен
маңызы болмақ. Алтыннан қымбат ақбаратты халыққа ұсыну жолында қызмет етіп
келе жатқан Бармысың бауырым бағдарламасын Республикалық Айқын
газетіндегі нұсқасы жайлы тілге тиек ете отырып, ыстық алақанмен
мейрімділікке зәру жандардың жоғын іздеп, жанына желеу болып, үміт отын
жақтырып жүрген үлкен жанашырлығын сөз етеміз. Жалған өмірдің тылсым
сырларын жүрекке түйіп жанымен тәні отқа қақталған жандардың жүрек түр сыры
мен қатқыл үніне құлақ түретін, қиналғандарға қол үшін беретін қайрымды
жандардың барына шүкіршілік.
Елбасының Жолдауына сәйкес жүзеге асырылып жатқан теле жобалар
халықтың сұранысынг қанағаттандырады. Жаралы жанына желеу болып өмірге
деген сүйіспеншілігі мен кәусәр махаббатын оятатын тележобалар көп –ақ.
Мысалы Бармысың бауырым, Аялы алақан т.б. бағдар ламалар нағыз өмірдің
айнасына қарағандай сезім беретіні сөзсіз. Аянышты адамзат тағдырының
азабы мен ар азабын көруге болады. Тағдырдың тәлкегіне ұшыраған екі
айрылып, іс суытып алған жандарды табыстырып, шексіз алғысқа бөленіп жүр.
Бір немесе бірнеше адамдарды ғана емес, бүкіл алыс жақын елдердің
халықтарының ризашылығын алған бұл телебағдарламалардың насихатталуы
жағынан қай деңгейде? Телебағдарлама қалай және қаншалықты таратылуда?
Осында келелді мәселелерді алға тартып отырмыз. Ең басты өзектілігі-
телебағдарламалардың насихатталуына газет қосымшасының рөлі. Бұл газет
қосымшасы неліктен телебағдарламаларды насихаттап жатыр? Осы сауалға
тереңірек тоқталып, жіті зерделеп қарастырамыз. Газет қосымшасында
телебағдарламалардың нұсқасының болуының себебінеде екенін айтып өтеміз
Айқын газеті Бармысың бауырым бағдарламасының газет нұсқасына
шығарудағы мақсатын ашамын.
Газетпен телевидение арасын жақындататын, байланысын арттыратын
осындай игі істер екеі сөзсіз. Хабар агенттігі мен Айқын газеті
берлесе отырып жасаған бұл газет қосымшасының қоғам алдындағы рөлі жайлы
әңгіме ұзағынан айтылады. Айқын газетінің бұл телевизиялық қосымшаны
шығару барысындағы алға қойған мақсаты қақындада сөз етіледі.
Зерттеу нысаны: Осы диплом жұмысында зерттелетін нысан Айқын
газетінің Дидар тв қосымша газеті болып табылады. Дидар тв
қосымшасының қоғамға тигізер әсерінен пайдалы жақтары дәріптеледі. Осы
қосымша арқылы телебағдарламалардың насихатталуын себебін ашамыз яғни,
телебағдарламалардың кеңінен насхатталуына газет қосымшасының рөлімен
маңызын зерттеу үшін Айқын газетінің қоысшасын мысалға ала отырып
зерттеуге күш саламыз.
Ең негізгі зерттеу нысаны – телебағдарламалардың насихаттаудағы
газет қосымшасының рөлі болып келеді . Осы объектіні зерделеп зерттеу үшін
жергілікті, облыстық Республикалық газет журналдардың қосымшаларын алып,
оларды өзара салыстырамыз. Әр қосымшаның бағытымен принциптері,
ерекшеліктері ашылады. Динлом жұмысының зерттеу нысаны осы қосымша арқылы
айқындалады. Айқынның , Дидар тв қосымшасының төңірегінде ғана
қарастылылып қоймайды. Түрлі қосымшаларды социолгиялық зерттеудер арқылы
қарастырып, оларға жеке сызба - нұсқа жасалады.
Зерттеу жұмысының мақсатымен міндеттері.Зерттеп отырған жұмыстың
мақсаты мен міндеттері – телебағдарламаларды насихаттау үшін баспа сөздің
қызметі. Баспа сөздің оқырмандарына телебағдарламаларды таныстыруға
бағытталға бағдарды анықтау. Баспа сөз арқылы оқырман қауымға телебағдарды
оқытудың қаншалықты маңызды екендігін, насихаттаудың қандай дәрежеде
керектігін түсіндіруге тырысамыз.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеліп жатқан жұмысты социологиялық,
әлеуметтік тұрғыдан қарастырып, телебағдарламаларды насхаттайтын газет
қосымшаларына мониторинг жасаймын. Сызба-нұсқаларды кеңнен пайдалана
отырып салыстырмалы зертеуді пайдаланамын. БАҚ –дағы ақпарат көздеріне өз
көз қарасымды білдіре отырып, зерттеліп жатқан объектіні бейнесі жасалады.
Дидар тв газат қосымшасының телебағдарламаларды насихаттаудағы рөлін
ашу үшін осы газеттің редакторымен атақты қоғам қайраткерлерінің және
тележұлдыздармен сұхпат түрінде әңгімелесу пайдаланылады. Яғни осы
қосымшаға халық қалаулыларының көз қарасы оның қиығымен қарауға болады.
Газет қосымшаларында көтерілген қоғамдық проблемаларға баға бере отырып,
оларда жіберілген қателіктермен кемшіл тұстары зерделенеді. Зерттеліп
жатқан объектінің өтімді тұстарын ашып, жаңашыл көз қараста қарап игеру
әдістемелеріне көз жүгіртеміз. газет қосымшалары қалай басталады, қалай
беттеледі және шығарылады? Осы жағыда айтылады. Бүгінгі таңға деиін
санымен тираж жайлы толық ақпарат беріледі. Осы ақпараттардың көмегімен
газет қосымшасына деген халық сұранысын анықтауға болады. Яки экономика
тұрғысынана алғанда кіріс-шығыстың көрсеткіші, табыстық пайызы т.б.
есептелінеді.
Зерттеудің дерек көздері. Телебағдарламаларды насихаттауда газет
қосымшасының рөлін зерттеу жұмысында теледидарға қатысты кітап
–оқулықтарда оқи отырып, зерттеуге керекті кітаптар алынды Көгілдір экран
құпиясы (Қ. Тұрсынов), Барманқұлотың Телевидение власть и деньги
кітаптары менің диплом жұмысымның идеясын қалыптыруға негіз болды. Айқын
республикалық газетінің шығу тарихы жайлы деректер, ең алғашқы санынан
бастап, бүгінгі күнге дейінгі саны жинақталған газет тігіндісінен
теледидар, әлемдік аренадағы телетуындылар мен тележобаларға қатысты
мақалалар алынды Әлем телевидинесінің актуалді проблемаларын көтеретін
көлемді мақаладан өзімізге керекті фактілерді алдық.
Айқын және Лидергазеттерімен Хабар агенттігімен бірлесіп жасаған
жобаларының құдатымен таныса отырып, негізгі мақсатын анықтадым. Осы
құжатта айтылған талаптардың іс жүзінде атқарылып жапқан миханизм
бақыладым. Айқын газетінде өндірістік тәжірибеде алынған әсерімді
пайдалана білдім. Айқын газетіндегі жүзі жарқын, жұлдызы биік
журналистерден алған журналистік этика мен мол тәжірибиенің септігі тиді
деп ойлаймын. Себебі, мен біріншіден фактінің нақтыәрі шыншыл етіп алуды
үйренген болатынмын. Осы өндірістік - тәжірибиеде жинақтаған Айқын
газетіне қатысты материалдарды мейлінше қолдандым. Диплом жұмысының
тақрыбын Айқын газетіне байланысты алуыма себеп болған осы өндірістік
тәжірибиедегі алған әсерім еді. Диплом жұмысына тек кітап, газет
тілігінділері ғана емес, социологиялық зерттеу институттарының берген
мәліметтері, әлеуметтік зерттеу орталықтарының мәліменттері, БАҚ –ның
ақпарапттары, және интернет сайттарындағы маңызды жаңалықтарда
кіріктірілді. Интернеттегі БАҚ-тан жаңалықтарынан алған мәліметтер
пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық маңызымен практикалық мәні. Зерттеу жұмысы
теориялық маңызды жағынана өте күрделі емес, адамға тартымды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары.
- газет бетінде еліміздің өзекті проблемалары көрініс тапқан.
- Телевизия саласына қатысты түрлі тақырыптар газет материалдарының
өзіндік өткір тілімен айшықты етеп жазылуы.
- БАҚ –ның ақпараттарату кеңістігінде Айқын, Лидер және
телевизиялық Дидар қосымшасының қосқан үлесі.
Зерттеудің құралымы: Диплом жұмысы – тақырыптан, кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының тақырыбы: Айқын газетінің телевизиялықДидар тв
қосымшасы деп аталады
I тарау
Айқын газетіндегі Дидар қосымшасының рөлі
Көгілдір экраннан беріліп жатқан көптеген бағдарламалардың газеттік
нұсқасы бар. Мысалыға алар болсақ Хабар телеарнасының Бармысың бауырым
бағдарламасының Айқын республикалық газетіндегі Дидар қосымшасындағы
нұсқасы. Жди меня бағдарламасының Литер газетіндегі нұсқасы т.б.
Қазіргі кезде телебағдарламалар ғана емес, тележарнамалар,
телесұхбаттар, теле интервюлер халыққа кеңінен таралу үшін газет бетіне
жарияланып жүр. Өзіміздің Түркістан қаласындағы Тұран-Түркістан
телеарнасындағы жарнамадан бастап сұхбатқа дейін Тұран жарнама газетінде
жарияланады емес пе?
Дидар TV газет қосымшасының редакторы Мақсат Әділханов
Телебағдарламалардың нұсқасын жасап, олардың кеңірек насихатталуын мақсат
етіп отыр. Бармысың бауырым бағдарламасын жақынын жоғалтқан жандар үзбей
көретіні шындық. Сондықтан осы бағдарламаның газет нұсқасында халық таласып
оқитыны белгілі. Бармысың бауырым газеттік нұсқасын құрылымы – тақырыпта,
алғы сөзден, мәтіннен, суреттерден тұрады. Соңында P.S.-пен редакцияның
мекен-жайы берілген.
Айқын газеті мен Литер газетінің шығармашылық ұжымы қашанда озық
телебағдарламаны насихаттап келеді. Сондықтан болар халық осы ұжымның
шығармашылығына тәнті болуда.
Елде жүргізіліп жатқан реформаларды қолдауға БАҚ арқылы қосқан үлкен
үлесін ескере отырып, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентінің
бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы сыйлықтарын беру және гранттарын
тапсыру жөніндегі қоғамдық қосымшаның ұсынысы жасалған болатын. Осы
комиссияның ұсынғаны бойынша Қазақстан Республикасының сыйлықтарын Айқын
және Литер күнделікті қоғамдық-саяси газеттерінін шығармашылық ұжымына
берілді. Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде белді орынға ие болған
Республикалық күнделікті басылымның жаңа фарматын құрғандарды құр алақан
қалдырмады. Шаштайұлы Жұмабайға Қазақстан телеарнасының авторы әрі
жүргізушісі, қазақ зиялы өкілдерінің тұтастай қатарының өмірі мен қызметі
туралы тарихи шындықты жаңғыртуға бағытталған публицистикалық бағдарламалар
циклі үшін Қ.Р. Президентінің арнаулы сыйлығы берілді. Сондай-ақ
Казакстанская правда республикалық газетінің Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша меншікті тілшісі Добрата Любовь Дмитриевнаға, өңірде жүргізіліп
жатқан экономикалық және әлеуметтік реформалар барысын кеңінен жариялағаны
үшін Қазақстан Республикасының грантына ие болды. Саухат Жұмагүл
Берденқызының Астана журналының бас редакторы бола отырып, Астананың
жағымды бейнесін қалыптастыруға қосқан үлесі үшін Қ.Р. Президентінің гранты
берілді. Осы тектес Төлепберген Мейрамбекке Егемен Қазақстан
республикалық газетінің шолушысы, мемлекеттік пен азаматтық қоғам
институттарының даму мәселелеріне арналған публицистикалық материалдар
циклі үшін. [1].
Надежда өңірлік қоғамдық-саяси газетінің шығармашылық ұжымына
(Батыс Қазақстан облысы) Жеңістің 60 жылдығына орай Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы қазақстандықтардың ерліктеріне арналған мақалалар циклі үшін,
Қ.Р. гранты тағайындалған [2].
Неліктен Президент сыйлығын Айқын және Литер газеттері ұжымына
бұйырды? Осы сұраққа төмендегідей жауап қайыруды жөн санадық.
Ақпарат алтыннан да бағалы болып келетіні сөзсіз шындық. Нарық
заманында әділ де, әбжіл ақпаратты алдымен жеткізген БАҚ-тың абыройы асқақ.
Олай болса, Жаңалықты бірінші біліңіз! Осындай ұстанымды ұстанған
Айқын мен Литер нарыққа төтеп бермек. Мақсаты – қысқа әрі нұсқа, әділ
де, әбжіл ақпарат тарату.Ел басы Нұрсұлтан Назарбаевтің маусымның 29 күнгі
өкімімен Айқын және Литер газеттері Қазақстан ақпараттық кеңістігінде
белді орынға ие күнделікті басылымның жаңа фарматын құрғандары үшін
бұқаралық ақпарат құралдары арасында Президент сыйлығына ие болды. [3]
Демек осыған қарап отырып, Айқын газетінің ақпарат таратуда жаңа
фарматы бар екеніне көз жеткізу қиын емес. Дидар газет қосымшасы арқылы
атқарылатын фарматты жоғары бағалауының сыры тереңде жатыр. Дидар
қосымшасы арқылы төңіректегі ғана проблемалар көтеріліп қана қоймайды. Әлем
теледидарының актуалдық мәселелерімен маңызды оқиғалар айтылады. Дидар
деп аталатын қосымшаның жаңа фарматы мен формасы үшін берілуінің өзі
Айқын мен Литерді өзгеге ұқсамайтын өзіндік бет-бейнесімен келіп
жаңашыл, тың жобаның тиімділігін іс жүзінде дәлелдей алғандығын айғақтайды.
Қазақстан ақпарат кеңістігіндегі жаңа леп ретінде таңылған бұл жоба несімен
ерекшеленеді?
Біріншіден, жұртқа ұсынылған ақпарат қызыл сөз, қызба ой, (эмоция),
қырқай ақылгөйсуден ада.
Екіншіден, біреудің сойылын сойып, қолшоқпарына айналып, ақиқат пен
ақпаратты бұрмалауда және біржақтылықтан аулақ.
Үшіншіден, ел ішінде әлемде бүгін дәл осы сәтте болып жатқан саяси,
экономикалық, мәдени т.б. оқиғаларға байланысты сол күні, сол сәтте
беделді, дуалы ауыз саясаткерлер мен экономистердің, білікті мамандардың
пікірін жинақтап беріп, қоғамдық пікірге қозғау салып отыратын ширақ.
Қоғамдық пікірді қалыптастыруға тікелей әсер ете отырып, P.R.-ді құру. Бұл
дегеніміз ақпараттар ағымына шабыт бітіріп еркін сөзге бостандық беру.
Төртіншіден, биліктің немесе қожайынның басқан-тұрған ізімен тізбелеп
мақала беру ауыртпалығынан ада, тәуелсіз әрі аптасына бес рет жиілікпен
шығарылатын әбжіл газет болғандықтан, 8-12 көлемде Айқын мен Литер
оқырманды баурап алатын сан түрлі қызық тақырыпты қамтумен ерекшеленеді.
Бесіншіден, және ең бастысы Айқын мен Литер ұстанымы – Айқын
ақпарат тарату оқырманға біреудің немесе өзінің пікірін таңу емес.
Қазақстан ақпарат кеңістігіне өркениет өлшеміне тән өзгешелеп әкелген
жаңа жобаның ерекше назарға іліккеніне қуанышымызды білдіреміз.
Ерен еңбекті ел қашан да қадір тұтып, өз бағасын берері сөзсіз.
Айқын мен Литердің шығармашылық бірлесігіне тынымсыз еңбекқорлығына,
өткірлігі мен батылдығына ел риза болды. Осы ұжымды мәжіліс төрағасы Орал
Мұхамеджанов жеңісімен құтықтады. Бұл өткен жылдың маусым айының 29 күні
болған тарихи оқиғаның бірі еді. Орал Мұхамеджанов БАҚ өкілдерінің
мерекелерімен құтықтай отырып, Парламенттің заң шығару қызметін
насихаттауға қосқан үлесі үшін бір қатар журналистерді мәжіліс төрағасының
Алғыс хаты табыс етілді. Солардың қатарында Парламент жұмысын көтеруде әділ
де шынайы әрі өткір пікірлерге құралған мақалалары мен көзге түскен Айқын
газетінің Астанадағы меншікті тілшісі Айқан Шәріповпен және фототілшісі
Советпек Мағзұмов Мәжіліс төрағасының арнайы сыйлығына ие блды. Осындай
беделі асқақ, абыройы айбынды газет ұжымының шығар биігі әлі де алда
екендігі айқын.[4]
Алматы қаласында Хабар агенттігінің бұрынғы директоры, марқұм Жанар
Әбділдина еске алуға арналған жас журналистердің арасындағы Жастар Жанары
байқауы жылдағыдай өз мәресіне жетті. Биыл шығармашылық сайысқа 40 шығарма
өткізіліпті. Оларды жеке құрылған комиссия мүшелері іріктеуден өткізеді.
Осы қырық шығарманың 19 қазылар алқасының қарауына ұсынылған екен.
Нәтижесіне қарағанда үміті үлбіреген, теледидар мен тікелей эфир құдіретін
жаны сүйетін, қыл қаламның шебері болуды аңсайтын жастар көп екені белгілі
болып шыға келді. Соның ішінде бірінші орынды Алматыда ЖОО-ның студенті
Анар Әлімбаева мен Айжан Омар өзара бөлісті.
Жастардың журналистика саласына деген қызығушылығы күн санап артып
жатқаны белгілі. Сол себепті жас таланттың шеберлігін шыңдап, талантын
ұштау орта буын ағалардың басты міндеті.
Жастар Жанары байқауы арқылы елге елеусіз жүрген талантты
журналистердің шығармашылығын көпке көтереді. Оған бүкіл республиканың
жастары атсалысады. [5]
HIT-TV телеарнасы екі жаңа жобаның тұсауын кесті. Хит-продакшэн
студноз пен Хит ивэнтс продюсерлік орталықтары бұдан былай жас
орындаушылардың талантын ашуға жағдай туғызбақшы.
Осындай қоғамда болып жатқан оқиғаларды Айқынның Дидар қосымша
газеті бос жібермейді. Мәселен, Жастар Жанары байқауының конкурсының
талаптары мен міндеттерін, тақырыбы мен мазмұнын жариялады. Яғни жастардың
құлағына жетіп, осы байқауға қатысуға шақырады. Қорытынды жаңалығын көлемді
мақала ретінде жариялады. Бұл дегеніңіз Айқынның жастар арасында
шығармашылықтың шарықтауына, жігердің күшейіп, талаптың қанатына шабыт
тудыруына үлкен күш салады.
Дидар қашанда тілге, дінге, дәстүрге жанашырлық танытып, отанға
деген сүйіспеншілік сезімін білдіріп отырады. Осы жайлы көптеген мақалалар
мен әңгімелер жариялады. Мысалы, Алма-TV мемлекеттік тілге қарсы ма?
деген тақырыбында Алма-TV-ді сынға ала отырып, тілді бұрмалаушылығы мен
сөйлеу мәдениетінің төмендігін ашып айтады. Жұмысын тоқтатып тастаған
телеарнаның экран беліне жазылған ұзын-қысқасы екі сөйлемдегі қатені
шығарып, оған үлкен грамматикалық тұрғыдан сын айтып, өзінің көз қарасын
бірдіреді. Осындай тағы да Ресей толқынындағы жалғыз қазақша бағдарламаға
демеуші қажет мақаласында айына екі рет-ақ эфирге шығатын Туған жер
бағдарламсына қол ұшын созар жанның жоқтығын айтады. ЗаУралье өңіріндегі
қазақтар тапжылмай көретін бұл бағдарлама не бәрі 17 минутта алады екен.
Демеушілікке шақыратын бұл мақала Гүлмира Тасболатованың авторлығында
жазылған.[6]
Дидар жаңалықтары мен оқиғаларды жылдам әрі тез тарататын БАҚ болып
саналады. Олай дейтініміздің себеді көп. Өзі таратып жатқан ақпаратты
зерттеп көру арқылы осы сұраққа жауап іздеу қиын емес. Басқа газет-
журналдар секілді ақпаратты кешіктіріп, тіпті олардан соң жарияламайды.
Бүгінгі жаңалықты таратады, тіпті келер күнді де болжай біледі. Мұны
Қазақстан – Меккені тамашалайды деп сүйінші сұрай отырып, жазған
мақаласынан-ақ байқауға болады. Сол секілді Березовский телеарнаны сотқа
береді, Телемаман тіліндегі варваризмдерден қалай құтылады екенбіз?,
Халықаралық журналистика қазақ тілінде сөйлей ме?, Құс қайтару деген
атпен әдемі бір кеш жасамақпыз, Анимация тұңғыштары сандық жүйеге көше
бастады?, Ресей қазақтары ана тілінде хабар аңсайды?, Ерлерге арналған
телепрнаны қазақстандықтар көре алды, Осы жылда не болады? т.б. көптеген
мақалалар жарияланған. Осыған қарап-ақ газеттік тарихқа терең мән беріп,
келешекті болжай алатынына көзіміз жетеді. [7]
Дидардың қоғамға берер әсері мен ерекшелігі зор. Дидар әрі
информация, әрі – эмоция. Олай дейтін себебіміз – онда журналистердің
көзқарасы мен ішкі сезімі беріледі. Тақырыпты тауып әрі орынды қоя біледі.
Шеберлік айқын байқалады. Өзге бақ секілді бір сүйекті кеміріп отырудан
аулақ. Ауылдағы ағайындардың проблемасынан бастап, әлемдік проблемаларды
көтереді.
Дидар көтерген проблемалар актуальді, маңызды әрі көлемді. Тырнақ
астынан кір іздеп, түртініктеп кетпейді. Мәселенің шешу жолдарын
қарастырады. Өз пікірін халыққа ұсынады. Дидардың дизайны қарапайым
үлгіде болғанымен түрлі-түсті етіп үйлестіруі өте сәтті шыққан.
Суреттің орналасуы орынды және анық басылып шығарылған. Тақырыбына сай
суреттер алынған. Беттің әзілдеріне сай суреттер де бар. Ең ерекшелігі –
коорикатураның болуында. Коорикатураға қарап түрлі ой түюге болады. Және
сол коорекатура арқылы сол газеттің санындағы идеяны да аңғаруға болады.
Жалпы газет коорекатурасы мен ішкі идеясы қаттасып жатады.
Жаңалыққа жаны құмар пенделер адам жанына керекті дүниелерді
күнделікті өмірінің бір бөлшегіне айналдыруда. Солардың бәрінен де дерлік
шоқтығы биік әрі ғасыр жаңалығы аталған – теледидар.
Теледидар дыбыс пен көріністі алмастыра отырып, коммуникацияның мол
мүмкіндігіне ие. Оқиға өтіп жатқан ортадан тікелей хабарлама бере отырып,
теледидар газет пен радиоға қарағанда көрермендердің қатысушылар
әсерінде қалыптастырады. Жекелік қатынас әсері телевизиялық
коммуникацияны даралық қатынас түріне жақындастырады. Көрермен теледидарды
бір мезгілде миллиондаған адамның көретіндігін және телеэкрандағы
хабарламаның соларға қаратыла айтылатындығын сезінеді.
Жалпы коммуникация барлығында да жанама түрде болады. Ол хабарды
беруші мен оны қабылдаушы арасында белгілі бір кеңістік немесе уақытша
аралық бар деген сөз. Кино мен баспасөзде аралық – уақытша кеңістік. Ал,
теледидар мен радиода тікелей эфир кезінде ғана аралық кеңістік сақталады.
Теледидар өз көрермендерінің көз алдындағы олармен тікелей байланысқа шыға
отырып, екі жақты байланыс орнатады. Қабылдаудың осындай түрі
телекоммуникацияда диалогтық байланыс, ол өз кезегінде көрерменнің сенім
және оған қатысу мүмкіндігін туындатады.
Өлең бе, драма ма, картина ма, ән бе, симфония ма, бәрібір, - дейді
Л.Толстой, - әйтеуір нағыз көркем шығарманың мән-мағынасына зиян келтірмей
небір шумағын, небір көрінісін, небір фигурасын небір тактісін өз орнынан
алып, басқа жерге қоюға болмайды.[7].
Демек, композиция сценаридің өн бойында іштей бір-бірімен етене
байланысқан жүйелікті сақтау болып шығады екен. (Телевизия) Композиция
(латынша – composito құрастыру, қиыстыру, байланыстыру) немесе шығарманың
құрылымы оның жекелеген бөліктерінің бір арнаға тоғысуы. Композиция
сценарийде автордың көзқарасын айқындап, факті мен оқиғаның ішкі сырының
терең байланысын ашады. Басты және қызғылықты жанама ойлар тоғыса келіп,
олар бір-біріне бағына отырып, сөз тіркестерін туындатады. Теледидар жұмысы
техникалық қиындықтармен байланыстылығына орай композиция ол мүмкіндіктерді
игеруде авторға көмекке келеді.[7,1]
Экрандық хабарлама – ақпараттық, ойлы эмоционалдық және өзге де
құрылымдарды біріктіруге ықпал ете отырып, олардың көрерменге әсер
етушілігіне және ойлары мен сезіміне жаңашылдықтың енуіне жол ашады.
Сценарий бас-аяғы жұмырлана, шымырлана келе, көрерменнің жан дүниесіне
жылылық себеді. Хабардың өн бойындағы сыртқы түр мен, ішкі сезім сырлары
бір-бірімен байланыста өрбиді. Осы кезеңде, жүргізуші ойы да ешбір
байланыста қиюласып, композициялық тұтастықты сақтауы қажет. Сюжет пен
композиция бір арнаға тұтаса келіп, жымдаса бірігуі тиіс.
Теледидардағы журналистерге факті ауадай қажет, өйткені, ол сюжет,
репортаж яки әңгіме болсын, бәріне де дәлелді зат. Фактінің қажеттілігі
оның қарсы ой туындатуында. Хабардың өн бойында фактіні орнымен пайдалана
білу керек. Қандай жағдайда да одан әлдебір жайларды алып, қосуға болмайды.
Факті бүтін, өзгеріссіз қалпында сценарийге енуге тісті.[7,2]
Сондықтан да болар қазіргі кезде газет-журналдар телефизиямен бірлесе
отырып, көптеген түрлі жобаларды іске асыруда. Мәселен, Айқын газеті мен
Хабар агенттігінің Бармысың бауырым атты бірлескен жобасы болып
табылатын бұл хабардың таралу ауқымы да әжептеуір ұлғайып қалған. Олай
деуім себебі, аталмыш бағдарламаны тек қана Қазақстандықтар ған емес, көрші
шетелдегі қандас-бауырларымызда оқып-тамашалайды. Осының арқасында көптеген
туған-туыстар, бауырлар, достар бір-бірімен қауышып қуанышқа кенелуде.Әр
аптаның жексенбісінде сағат 13-00 де болатын Бармысың бауырым Қ.Досжанның
жүргізуінде (С.Пономоренько Хабар арнасынан көрсетілсе, мұның газеттегі
нұсқасы әр аптаның бейсенбілік санында Айқын газетінің Дидар
қосымшасында шығарылып отырады. Бұл жобаның мақсаты Экраннан бағдарламаны
көре алмай, қалыс қалған көрерменнің газет бетінен оқып-білуі). Міне екі
жақты жұмыс атқарудың нәтижесінде көптеген ауқымды істер атқарылып,
бөлінуде. Енді аз-маз хабардың қалай жұмыс атқаратындығы жөнінде айта
кетейік.
Негізінен бұл телехабар Айқынның Дидар қосымшасында Сені іздеймін
атты айдармен жарияланады. Онда іздеуге жазған хаттардың мәтіндері
толығымен жарияланып, оған қоса суреттері де беріледі. Егер мәтіндерге
біршама назар аударар болсақ, олардың көбісі бауырым ашаршылық жылдары
мынадай балалар үйіне тапсырылып еді десе, екіншіден көз жазып қалған едік
деп ағына жарылады. Бұлардың арасында ескі достарын іздегендер, ажырасып
жараса алмаған жұптардың балаларын іздейтіндіктерін айтып хат жолдайтындар
да мыңнан асып жығылады. Мәселен, мына хат Ақтөбе қаласынан жолданған.Хатта
Қоспановтар отбасының әкесінің туған-туыстарын іздейтіндігі, Қоспано
Жасұланның 1965 жылы Батыс Қазақстан облысында дүниеге келіп, балалар
үйінде тәрбиеленгендігі, енді оның ұл-қыздары әкесінің туған-туыстарын
білгісі келетіндігі жөнінде жазылған. Енді бірі досын, бірісі әкесін,
анасын, ата-әжесін, бауырын, ұлын айта берсек көп. Міне осы тәріздес
хаттарды оқыған көрермен, хат мазмұнында айтылған кейіпкерлерді таныған
жағдайда редакцияға қоңырау шалып немесе хат жолдауы арқылы мәлімет бере
алады. Бұған, беттің төменгі жағында арнайы қара жазумен редация мекен-
жайы, телефон номері жазылған. Дәл осындай хат жолдаулар мен үн қатқан
тұлғалардың арқасында көптеген жандардың қуанышқа кенелуіне септігі тиіп
жатқандығын көрермендердің хат жазып, хабарласуымен ғана бітетін жұмыс
емес. Телехабарда арнайы осы жұмыспен айналысатын топ құрылған. Олар
атқаруға тиісті жұмыстарды істеп, қажет болған жағдайда арнайы мамандармен
кездесіп, кеңес алып барып одан әрі жалғастыра береді. Яғни арнайы
редакциялық топ барлық жұмыстарды істейді. Ал мұнда ой қозғалысқа түсіп,
хабарды, келіп түскен хаттар талқылауға түседі. Жоспарлар мен проблемалар
сараланып, ақыл-ой үстемдік алады. Сонда ғана өнімді жұмыс істеуге,
ақпараттар, фактілер,ойлар, идеялар араласуға мүмкіндіктуындайды. Бұл топты
продюссер мен режисер іздеуші топтар, жүргізушілер арасында қызу жұмыс
басталады. Олар табылған фактілерді екшеп алып, қандай жолдармен іздестіру
керектігі жайында ақылдасып, шешім қабылдайды. Сондай-ақ келіп түскен
фактілердің растығын,айқындағаннан кейінбарып, зерттеуге кіріседі. Егер
олар іздеген адамын тапқаннан кейін оған мән-жайды түпкілікті түсіндіріп
өтіп, бағдарламаға қатысуына жағдай жасайды. Мұндай іздеу шаралары телефон
арқылы да жүзеге асады. Мысалы, қолға тиген мәліметке сүйене отырып,
қажетті адамдармен, өз ісінің мамандарымен байланысқа шығады. Басты мақсат
– ізденуші тұлғаның хатта көрсетілген мекен-жайына бару, оның туғандары
болса, олармен кездесіп, тілдесу, оның таныстары, көрген білетіндерінің
бәрінен ол жайлы нақты мәлімет жинақтау. Ал егер табылмаған жағдайларда
архивтерден іздейді.
Міне, теледидардағы 1 сағаттық бір ғана бағдарламаның өзі қаншама
ойдың жұмсалуын, ізденудің, еңбек етіп, тер төгуді қажет етеді. Мынадай
ізденудің сатыларынан кейін сапалы телехабар болмаса бағдарламалар дүниеге
келеді. Келеді де, көрерменнің жүрегіне жетеді. Мүмкін осыдан болар,
адамзаттың көбі өзі көргісі, естігісі, білгісі келетін дүниелердің бәрін
телевизия арқылы алғысы келеді. Өйткені теледидар әлемдегі өмірдің құрама
көріністерімен көрермен сыр түйіндеп, көңіл-күйі қосыла өріліп жатады. Осы
шақта кейіпкер жан дүниесімен бірге қуанып,қиналысқа қатар түседі. Бұған
бір ғана Хабар арнасынан берілетін Бармысың бауырым телехабары дәлел бола
алады.
Сонымен теледидар көріп отырған адам жан сезімінің әдеттегі өзіне
бағынышты әдетінен арылып, бас билігінен ажырай бастайды. Бұл сиқырлы
қорапшаның кереметтілігі әлі де болса адамзат баласына ашылмаған
сырларында . Көз алдыңда дөңгеленген төрткүл дүние. Қарайсың да
тайынбайсың, ынтығасын, ықыласың ауып, қосыла ересің. Ол күн сайын, ай-
сайына кіріс әкеледі. Көңіл-күйінді астан-кестен дауылды күйге келтіріп,
тұтқындап жібермейді. Сиқырлы әлемнің құдірет күші жетсе жіпсіз матап
қойғандай. Күйбең қам-қарекеттен құтылып тәтті қиялға шомып мамыражай
тіршілік әлеміне енесің. Қиял дүниесінде балаша мәз болып, әлемді ойша
шоласың! Экраннан өтіп жатқан өмір көріністеріне ынтыға ден қоясың,
осындайда оның аяқталмауын, әсемдік пен әдемілік әлеміне ене бергің
келетініңді қайтерсің! Экран алдындағы бақытты сәттеріңнің түгесілмес
шақтарына ауысасың!
Бұл тұста айта кететін бір жайт – телевизиядан көрсетілетін
бағдарламалардың аудитория жүрегінен орын алуына ең көп үлес қосатын тұлға
редактор болып табылады. Ол өзінің бар қабілет- қарымын, күш-қуатын
жұмсаумен, оны көрермен жан-жүрегін жаулап алатындай сиқырлы өнер әлеміне
айналдырады. Онсыз көрерменді ойландыру, толғандыру, толғанту, үлкен
тебіреніске келтіру мүмкін де емес. Өйткені, өнер дегеніңіз – үнемі дамуда,
өзгеруде, жаңаруда. Ал осы бір құпиялы әрекеттердің бастау бұлағында – ой,
сана, түйсік тұрады. Адамның ең басты қабілеті – ой, ойлану. Барлық әрекет-
істердің, шешімі – ұлғары ойлардың басы – бастауы да осы ойдан, ойланудан
туады. Ойлану – адамның ең жоғарғы табиғи қасиеті, мидың атқаратын қызметі.
Генетиктер адамның барлық қасиет-сипаттарының сексен проценті өзімен бірге
туып, туа пайда болады, - дейді.[7,3]
Шын мәнінде, теледидар хабарларының өн бойындағы ең құнды қасиеті –
оның идеялық-әлеуметтік мән-мағынасында, салмағында жатыр. Өмірдегі қандай
да бір өзектіжағдайлар болмасын, жүрек туралы әбу Насыр әл-Фараби (870-950)
жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми
келеді, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес, екінші, өйкені ол барлық басқа
мүшелерді билейтін болса, оның өзін жүрек билейді. Мүшелердің ішінде тұңғыш
рет жүрек пайда болды, бұдан кейін ми-десе бұл пікірді Ибн-Сина да (980-
1087) Жүрек бүгінгі бастама болып табылады, одан миға күш барады,-деп
қостайды.[7,4]
Осы эмоция туғызғандай жайттың бәрін алдымен жүрек қабылдап, содан
кейін ғана адамның басқа мүшелерінің іс-әрекетте көшетіні анық. Ал оларды
жетілдіретін, ұштап нығайтатын – қоғам, адамның өскен ортасы, көрген өмір
тәжірибесі. Ойды маздаған от десек, оның отыны – білім деп санаймыз.
Оқымаған адам ойлана да алмайды,-деген Стендаль.Оқу құпиялы терең ғылым.
Сырына қанығу, тұщыну, ондағы жағдайларға ой тоқтату, соларды ақыл тізесіне
салу. Жер аралап, ел көру, кинофильмдер мен телехабарларды, спектакльдерді
іріктеп, таңдап қарау, өмірдін басқа салаларынан да хабардар болу, оларға
өз биіктігінен баға беру.
Тарихта қандай оқиғалардың болғанын, өмірде нендей құбылыстардың бар
екенін көп білу шарт емес, алдымен қажеттісі – солардың терең сыр-
сипаттарын ұғыну, даму-өзгеру бағыттарын бағдарлау және осыларды хабар
барысында кірістіре отырып, шендестіру.
Осыдан жүз жыл бұрын еуропаша білім алдым деген адам әдебиеттегі,
бірнеше тілді және тарихты білумен ғана шектелетін. Ал, бүгін ғылымның
жетістік-табыстарын білмей тұрып, осы заман дәрежесінде ойлану мүмкін емес.
Ғылым адамның бар мәдениетінің бір бөлігіне айналады,-деп ой түйіндейді
С.П.Капица. Тек табиғаттану және техникалық ғылымдар саласында ғана жылына
бес миллион мақала жарияланып, жүз мың кітап басылады екен! Осыншама мұхит
ортасынан керек нәрсені іздеп табу қандай қиын. Бір адамның миының қабілеті
Мәскеудегі Ленин кітапханасындағы (25 миллионнан астам кітабы бар) дерек
мағлұматты түгелімен қабылдап алуға, сыйғызуға жетеді. Амал не, бірақ адам
миының сол ғажап қабілетін, шексіз мүмкіндігінің болмашы ғана, бүкіл өмірі
ішінде 4-5 процентін ғана жұмсайды, пайдаланады. Ми ешқашанда сарқылмайды,
шаршамайды, тек оған жұмыс істетуге адамның еркі, жігері, күші жете
бермейді.[7,5]
Бізде көп хабарлардың кейіпкерлердің мұқшия ойлану, білім, дүние
танымын кеңейту үстінде көріне бермейді. Әрекет қимыл, іс деген әуелі
ойланудан басталмайды ма? Ойлану, ой туғызу - жинаған білімді өткен өмір
тәжірибесінің отымен, қызуымен қорыту. Ол қандай көрнекті болса, сөз де
сондай болатыны айқындалған, дәлелденген шындық. Ойы тереңнің сезімі
тілегей, сезімі тереңнің ойы телегей! Бір басына парасат пен пайым қатар
қонақтаған өз заманының ірі тұлғаларының бірі марқұм Сағат Әшімбаевта
сиқырлы сөз өнеріне терең мән берген. Өзі жүргізген хабарларының астарында
сөз бен ойдың жымдасуы, көз ілеспен жылдамдықпен алдыңнан жамырай қолдап,
өз тылсымына еріксіз тарта жөнелетін - дейді Е.Тұрсынов. Ал, Сағат
Әшімбаев ағамыз сөз жайында: Дүбірлі дүниеде сөзден мәңгілік, сөз
мәнісінен құдіретті еш нәрсе жоқ. Бәрі де сөзден басталып, бәрі де сөзбен
аяқталады. Жарым сөзге жарты әлемнің тағдыры сиып кетеді. Сөз сан ғасырға
жетеді. Сөзден от шығып, сөзге оқ та тоқтайды. Адамзаттың тарихы да сөзбен
самдалып, адамзаттың тағылымы да сөзімен көрінеді. Асыл мен масылдың
айырмасы да, жақсы мен жасықтың айырмасы да адамның бір ауыз сөзінен
танылады. Сөзінің дәмі жоқтың, ойының нәрі де жоқ. Сөзі олақтың – ойы
шолақ. Сөздің нарқын білу - өмірдің парқын пайымдауға жетелейді. Сөзі
тереңнің – ойы телегей - деп қалдырған.
Теледидар төрінде қара сөздің құдіретіне айрықша мән берген. Өйткені
қандай да болмасын, әрбір хабар дәл осы сөздің құдіреті арқылы көрерменнің
жүрегінен жол табады. Тосын тың оқиғалар бір-бірінен тарамдала,
тармақтанып, өрбіп жатса, оның көрерменді бей-жай қалдырмасы анық.
Теледидар бетіндегі хабарлардың ой-дүниеңе қозғау салмай, шөліңді қандырмай
жатуы да не тілінде, не көтерген мәселесінде ізденіс пен жылт еткен
жаңалықтың жоқтығы. Осының бәрі де ізденістен – іркілістің, жаңалықтан
еліктеудің үстемдік алып, теледидардағы өткір публицистикалық, хабарлардың
жай хабарлар тасқынына айналғандығында. Интеллектуалдың ағымдылығы алысты
болжап, көкжиекке көз тіккен. Адам атты улы есімнің қуанышы мен күйінішін,
сүйініші мен қайғы мұңын, әректтері мен арпалысын, қысқасы күнделікті қым-
қуыт дүниеге толы, сан-салалы өміріне терең үңіле, қаза зерттеп, асылы мен
ақығын көре біліп, соны жарқырата көрсетуде суреткердің таланты мен
талғамына байланысты. Осы үшін тек көрегенділік жеткіліксіз, соған қоса мол
білім мен пайымды парасат, әрбір сөздің парқы мен қасиетін қадірлей білер
зерделік жүректерге қатар қонақтауы шарт. Ой дүниесін уақыт рухына сай
бейімдей алған, сол жолдағы ізденісі жұмбақ сырлар шешімін тапқан, адам жан
дүниесіндегі сырын да сыршыл құбылыстарды көре біліп, жетік сезінетін
тележурналис қана замана биіктігімен қатар , қонақтаған ойлы да көсем
дүниелерді көрермендеріне моларта ұсынары жоқ.
Бұқаралық ақпарат құралдары қоғамда орын алып жат жайттардың
негізгісін саралап, халыққа ұсынатын болғандықтан, олардың жұмысының
қаншалықты маңызға ие екендігін аңғаруға болады. Телеарнадан жасалып
шығатын әрбір телехабар журналистің кәсіби шеберлігін қажет етеді. Мен
айтып өткен Хабар телеарнасындағы Бармысың бауырым Хабарды осындай
білікті журналистердің туындысы. Құрамында 19 (он тоғыз) маманның жұмыс
жасауы арқасында, бұл бағдарлама көптеген қандастарымызды бір-бірімен
табыстырып, қуанышқа бөлеу үстінде. Әр хабарында бірнеше адамның табысуына
қол ұшын беріп көмектесудің өзі үлкен адамгершілікке жататындығы белгілі
емес пе? Телевизияның қоғам алдында қызмет етуі тек Бармысың бауырым
телехабары ғана шектелмейді.Өйткені Республикада қызмет жасайтын мыңнан
астам телевизиялардың әрқайсысының өзіндік орны бар. Олар жасап шығаратын
дүниелердің бәрі де қоғамға қызмет етеді. Ал қоғам үшін қызмет ету үлкен
жауапкершілікті қажет ететіні хақ. Сондықтан да болар, олар жан-
жақтылықты, ізденушілік пен төзімділікті серік еткен тұлғалар. Бұл тұста
байқалатын нәрсе қоғам үшін жұмыс жасайтын жорналшы қауымның жұмысының көп
еңбек етіп, тер төгуді керек ететіндігін байқауға болады. Алайда, қоғам
елдегі болып жатқан жаңалықтардың барлығын тек көгілдір экраннан ғана естіп
біледі десек қателесеміз. Ақпарат таратуда орын алатын тағы бір құрал, ол –
газет. Сондықтан да телевизия жайында сөз қозғағанда газет жайында айтып
өтпеу мүмкін емес. Олар бір-бірімен бөле жаратын ұғым емес. Қайта екеуі
бірін-бірі толықтырып, толыстырып отыратын нәрсе. Енді (газет) бүгінгі
баспа сөз беттерінде қандай өзекті мәселелер жазылып жү, олар шын
мәнісінде шынайы жазылуда ма? Диплом жұмысының жан жақты тьалқылауды жөн
көрдік.
ІІ Тарау
Қазақ қоғамының өзекті мәселелері Дидар қосымшасында
Айқын газетінің Дидар қосымшасында теледидар әлемімен
тележурналистика жайлы көптеген келелі мәселелерді көтерген. Жау жоқ деме,
теледидар ішінде деп аталатын мақалада Өзбекстан елі мен біздің
тележурналистиканы салыстырып, адап баласын толғандыратын ой салады. Бұдан
да бұрынғы сандарда айтылып жүргендей, Оңтүстіктегі жергілікті халықтың бар
ыньтасы – ықыласы Өзбек арналарына ауып барады. Енді сол Өзбекстан
арналарының қаншалықты дәрежеде екендігін анықтау үшін өзінше бір зерттеу
жүргізеді. Ассалом, Өзбекстон! деп басталатын Ozbekistonn (Өзбекстан)
телеарнасы өз ағамыздың басты арналарының бірі саналатыны белгілі. Мұндағы
ақпарат жаңалықтар қызметінің 80%-ы өз ана тілінде хабар таратса, 20%-ы
ағылшын және орыс тілінде хабар таратады. Осы арнадағы Ауыл өмірі,
Біздің кітапхана, Саясат әлемінде, Өмір мазмұны атты бағдарламалары
елдің тыныс-тіршілігі мен ауылдың жай-күйін баяндаса, Аталар сөзі, ақылдың
көзі, Сахна өмірі, Аналар мектебі, Сіз күткен кездесу, Мың бір
рауаят сынды бағдарламалары тәлім-тәрбиесі мол алуан тақырыпта сөз қозғап,
көрермен мен ой бөліседі. Ал ертегілер – жақсылыққа ерте білер, Алтын
тәж, Балалар дүниесі, Ойла, ізде, тап атты бағдарламалары жастарды
отан сүйгіштікке және бішлімділіктікке тәрбиелейтінін сөз етеді. Көпшілік
көрерменнің көзайымына айналған Yoslar арнасы қызығушылықтың одан әрі
оятады. Yoslar (Жастар) арнасындағы Чемпион сырлары, Бала тілі, Ол
кім, бұл не?, Жаңа күн, Олар – батыр әйелдер сынды алуан тақырыптағы
бағдарламалар көпшіліктің көңіліне шығып жүргенін айта келіп, журналист өз
пікірін өз көз қарасын былай жеткізеді. .[8]
Сонымен, өзбек арналарының шамамыз келгенше азды-көпті зерттеп
шықтық. Жергілікті халықты не үшін қызыға көретіндігін аңғардық. Сөйтсек өз
ағамыз, өзінің емес, өз ұлтының мүддесін ойлап, көбіне халыққа рухани азық
болар фильмдерімен ұлттық рухты тәрбиеленетін бейне клиптерін үздіксіз
көрсетіп отырады екен. Ал бізде ше, Бізде мұндай жетістік қайдан болсын.
Өйткені біз халықты емес, өзгенің мүддесін көп ойлаймыз. Жастарымыз да
отаншылдыққа тәрбиелеудің орнына шетелдік мардымсыз сериялдарымен мән-
мағынасы жоқ даңғаза музыкаларды үздіксіз беріп отырамыз. Сонда біздің өз
мәдениетіміз бен тіліміз қайда қалғаны? Сол саны көп сапасы жоқ
телеарналардың орнын басатын қоғамға пайдасы бар бір телеарна ашылып жатса,
кім қолдамайды дейсің? деп көңілінің кірбінін білдіреді. Арасында рухани
азықты өз ағамыздан үйренген абзал болар. Дегенмен осы іспеттес Ала
шапанды ақпараттық экспанцтя атты мақала 30номерінде жарық көрді. Бұл
мақалада өзбек ағайындарының рухани отарлауы көрсетуге тырысқан.
Бір ауданда 7 газет, 1 телеарна атты мақала жарық көрді. Еліміз
тәуелсіздік алып, БАҚ туралы заң дүниеге келісімен БАҚ-ры етегің кеңге жая
бастады. Нақтырақ айтар болсақ, бүгінгі таңда Республикада 2446 БАҚ ресми
түрде айшықталған. Оның 2223 баспасөз болса, 223 телерадио мен ақпарат
агенттіктері. БАҚ-тың 80% жеке меншік, 20% қоғамдық ассоциясиялармен саяси
партиялардың құзырында. Ал, Республикамыздың жекелеген облыстарына келер
болсақ, Оңтүстік Қазақстан облысы ақпарат кеңістігінде 2 орынды иеленеді.
Қолдағы бар дерек көздеріне қарағанда осы аймақта бұқаралық ақпарат
құралдар саны 249-дан асып жығылады. Мәселен 270 мың халқы бар бір ғана
Мақтаралы ауданында 7 газет, 1 телеарна қоғамға қызмет істеп мейлінше
ақпарат таратып келеді деп жазады.
Осыған қарап күннен күнге аудандық газеттер бой көтеріп жатқанын
аңғаруға болады. Тілге тиек ететін тағы бір мәселе, осындағы жергілікті
газеттерді таратып, сату да аса қиын емес. Өйткені газет-журналға жазылу
барысында жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз құзырындағы мекемелер
мен аудандық білім департаментіне арнайы тапсырма береді. Нәтижесінде,
Мақтаарал ауданына қарасты 117 мектеп әр жарты жыл сайын 42 мың дана (өзге
басылымдарды есептемегенде) газетке жазылып отырады. Бір қызығы 7 газеті
бар аудан орталығында баспахана жоқтығын айта отырып, басылым шығару үшін
облыс орталығы Шымкент қаласына баруға тура келетінін жазады. Яғни, осы
мақалада Мақтааралға баспахана керектігі газет шығару проблемасы екенін
ашады [9].
Гүлбаршын Айтжанбайқызының авторлығындағы "Халықаралық
журналистика тілі қазақша сөйлей ме?" деген мақаласы "Дидардың" № 97
санында шықты. Мақаланың тақырыбының өзі сұраулы сөйлеммен басталуының
сойылдай мықты себебі бар. Осы саланың басқасында жүрген мамандардың
пікірінше, қазақ журналистерін дайындау мәселесі бүгінге дейін ҚР Сыртқы
істер министрліктерінің ҚР Білім министрлігінің пұшмайынан халге түсіріп,
басын ауыртып отырған сыңайлы. Олай дейтін себебіміз, ғаламдану үрдісі өріс
алған сайын қазақ елінің бар болмысын қазақтың өз тілімен жалпақ елге
танытудың қажеттілігі барынша сезіліп жүргені белгілі. Бұл жердегі
жауапкершілік жығына түсетіні белгілі "Қазақ журналисі ғана емес, Қазақстан
журналистикасының осы жүкті көтере алатындығына да күмәніміз бар",-деп
өзінің күйінішін білдіреді. "Ресей Кеңес Одағы" күйреген сәтте-ақ алыс-
жақын шетелдерде орналасқан тілшілер қосының өзіне қаратып алып, жеті
жұрттың тілін меңгерген "Сен тұр, мен айтайын" деп тұрған кеңестік соқа
журналистердің бәрін де өздерінің жоғын жоқтатып, мұңын мұңдатып қойды
деген сөздерінен аталмыш журналистердің бағыт-бағдарының бұзылып кеткенін
ескертеді. Ал бәсекелестік қабілетті елу елдің қатарынан өзіне орын сайлап
жүрген қазақ әлі әлем алдында үш ғана емес, мүддесін де "орысшалап"
жырлауға әбден мойынсұнып кеткен сыңайлы екенін нақтылап айтып өтеді.
Шетелде тілшілер қосыны бар "Хабар" агенттігі журналистерінің өзі орыс
тілде екенін ашына айтады. Агенттік журналистерінің шетелден орыс тілінде
дайындап берген ақпаратты қазақша тәржімалаудан аспайтынын, тек аударумен
ғана шектеліп қалатынын айтады [10].
"Бізде неге қоғамдық телеарна жоқ?" деп аталатын Шолпан Құрманбайдың
мақаласында заман қажеттілігінен туындаған мәселені көтереді. Расына
келгенде, осындай телеарналар пайда болмаса әділ баға берілмейтіні сөзсіз
шындық. Осы орайда төмендегі қоғам қайраткерлерінен интервью ретінде сұқбат
жүргізеді. Тележурналист Серік Әбікеннің пікіріне сүйенсек, қазіргі кезде
телеарналар мемлекеттік және жекеменшік болып бөлінеді екен. Ал, қоғамдық
телеарна осы екеуінің арасында өмір сүруі керек. Мысалы, мемлекеттік
телеарналар билікке қырын келетін дүниелерден қашқақтайды. Сол сияқты
жекеменшік телеарналардың құрылтайшылардың мүддесіне қызмет етеді. Ал
қоғамдық телеарна ол тура орта жолмен жүреді деп түсінеді. Және Қазақстан
журналистері өзінің ерік жігерімен-ақ сол телеарнаны тікесінен тік көтеріп
кете алар деген сенімін білдіреді. "Қазақстан" ұлттық арнаның бас
продюссері Қайнар Олжай қоғамдық телеарнада жұмыс істеуге еш қарсы
еместігін, тіпті қуана қабылдайтынын айтады. Бірақ қоғамдық телеарна құру
үшін ең алдымен жұмыс істеу үшін заңның аясы қалыптасу керек. Бірақ
өкініштісі ондай заң аясы бізде жоқ. "Қалай қаржыландыру қажет" деген
сұраққа жауап беру өте қиын екендігін айтады. Қазақстан Журналистер
одағының төрағасы Сетқазы Матаев "Қоғамдық телеарна жасау үшін ең алдымен
заң керек. Оны қаржыландырудың тәуелсіз механизмін ойлап табуға тиіспіз.
Мысалы Туркияда электр қуатынан түсетін пайданың 2 пайызы ТРТ деп аталады"
дей отырып, екі елдің қоғамдық телеарналарына мониторинг жасап өтеді.
Жоғарыда аталған азаматтардың пікіріне сүйене отырып, қоғамдық телеарнаны
құруды дұрыс деп ой түюге болады.
"Телемаман тіліндегі варваризмдерден қалай құтылар екенбіз"-деген
мақалада "Айқын" газетінде ақпараттық бағдарламада қолданылатын сөздердің
бір парасаты жариялағаны жайлы айтылады. Яғни, сол терминдер тізбегін
жалғастырады. "Дидар" бетіндегі телесөздерді тұрақты түрде жариялап отыру
әдетке айналған. Алфавиттік тізімі бойынша ұзыннан-ұзын телесөздерді
жариялауда. Дегенмен бұны тек қуанышқа балап қана қоюға болмайды. Себебі,
осы телесөздікте қисынға келмейтін көптеген сөздер бар. Яғни дұрыс
аударылмаған, тілге қиын түсетін сөздерді талқылап, оның басқаша нұсқасымен
аударып жазады. Міне, осындай түйіні шырмалған телесөздің мәселесін айқара
ашады [11].
Бір мақала тележурналистердің таза қазақша" сөйлеуіне септігін
тигізетін қақ. "Телесөздің" тәржімалануы әлі де жолға қойылады. Дұрыс
сөйлей білу барша қазақ журналистерінің басты мақсаты.
"Дидар" газетінің №25 санында "Телетіл сыры"
атты
Қ.Әуесбайұлының мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада да "телесөзді
тәржімалау" жайлы сыр шертеді. Телесөздің құпияға толы сырын ақтаруға
бағытталған.
"Дидарда" тележұлдыздармен сүқбат жүргізу эдетке айналған. "Телевизия -
әрі бизнес, әрі саясат" тақырыбында Астана телеарнасының Алматы бөлімшесі
жаңалықтар қызметінің редакторы Айбар Олжаймен өрбитін сұқбатта жас
журналистердің бағыты жайлы айтылады. Романтизм мен прагматизмнің
арасындағы қарама-қайшылықтары жайлы жақсы эңгіме болады. Журналист Кәмшат
Тасболатованың студия қонағына қояр сұрағы көңілге қонымды болып келеді.
"Қазақстандағы БАҚ-тардың "қазақ" және "қазақстандық" деп бөлінуіне қалай
қарайсыз? деген сауалына өз жауабын мынадай етіп береді: "Олай бөлуге
болмайды. Қазақстандағы 1000-нан аса бұқаралық ақпарат құралдары - қазақ
"бақтары". Бізде мынадай қағида бар: "Қазақ БАҚ-тарына бөлек стандарт та,
Қазақстандық БАҚ-та, бөлек стандартта. Бұл - қазақтың түбіне жетуі.
"Дидарда" ең көлемді мақаланың бірегейі "қоғамдық телевизияның әлемдік
үлгілері" деп аталады. Әлем елдерінің хабар таратудағы тактикасы жайлы сөз
етіледі. Австралия, Ұлыбритания, Германия, Нидерландия, Испания, Италия,
Канада, АҚШ, Финляндия, Франция, Швеция, Жапония елдеріндегі қоғамдық
телевизияның рөлі мен маңызы ашылып айтылады. Кесте арқылы осы елдердегі
"Қаржыландыру механизмі" көрсеткен. Коммерциялық хабар таратуда жарнама
көздерінен түскен табыстар жайлы мәлімет келтіреді. Германияның көпшілік-
құқықтық арнасының ден қоятын елеулі түсы, ол эфир жұмысына елдегі ең
жоғарғы конституциялық соттың араласуы болып табылады. [12].
Қашанда заңмен реттелген жұмыстың тиімді болатындығын өмір әлдеқашан
дәлелдеген. Ал бізде бұл жүйенің күні бүгінге дейін солқылдақ екендігін
айтсақ та жеткілікті болар. Сондықтан қоғамдық телевизияны заңмен қорғау,
әрі оның істеріне ешкімнің де қол сұғуына жол бермеу, елдегі бетімен кеткен
жүгенсіз әрекеттерге қойылар тосқауыл болар
еді. Жалпы "қоғамдық телеарна туралы ең алғаш "Дидар" газеті көтеріп
отырғанның да өзіндік себебі бар. Осы газет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі нарықтың заманында ақпараттар тасқыны
толастар емес. Осыған орай елімізде Ақпаратты дамыту стратегиясы жолға
қойылған. БАҚ –дың ішінде теледидардың ақпарат таратуда өз орны бар ерекше
телебағдарламарал мен жаңалықтар аясында барша елге ғылым, білім және қоғам
туралы ақпарат беруде. Көзі ашық көкірегі ояу азаматтар телебағдарлама
арқылы өзіне керегін алып, тіпті, көбісі-күнделікті жағңалықтарды қойын
дәртеріне ия болмаса аудиотаспаларға жазып алатын болған. Яғни
телебағдамамалар азаматтардың тұрмыс тіршілігіне орай ыңғайластырып
жасалады. Қоғамдағы қозғалысты, өзгерісті не болмаса қажеттілікті қалт
жібермеуді тырысады. Халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, әділет пен
алдында күреседі. Теле бағдарламаның туындауына осындай елеулі ереншілікпен
маңызды проблемалар себеп болады. Диплом жұмысында өзекті етіп отырған
мәселе телебағдарламалардың насихаттаудағы газет қосымшасының рөлі мен
маңызы болмақ. Алтыннан қымбат ақбаратты халыққа ұсыну жолында қызмет етіп
келе жатқан Бармысың бауырым бағдарламасын Республикалық Айқын
газетіндегі нұсқасы жайлы тілге тиек ете отырып, ыстық алақанмен
мейрімділікке зәру жандардың жоғын іздеп, жанына желеу болып, үміт отын
жақтырып жүрген үлкен жанашырлығын сөз етеміз. Жалған өмірдің тылсым
сырларын жүрекке түйіп жанымен тәні отқа қақталған жандардың жүрек түр сыры
мен қатқыл үніне құлақ түретін, қиналғандарға қол үшін беретін қайрымды
жандардың барына шүкіршілік.
Елбасының Жолдауына сәйкес жүзеге асырылып жатқан теле жобалар
халықтың сұранысынг қанағаттандырады. Жаралы жанына желеу болып өмірге
деген сүйіспеншілігі мен кәусәр махаббатын оятатын тележобалар көп –ақ.
Мысалы Бармысың бауырым, Аялы алақан т.б. бағдар ламалар нағыз өмірдің
айнасына қарағандай сезім беретіні сөзсіз. Аянышты адамзат тағдырының
азабы мен ар азабын көруге болады. Тағдырдың тәлкегіне ұшыраған екі
айрылып, іс суытып алған жандарды табыстырып, шексіз алғысқа бөленіп жүр.
Бір немесе бірнеше адамдарды ғана емес, бүкіл алыс жақын елдердің
халықтарының ризашылығын алған бұл телебағдарламалардың насихатталуы
жағынан қай деңгейде? Телебағдарлама қалай және қаншалықты таратылуда?
Осында келелді мәселелерді алға тартып отырмыз. Ең басты өзектілігі-
телебағдарламалардың насихатталуына газет қосымшасының рөлі. Бұл газет
қосымшасы неліктен телебағдарламаларды насихаттап жатыр? Осы сауалға
тереңірек тоқталып, жіті зерделеп қарастырамыз. Газет қосымшасында
телебағдарламалардың нұсқасының болуының себебінеде екенін айтып өтеміз
Айқын газеті Бармысың бауырым бағдарламасының газет нұсқасына
шығарудағы мақсатын ашамын.
Газетпен телевидение арасын жақындататын, байланысын арттыратын
осындай игі істер екеі сөзсіз. Хабар агенттігі мен Айқын газеті
берлесе отырып жасаған бұл газет қосымшасының қоғам алдындағы рөлі жайлы
әңгіме ұзағынан айтылады. Айқын газетінің бұл телевизиялық қосымшаны
шығару барысындағы алға қойған мақсаты қақындада сөз етіледі.
Зерттеу нысаны: Осы диплом жұмысында зерттелетін нысан Айқын
газетінің Дидар тв қосымша газеті болып табылады. Дидар тв
қосымшасының қоғамға тигізер әсерінен пайдалы жақтары дәріптеледі. Осы
қосымша арқылы телебағдарламалардың насихатталуын себебін ашамыз яғни,
телебағдарламалардың кеңінен насхатталуына газет қосымшасының рөлімен
маңызын зерттеу үшін Айқын газетінің қоысшасын мысалға ала отырып
зерттеуге күш саламыз.
Ең негізгі зерттеу нысаны – телебағдарламалардың насихаттаудағы
газет қосымшасының рөлі болып келеді . Осы объектіні зерделеп зерттеу үшін
жергілікті, облыстық Республикалық газет журналдардың қосымшаларын алып,
оларды өзара салыстырамыз. Әр қосымшаның бағытымен принциптері,
ерекшеліктері ашылады. Динлом жұмысының зерттеу нысаны осы қосымша арқылы
айқындалады. Айқынның , Дидар тв қосымшасының төңірегінде ғана
қарастылылып қоймайды. Түрлі қосымшаларды социолгиялық зерттеудер арқылы
қарастырып, оларға жеке сызба - нұсқа жасалады.
Зерттеу жұмысының мақсатымен міндеттері.Зерттеп отырған жұмыстың
мақсаты мен міндеттері – телебағдарламаларды насихаттау үшін баспа сөздің
қызметі. Баспа сөздің оқырмандарына телебағдарламаларды таныстыруға
бағытталға бағдарды анықтау. Баспа сөз арқылы оқырман қауымға телебағдарды
оқытудың қаншалықты маңызды екендігін, насихаттаудың қандай дәрежеде
керектігін түсіндіруге тырысамыз.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеліп жатқан жұмысты социологиялық,
әлеуметтік тұрғыдан қарастырып, телебағдарламаларды насхаттайтын газет
қосымшаларына мониторинг жасаймын. Сызба-нұсқаларды кеңнен пайдалана
отырып салыстырмалы зертеуді пайдаланамын. БАҚ –дағы ақпарат көздеріне өз
көз қарасымды білдіре отырып, зерттеліп жатқан объектіні бейнесі жасалады.
Дидар тв газат қосымшасының телебағдарламаларды насихаттаудағы рөлін
ашу үшін осы газеттің редакторымен атақты қоғам қайраткерлерінің және
тележұлдыздармен сұхпат түрінде әңгімелесу пайдаланылады. Яғни осы
қосымшаға халық қалаулыларының көз қарасы оның қиығымен қарауға болады.
Газет қосымшаларында көтерілген қоғамдық проблемаларға баға бере отырып,
оларда жіберілген қателіктермен кемшіл тұстары зерделенеді. Зерттеліп
жатқан объектінің өтімді тұстарын ашып, жаңашыл көз қараста қарап игеру
әдістемелеріне көз жүгіртеміз. газет қосымшалары қалай басталады, қалай
беттеледі және шығарылады? Осы жағыда айтылады. Бүгінгі таңға деиін
санымен тираж жайлы толық ақпарат беріледі. Осы ақпараттардың көмегімен
газет қосымшасына деген халық сұранысын анықтауға болады. Яки экономика
тұрғысынана алғанда кіріс-шығыстың көрсеткіші, табыстық пайызы т.б.
есептелінеді.
Зерттеудің дерек көздері. Телебағдарламаларды насихаттауда газет
қосымшасының рөлін зерттеу жұмысында теледидарға қатысты кітап
–оқулықтарда оқи отырып, зерттеуге керекті кітаптар алынды Көгілдір экран
құпиясы (Қ. Тұрсынов), Барманқұлотың Телевидение власть и деньги
кітаптары менің диплом жұмысымның идеясын қалыптыруға негіз болды. Айқын
республикалық газетінің шығу тарихы жайлы деректер, ең алғашқы санынан
бастап, бүгінгі күнге дейінгі саны жинақталған газет тігіндісінен
теледидар, әлемдік аренадағы телетуындылар мен тележобаларға қатысты
мақалалар алынды Әлем телевидинесінің актуалді проблемаларын көтеретін
көлемді мақаладан өзімізге керекті фактілерді алдық.
Айқын және Лидергазеттерімен Хабар агенттігімен бірлесіп жасаған
жобаларының құдатымен таныса отырып, негізгі мақсатын анықтадым. Осы
құжатта айтылған талаптардың іс жүзінде атқарылып жапқан миханизм
бақыладым. Айқын газетінде өндірістік тәжірибеде алынған әсерімді
пайдалана білдім. Айқын газетіндегі жүзі жарқын, жұлдызы биік
журналистерден алған журналистік этика мен мол тәжірибиенің септігі тиді
деп ойлаймын. Себебі, мен біріншіден фактінің нақтыәрі шыншыл етіп алуды
үйренген болатынмын. Осы өндірістік - тәжірибиеде жинақтаған Айқын
газетіне қатысты материалдарды мейлінше қолдандым. Диплом жұмысының
тақрыбын Айқын газетіне байланысты алуыма себеп болған осы өндірістік
тәжірибиедегі алған әсерім еді. Диплом жұмысына тек кітап, газет
тілігінділері ғана емес, социологиялық зерттеу институттарының берген
мәліметтері, әлеуметтік зерттеу орталықтарының мәліменттері, БАҚ –ның
ақпарапттары, және интернет сайттарындағы маңызды жаңалықтарда
кіріктірілді. Интернеттегі БАҚ-тан жаңалықтарынан алған мәліметтер
пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық маңызымен практикалық мәні. Зерттеу жұмысы
теориялық маңызды жағынана өте күрделі емес, адамға тартымды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары.
- газет бетінде еліміздің өзекті проблемалары көрініс тапқан.
- Телевизия саласына қатысты түрлі тақырыптар газет материалдарының
өзіндік өткір тілімен айшықты етеп жазылуы.
- БАҚ –ның ақпараттарату кеңістігінде Айқын, Лидер және
телевизиялық Дидар қосымшасының қосқан үлесі.
Зерттеудің құралымы: Диплом жұмысы – тақырыптан, кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының тақырыбы: Айқын газетінің телевизиялықДидар тв
қосымшасы деп аталады
I тарау
Айқын газетіндегі Дидар қосымшасының рөлі
Көгілдір экраннан беріліп жатқан көптеген бағдарламалардың газеттік
нұсқасы бар. Мысалыға алар болсақ Хабар телеарнасының Бармысың бауырым
бағдарламасының Айқын республикалық газетіндегі Дидар қосымшасындағы
нұсқасы. Жди меня бағдарламасының Литер газетіндегі нұсқасы т.б.
Қазіргі кезде телебағдарламалар ғана емес, тележарнамалар,
телесұхбаттар, теле интервюлер халыққа кеңінен таралу үшін газет бетіне
жарияланып жүр. Өзіміздің Түркістан қаласындағы Тұран-Түркістан
телеарнасындағы жарнамадан бастап сұхбатқа дейін Тұран жарнама газетінде
жарияланады емес пе?
Дидар TV газет қосымшасының редакторы Мақсат Әділханов
Телебағдарламалардың нұсқасын жасап, олардың кеңірек насихатталуын мақсат
етіп отыр. Бармысың бауырым бағдарламасын жақынын жоғалтқан жандар үзбей
көретіні шындық. Сондықтан осы бағдарламаның газет нұсқасында халық таласып
оқитыны белгілі. Бармысың бауырым газеттік нұсқасын құрылымы – тақырыпта,
алғы сөзден, мәтіннен, суреттерден тұрады. Соңында P.S.-пен редакцияның
мекен-жайы берілген.
Айқын газеті мен Литер газетінің шығармашылық ұжымы қашанда озық
телебағдарламаны насихаттап келеді. Сондықтан болар халық осы ұжымның
шығармашылығына тәнті болуда.
Елде жүргізіліп жатқан реформаларды қолдауға БАҚ арқылы қосқан үлкен
үлесін ескере отырып, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентінің
бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы сыйлықтарын беру және гранттарын
тапсыру жөніндегі қоғамдық қосымшаның ұсынысы жасалған болатын. Осы
комиссияның ұсынғаны бойынша Қазақстан Республикасының сыйлықтарын Айқын
және Литер күнделікті қоғамдық-саяси газеттерінін шығармашылық ұжымына
берілді. Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде белді орынға ие болған
Республикалық күнделікті басылымның жаңа фарматын құрғандарды құр алақан
қалдырмады. Шаштайұлы Жұмабайға Қазақстан телеарнасының авторы әрі
жүргізушісі, қазақ зиялы өкілдерінің тұтастай қатарының өмірі мен қызметі
туралы тарихи шындықты жаңғыртуға бағытталған публицистикалық бағдарламалар
циклі үшін Қ.Р. Президентінің арнаулы сыйлығы берілді. Сондай-ақ
Казакстанская правда республикалық газетінің Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша меншікті тілшісі Добрата Любовь Дмитриевнаға, өңірде жүргізіліп
жатқан экономикалық және әлеуметтік реформалар барысын кеңінен жариялағаны
үшін Қазақстан Республикасының грантына ие болды. Саухат Жұмагүл
Берденқызының Астана журналының бас редакторы бола отырып, Астананың
жағымды бейнесін қалыптастыруға қосқан үлесі үшін Қ.Р. Президентінің гранты
берілді. Осы тектес Төлепберген Мейрамбекке Егемен Қазақстан
республикалық газетінің шолушысы, мемлекеттік пен азаматтық қоғам
институттарының даму мәселелеріне арналған публицистикалық материалдар
циклі үшін. [1].
Надежда өңірлік қоғамдық-саяси газетінің шығармашылық ұжымына
(Батыс Қазақстан облысы) Жеңістің 60 жылдығына орай Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы қазақстандықтардың ерліктеріне арналған мақалалар циклі үшін,
Қ.Р. гранты тағайындалған [2].
Неліктен Президент сыйлығын Айқын және Литер газеттері ұжымына
бұйырды? Осы сұраққа төмендегідей жауап қайыруды жөн санадық.
Ақпарат алтыннан да бағалы болып келетіні сөзсіз шындық. Нарық
заманында әділ де, әбжіл ақпаратты алдымен жеткізген БАҚ-тың абыройы асқақ.
Олай болса, Жаңалықты бірінші біліңіз! Осындай ұстанымды ұстанған
Айқын мен Литер нарыққа төтеп бермек. Мақсаты – қысқа әрі нұсқа, әділ
де, әбжіл ақпарат тарату.Ел басы Нұрсұлтан Назарбаевтің маусымның 29 күнгі
өкімімен Айқын және Литер газеттері Қазақстан ақпараттық кеңістігінде
белді орынға ие күнделікті басылымның жаңа фарматын құрғандары үшін
бұқаралық ақпарат құралдары арасында Президент сыйлығына ие болды. [3]
Демек осыған қарап отырып, Айқын газетінің ақпарат таратуда жаңа
фарматы бар екеніне көз жеткізу қиын емес. Дидар газет қосымшасы арқылы
атқарылатын фарматты жоғары бағалауының сыры тереңде жатыр. Дидар
қосымшасы арқылы төңіректегі ғана проблемалар көтеріліп қана қоймайды. Әлем
теледидарының актуалдық мәселелерімен маңызды оқиғалар айтылады. Дидар
деп аталатын қосымшаның жаңа фарматы мен формасы үшін берілуінің өзі
Айқын мен Литерді өзгеге ұқсамайтын өзіндік бет-бейнесімен келіп
жаңашыл, тың жобаның тиімділігін іс жүзінде дәлелдей алғандығын айғақтайды.
Қазақстан ақпарат кеңістігіндегі жаңа леп ретінде таңылған бұл жоба несімен
ерекшеленеді?
Біріншіден, жұртқа ұсынылған ақпарат қызыл сөз, қызба ой, (эмоция),
қырқай ақылгөйсуден ада.
Екіншіден, біреудің сойылын сойып, қолшоқпарына айналып, ақиқат пен
ақпаратты бұрмалауда және біржақтылықтан аулақ.
Үшіншіден, ел ішінде әлемде бүгін дәл осы сәтте болып жатқан саяси,
экономикалық, мәдени т.б. оқиғаларға байланысты сол күні, сол сәтте
беделді, дуалы ауыз саясаткерлер мен экономистердің, білікті мамандардың
пікірін жинақтап беріп, қоғамдық пікірге қозғау салып отыратын ширақ.
Қоғамдық пікірді қалыптастыруға тікелей әсер ете отырып, P.R.-ді құру. Бұл
дегеніміз ақпараттар ағымына шабыт бітіріп еркін сөзге бостандық беру.
Төртіншіден, биліктің немесе қожайынның басқан-тұрған ізімен тізбелеп
мақала беру ауыртпалығынан ада, тәуелсіз әрі аптасына бес рет жиілікпен
шығарылатын әбжіл газет болғандықтан, 8-12 көлемде Айқын мен Литер
оқырманды баурап алатын сан түрлі қызық тақырыпты қамтумен ерекшеленеді.
Бесіншіден, және ең бастысы Айқын мен Литер ұстанымы – Айқын
ақпарат тарату оқырманға біреудің немесе өзінің пікірін таңу емес.
Қазақстан ақпарат кеңістігіне өркениет өлшеміне тән өзгешелеп әкелген
жаңа жобаның ерекше назарға іліккеніне қуанышымызды білдіреміз.
Ерен еңбекті ел қашан да қадір тұтып, өз бағасын берері сөзсіз.
Айқын мен Литердің шығармашылық бірлесігіне тынымсыз еңбекқорлығына,
өткірлігі мен батылдығына ел риза болды. Осы ұжымды мәжіліс төрағасы Орал
Мұхамеджанов жеңісімен құтықтады. Бұл өткен жылдың маусым айының 29 күні
болған тарихи оқиғаның бірі еді. Орал Мұхамеджанов БАҚ өкілдерінің
мерекелерімен құтықтай отырып, Парламенттің заң шығару қызметін
насихаттауға қосқан үлесі үшін бір қатар журналистерді мәжіліс төрағасының
Алғыс хаты табыс етілді. Солардың қатарында Парламент жұмысын көтеруде әділ
де шынайы әрі өткір пікірлерге құралған мақалалары мен көзге түскен Айқын
газетінің Астанадағы меншікті тілшісі Айқан Шәріповпен және фототілшісі
Советпек Мағзұмов Мәжіліс төрағасының арнайы сыйлығына ие блды. Осындай
беделі асқақ, абыройы айбынды газет ұжымының шығар биігі әлі де алда
екендігі айқын.[4]
Алматы қаласында Хабар агенттігінің бұрынғы директоры, марқұм Жанар
Әбділдина еске алуға арналған жас журналистердің арасындағы Жастар Жанары
байқауы жылдағыдай өз мәресіне жетті. Биыл шығармашылық сайысқа 40 шығарма
өткізіліпті. Оларды жеке құрылған комиссия мүшелері іріктеуден өткізеді.
Осы қырық шығарманың 19 қазылар алқасының қарауына ұсынылған екен.
Нәтижесіне қарағанда үміті үлбіреген, теледидар мен тікелей эфир құдіретін
жаны сүйетін, қыл қаламның шебері болуды аңсайтын жастар көп екені белгілі
болып шыға келді. Соның ішінде бірінші орынды Алматыда ЖОО-ның студенті
Анар Әлімбаева мен Айжан Омар өзара бөлісті.
Жастардың журналистика саласына деген қызығушылығы күн санап артып
жатқаны белгілі. Сол себепті жас таланттың шеберлігін шыңдап, талантын
ұштау орта буын ағалардың басты міндеті.
Жастар Жанары байқауы арқылы елге елеусіз жүрген талантты
журналистердің шығармашылығын көпке көтереді. Оған бүкіл республиканың
жастары атсалысады. [5]
HIT-TV телеарнасы екі жаңа жобаның тұсауын кесті. Хит-продакшэн
студноз пен Хит ивэнтс продюсерлік орталықтары бұдан былай жас
орындаушылардың талантын ашуға жағдай туғызбақшы.
Осындай қоғамда болып жатқан оқиғаларды Айқынның Дидар қосымша
газеті бос жібермейді. Мәселен, Жастар Жанары байқауының конкурсының
талаптары мен міндеттерін, тақырыбы мен мазмұнын жариялады. Яғни жастардың
құлағына жетіп, осы байқауға қатысуға шақырады. Қорытынды жаңалығын көлемді
мақала ретінде жариялады. Бұл дегеніңіз Айқынның жастар арасында
шығармашылықтың шарықтауына, жігердің күшейіп, талаптың қанатына шабыт
тудыруына үлкен күш салады.
Дидар қашанда тілге, дінге, дәстүрге жанашырлық танытып, отанға
деген сүйіспеншілік сезімін білдіріп отырады. Осы жайлы көптеген мақалалар
мен әңгімелер жариялады. Мысалы, Алма-TV мемлекеттік тілге қарсы ма?
деген тақырыбында Алма-TV-ді сынға ала отырып, тілді бұрмалаушылығы мен
сөйлеу мәдениетінің төмендігін ашып айтады. Жұмысын тоқтатып тастаған
телеарнаның экран беліне жазылған ұзын-қысқасы екі сөйлемдегі қатені
шығарып, оған үлкен грамматикалық тұрғыдан сын айтып, өзінің көз қарасын
бірдіреді. Осындай тағы да Ресей толқынындағы жалғыз қазақша бағдарламаға
демеуші қажет мақаласында айына екі рет-ақ эфирге шығатын Туған жер
бағдарламсына қол ұшын созар жанның жоқтығын айтады. ЗаУралье өңіріндегі
қазақтар тапжылмай көретін бұл бағдарлама не бәрі 17 минутта алады екен.
Демеушілікке шақыратын бұл мақала Гүлмира Тасболатованың авторлығында
жазылған.[6]
Дидар жаңалықтары мен оқиғаларды жылдам әрі тез тарататын БАҚ болып
саналады. Олай дейтініміздің себеді көп. Өзі таратып жатқан ақпаратты
зерттеп көру арқылы осы сұраққа жауап іздеу қиын емес. Басқа газет-
журналдар секілді ақпаратты кешіктіріп, тіпті олардан соң жарияламайды.
Бүгінгі жаңалықты таратады, тіпті келер күнді де болжай біледі. Мұны
Қазақстан – Меккені тамашалайды деп сүйінші сұрай отырып, жазған
мақаласынан-ақ байқауға болады. Сол секілді Березовский телеарнаны сотқа
береді, Телемаман тіліндегі варваризмдерден қалай құтылады екенбіз?,
Халықаралық журналистика қазақ тілінде сөйлей ме?, Құс қайтару деген
атпен әдемі бір кеш жасамақпыз, Анимация тұңғыштары сандық жүйеге көше
бастады?, Ресей қазақтары ана тілінде хабар аңсайды?, Ерлерге арналған
телепрнаны қазақстандықтар көре алды, Осы жылда не болады? т.б. көптеген
мақалалар жарияланған. Осыған қарап-ақ газеттік тарихқа терең мән беріп,
келешекті болжай алатынына көзіміз жетеді. [7]
Дидардың қоғамға берер әсері мен ерекшелігі зор. Дидар әрі
информация, әрі – эмоция. Олай дейтін себебіміз – онда журналистердің
көзқарасы мен ішкі сезімі беріледі. Тақырыпты тауып әрі орынды қоя біледі.
Шеберлік айқын байқалады. Өзге бақ секілді бір сүйекті кеміріп отырудан
аулақ. Ауылдағы ағайындардың проблемасынан бастап, әлемдік проблемаларды
көтереді.
Дидар көтерген проблемалар актуальді, маңызды әрі көлемді. Тырнақ
астынан кір іздеп, түртініктеп кетпейді. Мәселенің шешу жолдарын
қарастырады. Өз пікірін халыққа ұсынады. Дидардың дизайны қарапайым
үлгіде болғанымен түрлі-түсті етіп үйлестіруі өте сәтті шыққан.
Суреттің орналасуы орынды және анық басылып шығарылған. Тақырыбына сай
суреттер алынған. Беттің әзілдеріне сай суреттер де бар. Ең ерекшелігі –
коорикатураның болуында. Коорикатураға қарап түрлі ой түюге болады. Және
сол коорекатура арқылы сол газеттің санындағы идеяны да аңғаруға болады.
Жалпы газет коорекатурасы мен ішкі идеясы қаттасып жатады.
Жаңалыққа жаны құмар пенделер адам жанына керекті дүниелерді
күнделікті өмірінің бір бөлшегіне айналдыруда. Солардың бәрінен де дерлік
шоқтығы биік әрі ғасыр жаңалығы аталған – теледидар.
Теледидар дыбыс пен көріністі алмастыра отырып, коммуникацияның мол
мүмкіндігіне ие. Оқиға өтіп жатқан ортадан тікелей хабарлама бере отырып,
теледидар газет пен радиоға қарағанда көрермендердің қатысушылар
әсерінде қалыптастырады. Жекелік қатынас әсері телевизиялық
коммуникацияны даралық қатынас түріне жақындастырады. Көрермен теледидарды
бір мезгілде миллиондаған адамның көретіндігін және телеэкрандағы
хабарламаның соларға қаратыла айтылатындығын сезінеді.
Жалпы коммуникация барлығында да жанама түрде болады. Ол хабарды
беруші мен оны қабылдаушы арасында белгілі бір кеңістік немесе уақытша
аралық бар деген сөз. Кино мен баспасөзде аралық – уақытша кеңістік. Ал,
теледидар мен радиода тікелей эфир кезінде ғана аралық кеңістік сақталады.
Теледидар өз көрермендерінің көз алдындағы олармен тікелей байланысқа шыға
отырып, екі жақты байланыс орнатады. Қабылдаудың осындай түрі
телекоммуникацияда диалогтық байланыс, ол өз кезегінде көрерменнің сенім
және оған қатысу мүмкіндігін туындатады.
Өлең бе, драма ма, картина ма, ән бе, симфония ма, бәрібір, - дейді
Л.Толстой, - әйтеуір нағыз көркем шығарманың мән-мағынасына зиян келтірмей
небір шумағын, небір көрінісін, небір фигурасын небір тактісін өз орнынан
алып, басқа жерге қоюға болмайды.[7].
Демек, композиция сценаридің өн бойында іштей бір-бірімен етене
байланысқан жүйелікті сақтау болып шығады екен. (Телевизия) Композиция
(латынша – composito құрастыру, қиыстыру, байланыстыру) немесе шығарманың
құрылымы оның жекелеген бөліктерінің бір арнаға тоғысуы. Композиция
сценарийде автордың көзқарасын айқындап, факті мен оқиғаның ішкі сырының
терең байланысын ашады. Басты және қызғылықты жанама ойлар тоғыса келіп,
олар бір-біріне бағына отырып, сөз тіркестерін туындатады. Теледидар жұмысы
техникалық қиындықтармен байланыстылығына орай композиция ол мүмкіндіктерді
игеруде авторға көмекке келеді.[7,1]
Экрандық хабарлама – ақпараттық, ойлы эмоционалдық және өзге де
құрылымдарды біріктіруге ықпал ете отырып, олардың көрерменге әсер
етушілігіне және ойлары мен сезіміне жаңашылдықтың енуіне жол ашады.
Сценарий бас-аяғы жұмырлана, шымырлана келе, көрерменнің жан дүниесіне
жылылық себеді. Хабардың өн бойындағы сыртқы түр мен, ішкі сезім сырлары
бір-бірімен байланыста өрбиді. Осы кезеңде, жүргізуші ойы да ешбір
байланыста қиюласып, композициялық тұтастықты сақтауы қажет. Сюжет пен
композиция бір арнаға тұтаса келіп, жымдаса бірігуі тиіс.
Теледидардағы журналистерге факті ауадай қажет, өйткені, ол сюжет,
репортаж яки әңгіме болсын, бәріне де дәлелді зат. Фактінің қажеттілігі
оның қарсы ой туындатуында. Хабардың өн бойында фактіні орнымен пайдалана
білу керек. Қандай жағдайда да одан әлдебір жайларды алып, қосуға болмайды.
Факті бүтін, өзгеріссіз қалпында сценарийге енуге тісті.[7,2]
Сондықтан да болар қазіргі кезде газет-журналдар телефизиямен бірлесе
отырып, көптеген түрлі жобаларды іске асыруда. Мәселен, Айқын газеті мен
Хабар агенттігінің Бармысың бауырым атты бірлескен жобасы болып
табылатын бұл хабардың таралу ауқымы да әжептеуір ұлғайып қалған. Олай
деуім себебі, аталмыш бағдарламаны тек қана Қазақстандықтар ған емес, көрші
шетелдегі қандас-бауырларымызда оқып-тамашалайды. Осының арқасында көптеген
туған-туыстар, бауырлар, достар бір-бірімен қауышып қуанышқа кенелуде.Әр
аптаның жексенбісінде сағат 13-00 де болатын Бармысың бауырым Қ.Досжанның
жүргізуінде (С.Пономоренько Хабар арнасынан көрсетілсе, мұның газеттегі
нұсқасы әр аптаның бейсенбілік санында Айқын газетінің Дидар
қосымшасында шығарылып отырады. Бұл жобаның мақсаты Экраннан бағдарламаны
көре алмай, қалыс қалған көрерменнің газет бетінен оқып-білуі). Міне екі
жақты жұмыс атқарудың нәтижесінде көптеген ауқымды істер атқарылып,
бөлінуде. Енді аз-маз хабардың қалай жұмыс атқаратындығы жөнінде айта
кетейік.
Негізінен бұл телехабар Айқынның Дидар қосымшасында Сені іздеймін
атты айдармен жарияланады. Онда іздеуге жазған хаттардың мәтіндері
толығымен жарияланып, оған қоса суреттері де беріледі. Егер мәтіндерге
біршама назар аударар болсақ, олардың көбісі бауырым ашаршылық жылдары
мынадай балалар үйіне тапсырылып еді десе, екіншіден көз жазып қалған едік
деп ағына жарылады. Бұлардың арасында ескі достарын іздегендер, ажырасып
жараса алмаған жұптардың балаларын іздейтіндіктерін айтып хат жолдайтындар
да мыңнан асып жығылады. Мәселен, мына хат Ақтөбе қаласынан жолданған.Хатта
Қоспановтар отбасының әкесінің туған-туыстарын іздейтіндігі, Қоспано
Жасұланның 1965 жылы Батыс Қазақстан облысында дүниеге келіп, балалар
үйінде тәрбиеленгендігі, енді оның ұл-қыздары әкесінің туған-туыстарын
білгісі келетіндігі жөнінде жазылған. Енді бірі досын, бірісі әкесін,
анасын, ата-әжесін, бауырын, ұлын айта берсек көп. Міне осы тәріздес
хаттарды оқыған көрермен, хат мазмұнында айтылған кейіпкерлерді таныған
жағдайда редакцияға қоңырау шалып немесе хат жолдауы арқылы мәлімет бере
алады. Бұған, беттің төменгі жағында арнайы қара жазумен редация мекен-
жайы, телефон номері жазылған. Дәл осындай хат жолдаулар мен үн қатқан
тұлғалардың арқасында көптеген жандардың қуанышқа кенелуіне септігі тиіп
жатқандығын көрермендердің хат жазып, хабарласуымен ғана бітетін жұмыс
емес. Телехабарда арнайы осы жұмыспен айналысатын топ құрылған. Олар
атқаруға тиісті жұмыстарды істеп, қажет болған жағдайда арнайы мамандармен
кездесіп, кеңес алып барып одан әрі жалғастыра береді. Яғни арнайы
редакциялық топ барлық жұмыстарды істейді. Ал мұнда ой қозғалысқа түсіп,
хабарды, келіп түскен хаттар талқылауға түседі. Жоспарлар мен проблемалар
сараланып, ақыл-ой үстемдік алады. Сонда ғана өнімді жұмыс істеуге,
ақпараттар, фактілер,ойлар, идеялар араласуға мүмкіндіктуындайды. Бұл топты
продюссер мен режисер іздеуші топтар, жүргізушілер арасында қызу жұмыс
басталады. Олар табылған фактілерді екшеп алып, қандай жолдармен іздестіру
керектігі жайында ақылдасып, шешім қабылдайды. Сондай-ақ келіп түскен
фактілердің растығын,айқындағаннан кейінбарып, зерттеуге кіріседі. Егер
олар іздеген адамын тапқаннан кейін оған мән-жайды түпкілікті түсіндіріп
өтіп, бағдарламаға қатысуына жағдай жасайды. Мұндай іздеу шаралары телефон
арқылы да жүзеге асады. Мысалы, қолға тиген мәліметке сүйене отырып,
қажетті адамдармен, өз ісінің мамандарымен байланысқа шығады. Басты мақсат
– ізденуші тұлғаның хатта көрсетілген мекен-жайына бару, оның туғандары
болса, олармен кездесіп, тілдесу, оның таныстары, көрген білетіндерінің
бәрінен ол жайлы нақты мәлімет жинақтау. Ал егер табылмаған жағдайларда
архивтерден іздейді.
Міне, теледидардағы 1 сағаттық бір ғана бағдарламаның өзі қаншама
ойдың жұмсалуын, ізденудің, еңбек етіп, тер төгуді қажет етеді. Мынадай
ізденудің сатыларынан кейін сапалы телехабар болмаса бағдарламалар дүниеге
келеді. Келеді де, көрерменнің жүрегіне жетеді. Мүмкін осыдан болар,
адамзаттың көбі өзі көргісі, естігісі, білгісі келетін дүниелердің бәрін
телевизия арқылы алғысы келеді. Өйткені теледидар әлемдегі өмірдің құрама
көріністерімен көрермен сыр түйіндеп, көңіл-күйі қосыла өріліп жатады. Осы
шақта кейіпкер жан дүниесімен бірге қуанып,қиналысқа қатар түседі. Бұған
бір ғана Хабар арнасынан берілетін Бармысың бауырым телехабары дәлел бола
алады.
Сонымен теледидар көріп отырған адам жан сезімінің әдеттегі өзіне
бағынышты әдетінен арылып, бас билігінен ажырай бастайды. Бұл сиқырлы
қорапшаның кереметтілігі әлі де болса адамзат баласына ашылмаған
сырларында . Көз алдыңда дөңгеленген төрткүл дүние. Қарайсың да
тайынбайсың, ынтығасын, ықыласың ауып, қосыла ересің. Ол күн сайын, ай-
сайына кіріс әкеледі. Көңіл-күйінді астан-кестен дауылды күйге келтіріп,
тұтқындап жібермейді. Сиқырлы әлемнің құдірет күші жетсе жіпсіз матап
қойғандай. Күйбең қам-қарекеттен құтылып тәтті қиялға шомып мамыражай
тіршілік әлеміне енесің. Қиял дүниесінде балаша мәз болып, әлемді ойша
шоласың! Экраннан өтіп жатқан өмір көріністеріне ынтыға ден қоясың,
осындайда оның аяқталмауын, әсемдік пен әдемілік әлеміне ене бергің
келетініңді қайтерсің! Экран алдындағы бақытты сәттеріңнің түгесілмес
шақтарына ауысасың!
Бұл тұста айта кететін бір жайт – телевизиядан көрсетілетін
бағдарламалардың аудитория жүрегінен орын алуына ең көп үлес қосатын тұлға
редактор болып табылады. Ол өзінің бар қабілет- қарымын, күш-қуатын
жұмсаумен, оны көрермен жан-жүрегін жаулап алатындай сиқырлы өнер әлеміне
айналдырады. Онсыз көрерменді ойландыру, толғандыру, толғанту, үлкен
тебіреніске келтіру мүмкін де емес. Өйткені, өнер дегеніңіз – үнемі дамуда,
өзгеруде, жаңаруда. Ал осы бір құпиялы әрекеттердің бастау бұлағында – ой,
сана, түйсік тұрады. Адамның ең басты қабілеті – ой, ойлану. Барлық әрекет-
істердің, шешімі – ұлғары ойлардың басы – бастауы да осы ойдан, ойланудан
туады. Ойлану – адамның ең жоғарғы табиғи қасиеті, мидың атқаратын қызметі.
Генетиктер адамның барлық қасиет-сипаттарының сексен проценті өзімен бірге
туып, туа пайда болады, - дейді.[7,3]
Шын мәнінде, теледидар хабарларының өн бойындағы ең құнды қасиеті –
оның идеялық-әлеуметтік мән-мағынасында, салмағында жатыр. Өмірдегі қандай
да бір өзектіжағдайлар болмасын, жүрек туралы әбу Насыр әл-Фараби (870-950)
жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми
келеді, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес, екінші, өйкені ол барлық басқа
мүшелерді билейтін болса, оның өзін жүрек билейді. Мүшелердің ішінде тұңғыш
рет жүрек пайда болды, бұдан кейін ми-десе бұл пікірді Ибн-Сина да (980-
1087) Жүрек бүгінгі бастама болып табылады, одан миға күш барады,-деп
қостайды.[7,4]
Осы эмоция туғызғандай жайттың бәрін алдымен жүрек қабылдап, содан
кейін ғана адамның басқа мүшелерінің іс-әрекетте көшетіні анық. Ал оларды
жетілдіретін, ұштап нығайтатын – қоғам, адамның өскен ортасы, көрген өмір
тәжірибесі. Ойды маздаған от десек, оның отыны – білім деп санаймыз.
Оқымаған адам ойлана да алмайды,-деген Стендаль.Оқу құпиялы терең ғылым.
Сырына қанығу, тұщыну, ондағы жағдайларға ой тоқтату, соларды ақыл тізесіне
салу. Жер аралап, ел көру, кинофильмдер мен телехабарларды, спектакльдерді
іріктеп, таңдап қарау, өмірдін басқа салаларынан да хабардар болу, оларға
өз биіктігінен баға беру.
Тарихта қандай оқиғалардың болғанын, өмірде нендей құбылыстардың бар
екенін көп білу шарт емес, алдымен қажеттісі – солардың терең сыр-
сипаттарын ұғыну, даму-өзгеру бағыттарын бағдарлау және осыларды хабар
барысында кірістіре отырып, шендестіру.
Осыдан жүз жыл бұрын еуропаша білім алдым деген адам әдебиеттегі,
бірнеше тілді және тарихты білумен ғана шектелетін. Ал, бүгін ғылымның
жетістік-табыстарын білмей тұрып, осы заман дәрежесінде ойлану мүмкін емес.
Ғылым адамның бар мәдениетінің бір бөлігіне айналады,-деп ой түйіндейді
С.П.Капица. Тек табиғаттану және техникалық ғылымдар саласында ғана жылына
бес миллион мақала жарияланып, жүз мың кітап басылады екен! Осыншама мұхит
ортасынан керек нәрсені іздеп табу қандай қиын. Бір адамның миының қабілеті
Мәскеудегі Ленин кітапханасындағы (25 миллионнан астам кітабы бар) дерек
мағлұматты түгелімен қабылдап алуға, сыйғызуға жетеді. Амал не, бірақ адам
миының сол ғажап қабілетін, шексіз мүмкіндігінің болмашы ғана, бүкіл өмірі
ішінде 4-5 процентін ғана жұмсайды, пайдаланады. Ми ешқашанда сарқылмайды,
шаршамайды, тек оған жұмыс істетуге адамның еркі, жігері, күші жете
бермейді.[7,5]
Бізде көп хабарлардың кейіпкерлердің мұқшия ойлану, білім, дүние
танымын кеңейту үстінде көріне бермейді. Әрекет қимыл, іс деген әуелі
ойланудан басталмайды ма? Ойлану, ой туғызу - жинаған білімді өткен өмір
тәжірибесінің отымен, қызуымен қорыту. Ол қандай көрнекті болса, сөз де
сондай болатыны айқындалған, дәлелденген шындық. Ойы тереңнің сезімі
тілегей, сезімі тереңнің ойы телегей! Бір басына парасат пен пайым қатар
қонақтаған өз заманының ірі тұлғаларының бірі марқұм Сағат Әшімбаевта
сиқырлы сөз өнеріне терең мән берген. Өзі жүргізген хабарларының астарында
сөз бен ойдың жымдасуы, көз ілеспен жылдамдықпен алдыңнан жамырай қолдап,
өз тылсымына еріксіз тарта жөнелетін - дейді Е.Тұрсынов. Ал, Сағат
Әшімбаев ағамыз сөз жайында: Дүбірлі дүниеде сөзден мәңгілік, сөз
мәнісінен құдіретті еш нәрсе жоқ. Бәрі де сөзден басталып, бәрі де сөзбен
аяқталады. Жарым сөзге жарты әлемнің тағдыры сиып кетеді. Сөз сан ғасырға
жетеді. Сөзден от шығып, сөзге оқ та тоқтайды. Адамзаттың тарихы да сөзбен
самдалып, адамзаттың тағылымы да сөзімен көрінеді. Асыл мен масылдың
айырмасы да, жақсы мен жасықтың айырмасы да адамның бір ауыз сөзінен
танылады. Сөзінің дәмі жоқтың, ойының нәрі де жоқ. Сөзі олақтың – ойы
шолақ. Сөздің нарқын білу - өмірдің парқын пайымдауға жетелейді. Сөзі
тереңнің – ойы телегей - деп қалдырған.
Теледидар төрінде қара сөздің құдіретіне айрықша мән берген. Өйткені
қандай да болмасын, әрбір хабар дәл осы сөздің құдіреті арқылы көрерменнің
жүрегінен жол табады. Тосын тың оқиғалар бір-бірінен тарамдала,
тармақтанып, өрбіп жатса, оның көрерменді бей-жай қалдырмасы анық.
Теледидар бетіндегі хабарлардың ой-дүниеңе қозғау салмай, шөліңді қандырмай
жатуы да не тілінде, не көтерген мәселесінде ізденіс пен жылт еткен
жаңалықтың жоқтығы. Осының бәрі де ізденістен – іркілістің, жаңалықтан
еліктеудің үстемдік алып, теледидардағы өткір публицистикалық, хабарлардың
жай хабарлар тасқынына айналғандығында. Интеллектуалдың ағымдылығы алысты
болжап, көкжиекке көз тіккен. Адам атты улы есімнің қуанышы мен күйінішін,
сүйініші мен қайғы мұңын, әректтері мен арпалысын, қысқасы күнделікті қым-
қуыт дүниеге толы, сан-салалы өміріне терең үңіле, қаза зерттеп, асылы мен
ақығын көре біліп, соны жарқырата көрсетуде суреткердің таланты мен
талғамына байланысты. Осы үшін тек көрегенділік жеткіліксіз, соған қоса мол
білім мен пайымды парасат, әрбір сөздің парқы мен қасиетін қадірлей білер
зерделік жүректерге қатар қонақтауы шарт. Ой дүниесін уақыт рухына сай
бейімдей алған, сол жолдағы ізденісі жұмбақ сырлар шешімін тапқан, адам жан
дүниесіндегі сырын да сыршыл құбылыстарды көре біліп, жетік сезінетін
тележурналис қана замана биіктігімен қатар , қонақтаған ойлы да көсем
дүниелерді көрермендеріне моларта ұсынары жоқ.
Бұқаралық ақпарат құралдары қоғамда орын алып жат жайттардың
негізгісін саралап, халыққа ұсынатын болғандықтан, олардың жұмысының
қаншалықты маңызға ие екендігін аңғаруға болады. Телеарнадан жасалып
шығатын әрбір телехабар журналистің кәсіби шеберлігін қажет етеді. Мен
айтып өткен Хабар телеарнасындағы Бармысың бауырым Хабарды осындай
білікті журналистердің туындысы. Құрамында 19 (он тоғыз) маманның жұмыс
жасауы арқасында, бұл бағдарлама көптеген қандастарымызды бір-бірімен
табыстырып, қуанышқа бөлеу үстінде. Әр хабарында бірнеше адамның табысуына
қол ұшын беріп көмектесудің өзі үлкен адамгершілікке жататындығы белгілі
емес пе? Телевизияның қоғам алдында қызмет етуі тек Бармысың бауырым
телехабары ғана шектелмейді.Өйткені Республикада қызмет жасайтын мыңнан
астам телевизиялардың әрқайсысының өзіндік орны бар. Олар жасап шығаратын
дүниелердің бәрі де қоғамға қызмет етеді. Ал қоғам үшін қызмет ету үлкен
жауапкершілікті қажет ететіні хақ. Сондықтан да болар, олар жан-
жақтылықты, ізденушілік пен төзімділікті серік еткен тұлғалар. Бұл тұста
байқалатын нәрсе қоғам үшін жұмыс жасайтын жорналшы қауымның жұмысының көп
еңбек етіп, тер төгуді керек ететіндігін байқауға болады. Алайда, қоғам
елдегі болып жатқан жаңалықтардың барлығын тек көгілдір экраннан ғана естіп
біледі десек қателесеміз. Ақпарат таратуда орын алатын тағы бір құрал, ол –
газет. Сондықтан да телевизия жайында сөз қозғағанда газет жайында айтып
өтпеу мүмкін емес. Олар бір-бірімен бөле жаратын ұғым емес. Қайта екеуі
бірін-бірі толықтырып, толыстырып отыратын нәрсе. Енді (газет) бүгінгі
баспа сөз беттерінде қандай өзекті мәселелер жазылып жү, олар шын
мәнісінде шынайы жазылуда ма? Диплом жұмысының жан жақты тьалқылауды жөн
көрдік.
ІІ Тарау
Қазақ қоғамының өзекті мәселелері Дидар қосымшасында
Айқын газетінің Дидар қосымшасында теледидар әлемімен
тележурналистика жайлы көптеген келелі мәселелерді көтерген. Жау жоқ деме,
теледидар ішінде деп аталатын мақалада Өзбекстан елі мен біздің
тележурналистиканы салыстырып, адап баласын толғандыратын ой салады. Бұдан
да бұрынғы сандарда айтылып жүргендей, Оңтүстіктегі жергілікті халықтың бар
ыньтасы – ықыласы Өзбек арналарына ауып барады. Енді сол Өзбекстан
арналарының қаншалықты дәрежеде екендігін анықтау үшін өзінше бір зерттеу
жүргізеді. Ассалом, Өзбекстон! деп басталатын Ozbekistonn (Өзбекстан)
телеарнасы өз ағамыздың басты арналарының бірі саналатыны белгілі. Мұндағы
ақпарат жаңалықтар қызметінің 80%-ы өз ана тілінде хабар таратса, 20%-ы
ағылшын және орыс тілінде хабар таратады. Осы арнадағы Ауыл өмірі,
Біздің кітапхана, Саясат әлемінде, Өмір мазмұны атты бағдарламалары
елдің тыныс-тіршілігі мен ауылдың жай-күйін баяндаса, Аталар сөзі, ақылдың
көзі, Сахна өмірі, Аналар мектебі, Сіз күткен кездесу, Мың бір
рауаят сынды бағдарламалары тәлім-тәрбиесі мол алуан тақырыпта сөз қозғап,
көрермен мен ой бөліседі. Ал ертегілер – жақсылыққа ерте білер, Алтын
тәж, Балалар дүниесі, Ойла, ізде, тап атты бағдарламалары жастарды
отан сүйгіштікке және бішлімділіктікке тәрбиелейтінін сөз етеді. Көпшілік
көрерменнің көзайымына айналған Yoslar арнасы қызығушылықтың одан әрі
оятады. Yoslar (Жастар) арнасындағы Чемпион сырлары, Бала тілі, Ол
кім, бұл не?, Жаңа күн, Олар – батыр әйелдер сынды алуан тақырыптағы
бағдарламалар көпшіліктің көңіліне шығып жүргенін айта келіп, журналист өз
пікірін өз көз қарасын былай жеткізеді. .[8]
Сонымен, өзбек арналарының шамамыз келгенше азды-көпті зерттеп
шықтық. Жергілікті халықты не үшін қызыға көретіндігін аңғардық. Сөйтсек өз
ағамыз, өзінің емес, өз ұлтының мүддесін ойлап, көбіне халыққа рухани азық
болар фильмдерімен ұлттық рухты тәрбиеленетін бейне клиптерін үздіксіз
көрсетіп отырады екен. Ал бізде ше, Бізде мұндай жетістік қайдан болсын.
Өйткені біз халықты емес, өзгенің мүддесін көп ойлаймыз. Жастарымыз да
отаншылдыққа тәрбиелеудің орнына шетелдік мардымсыз сериялдарымен мән-
мағынасы жоқ даңғаза музыкаларды үздіксіз беріп отырамыз. Сонда біздің өз
мәдениетіміз бен тіліміз қайда қалғаны? Сол саны көп сапасы жоқ
телеарналардың орнын басатын қоғамға пайдасы бар бір телеарна ашылып жатса,
кім қолдамайды дейсің? деп көңілінің кірбінін білдіреді. Арасында рухани
азықты өз ағамыздан үйренген абзал болар. Дегенмен осы іспеттес Ала
шапанды ақпараттық экспанцтя атты мақала 30номерінде жарық көрді. Бұл
мақалада өзбек ағайындарының рухани отарлауы көрсетуге тырысқан.
Бір ауданда 7 газет, 1 телеарна атты мақала жарық көрді. Еліміз
тәуелсіздік алып, БАҚ туралы заң дүниеге келісімен БАҚ-ры етегің кеңге жая
бастады. Нақтырақ айтар болсақ, бүгінгі таңда Республикада 2446 БАҚ ресми
түрде айшықталған. Оның 2223 баспасөз болса, 223 телерадио мен ақпарат
агенттіктері. БАҚ-тың 80% жеке меншік, 20% қоғамдық ассоциясиялармен саяси
партиялардың құзырында. Ал, Республикамыздың жекелеген облыстарына келер
болсақ, Оңтүстік Қазақстан облысы ақпарат кеңістігінде 2 орынды иеленеді.
Қолдағы бар дерек көздеріне қарағанда осы аймақта бұқаралық ақпарат
құралдар саны 249-дан асып жығылады. Мәселен 270 мың халқы бар бір ғана
Мақтаралы ауданында 7 газет, 1 телеарна қоғамға қызмет істеп мейлінше
ақпарат таратып келеді деп жазады.
Осыған қарап күннен күнге аудандық газеттер бой көтеріп жатқанын
аңғаруға болады. Тілге тиек ететін тағы бір мәселе, осындағы жергілікті
газеттерді таратып, сату да аса қиын емес. Өйткені газет-журналға жазылу
барысында жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз құзырындағы мекемелер
мен аудандық білім департаментіне арнайы тапсырма береді. Нәтижесінде,
Мақтаарал ауданына қарасты 117 мектеп әр жарты жыл сайын 42 мың дана (өзге
басылымдарды есептемегенде) газетке жазылып отырады. Бір қызығы 7 газеті
бар аудан орталығында баспахана жоқтығын айта отырып, басылым шығару үшін
облыс орталығы Шымкент қаласына баруға тура келетінін жазады. Яғни, осы
мақалада Мақтааралға баспахана керектігі газет шығару проблемасы екенін
ашады [9].
Гүлбаршын Айтжанбайқызының авторлығындағы "Халықаралық
журналистика тілі қазақша сөйлей ме?" деген мақаласы "Дидардың" № 97
санында шықты. Мақаланың тақырыбының өзі сұраулы сөйлеммен басталуының
сойылдай мықты себебі бар. Осы саланың басқасында жүрген мамандардың
пікірінше, қазақ журналистерін дайындау мәселесі бүгінге дейін ҚР Сыртқы
істер министрліктерінің ҚР Білім министрлігінің пұшмайынан халге түсіріп,
басын ауыртып отырған сыңайлы. Олай дейтін себебіміз, ғаламдану үрдісі өріс
алған сайын қазақ елінің бар болмысын қазақтың өз тілімен жалпақ елге
танытудың қажеттілігі барынша сезіліп жүргені белгілі. Бұл жердегі
жауапкершілік жығына түсетіні белгілі "Қазақ журналисі ғана емес, Қазақстан
журналистикасының осы жүкті көтере алатындығына да күмәніміз бар",-деп
өзінің күйінішін білдіреді. "Ресей Кеңес Одағы" күйреген сәтте-ақ алыс-
жақын шетелдерде орналасқан тілшілер қосының өзіне қаратып алып, жеті
жұрттың тілін меңгерген "Сен тұр, мен айтайын" деп тұрған кеңестік соқа
журналистердің бәрін де өздерінің жоғын жоқтатып, мұңын мұңдатып қойды
деген сөздерінен аталмыш журналистердің бағыт-бағдарының бұзылып кеткенін
ескертеді. Ал бәсекелестік қабілетті елу елдің қатарынан өзіне орын сайлап
жүрген қазақ әлі әлем алдында үш ғана емес, мүддесін де "орысшалап"
жырлауға әбден мойынсұнып кеткен сыңайлы екенін нақтылап айтып өтеді.
Шетелде тілшілер қосыны бар "Хабар" агенттігі журналистерінің өзі орыс
тілде екенін ашына айтады. Агенттік журналистерінің шетелден орыс тілінде
дайындап берген ақпаратты қазақша тәржімалаудан аспайтынын, тек аударумен
ғана шектеліп қалатынын айтады [10].
"Бізде неге қоғамдық телеарна жоқ?" деп аталатын Шолпан Құрманбайдың
мақаласында заман қажеттілігінен туындаған мәселені көтереді. Расына
келгенде, осындай телеарналар пайда болмаса әділ баға берілмейтіні сөзсіз
шындық. Осы орайда төмендегі қоғам қайраткерлерінен интервью ретінде сұқбат
жүргізеді. Тележурналист Серік Әбікеннің пікіріне сүйенсек, қазіргі кезде
телеарналар мемлекеттік және жекеменшік болып бөлінеді екен. Ал, қоғамдық
телеарна осы екеуінің арасында өмір сүруі керек. Мысалы, мемлекеттік
телеарналар билікке қырын келетін дүниелерден қашқақтайды. Сол сияқты
жекеменшік телеарналардың құрылтайшылардың мүддесіне қызмет етеді. Ал
қоғамдық телеарна ол тура орта жолмен жүреді деп түсінеді. Және Қазақстан
журналистері өзінің ерік жігерімен-ақ сол телеарнаны тікесінен тік көтеріп
кете алар деген сенімін білдіреді. "Қазақстан" ұлттық арнаның бас
продюссері Қайнар Олжай қоғамдық телеарнада жұмыс істеуге еш қарсы
еместігін, тіпті қуана қабылдайтынын айтады. Бірақ қоғамдық телеарна құру
үшін ең алдымен жұмыс істеу үшін заңның аясы қалыптасу керек. Бірақ
өкініштісі ондай заң аясы бізде жоқ. "Қалай қаржыландыру қажет" деген
сұраққа жауап беру өте қиын екендігін айтады. Қазақстан Журналистер
одағының төрағасы Сетқазы Матаев "Қоғамдық телеарна жасау үшін ең алдымен
заң керек. Оны қаржыландырудың тәуелсіз механизмін ойлап табуға тиіспіз.
Мысалы Туркияда электр қуатынан түсетін пайданың 2 пайызы ТРТ деп аталады"
дей отырып, екі елдің қоғамдық телеарналарына мониторинг жасап өтеді.
Жоғарыда аталған азаматтардың пікіріне сүйене отырып, қоғамдық телеарнаны
құруды дұрыс деп ой түюге болады.
"Телемаман тіліндегі варваризмдерден қалай құтылар екенбіз"-деген
мақалада "Айқын" газетінде ақпараттық бағдарламада қолданылатын сөздердің
бір парасаты жариялағаны жайлы айтылады. Яғни, сол терминдер тізбегін
жалғастырады. "Дидар" бетіндегі телесөздерді тұрақты түрде жариялап отыру
әдетке айналған. Алфавиттік тізімі бойынша ұзыннан-ұзын телесөздерді
жариялауда. Дегенмен бұны тек қуанышқа балап қана қоюға болмайды. Себебі,
осы телесөздікте қисынға келмейтін көптеген сөздер бар. Яғни дұрыс
аударылмаған, тілге қиын түсетін сөздерді талқылап, оның басқаша нұсқасымен
аударып жазады. Міне, осындай түйіні шырмалған телесөздің мәселесін айқара
ашады [11].
Бір мақала тележурналистердің таза қазақша" сөйлеуіне септігін
тигізетін қақ. "Телесөздің" тәржімалануы әлі де жолға қойылады. Дұрыс
сөйлей білу барша қазақ журналистерінің басты мақсаты.
"Дидар" газетінің №25 санында "Телетіл сыры"
атты
Қ.Әуесбайұлының мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада да "телесөзді
тәржімалау" жайлы сыр шертеді. Телесөздің құпияға толы сырын ақтаруға
бағытталған.
"Дидарда" тележұлдыздармен сүқбат жүргізу эдетке айналған. "Телевизия -
әрі бизнес, әрі саясат" тақырыбында Астана телеарнасының Алматы бөлімшесі
жаңалықтар қызметінің редакторы Айбар Олжаймен өрбитін сұқбатта жас
журналистердің бағыты жайлы айтылады. Романтизм мен прагматизмнің
арасындағы қарама-қайшылықтары жайлы жақсы эңгіме болады. Журналист Кәмшат
Тасболатованың студия қонағына қояр сұрағы көңілге қонымды болып келеді.
"Қазақстандағы БАҚ-тардың "қазақ" және "қазақстандық" деп бөлінуіне қалай
қарайсыз? деген сауалына өз жауабын мынадай етіп береді: "Олай бөлуге
болмайды. Қазақстандағы 1000-нан аса бұқаралық ақпарат құралдары - қазақ
"бақтары". Бізде мынадай қағида бар: "Қазақ БАҚ-тарына бөлек стандарт та,
Қазақстандық БАҚ-та, бөлек стандартта. Бұл - қазақтың түбіне жетуі.
"Дидарда" ең көлемді мақаланың бірегейі "қоғамдық телевизияның әлемдік
үлгілері" деп аталады. Әлем елдерінің хабар таратудағы тактикасы жайлы сөз
етіледі. Австралия, Ұлыбритания, Германия, Нидерландия, Испания, Италия,
Канада, АҚШ, Финляндия, Франция, Швеция, Жапония елдеріндегі қоғамдық
телевизияның рөлі мен маңызы ашылып айтылады. Кесте арқылы осы елдердегі
"Қаржыландыру механизмі" көрсеткен. Коммерциялық хабар таратуда жарнама
көздерінен түскен табыстар жайлы мәлімет келтіреді. Германияның көпшілік-
құқықтық арнасының ден қоятын елеулі түсы, ол эфир жұмысына елдегі ең
жоғарғы конституциялық соттың араласуы болып табылады. [12].
Қашанда заңмен реттелген жұмыстың тиімді болатындығын өмір әлдеқашан
дәлелдеген. Ал бізде бұл жүйенің күні бүгінге дейін солқылдақ екендігін
айтсақ та жеткілікті болар. Сондықтан қоғамдық телевизияны заңмен қорғау,
әрі оның істеріне ешкімнің де қол сұғуына жол бермеу, елдегі бетімен кеткен
жүгенсіз әрекеттерге қойылар тосқауыл болар
еді. Жалпы "қоғамдық телеарна туралы ең алғаш "Дидар" газеті көтеріп
отырғанның да өзіндік себебі бар. Осы газет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz