Этнопедагогика материалдары негізінде қиын балаларды тәрбиелеу
Кіріспе
І. Бөлім
Қиын балаларды қайта тәрбиелеудің ғылыми . педагогикалық негіздері.
1.1 Қиын баланы қайта тәрбиелеу . өзекті педагогикалық проблема.
1.2 Мектептерде қиын балаларды қайта тәрбиелеу жүйесі.
ІІ . Бөлім
Этнопедагогика материалдары негізінде қиын балаларды қайта тәрбиелеу технологиясы.
2.1. Қазақ фольклоры арқылы қиын балаларды қайта тәрбиелеу әдістемесі.
2.2. Тәжірибелік педагогикалық жұмыстарды қорыту, ғылыми.әдістемелдік ұсыныстар берілді.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
І. Бөлім
Қиын балаларды қайта тәрбиелеудің ғылыми . педагогикалық негіздері.
1.1 Қиын баланы қайта тәрбиелеу . өзекті педагогикалық проблема.
1.2 Мектептерде қиын балаларды қайта тәрбиелеу жүйесі.
ІІ . Бөлім
Этнопедагогика материалдары негізінде қиын балаларды қайта тәрбиелеу технологиясы.
2.1. Қазақ фольклоры арқылы қиын балаларды қайта тәрбиелеу әдістемесі.
2.2. Тәжірибелік педагогикалық жұмыстарды қорыту, ғылыми.әдістемелдік ұсыныстар берілді.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
ХХІ ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен байланысы күрделене түсті.
Мұны бір жағынан, мәдениеттің ғаламдануы мен кірігуінен, екінші жағынан, рухани жұтаңданудың үдеуінен деп түсінуге болады. Сондықтан қазіргі білім беруде жеке тұлғаны адамгершілік-рухани жағынан қалыптастыру негізгі міндеттердің бірі ретінде саналады. Бұл міндеттің нәтижелі жүзеге асуының бір жолы «қиын балалар» деп аталатын оқушылар мен жұмыс істеудің тиімді формаларын, педагогикалық көмек беру, оқушылардың тәртіп бұзушылығын болдырмау шараларын қолға алу болып табылыды.
Нарықтық қатынас кезінде азаматқа ортақ құндылықтар мен тәрбие теориясына, оза тәжірибиелерге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып қиын оқушыларды қоғам алдындағы өзіндік дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін, ұлттық сана сезімі оянған, биік парасатты, ар-ожданы мол азамат етіп тәрбиелеу өмір талабы бролып отыр.
Адамгершілік тәрбиелеу мәселесі қай заманда болмасын ойшылдардың, ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарынан тыс қалмағандығы белгілі. Классикалық педагогиканың өкілдері Я:А. Коменский, К.Д. Ушинский, Н.К Крупская, С.Т. Шацкий, А.С Макаренконың еңбектерінің негізгі өзегі адамгершілігі мол саналы азаматты тәрбиелеу болып табылады. Қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, т.б. өздерінің саяси-қоғамдық ғылыми және әдеби еңбектерінде балалар мен жастардың адамгершілік тәрбиесі туралы пікірлер айтып ғылыми құндылығы жоғары мұралар қалдырған.
Мұны бір жағынан, мәдениеттің ғаламдануы мен кірігуінен, екінші жағынан, рухани жұтаңданудың үдеуінен деп түсінуге болады. Сондықтан қазіргі білім беруде жеке тұлғаны адамгершілік-рухани жағынан қалыптастыру негізгі міндеттердің бірі ретінде саналады. Бұл міндеттің нәтижелі жүзеге асуының бір жолы «қиын балалар» деп аталатын оқушылар мен жұмыс істеудің тиімді формаларын, педагогикалық көмек беру, оқушылардың тәртіп бұзушылығын болдырмау шараларын қолға алу болып табылыды.
Нарықтық қатынас кезінде азаматқа ортақ құндылықтар мен тәрбие теориясына, оза тәжірибиелерге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып қиын оқушыларды қоғам алдындағы өзіндік дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін, ұлттық сана сезімі оянған, биік парасатты, ар-ожданы мол азамат етіп тәрбиелеу өмір талабы бролып отыр.
Адамгершілік тәрбиелеу мәселесі қай заманда болмасын ойшылдардың, ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарынан тыс қалмағандығы белгілі. Классикалық педагогиканың өкілдері Я:А. Коменский, К.Д. Ушинский, Н.К Крупская, С.Т. Шацкий, А.С Макаренконың еңбектерінің негізгі өзегі адамгершілігі мол саналы азаматты тәрбиелеу болып табылады. Қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, т.б. өздерінің саяси-қоғамдық ғылыми және әдеби еңбектерінде балалар мен жастардың адамгершілік тәрбиесі туралы пікірлер айтып ғылыми құндылығы жоғары мұралар қалдырған.
Жоспар
Кіріспе
І- Бөлім
Қиын балаларды қайта тәрбиелеудің ғылыми – педагогикалық негіздері.
1. Қиын баланы қайта тәрбиелеу - өзекті педагогикалық проблема.
2. Мектептерде қиын балаларды қайта тәрбиелеу жүйесі.
ІІ – Бөлім
Этнопедагогика материалдары негізінде қиын балаларды қайта тәрбиелеу
технологиясы.
2.1. Қазақ фольклоры арқылы қиын балаларды қайта тәрбиелеу әдістемесі.
2.2. Тәжірибелік педагогикалық жұмыстарды қорыту, ғылыми-әдістемелдік
ұсыныстар берілді.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
ХХІ ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен байланысы күрделене
түсті.
Мұны бір жағынан, мәдениеттің ғаламдануы мен кірігуінен, екінші
жағынан, рухани жұтаңданудың үдеуінен деп түсінуге болады. Сондықтан
қазіргі білім беруде жеке тұлғаны адамгершілік-рухани жағынан қалыптастыру
негізгі міндеттердің бірі ретінде саналады. Бұл міндеттің нәтижелі жүзеге
асуының бір жолы қиын балалар деп аталатын оқушылар мен жұмыс істеудің
тиімді формаларын, педагогикалық көмек беру, оқушылардың тәртіп бұзушылығын
болдырмау шараларын қолға алу болып табылыды.
Нарықтық қатынас кезінде азаматқа ортақ құндылықтар мен тәрбие
теориясына, оза тәжірибиелерге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып қиын оқушыларды қоғам алдындағы
өзіндік дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін, ұлттық сана сезімі
оянған, биік парасатты, ар-ожданы мол азамат етіп тәрбиелеу өмір талабы
бролып отыр.
Адамгершілік тәрбиелеу мәселесі қай заманда болмасын ойшылдардың,
ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарынан тыс қалмағандығы белгілі.
Классикалық педагогиканың өкілдері Я:А. Коменский, К.Д. Ушинский, Н.К
Крупская, С.Т. Шацкий, А.С Макаренконың еңбектерінің негізгі өзегі
адамгершілігі мол саналы азаматты тәрбиелеу болып табылады. Қазақ
ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Жұмабаев, А.
Байтұрсынов, т.б. өздерінің саяси-қоғамдық ғылыми және әдеби еңбектерінде
балалар мен жастардың адамгершілік тәрбиесі туралы пікірлер айтып ғылыми
құндылығы жоғары мұралар қалдырған.
Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде педагогика ғылымының
әдіснамалық мәселелері қарастырылған. Н.Д. Хмель, А.Қ Рысбаеваның
зерттеулерінде табысты іс-әрекет педагогиканың категориясы ретінде
дәлелдеген. Табысты іс-әрекеттің педагогиканың негізгі Тәрбиелеу,
білім беру, оқыту, педагогикалық процесс және әлеуметтендіру
категорияларымен өзара байланысты екендігі айқындалған.
Этнопедагогиканың әдіснамалық –теориялық негіздерін айқындау бойынша
көрнекті ғалымдар Г.Н. Волков, Қ.Б. Жарықбаев, С.Қ. Қалиев, С.А. Ұзақбаев,
Ж.Ж Наурызбай, К.Ж. Қожақметова, Ш.Т. таубаева, М.Х. Балтабаев, Ш. Б.
Құлманова, Қ. Б. Бөлеев, С. Ғаббасов, Қ.Қ. Шалғынбаева, т.б. зерттеулер
жүргізіп, өз еңбектерінде этнопедагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуы,
этнопедагогика құралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі ролі, мектептің оқу-тәрбие
процесінде алатын орны мен олардың пайдалану мүмкіндіктерін қарастырады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда халықтық педагогика арқылы оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру мәселелері Р.К. Төлеубекова, Ж. Б. Сәдірмекова,
А.Е. Дайрабаева, Р. Ә. Сқақова, Ұ.Т. Төлешова, және т.б. зерттеу
еңбектерінде қарастырылып, тың нәтижелер алынғандығы белгілі.
Қиын оқушылар мәселесі де педагогикалық проблема ретінде Г.А. Уманов,
Ә.Ж. Жұмабаев, В.В. Трифонов, Л.К. Керімов, Ж.Ж. Ысқаков, К.Бегалиев және
т.б. ғалымдардың еңбектерінің арқауы бола отырып, әр қырынан зерттелді.
- қиын оқушылардың пайда болу себептері, оларға тән ерекшеліктер;
- қиын оқушылар мен жұмыс жүргізу жүйесі;
- болашақ мұғалімдерді қиын оқушылар мен жұмыс жүргізуге даярлау:
- қиын оқушыларды қайта тәрбиелеу.
- дене тәрбиесі және спорт арқылы қиын оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық шарттары және т.б.
Дегенмен, жоғырыда айтылған еңбектерді теориялық тұрғыдан талдау
зерттеліп отырған проблеманың ғылыми әдіснамалық тұрғыда әліде болса
шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді.
Зерттеудің көкей кестілігі: Қиын оқушыларды адамгершіліке тәрбиелеуде
ғасырлар бойы жинақталып, бүгінгі күнге жеткен халқымыздың бала
тәрбиелеудегі озық тәжірибесі, яғни этнопедагогикалық құралдар ерекше мәнге
ие болады. Бұл құралдар арқылы қиын оқушылардың бойында халқымыздың қастер
тұтып келген ар –намыс, ождан, имандылық, инабаттылық, мейірімділік,
кішіпейілік, ата-мекеніне, еліне деген сүйіспеншілік сияқты асыл
қасиеттерді тәрбиелеу қажеттілігі зерттеу тақырыбының көйкестілігін
дәлелдейді. Қиын оқушыларды тәрбие беруде этнопедагогика құралдардың
мүмкіндіктері мен олардың мектептің оқу-тәрбие үрдісінде толығы мен
пайдананылмауы арасындаға және қиын оқушалардың этнопедагогика құралдары
арқылы тәрбиелеудің қажеттілігі мен бұл мәселенің педагогикалық теориямен
практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық
байқалды. Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында қиын оқушыларды
этнопедагогика құралдары арқылы тәрбиелеуді жүйелеу зерттеу проблемасын
айқындап, тақырыпты Этнопедагогика материалдары негізінде қиын баларды
тәрбиелеу деп алуға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: этнопедагогика материалдары арқылы қиын балаларға
тәрбие беруді қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды теориялық тұрғыдан
негіздеу және оның тиімділігін тәжірибе арқылы тексеру.
Зерттеу нысанасы: жалпы орта мектептегі педагогикалық процесс.
Зерттеу пәні: орта мектепте қиын балаларды этнопедагогика материалдары
арқылы адамгершіліке тәрбиелеудің мазмұны, әдістерімен формалары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер орта мектепте қиын балаларды
этнопедагогика материалдары арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің
педагогикалық шарттары ғылыми-практикалық тұрғыдан қамтамасыз етілсе, онда
мұғаліммен оқушылардың іс-әрекеті табысты болады, өйткені бұл ретте
адамгершілік тәрбиесі ізгілендіру идеяларына негізделген.
Зерттеудің міндеттері:
- қиын балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін
анықтау;
- этнопедагогика материалдары арқылы қиын балаларды тәрбиелеудің
мүмкіндіктері мен жолдарын айқындау;
- қиын балаларды этнопедагогика материалдары арқылы тәрбиелеудің
моделін жасау;
- орта мектепте қиын балаларды этнопедагогика материалдары арқылы
тәрбиелеу мазмұнын, әдістері мен формаларын айқындау және
жүйеленген педагогикалық шарттарды іске асырудың тиімділігін
тәжірибе арқылы тексеру.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы, зерттеу мәселесіне қатысты
филосовтардың, психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері,
білім берумен тәрби мәселесіне арналған ресми құжаттар, оқу әдістемелік
кешен орта мектеп мұғалімдердің іс-тәжірибесі, сонымен бірге автордың
педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикасық, ғылыми-
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау;
- сауалнамалар мен әңгімелесулер;
- оқушылармен мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарын бақылау.
- педагогикалық эксперимент, іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру оларды
математикалық тұрғыда өңдеу
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- қиын балаларды этнопедагогика материалдары арқылы тәрбиелеудің
теориялық негіздері:
- қиын балаларды тәрбиелеуде педагогикалық мүмкіндіктері жоғары
этнопедагогика материалдарының мазмұны;
- орта мектепте қиын балаларды этнопедагогика материалдары арқылы
тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын іске асыру әдістемесі мен оның
тиімділігін көрсететін тәжірибе нәтижелері.
1. Қиын балаларды тәрбиелеу және оқыту қазіргі таңда әлеуметтік-
педагогикалық проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны
мәлім. Мұның өзі қиын балалар санының жылдан - жылғы өсіп отыруы
мен байланысты болып табылады. Бір уақыттарда қиын оқушыларға
көбінесе жас өспірімдер жатқызылса, бүгінгі таңда орта сынып
оқушыларының арасында да осы санатқа жататындар аз емес.
Сондықтан қиын балаларды ерте жастан бастап қолға алып, олардың
сапалы білімі мен саналы тәрбие алуларына мүмкіндік жасалуы
қажет.
Қиын балаларды тәрбиелеу жүйесінде адамгершілік тәрибиесі аса маңызды
орынға ие болады. Мораль нормаларына жауап беретін айналадағы болмысқа
жеке адам көз қарастарынан сан-салалығын ескере келгенде, адамгершілік
тәрбиесінің жеке тұлғаны қалыптастырудағы ролі өте зор. Адамзат
тарихында жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие берудің педагогикалық-
психологиялық негіздері ерте заманнан-ақ ойшылдар, ғұламалардың назарында
болған мәлім. Олардың құүнды идеялары атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп, бүгінгі күнге жетіп отыр.
Қазақтың ғұламаларының ішінде Әл-Фарабидің шығармаларында адам
баласын ізгілікке, адамгершіліке баулу мәселесі кеңінен орын алғандай.
Әл-Фарабидің білуінше, жақсы мінез - құлық пен ақыл күшті бұлар
адамшылық қасеттер болып табылады. Егер осы екуі бірдей болып кесе, біз өз
ойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық пен кемелдікті табамыз және осы
екеуінің арқасында біз ізгі игілікті және қайырымды адам боламыз, біздің
өмір бейнеміз қайырымды, ал мінез құлқымыз мақтаулы болады, - деп
ескертеді. Ғұламаның бұл пікірімен ұғатымыз – адамның санасы мен
Мізен-құлқы адамгершілік сапаларын қалыптастырудың негізі болатындығы.
Ж. Баласағұни Құтты білік дастанында адамгершілік тәрбиесін адамның
бойында кісілік, парасаттылық, имандылық, тектілік және ізгілік қасиеттерін
қалыптастыруымен байланыстырады. Оның Адамшылық жаса адамға адам бол, Адам
атын мақтаныш қып адал бол деген ой пікірлері Әл-Фарабидің идеяларымен
үндесіп жатыр.
Осы ой –пікірлер қазақ даласында тұңғыш мектеп ашып, болашаққа оқу-
білім сәулесін таратқан халқымыздың мәшһүр ағартушы-педагог Ы. Алтынсарин,
ұлы ғұлама А. Құнанбаев, көрнекті қоғам қайраткері, ғалым-ұстаз А.
Байтұрсынов, қазақ жерінде тұңғыш ұлттық педагогика, психология пәндерінің
негізін қалаған М. Жұмабаев, Ж. Аймауытовтардың шығармаларынан да орын
тауып кешегіні бүгінгі мен жалғастырып келе жатқан игілігі мол қазына болып
отыр.
Қиын балаларды тәрбиелеу мәселесі ХХ ғасырдың 20-30 жылданынан бастап,
күні бүгінге дейін педагогтардың, психологтардың және заңгерлердің
зерттеулеріне арқау болып, әр қырынан қарастырылыпкеле жатыр. Атап айтсақ:
- балалармен жасөспірімдерлің мінез-құлқындағы ауытқушылықты
болдырмаудың ұйымдастырушылық –педагогикалық және медициналық –
алдын алу шарттарын жасауға арналған зерттеулер А.С Макаренко, С.Т
Шацкий, Л.С Выготский, В.Н Мясищев, С.М Елеусізова және т.б.
- қиын балалардың тәртібіндегі ауытқушылықтардың табиғатымен шығу
төркінін анықтауға және олардың мінез-құлықтарына түзету енгізу
мәселесіне арналған зерттеулер Т.В Драгунова, О.А матвеева, А.Г.
Ковалев, А.Е Личко, С:А. Воскобойникова, В.С. Никалаева және т.б.
- қиын балалардың және жасөспірімдердің өмір сүретін әлеуметтік
ортасының жағдайына психологиялық –педагогикалық талдау жасап, оның
мінез-құлыққа әсерін анықтауға арналған зерттеулер, Н. Вайзман,
Н.И.Дурманов, Э.Ш. Натанзон және т.б,
- Педагогикалық тәртібі нашар және құқық бұзған балалармен жұмыс
істеудің жүйесі, оларды қайта тәрбиелеудің теориялық және
әдістемелік негіздерін жасауға арналған зерттеулер. М.А. Алемаскин,
В.Г. Баженов. О.С Богданова, А.Ж. Жұмабаев, Л.К. Керімов, А.Н.
Кочетов, Г. А. Уманов Э.И. Шыныбекова және т.б.
- Қиын оқушыларға адамгершілік және құқықтық –азаматтық тәрбие
берудің теориялық негіздерін айқындауға арналған зерттеулер, Л.А.
Байсерке, В.Г. Баженов, Ж.Ж. Искаков, В.А. Ким, А.К. Садыкова және
т.б.
1.2 Педагогика ғылымындағы қайта тәрбиелеу мәселесі.
Жалпы білім беретін орта мектептерде тәрбие жұмыстарын одан әрі
жетілдіру, оқушылардың тәртіп бұзушылығын болдырмауды алдын алудың
формалары мен әдістері белгіленген. Әрине, жекелеген оқушылардың қоғамға
жат мінез-құлықтар көрсетууі және заң тәртібін бұзуы отбасын, мектеп және
жұртшылықтың тәрбие жұмыстарынан кеткен кемшіліктерден демекпіз.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеу, қоғамдық орындарды тәртіп сақтау
және заң нормаларын ұстау, оларды оқушылардың күнделікті әдет-дағдыларына
сіңіру мемлекеттік міндет ретінде қарастырылып отыр. Бұл істі шаруашылық,
әкімшілік орғандары, қоғамдық ұйымдар, мектептер мен отбасылары бірлесе
атқаруы қажет.
Социология мен заң ғылымдарында, психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде кәмелетке жасы толмаған құқық тәртібін бұзушылар,
педагогикалық тәртібі нашар оқушылар, "қиын" балалар сияқты терминдік
ұғымдар кездеседі.
Біріншісіне кәмелетке жасы толмаған құқық тәртібін бұзатыңдар небір
жағымсыз жағдайларға байланысты дау-жанжал шығаратын, арақ-шарап ішіп жеке
меншік пен қоғамдық мүліктерге қол сұғатындар жатада. Олардың мінез-
құлықтарыңда, жүріс-тұрыстарыңда жалқаулық, қатыгездік, бастаған ісін
аяғына дейін атқармау, әртүрлі ұрлықтар жасау т.б. қылықтар кездесіп
отырады.
Ал педагогикалық тәртібі нашар балаларға тән айналасымен қарым-
қатынастарыңда жоғарыда айтылғаңдай жағымсыз қылықтар мен әдет-дағдылар
көрсеткенімен, бұндай ерекшеліктер мінез-құлықтарында тиянақты
қалыптаспағандар жатады.
"Киын" балалар қатарына психикалық дамуы уақытша баяуланған, тез
ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінез-құлықында психопатиялық
аппатия формалар кездесетін, кейде ашулары "қайнағанда" дәрі-дәрмек беру
арқылы қозу күйін тежейтін балалар жатады. Осындай оқушыларға педагог
тарапынан гуманистік қасиеттер мен этикалық талап-тілектер қоя білетін
педагогтік шеберліктер қажет.
Қиын оқушыларда қайта тәрбиелеу мәселелері жаңадан ғана
қаралып отырған проблема емес, ревалюциядан бурынғы орыс және
шетелдік педагогикалық ойлардың қайраткерлері П.Г.Бельский, А.
Богдановский, А.Я.Герд, Д.А.Дриль, Д.Р.Тальберг, А.А.Фидлер және т.б.
еңбектерінде көтерілген. Осыдардың кейбіреулерінің идеялары осы күнге
дейін өз құнын жоғалтқан жоқ. Мысалы, П.Г.Бельский және Д.А.Дриль құқық
бұзушы жасөспірімді зерттеп тану,олардың психологиялық ерекшеліктерін
айқындауды талап етеді. П.П.Пусторослав болса, педагогикалық тәртібі
нашарланған балалардың заң құқығын бұзу дәрежесіне орай әртүрлі типті оқу-
тәрбие мекемелерін ұйымдастыруды жөн көрген. Е.Альбицкий, А.Ширген,
А.Герд тәрбие-еңбек колонияларында оқу процесін жандандыруды қарастырады.
Н.Н.Горонович құқық бұзушы жеткіншектерді қайта тәрбиелеу процесін
жақсартудағы тәрбиешінің ролін кетеруге кеңес берген.
20-30 жылдары жас құқық бұзушы және баспанасыз қалған
жасөспірімдерді қайта тәрбиелеудің проблемасын қолға алып, зерттеу
жұмыстарда социалистік гуманизм негізінде жүргізе бастады.
Бұл мәселелермен еліміздің аса кернекті педагогтері мен психологтері
Н.К.Ирупская, А.С Макаренко,- С Т.Шацкий, Л.С.Выготский, П.Н.Блонский,
Л.В.Занков, В.Н.Мясищев т.б. шұғылданды. Сонымен, бұл зерттеушілер
балалардың тәртіптерінің нашардау себептерін екі мағынада ұғындырады:
бірінші топтағы ғалым-педагогтер, қоғамдық жағдайлар мен күнделіктегі
өмірдегі тұрмыс жағдайлары негіз болады десе, екінші топтағы педагогтер,
баланың психикасыңдағы табиғи ерекшеліктері мен мінез-құлқының жағымсыз
факторларға бейімділігінен деп санады.
Айтылып отырған мәселе 30-50 жылдар аралықтарында обьективтік
жағдайдарға байлаысты тоқтап қалып, тек 50-60 жылдардан кейін ғана қиын
балалар мәселелерімен шұғылданұшылардың ғылыми еңбектерінде
В.А.Сухомлинский, Л.С.Славина, Г.П.Медведев, Л.М.Зюбин,
Э.Г.Костяшкин, Г.А.Уманов, М.А.Невский, 8.И.Шыныбекова, В.В.Трифонов,
Р.Д.Мамбатова, Л.К.Керімев т.б.жарық көре бастады. Бұл ғалымдардың
зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың пайда болуына үш фактор
себепші болатыны анықталған.
Біріншіден. отбасын тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы,яғни
тұрмыстағы ұрыс-талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық
ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы, т.б.
жағдайлар себапші болған.
Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен
кемшіліктер, яғни жекелеген оқушылардаң мінез-құлық ерекшеліктерің, ынта-
ықыласын, қызығушылығы мен талап-тілегін ескермеу мұмкіндік берген.
Үшіншіден, жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынан,
яғни оқушылардың тұратын шағынаудаңдарыңда әртұрлі үйірме жұмыстары мен
спорт секцияларына тиянақты тартылмауы, бос уақыт-тарын ұтымды
ұйымдастырмауы салдары да негіз болған.
Қиын балалардың пайда болу себептері.
Қоғамда кәмілетке жасы толмаған балалардың заң тәртібін бұзуы
және педагогикалық тәртіптерінің төмендеуі көп ретте кейбір обьективтік
және субьективтік жағдайларға байланысты. Алайда, қоғамда адамды адам қанау
мен жеке меншіктің болмауы жастарының құқықты бұзуға әлеуметтік негізі жоқ
екендігін дәлелдейді.
Сонымен, қазіргі психологтері еңбектерінде қоғамда жеке адамды
қалыптастыруға екі топ факторлар: макрожағдай мен микрожағдайлар себепші
болады деп санайды. Макрожағдай негізінде қоғамдағы экономикалық қарым-
қатынас, идеологиялық бағыт – бағдар, қоғамдық сана формалары, тіл және
ұлттар қатынастары т.б. жеке адамның қалыптасуына обьективтік мүмкіндік
туғызып, жастардың адамгершілік белгілерді сақтап, құқық тәртібін бұзуға
жол бермейді. Ал, жасөспірімдердің заң нормаларын мойындамауы, қоғамдық
орындарда тәртіп сақтамауы, үлкен-кішіні силамауы сияқты қылықтар
коллективте,топта, отбасын ортасында, жора-жолдастарының арасында т.б.
микрожағдай ортасында ғана қалыптасады. Өйткені, баланың алғашқы қадамы
отбасында, мектепте, жора-жолдастары мен ата-аналарының арасында
жасалынады.
Нақтылай келгеңде қиын балаларды зерттеудің қорытындысы
дәлелдегендей, олардың пайда болуына бірден-бір себепші болатын және
жағымсыз жағдай туғызатын - отбасының тәрбиесі. Оның бастылары:
Біріншіден, баланың күнделікті жүріс-тұрыстарын қадағаламау; оның
көзінше арақ-шарап ішу, дау-жанжал, ұрыс-керіс туғызу.
Екіншіден,тәрбиенің көзі -баланы киіндіру, тамақтандыру, мұң-
мұқтаждығын қамтамасыз ету деп санаушылық.
Үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қалыптастырмау,
оқушының жан-дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырасу және жаңа
адамның отбасын мүшесі болып енуі де себеп болады. Мысалы, педагогикалық
тәртібі нашарлаған оқушылардың 64,2 процентінің ата-аналары моральға жат
қылықтарымен өз балаларына теріс әсерлер жасаған. Ата-аналардың 43 проценті
өз араларындағы қарым-қатынастарында ұрыс-талас, дау-жанжал, бірін-бірі
жәбірлеу басым болып келсе, 34 проценттейі әке-шешелерінің бірі ішімдікке
бейімділігі байқалынды. Отбасындағы үлкендердің 9,3 проценті мораль
нормасына жатпайтын жезөкшелік немесе қыдырымпаздықпен айналысқан.Демек,
мұндай отбасындағы балалар жылылықты, сүйіспеншілікті, бірін-бірі сыйлау
сияқты қасиеттерді сөзінбейтіндігі аян.
Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да
бетер шиеленісе түсетіндігі айкын. Себебі, мектепте де баланың жеке басын
сыйламай, әкімшілік көрсете беру баршылық. Мектеп мұғалімдері мен қиын
балалардың қарым-қатынастары "ақыл" айтумен, ұрысу, ар-ожданына тию тәрізді
педагогикаға жат әрекеттермен сипатталынады, Мысалы, педагогикалық тәртібі
нашарлаған оқушылардың, яғни арнаулы мектептерінің 88 пайызы өздері
оқыған жалпы орта мектептеріне көңілдері қатты қалғаңдығын байқатады.
Ойымызды нақтылай келгенде, мұғалімдер мен қиын балалардың
арасындағы қарым-қатынастар жүйесіндегі кемшіліктерді шартты түрде үш топқа
бөлуге болады;
I, Мораль белгілері мен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар
оқушыларды алдын-ала айқындай алмау.
Мұғалімдердің кейбіреулері окушының дара ерекшеліктеріне,
адамгершілік тәрбиесі нормасынан ауытқу себептеріне толық көңіл аудармаған.
Мектеп басшылары, класс жетекшілері мен басқа да
педагогикалық коллективтің мүшелері тәрбие жұмыстарын жоспарлы
қадағаламаған. Педагогикалық коллектив мүшелері арасындағы қарым-
қатынастардағы кемшіліктерді жоймау,балалардың бос уақыттарын нәтижелі
ұйымдастырмаудан деп санаймыз.
Қиын окушылармен тіл таба алмай, яғни жеке падағогикалық ықпалдар жасай
алмаудан барып, педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдерді: ұрсу, әрбір
"қылықтарын" талдауға алу, орынсыз жазалау, қандай бір жөнсіз" "әрекеттер"
болсын оны сол балаға жабу, кемсіту т.б. қолданған. Дұрыс қолданылмаған
шара жас өспірімнің ыза-кегін туғызып, қарсылық көрсетеді.
Кейбір педагогтердің касіптік деңгейлерінің төмен болуы және психологиялық
тұрғыдан балалармен жұмыс жүргізуге дайындығының жеткіліксіздігі, өз
пәндерінен білімдерінің білімдерінің таяздығы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру мен өткізуде методикалық шеберліктер дәрежесі төмен болуы себеп
болған. Олар қиын балалардың денсаулық күйлерінен хабардар болмаған.
Себебі, көптеген педагогтер жұқпалы аурулардың түрлерін, олардың барысын
білмейтіндігі анықталды. Ал, сәл мертігу, жарақаттану жағдайында өздігінен
алғашқы жәрдем көрсете алмайтын мұғалімдерде баршылық.
Мектептегі қиын балалардың сабақты үлгермеулеріне көп жағдайда
мұғалімдер кінәлі. Себебі, сабақта оқушылардың дара бейім-қабылеттерін
ескермеуден, оқу материалдарын игерудің әдіс-тәсілдерімен қаруландырмаудан
оқуға деген қызығушылықты дамыта білмеуден, факультативтік сабақтарды
жоспарлы түрде ұйымдастырмаудан оқушылар үлкен зиян шегеді.
Көп жағдайда, қиын балалардың 80-90 проценті сабақ үлгірмеушілер:
олардың 62,2 проценті математикадан, 57,8 проценті орыс немесе қазақ
тілінен, 21 проценті шет тілдерінен үлгірмеу қиындығына шалдығады.
Сонымен қатар, әлі де болса көптеген мектептар оқушларды қоғамдық
жұмыстарға тартуда әлсіздік көрсетсе, мектептен тыс мекемелер өз қанатының
астына қиын балаларды қамтымай келеді. Дәлел ретінде, "Бос уакытыңды қалай
өткізесің?" -деген анкеталық сұраққа балалардаң берген жауаптарына
жүгінсек; үй шаруашылығына көмектесем деушілер -5 процент, сабақтарға
дайындалдым - 3,4 прецент, кино көрдім - 69,8 процент, қыдырдым, бұзықтық
және ұрлық жасадым - 14,2 процент, үйірме, спорт секциясына қатыстым - 1,3
процент, әдеби және ғылыми-көпшілікке арналған кітаптарды оқыдым - 8,2
процент сияқты мәлімет алдық,
Отбасындағы, мектептегі тәрбие жұмыстарынан кеткен кемшіліктер
жинақтала келе, қоғамдық тәрбиедегі қателіктермен байланысып қиын
баладардың тәртібін одан әрі шиеленістіре береді.
Елімізде әлеуметтік-экономикалық жүйені басқаруда әкімшілік
тәсілдердің орын алуы, қоғамыздың тұйыққа тірелген кезендерінде халықтың
көпшілігі сауда-саттыққа шұғуы, өндірістік орындар мен мекемелердің,
кейбір қоғамдық ұйымдардың қызметкерлері мен жұмысшылары өз отбасынсында
балаларын тәрбиелеуге көңілдерін аз аударып келеді. Кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдер істері жөніндегі комиссия мен милиция органдарында тәрбиені
дұрыс жүргізбейтін отбасыларды дер көзінде айқындап тәртіпке шақырмаушылық
бар, оларды дер көзінде қадағалап отыру да нақтылы жолға қойылмаған.
Сонымен бірге "тәжірибелі" заң нормасын бұзушы үлкендердің өз ісіне толық
жауап бере алмайтын жеткіншектерді ұрлық, тонау, озбырлық жасау сияқты
әрекеттерге үйретулеріне дер көзінде тосқауылдың болмауына да байланысты.
Міне, тәрбие жұмыстарындағы осындай формализм, немқұрайдалық,
жауапсыздан т.б. қиын балалардың тәрбиесіне кері әсерін тигізуде.
Тәрбиедегі қиындықты туғызатын тағы бір жәйт – кездейсоқ балалардың,
топтардың жекелеген оқушыға тигізетін теріс ықпалы педагогтың назарынан тыс
болмауы қажет.Өйткені, жеткіншек жастағы балада өз қатарыңдағы құрбыларымен
достық, жолдастық қарым-қатынаста болу мұқтаждығы сияқты ерекшелік болады.
Көптеген зерттеулердің дәлелдегеніндей, оқушылардың мектептен тыс
кездеріңде тиянақты түрде араласып, сырласып тұратын компаниялары,
серіктері баршылық. Бұл серіктес достардың ұстаған бағыты дұрыс болса
жақсы, ал оған керісінше болса уақыттарын қалай болса солай келеңсіз
өткізіп, бір істен екінші іске ауысып, бұзықтық жасауға қолайлы жағдайлар
туады.
Қайта тәрбиелеу процесін ұйымдастырғандада, оқушылардың
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін педагогтер білулері қажет.
Себебі, қандай бір педагогикалық ыңпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан
дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс, Оқушының ішкі позициясы жеке адамның
дербес қасиеті болып саналатындықтан ескеруіміз қажет.
Орыс психологі С.Л.Рубинштейннің "детерминизмді" түсіну заңына
талдау беріп., сыртқы себептер ішкі жағдайдан тікелей қатысуымен шешіледі"
- деуі ден қоярлық. Үйткені, жеке адамның ішкі жағдайы сыртқы асерлерге
таңдамалы түрде қарайтындығымеи айқындалмақ. Сондықтан, қайта тәрбиелеу
процесінің натижелігі педагогикалық ықпалдардың жеке адамның ішкі
жағдайларына байланысты жоспарлы, мақсатты түрде ұйымдастырылуы арқылы
шешілмек.
Ол үшін, қиын оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу
қажет. Осы мәселе төңірегіңде бедгілі психолог К.К.Платоновтың көзқарасына
жүгінсек, "жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бірліктен тұрада екек.
Олар:
Біріншісі -жеке адамның. темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері
физиологиялық ерекшеліктері;
Екіңшісі - адам дамуындағы психологиялық процестерінің кейбір дербес
ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция, қабылдау және ойлау
т,б.қабылеттері биологиялық ерекшеліктері болмақ.
Үшіншісі - баланы күңделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы,
іскерлігі мен ептілігі; ал, төртіншісі - жеке адамның жалпы бағыт-бағдары
мен адамгершілік қадір-қасиеттерінің бірлігі нен тұрмақ. Әсіресе соңғы екі
проблема бір-бірімен байланыста өтсе, жас өспірімдердің әлеуметтік
бағыт-бағдарлары, көз қарастары, бейім-қабылеттері қалыптасады екен.
Келтіріліп отырған теориялық пікір деңгейінде, қиын оқушыны жан-жақты
зерттеп танудың бағдарламасын ұсынамыз.
Қиын бала тұралы жалпы мағлұмат:
Фамилиясы, есімі, жасы, оқитын класы, мекен жайы.
Денсаулық күйі:
а дене пішіні, бет әлпеті.күш-қуаты, организмнің жалпы дамуы -
жасына сай ма, сай емес пе?
ә психикалық дамуы - жасына сай, сай емес;
б жалпы дамуындағы. ауытқушылық туа, туғаннан кейін, психологиялық
зақымдану тұрмыстық жағдай ұрыс-талас, дау-жанжал, миы шайқалуы,
шыжыңдық, қорқақтық, томаға тұйықтық, жасқаншақтық, ызақорлық, жылаңқылық
т.б..
Отбасындағы тәрбие жағдайы :
Отбасы тұралы жалпы мағлұмат: отбасын құрамы, әлеуметтік жағдайы, бідімі,
тұрмысы, ара-қатынастары, дәрежесі, бір-біріне әсері, ықпалдары жағымды,
жағымсыз .
2. Отбасыдағы қарым-қатынас ерекшеліктері:
а ата-ана мен отбасын мүшелерінің баламен қарым-қатынасы
жақсы көреді, еркелетеді, салқынқанды қатынас, әрбір ісін қадағалау,
қадағаламау, селқос, дөрекі, ұрыс-керіс, жәбірлеу, ұрлыққа үйрету т.б..
ә қиын баланың ата-анасымен отбасынның басқа мүшелеріне қатысы
бірін-бірі сыйлау, сүйіспеншілікте болу, көмектесу, әдептідік, еңжарлық,
немқұрайлылық, жек көру, жиіркенішпен қарау, сөйлеспеу т.б..
б отбасындағы үй жұмыстарына қатысуы еңбексүйгіштік, өздігінен
орындау, тұрмыс және өзін-өзі күту еңбектеріне икемділігі, икемсіздігі,
еңбекке немқұрайды қарау, жалқау, бастаған істі аяқтамау т.б..
3. Баланың өз үйінде оқу жұмыстарын ұйымдастыруы үй
тапсырмаларын орындауға жағдай жасалынған, жасалынбаған, үйде
оқу жұмыстарын тиянақты орындайды, салақтық жасайды, күн режимін ұстайды,
ұстамайды, ата-ана тарапынан көмектесу, бақылау, көмөктеспейді,
қадағаламайды т.б..
Отбасында баланың бос уақытын ұйымдастыру бірігіп әдебикітаптар оқу,
оқымау, кинотеатр, спектакльдерге бару, бармау, спортпен шұғылдану,
шұғылданбау, кіммен жора-жолдас болуына көңіл аудару, аудармау, уақытын
қызғылықты өткізу.қыдырымпаз, қаңғыбас т.б..
Ата-ананың мектепке көмегі баланың оқу үлгірімі мен тәртібі жайлы
хабарласу, хабарласпау, оқу-тәрбие процесіне көмектесу, көмектеспеу т.б..
Отбасынның тәрбие берерлік дарежесі ұжымдық рухта бірін-бірі сыйлау, сый-
құрмет керсету эгоистік пиғылдар жеке мүдделерін жоғары ұстау, ұрыс-
керісте болу, тәрбиені дұрыс құрмау т.б..
ІІІ. Сынып ұжымының қиын балаға қатысы :
Класс тұралы жалпы мінездеме коллектившілдік негізде, ұйымшыл,
коллектив мүшелеріне талап қою келемі, әрбір оқушыны қоғамдық жұмыстарға
тарту немесе ұйымшылдығы жоқ, әрбір оқушы өз мүддесін ойдау, топ-топқа
бөліну, жікшілдік т.б..
Қиын баланың кластас құрбыларымен қарым-қатынасы
кластағы қоғамдық талсырмаларды белсенділікпен, тапқырлықпен орындау
немесе енжарлық, намқұрайдылық көрсету, ұжым мүддесін жеке мүддесінен
жоғары санау немесе төмен қою, жолдастық, достықты сөзіну, сөзінбеу.
баланың құрбыларының арасында алатын орны, үстемдік жасау басшылыққа
талпыну,өзін-өзі жоғары санау немесе бағынышты балу, тұйықтық т.б..
"3. Педагогикалық каллективтің қиын баламен қарым-қатынасы әрбір
оқушыны біркелкі санау, таңдап сыйлау, жеке бастарын сйлау, сыйламау, өзара
жеке жас ерекшеліктерін ескермеу, ескеру, педагогтік этикасы бар, дауыс
көтеру, екімгерлікке жүгіну,мәдениет дәрежесі төмен т,б,
ІV Киын оқушының оқуға және еңбекке қатысы:
I. Оқуға ынта-ықыласы мен қызығушылық көлемі оқуға ынталы, ынтасы
жоқ, оқу пәндерін таңдау, сыныптан тыс және үйірме жұмыстарына катысады,
қатыспайды, оқығысы келмейді т.б.
2. Білім жүйесіндегі кемшіліктер оқу материалдарының түйінді мәселелерін
саралай алмау, ойдау операцияларын талдау, біріктіру, салыстыру, есіңде
сақтау, орын-орнымен қолданбау, оқуға ынталы емес, жалқау және қиын
оқушының қай пәндерді үлгірмейтіндігін айқындау т.б..
3. Қоғамдық пайдалы еңбекке қатысы:
а еңбектің қандай түрі болмасын соған қатысы еңбексүйгіш,
белсенді, өздігінен орындау, орындаушы, қадағалауға дағдыланған, жалқау,
бастаған істі аяқтамау, енжар т.б.;
ә еңбектің қандай түріне икемді оқу-өндірістеріне, тұрмыстың
шаруашлыққа, өзін-өзі күту еңбегіне, оқу шеберханасындағы еңбекке т.б. ;
б қоғамдық еңбек пен жеке адамның жұмысына сый-құрмет керсету,
немқұрайды қарау көзқарасы;
в еңбек әдет-дағдыларын, икемділіктерін, бейімділіктерін өздігінен
қалыптастыру, оған селқостық, енжарлық жасау.
V. Қиын баланың айналасындағы адамдармен және жеке өзіне
қарым-қатынасы:
I. Оқушының қарым-қатынасындағы мінез ерекшелігі:
а қоғамдық ортада, өндірістік коллективте, жора-жолдастары мен
басқа адамдармен қарым-қатынасы еліміздегі жаңалықтардан хабардар,
хабардар емес, айналасымен байланыс жасай алады, шындықты айтады және
жақтайды, үлкен-кішіні сыйлайды, сыйламайды, өзін-өзі ұстай алмайды,
ызақор, ашуланшақ.тұйық т.б.;
ә қатар құрбылары мен мектеп оқушыларымен қарым-қатынасы өзің
біркелкі ұстау, сыйласымды, ұстамды, артықшылдығын сөзіну, күш көрсету,
жәбірлеу, зорлықты сөзіну, зорлық-зомбылық жасау, қорқақ, ұяң, ұялшақ
т.б..
2. Жеке өз басына қатысы:
а жеке басына сын көзбен .қарау, дұрыс баға беру, артық санау,
қатал, өзіне сенімді, сенімсіз, төмен.. санау т.б.;
ә дене күшіне сену, басшылыққа ұмтылу, абройлы, жарамсақтану,
жалынышты болу т.б.;
б үлкендерге ұқсауда өз пікірі болуы,.бағынышты болмау,өздігінен
орындауға талпыну, ешкімге қажет емеспін деп сезіну.:
3. Жеке басының ынта-ықыласы, құштарлығы, талап-тілегі:
а творчестволық, ұйымдастырушылық істер мен техникалық,
математикалық, музыкалық бейнелеу енеріне бейімділігі және спорт ойындарына
икемділігі бар немесе жоқ;
ә үйірме және секция жұмыстарына қатысады.қатыспайды;
б көркем әдебиет, газет-журналдарды оқиды оқымайды, спектакльдер
мен кинофильм, теледидарды тиянақты көреді, көрмейді;
в қыдырымпаздыққа, қаңғыбастыққа, ұрлыққа, бұзықтыққа, арақ-шарап
ішуге, темекі, наша тартуға құмар, құмар емес.
4. Жеке басының мінез-құлқын жөндеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге
талаптануы:
а түзеуге талаптану, әрекеттенбеу;
ә мінезін түзеуте сенімді, сенімсіз;
б мінез-құлқын жөндеуді ойластырмау, болашағына көзі жетпеу,
көзбояушылық жасау.
5. Қиын баланың жалпы адамгершілік қасиетіне мінездеме
коллективист, бір мақсатты, табанда, шыншыл, қарапайым,тұйық, ұяң, екі
жүзді, қатыгез, қиқар, қыңыр, дөрекі ,т б..
V І. Педагогикалық шешім:
Отбасында, мектепте, қоғамдық орындарда қандай жағымсыз әдет-дағдылар
баланың мінез-құлқына, жүріс-тұрысына әсер ететіндігін акықтау.
Қиын баланың бағыт-бағдарыңдағы тіректі адамгершілік қасиеті болса, соның
негізіңде қайта тәрбиелеу процесін құрудың программасын жоспарлау.
Қиын оқушының дербес ерекшелігін ескеріп, оның адамгершілікті сыр-сипатын,
оқу-тәрбие процесінде дамытуды ұйымдастыру мен басқаруда жеке басын сыйлау,
оның дамуына обьективті жағдайлар туғызу.
Сөйтіп программаның құрылысына жүгінсек, қиык оқушылардың
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін талдауда,олардың айналасын
.қоршаған адамдармен және жеке өзіне. деген қарым-қатынастар жүйесіне,
оқыта, еңбекке ынта-ыкыластарн, қызығушылық және сүйіспектілік күйлеріне
көңіл аударып отыру қажет.
Сонымен, көп жылғы зерттеу жұмыстарының далелдеуінше, қиын
оқушылардың 96 процентіне тән қасиет - өтірік айту.
Өтірік айту тек олардың арына тиетін жағдайларда, яғни күшпен әсер
етуде ғана емес, ешқандай сырттай қысым жасалмай-ақ өтірік-фантазия құрып
айтуға икем болады.
Қиын балалардың типтік өзгешеліктері - эмоциялың тұрғыдан ашуланшақ,
білектің күшіне сену, білекті баланың алдында жалпақтау, мейірімсіздік,
дөрекілік, қиқарлық, өзімшілдік, менмендік қылықтармен сипатталынады.
Олардың күнделікті жүріс-тұрыстарында кездесетін кемшіліктер: қиқарлық - 67
процент, қыңырлық - 28 процент, менмендік, өзімшілдік - 53 процент.
Көп ретте, отбасындағы көліспеушілік, оған қоса мектеп жағдайында
жеткіншектердің жеке басын сыйламаушылық, мұғалімдер мен қиын оқушылардың
арасында туындайтын дау-жанжал, ұрыс-керіс жинақтала келе баланың үйінен
кетуіне, мектепке бармай қаңғыбастыққа душар етеді. Осы типтес қиын
балалардың 87 проценті тек қыдырып қаңа қоймай, көршілес ауылға, обылысқа,
одақтас республикаға да қашып кете береді. Ал қаңғыбастық, қыдырымпаздық
бірден-бір ұрлық, тонау, жәбірлеу, қорқытып зат-нәрселерін тартып алу
79,4 процент т.б. әрекеттерге жүгіндіреді. Бұдардың 41,9 процентін
өздерінен жасы үлкен "көше" жолдастары жоғарыдағы қылықтарға үйретсе,
қалғандарын темекі тартуға, заттар, тәтті тамақ сатып алуға мәжбүр еткен.
Тағы да айтарымыз, қиын оқушыларға тән ерекшелік, олардың шамамен
90 процентке жуығы мектеп оқу программаларын үлгірмеушілер. Бұлардың
көпшілігінің ақыл-естері бар, дендері сау, оқуға қабылетті. Бірақ
араларында кездесіп қалатын бірлі-жарым балалардың ақыл-есінде көзге көріне
қоймайтын ақаулары бар, сол себептен, олар үлгірмеушілер қатарында қалып
қояды. Негізінде, мұндай үлгірмеушілік мектепке байданысты. Өйткені,
мектепте көптеген қиын балалардың дара және топтық ерекшеліктерін оқу-
тәрбие процесін ұйымдастыруда мұғалімдер ескере бермейді. Мысалы, олардың
66,5 проценті оқу материалдарының негізгі түйінін іріктей білмеу, оны
бұрынғы білімдерімен байланыстырмау, дәлірек айтқанда, ойлау операцияларын
орны-орнымен қолдана алмаудан, кейбіреулері механикалық түрде жаттап алуға
жүгінеді. Қиын оқушылардың 87 проценті оқу материалын танып-білуде оқу
ықыдастарының жоқтығынан пән үйірмелері мен факультеттеріне қатыспайды.
Сонымен, ішкі оқу делелдерінің мотив калыптаспауынан үй және сынып
оқу тапсырмаларын орындаудың жеңіл жолдарын іздеп, парталастарынан көшіріп
алу немесе сынып құрбыларына осы жұмыстарды орындатуға әдеттенген.
Қиын балаларға мінездеме бергенде, олардың еңбекке қатысы туралы
өзгешеліктеріне де көңіл аудару қажет. Көп жылғы қиын бала мәселесімен
айналысқан зерттеу жұмыстарымызға және анкеталық сұрақтарға берген
жауаптарын топшылағанда, 94 процент қиын жеткіншектер өзін-өзі күту, тұрмыс
еңбектерін тиянақты атқаруға әдет дағдылары жоқ болса, олардың 32 проценті
бұл еңбек түрінен: әртүрлі сылтаулар айтып, бойларын аулақ ұстауға
тырысады. Олардың 26 проценті болса тек қадағалап отырғанда ғана орындайды,
өз тарапынан тапсырма орындауға енжарлық көрсөтсе, 2 процеңті тұрмыс
қажеттілігі еңбегіне қарсылық жасап, мойындамайды. Байқалынған бір
ерекшелік, қиын жеткіншектердің 71 проценті өндірістік еңбекке дұрыс
көзқараста болғанымен, еңбексүйгіш балалар деп айтуға болмайды. Өйткені,
бұлардың қоғамдық пайдалы еңбекке іскерлігі мен дағдылары бола отырып, ерік
күйінің тапшылығынан табансыздық жасап, бастаған ісін аяғына дайін
жеткізбейді. Еңбекке немқұрайды қарап, жүктелген жұмыстар мен тапсырмаларды
ат үсті орындап, тек педагогтар тарапынан тексерілетін болғандықтан ғана
орындайды.
- Сондықтан болар, қиын балалардың 80 процентіне жуығы айналасындағы
еңбек адамдарының жұмыстарын, еңбектерін сыйламайтындығы байқалады,
Қиын балаларға тән типтік ерекшеліктер қоғамдық мәнді
ұйымдастырушылық қабілеттерінің 82,3 проценті жоқтығы. Солардың ішіндегі
оқушылардың 8,7 проценттейі қоғамдың тапсырмалар орындауға тілек білдіріп
талаптанғанымен, тез суып қалады. Жеткіншектердің 7,4 проценті мектептің
қоғамдың істеріне жүйелі түрде тартылмай, тек аракідік қатыстырылады. Ал,
қалған қиын балалар тіпті коллективтің қоғамдық қоғамдың өмірлеріне
қатыстырылмағандығын байқадық.
Ендігі кезекте, жеткіншектерге мінездеме бергенде, денсаулық
күйлеріне тоқталу қажет.
Қиын балалардың екі жүзге жуығы екі рет дәрігерлік тексеруден
психиатр, невропатолог, терапевт өткізгеннен кейінгі жасаған
қорытындымыздың мәні мынада.
Қиын балалардың жоғары нерв жүйесінің функциялық процестері әртүрлі
жағдайлардың бала күндерінде жүқпалы ауруларға шалдағу, отбасындағы ұрыс-
талас, қатар құрбыларының арасында өз орындарын таба алмауы, уайым-қайғы,
реніш т.б. салдарынан невроз неврастения, ашу шақыру, шыжыңдық
энурез т.б. сырқаттарға 31,2 проценті шалдыққан. Яғни 12,3 проценттей
балаларда невроз, невратекия және ашуланшақ сырқаттары байқалса,
оқушылардың 15,6 проценті түн мезгілінде төсегінде зәрін ұстамайды екен.
Қиын балалардың 2,1 процентінің ақыл-есінде кемтарлық байқалынса, 1,2
процентінде психопатия, қояншықтық эпилепсия, тизофрениялық аурулар
байқалында.
Қорыта келгенде, қиын балалардаң психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктеріндегі типтік өзгешеліктерін соғұрлым айқындай білсек, қайта
тәрбиелеу процееінің нәтижелігі арта түседі.
Қиын оқушыларды қайта тәрбиелеу мәселелері.
Қиын бала, оған жасалдаған қандай бір педагогикалық ықпалдар
болмасын, оған іштей қалай қарайды? Осы мәселе, педагогтің есінен шықпауы
тиіс.
Егерде олардың ішкі жан дүниесі "табиғатын" біле білсек, соғұрлым
қиын баланың мінез-құлықтарындағы адамгершлікті шағын ғана сырипатын
бөлектен алып, соған негіздей жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан құра
біліп, жағымсыз қылықтарын жоюға мүмкіндік туғызу қажет. Осыған орай, қайта
тәрбиелеу процесіне қойынатын шарттар;
І әрбір қиын баланы жан-жаңты әерттеп, мінез-құлықтарының бағыт-
бағаларын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік ниеттегі қасиетін іріктеп
алу;
2 әрбір оқушының адамгершілік сынды тәжірибелерін құра біліп,
соның негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге дұрыс көз-қарасты,
коллектившілдік қарым-қатынас дағдыларын қалыптастаруды ұйымдастыру;
3 әрбір жеке адамның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне, және
творчестволнң талап-тілектеріне орай қабылеті мен икемдліктерін дамыту,
қоғам жұмыстарына қатастыру;
4 кейбір қиын оқушлардың оқу-тәрбие процесінде және
коддективтік өмір қарым-қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар
болса, дер кезінде қол ұшын беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын
себептерді жою.
Әрбір қиын балаға жинақталған мінездемелерді белгілі бір жүйеге
келтіріп, оларды қайта тәрбиелеуде жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан
ұйымдастырған жөн. Осы саладағы қайта тәрбиелеу әдістерінің бірі – этикалық
әңгімелесу, ол оқушыны зерттеп тануда, тәрбиелеуде, қайта тәрбиелеуде және
жеке тәрбие жұмыстарында өз ерекшеліктерімен танылуда.
Әңгімелесу оқу-тәрбие процесінде ең қажетті құрал. Оқушының жеке
уайым-қайғысы, кейбір моральдың нормаларға жатпайтын іс-әрекеттері, отбасы
жағдайындағы ыңғайсыз келіспеушілік қылықтар жайлы этикалың мәселелерді
оқушылар коллективі арасында жария етуге болмайды немесе қиын балның кейбір
қылықтарының себебін, ауыр сезімдер, қайғы-қасіреттерін класс коллективі-
түсінбеуі де мүмкін. Осындай жағдайда тәжірибелі педагог баланың басынан
өткен оқиғаны немесе әр түрлі жағдайларды дұрыс түсіңуге, болмаса
коллективтің объектиаті түрде ұғынуына әңгімелесу, сырласу арқылы көздерін
жөткізеді. Бір ескеретін ерекшелік, қиын бала мағынасыз әңгімелерді
жақтырмайды. Жөнсіз арнайы әңгімелесуге тарта беріп мазасын алса, әр
уақытта олар қарсылық көрсетеді. Қиын жас өспірімдер дербес мінезді, өмір
тәжірибелері ұлғайып, айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы күрделеніп,
көп, жағдайда тәуелсіздікке талаптану әрекеттері жеке бастарын жоғары,
санаушылыққа, өр көкіректікке итермелеп, дау-жанжалдасуға, дөрекілікке,
қатыгездікке себепші болатындығын жеке тәрбие жұмысында, соның ішінде жеке
әңгімелесу тәсілдерімізде есекерген жөн
Сонымен, қиын оқушымен әңгімелесуге қойылатын талап,олардың дара
және жас ерекшеліктерін жан-жақты білу қажет.
Қиын балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізуде көңіл аударалық әдіс
–олардың биім - қабілеттерін ескеріп, қоғамдық мәні бар тапсырмалар беру
және орынды педагогикалық талаптар қою.
Көптеген қиын оқушылардың мінез-құлықтар стеротипін өзгертіп
адамгершілік қасиеттерге бағдар беруде олардың ұнамды психикалық күилерін,
яғни қуанышты эмоциясын пайдалана білсек, қатыстыруға болар еді.
А.С. Макаренконың бай тәжірибесін басшылыққа алып, әрбір баланың
бейім-қабілетіне, мінез-құлықына сай оңды және шығармашылық қызметтерін
ұыймдастырып отыру керек.
Дәлел ретінде, қиын оқушыларға жеке тапсырмалар беру мен
педагогикалық талаптарды қоя білу әдісстерін әңгімелесу әдісімен
байланыстыра жүргізіп, қайта тәрбиелеу жұмысын өткізу өзгешеліктьеріне
назар аударайық.
Сәкен 7 класс, 13 жаста, оның өмір жолына, бағыт-бағдарына, іс-
әрекеттеріне талдау жасаймыз.
Сәкен жайлы жалпы мінездеме алу.
Сәкеннің семьясындағы қарым-қатынасын, тәрбиесін, жағдай мүмкіндіктерін
білу.
Класс коллективі мен Сәкен арасындағы байланысты және оқуға, қоғамдың
пайдалы еңбекке, қоғамдық тапсырмаларға қатысын байқау.
Сәкеннің мінез-құлңындағы ерекшеліктері мен ынта-ықыласына анықтама жасау.
Педагогикалық бағдардың нәтижесі:
а Сәкен ашуланшақ, көңіл күйі құбылмалы, тұрақсыз, педагогикалық
талаптарды мойындамайды. Класс коллективі мүшелеріне жеке көрінішті
болғанымен, дене күшінің басымдылығына қарай оны жалған сыйлайды;
ә екінші бір ерекшелік, Сәкен мадақтау мен сеңім артуды ұнатпайды,
спорт ойындарына еліктейді;
б жағымсыз мінез-құлқының қалыптасуына "кеше" балаларының ықпалы
әсер еткен. Баланың мінезінде қаталдық, менмендік, күш көрсету сияқты
ұсқынсыз сипаттар қалыптасқан. Осының негізінде, бала мен шешеңің арасында
келіспеушілік туған. Баланы сабау, жәбірлеу, үлкенге деген сенімді
төмендетіп, мұғалімдердің тадап-тілектеріне қарсы қиқарлық, тіл алмау,
дөрекілік жасауға себепші болған.
Енді Сәкенге берілген мінездемеге, сүйеніп, эксперимент ретінде
қайта тәрбиелеу жұмысының мақсат-міндетін белгіледік:
алғашқы міндет - оқушының сынып ұжымы мен педагогтерінің арасында оңды
қарым-қатынастар жасау;
екінші міңдет - қиын оқушадың алдына айқын талаптар қойып, сол талаптар
көлеміңде қоғамдық пікірлер туғызу және оны тәртіпке шақыру;
келесі міндет - баланы қоғамдық жұмыстарға араластырып, жалпы бағыт-
бағдарын, еңбекке, оқуға дұрыс көзқарасын қалыптастыру:
ең соңында - айтылып отырған міндеттерді іс жүзіне асыру барысында оқушының
менменшіл дөрекілік, қаталдық, қатыгездік қылықтарын жою және өзін-өзі
тербиелеуге дайындау.
Бұл міндеттерді іс жүзіне асыруда кейбір методикалық жүйені байқауға
бодады.
Біріншіден, әдіс-тәсілдердің тууына, бала тұрмысының жай-жапсарын
мінез-құлқының кейбір ерекшелігімен мүмкіндігін бағдарлап таңу себепші
болса, екіншіден, қиын баланың ұжыммен қарым-қатынасындағы елеулі жақтарын
және мінез-құлқындағы басты ерекшеліктерін туғызатын себептерін тануға
негіз болады. Себепті білу, баламен жеке тәрбие жұмысының дәлелді мақсатын
белгілеуді міндеттейді. Алдағы тұрған мақсатты білу, Сәкенмен әр түрлі жеке
тәрбие жұмысының жолдарын көрсетсе, ең алдымен, тербие жолын білу – сынып
жетекшісінің белсенді түрде тәрбиенің айқын тәсілдерімен баланың ішкі
дүниесіне өзгерістер енгізіп, оның өз сынып ұжымымен дұрыс қарым-
қатынастар жүйесін қалыптастырып, соның негізінде оқушының өзін-өзі
тәрбиеленуіне жағдай туғызды, Әрине, ұйымдастырылған педагогикалық процесте
қиындықтар болғаны белгілі.
Сонымен, әрбір педагог қиын оқушының дербес ерекшелігі мен ынта-
ықыласын, тұрмыс жағдайын ескеріп, айқын, нақты талаптар қояды. Орындалмақ
әрбір педагогикалық талаптар мен тапсырмалар оқушылардың жағдай-
мүмкіндіктерімен қабілет-икемділіктері мен сәйкестенуі шарт.
Қайта тәрбиелеу процесінде өз орнын тауып келе жатқан әдіс
–педагогикалық иландыру. Көп жағдайда этикалық тақырыптарға түсіндіру,
әңгімелесу тәсілдерін қолдану өз нәтижесіні бере бермейді. Қиын оқушының
моральдық-эмоциялық күйін туғызып, жанамалы түрде оны нақтылы пайдаланып,
оның алдына айқын мақсаттар қоюда педагогикалық иландырудың орны бөлек.
Егерде, айқын мақсат шамалы болса да оқушының санасына жетсе, оның тұрақты
қабылдаңуына педагогикалық жағдай жасап саналы іс-әрекеттерінің дәлеліне
айналдыруға болады.
ІІедагогикалың иландырудын екінші бір ерекшелігі - қйын баланың
психикасына қатты әсер ететіндігін қатты дауыс шығару, бұйыру, өктемдік
білдіру, байкот жариялау т.б. байқаймыз. Әрине бұл әдіс басқада тәрбие
әдістерімен тығыз байланыста жүргізілуі тиіс.
Педагогикалық иландыру фактор ретінде оқу-тәрбие процесінде
жекеленген оқушларға педагогкалық ыңпалдар жасалынғанда еріксіз, стихиялық
түрде болганымен де белгілі мақсатқа негізделінеді.
Еріксіз, стихиялы түрде иландыру тәсілін қолданғанда, оны алдан-
ала жоспардамай, еріксіз сипатта жүргізіледі. Бұл тәсіл қиын оқушының
дөрекі қылықтарынан кейін артын суытпай, педагогтің ақыл-кеңесін, талап-
тілегін қарсылықсыз, таңдаусыз қабылдауын суггестия айтамыз.
Педагогикалық процесте еріксіз, стихиялы тәсілді қолданудың методикалық
ерекшелігі бар. Мысалы, егерде оқушының интеллектік жағы басым болса,
оның ықпалын төмендеткен орынды. Ал, керісінше иландарудың әсерін
күрделендіріп, қиын баланың санасына жеткізу немесе ол аффективтік күйде
болғанда дидактогения еріксіз, стихиялы иландаруда қолданудың нәтижесі
жоғары болмақ. өйткені, қиын оқушы қатты ашуланғанда, өзінің эмоциясын
басқара алмай, тәртіпсіз қылықтарын жалғастра беруі мүмкін. Сонда, педагог
ашудың қарқынын төмендетуде онымен тіл тауып тежеп, өзін-өзі ұстауға
себепші болып, дауыс ырғағымен, мимикасымен қолдау білдіреді.
Мақсатты түрде қиын балаларда қайта тәрбиелеудің ең басты әдісі-көше
жолдастарымен жағымсыз байланыстарын ұзу. Бұл әдістің мәні - қиын
балалардаң көше жолдастарымен қарым-қатынастарына тыйым салып,
байланыстарда үзу. Айтылып отырған тәсілді іс жүзіне асырудың мектеп
практикасында бірнеше жолдары бар.
Соның бірі - территориялық тұрақты мекенін ауыстыру, мектеп
алмастыру. Қиын жеткіншекті бір жылға, бірнеше жылға басқа облыс
аудандарда тұратын туған-туыстарына жіберу. Кейбір ата-аналар мектепті
алмастырғанымен қиын балалар бірің-бірі тауып алып, байланыстарын
жалғастыра береді. Көптеген семьялардың басқа қадаларда, ауданда туыстары
болмауы мүмкін. Бұл жағдайда іске асыратын екікші тәсіл - жағымсыз достық
байланыстағы қиын балаларға екі жақтан да қездесулеріне- тыйым салу.
Бұл тәсілді негізгі ұя жағдайда қолданған орында:
а қиын бала мен "көше " жолдастарының арасындағы байланысты ата-
ана, мұғалім, балалар ісі жөніндегі инспекция тоқтата алмағанда;
ә ата-ана мен педагогтер баланың қарым-қатынасына тәсілдерін
аудармай тәрбиелік мәні бар түсіндіру жұмыстарын жүргіз - бегенде;
б жеткіншектің көше жолдастарымен байланыстары тереңдегені сонша,
қоғам және жеке меншік мүліктерін ұрлау, тонау, қорқыту әдеттеріне жүгінген
жағдайда т,б. өте сақтықпен тыйым салу тәсілін методикалық шеберлікпен
қолдаңу қажет. Әрине, бұл сәтте педагогтің, ата-ананың, милиция
қызметкерінің беделі болуы шарт.
Екінші әдіс -, моральдық тұрғыдан айыптау. Осы тесілдің тыйым салу
тәсіліне қарағандағы артықшылығы - баланың ар-ұятына бағытталып, көлемді
нәтижелер бере алатыны, мысалы, қиын баланың әрбір теріс қылығын, істерін,
тәртіпсіздігін былайша айтқанда, темекі, наша тарту, арақ-шарап ішу, оқуға
бармау, қаңғыбастықпен айналысу, ұрыс-керіс, дау-жанжал шығару істерін ата-
ана, аға-іні, қарыңдастары, туған-туыстары тарапынан педагогикалық этикаға
сай семьяда айыпталынады.
Сонымен қатар, педагогикалық коллектив, құрбы-құрдастары, милиция
инспекциясы, аула көршілестері де оқушының арына тигізбей айштаса, бұл
істер өз нәтижесін бермек. Көп жағдайда қиын жеткіншек немесе жас өспірім
болмасын өзі сыйлайтын класындағы құрбыларының талап-тілектері мен
пікірлерін жерге тастап кетпейді .
Үшінші әдіс – қиын баланың бағдарын, мақсатын-міндетін қайта
бейімдеу, құру. Бұл әдістің құндылық мәні - оқушы қателігін түсінгенімен,
өмір тәрбиесінің жоқтығынан өзін қалай ұстай жүрудің жолын біле бермейді.
Осы педагогикалық. жағдайда дер кезінде байқаған педагог,оның ішкі
позициясына талдау беріп, өзін-өзі тәрбиелеудің программасын құруға көмек
береді.
Қиын балалар мен "көше" жолдастарының коммуникатор
аралықтарындағы теріс қарым-қатынастардаң эмоциялық және романтикалық
әсерлігі жағынан, олардың ойларынша, "өте қызықты'' саналынады. Сол
себептен, олар бір-бірінен қол үзбей жиналып, уақыттарын мақсатсыз, тек
"қанағат" алумен өткізген. Әртүрлі топтар: фанаттар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І- Бөлім
Қиын балаларды қайта тәрбиелеудің ғылыми – педагогикалық негіздері.
1. Қиын баланы қайта тәрбиелеу - өзекті педагогикалық проблема.
2. Мектептерде қиын балаларды қайта тәрбиелеу жүйесі.
ІІ – Бөлім
Этнопедагогика материалдары негізінде қиын балаларды қайта тәрбиелеу
технологиясы.
2.1. Қазақ фольклоры арқылы қиын балаларды қайта тәрбиелеу әдістемесі.
2.2. Тәжірибелік педагогикалық жұмыстарды қорыту, ғылыми-әдістемелдік
ұсыныстар берілді.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
ХХІ ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен байланысы күрделене
түсті.
Мұны бір жағынан, мәдениеттің ғаламдануы мен кірігуінен, екінші
жағынан, рухани жұтаңданудың үдеуінен деп түсінуге болады. Сондықтан
қазіргі білім беруде жеке тұлғаны адамгершілік-рухани жағынан қалыптастыру
негізгі міндеттердің бірі ретінде саналады. Бұл міндеттің нәтижелі жүзеге
асуының бір жолы қиын балалар деп аталатын оқушылар мен жұмыс істеудің
тиімді формаларын, педагогикалық көмек беру, оқушылардың тәртіп бұзушылығын
болдырмау шараларын қолға алу болып табылыды.
Нарықтық қатынас кезінде азаматқа ортақ құндылықтар мен тәрбие
теориясына, оза тәжірибиелерге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып қиын оқушыларды қоғам алдындағы
өзіндік дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін, ұлттық сана сезімі
оянған, биік парасатты, ар-ожданы мол азамат етіп тәрбиелеу өмір талабы
бролып отыр.
Адамгершілік тәрбиелеу мәселесі қай заманда болмасын ойшылдардың,
ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарынан тыс қалмағандығы белгілі.
Классикалық педагогиканың өкілдері Я:А. Коменский, К.Д. Ушинский, Н.К
Крупская, С.Т. Шацкий, А.С Макаренконың еңбектерінің негізгі өзегі
адамгершілігі мол саналы азаматты тәрбиелеу болып табылады. Қазақ
ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Жұмабаев, А.
Байтұрсынов, т.б. өздерінің саяси-қоғамдық ғылыми және әдеби еңбектерінде
балалар мен жастардың адамгершілік тәрбиесі туралы пікірлер айтып ғылыми
құндылығы жоғары мұралар қалдырған.
Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде педагогика ғылымының
әдіснамалық мәселелері қарастырылған. Н.Д. Хмель, А.Қ Рысбаеваның
зерттеулерінде табысты іс-әрекет педагогиканың категориясы ретінде
дәлелдеген. Табысты іс-әрекеттің педагогиканың негізгі Тәрбиелеу,
білім беру, оқыту, педагогикалық процесс және әлеуметтендіру
категорияларымен өзара байланысты екендігі айқындалған.
Этнопедагогиканың әдіснамалық –теориялық негіздерін айқындау бойынша
көрнекті ғалымдар Г.Н. Волков, Қ.Б. Жарықбаев, С.Қ. Қалиев, С.А. Ұзақбаев,
Ж.Ж Наурызбай, К.Ж. Қожақметова, Ш.Т. таубаева, М.Х. Балтабаев, Ш. Б.
Құлманова, Қ. Б. Бөлеев, С. Ғаббасов, Қ.Қ. Шалғынбаева, т.б. зерттеулер
жүргізіп, өз еңбектерінде этнопедагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуы,
этнопедагогика құралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі ролі, мектептің оқу-тәрбие
процесінде алатын орны мен олардың пайдалану мүмкіндіктерін қарастырады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда халықтық педагогика арқылы оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру мәселелері Р.К. Төлеубекова, Ж. Б. Сәдірмекова,
А.Е. Дайрабаева, Р. Ә. Сқақова, Ұ.Т. Төлешова, және т.б. зерттеу
еңбектерінде қарастырылып, тың нәтижелер алынғандығы белгілі.
Қиын оқушылар мәселесі де педагогикалық проблема ретінде Г.А. Уманов,
Ә.Ж. Жұмабаев, В.В. Трифонов, Л.К. Керімов, Ж.Ж. Ысқаков, К.Бегалиев және
т.б. ғалымдардың еңбектерінің арқауы бола отырып, әр қырынан зерттелді.
- қиын оқушылардың пайда болу себептері, оларға тән ерекшеліктер;
- қиын оқушылар мен жұмыс жүргізу жүйесі;
- болашақ мұғалімдерді қиын оқушылар мен жұмыс жүргізуге даярлау:
- қиын оқушыларды қайта тәрбиелеу.
- дене тәрбиесі және спорт арқылы қиын оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық шарттары және т.б.
Дегенмен, жоғырыда айтылған еңбектерді теориялық тұрғыдан талдау
зерттеліп отырған проблеманың ғылыми әдіснамалық тұрғыда әліде болса
шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді.
Зерттеудің көкей кестілігі: Қиын оқушыларды адамгершіліке тәрбиелеуде
ғасырлар бойы жинақталып, бүгінгі күнге жеткен халқымыздың бала
тәрбиелеудегі озық тәжірибесі, яғни этнопедагогикалық құралдар ерекше мәнге
ие болады. Бұл құралдар арқылы қиын оқушылардың бойында халқымыздың қастер
тұтып келген ар –намыс, ождан, имандылық, инабаттылық, мейірімділік,
кішіпейілік, ата-мекеніне, еліне деген сүйіспеншілік сияқты асыл
қасиеттерді тәрбиелеу қажеттілігі зерттеу тақырыбының көйкестілігін
дәлелдейді. Қиын оқушыларды тәрбие беруде этнопедагогика құралдардың
мүмкіндіктері мен олардың мектептің оқу-тәрбие үрдісінде толығы мен
пайдананылмауы арасындаға және қиын оқушалардың этнопедагогика құралдары
арқылы тәрбиелеудің қажеттілігі мен бұл мәселенің педагогикалық теориямен
практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық
байқалды. Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында қиын оқушыларды
этнопедагогика құралдары арқылы тәрбиелеуді жүйелеу зерттеу проблемасын
айқындап, тақырыпты Этнопедагогика материалдары негізінде қиын баларды
тәрбиелеу деп алуға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: этнопедагогика материалдары арқылы қиын балаларға
тәрбие беруді қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды теориялық тұрғыдан
негіздеу және оның тиімділігін тәжірибе арқылы тексеру.
Зерттеу нысанасы: жалпы орта мектептегі педагогикалық процесс.
Зерттеу пәні: орта мектепте қиын балаларды этнопедагогика материалдары
арқылы адамгершіліке тәрбиелеудің мазмұны, әдістерімен формалары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер орта мектепте қиын балаларды
этнопедагогика материалдары арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің
педагогикалық шарттары ғылыми-практикалық тұрғыдан қамтамасыз етілсе, онда
мұғаліммен оқушылардың іс-әрекеті табысты болады, өйткені бұл ретте
адамгершілік тәрбиесі ізгілендіру идеяларына негізделген.
Зерттеудің міндеттері:
- қиын балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін
анықтау;
- этнопедагогика материалдары арқылы қиын балаларды тәрбиелеудің
мүмкіндіктері мен жолдарын айқындау;
- қиын балаларды этнопедагогика материалдары арқылы тәрбиелеудің
моделін жасау;
- орта мектепте қиын балаларды этнопедагогика материалдары арқылы
тәрбиелеу мазмұнын, әдістері мен формаларын айқындау және
жүйеленген педагогикалық шарттарды іске асырудың тиімділігін
тәжірибе арқылы тексеру.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы, зерттеу мәселесіне қатысты
филосовтардың, психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері,
білім берумен тәрби мәселесіне арналған ресми құжаттар, оқу әдістемелік
кешен орта мектеп мұғалімдердің іс-тәжірибесі, сонымен бірге автордың
педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикасық, ғылыми-
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау;
- сауалнамалар мен әңгімелесулер;
- оқушылармен мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарын бақылау.
- педагогикалық эксперимент, іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру оларды
математикалық тұрғыда өңдеу
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- қиын балаларды этнопедагогика материалдары арқылы тәрбиелеудің
теориялық негіздері:
- қиын балаларды тәрбиелеуде педагогикалық мүмкіндіктері жоғары
этнопедагогика материалдарының мазмұны;
- орта мектепте қиын балаларды этнопедагогика материалдары арқылы
тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын іске асыру әдістемесі мен оның
тиімділігін көрсететін тәжірибе нәтижелері.
1. Қиын балаларды тәрбиелеу және оқыту қазіргі таңда әлеуметтік-
педагогикалық проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны
мәлім. Мұның өзі қиын балалар санының жылдан - жылғы өсіп отыруы
мен байланысты болып табылады. Бір уақыттарда қиын оқушыларға
көбінесе жас өспірімдер жатқызылса, бүгінгі таңда орта сынып
оқушыларының арасында да осы санатқа жататындар аз емес.
Сондықтан қиын балаларды ерте жастан бастап қолға алып, олардың
сапалы білімі мен саналы тәрбие алуларына мүмкіндік жасалуы
қажет.
Қиын балаларды тәрбиелеу жүйесінде адамгершілік тәрибиесі аса маңызды
орынға ие болады. Мораль нормаларына жауап беретін айналадағы болмысқа
жеке адам көз қарастарынан сан-салалығын ескере келгенде, адамгершілік
тәрбиесінің жеке тұлғаны қалыптастырудағы ролі өте зор. Адамзат
тарихында жас ұрпаққа адамгершілік тәрбие берудің педагогикалық-
психологиялық негіздері ерте заманнан-ақ ойшылдар, ғұламалардың назарында
болған мәлім. Олардың құүнды идеялары атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа
беріліп, бүгінгі күнге жетіп отыр.
Қазақтың ғұламаларының ішінде Әл-Фарабидің шығармаларында адам
баласын ізгілікке, адамгершіліке баулу мәселесі кеңінен орын алғандай.
Әл-Фарабидің білуінше, жақсы мінез - құлық пен ақыл күшті бұлар
адамшылық қасеттер болып табылады. Егер осы екуі бірдей болып кесе, біз өз
ойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық пен кемелдікті табамыз және осы
екеуінің арқасында біз ізгі игілікті және қайырымды адам боламыз, біздің
өмір бейнеміз қайырымды, ал мінез құлқымыз мақтаулы болады, - деп
ескертеді. Ғұламаның бұл пікірімен ұғатымыз – адамның санасы мен
Мізен-құлқы адамгершілік сапаларын қалыптастырудың негізі болатындығы.
Ж. Баласағұни Құтты білік дастанында адамгершілік тәрбиесін адамның
бойында кісілік, парасаттылық, имандылық, тектілік және ізгілік қасиеттерін
қалыптастыруымен байланыстырады. Оның Адамшылық жаса адамға адам бол, Адам
атын мақтаныш қып адал бол деген ой пікірлері Әл-Фарабидің идеяларымен
үндесіп жатыр.
Осы ой –пікірлер қазақ даласында тұңғыш мектеп ашып, болашаққа оқу-
білім сәулесін таратқан халқымыздың мәшһүр ағартушы-педагог Ы. Алтынсарин,
ұлы ғұлама А. Құнанбаев, көрнекті қоғам қайраткері, ғалым-ұстаз А.
Байтұрсынов, қазақ жерінде тұңғыш ұлттық педагогика, психология пәндерінің
негізін қалаған М. Жұмабаев, Ж. Аймауытовтардың шығармаларынан да орын
тауып кешегіні бүгінгі мен жалғастырып келе жатқан игілігі мол қазына болып
отыр.
Қиын балаларды тәрбиелеу мәселесі ХХ ғасырдың 20-30 жылданынан бастап,
күні бүгінге дейін педагогтардың, психологтардың және заңгерлердің
зерттеулеріне арқау болып, әр қырынан қарастырылыпкеле жатыр. Атап айтсақ:
- балалармен жасөспірімдерлің мінез-құлқындағы ауытқушылықты
болдырмаудың ұйымдастырушылық –педагогикалық және медициналық –
алдын алу шарттарын жасауға арналған зерттеулер А.С Макаренко, С.Т
Шацкий, Л.С Выготский, В.Н Мясищев, С.М Елеусізова және т.б.
- қиын балалардың тәртібіндегі ауытқушылықтардың табиғатымен шығу
төркінін анықтауға және олардың мінез-құлықтарына түзету енгізу
мәселесіне арналған зерттеулер Т.В Драгунова, О.А матвеева, А.Г.
Ковалев, А.Е Личко, С:А. Воскобойникова, В.С. Никалаева және т.б.
- қиын балалардың және жасөспірімдердің өмір сүретін әлеуметтік
ортасының жағдайына психологиялық –педагогикалық талдау жасап, оның
мінез-құлыққа әсерін анықтауға арналған зерттеулер, Н. Вайзман,
Н.И.Дурманов, Э.Ш. Натанзон және т.б,
- Педагогикалық тәртібі нашар және құқық бұзған балалармен жұмыс
істеудің жүйесі, оларды қайта тәрбиелеудің теориялық және
әдістемелік негіздерін жасауға арналған зерттеулер. М.А. Алемаскин,
В.Г. Баженов. О.С Богданова, А.Ж. Жұмабаев, Л.К. Керімов, А.Н.
Кочетов, Г. А. Уманов Э.И. Шыныбекова және т.б.
- Қиын оқушыларға адамгершілік және құқықтық –азаматтық тәрбие
берудің теориялық негіздерін айқындауға арналған зерттеулер, Л.А.
Байсерке, В.Г. Баженов, Ж.Ж. Искаков, В.А. Ким, А.К. Садыкова және
т.б.
1.2 Педагогика ғылымындағы қайта тәрбиелеу мәселесі.
Жалпы білім беретін орта мектептерде тәрбие жұмыстарын одан әрі
жетілдіру, оқушылардың тәртіп бұзушылығын болдырмауды алдын алудың
формалары мен әдістері белгіленген. Әрине, жекелеген оқушылардың қоғамға
жат мінез-құлықтар көрсетууі және заң тәртібін бұзуы отбасын, мектеп және
жұртшылықтың тәрбие жұмыстарынан кеткен кемшіліктерден демекпіз.
Қиын балаларды қайта тәрбиелеу, қоғамдық орындарды тәртіп сақтау
және заң нормаларын ұстау, оларды оқушылардың күнделікті әдет-дағдыларына
сіңіру мемлекеттік міндет ретінде қарастырылып отыр. Бұл істі шаруашылық,
әкімшілік орғандары, қоғамдық ұйымдар, мектептер мен отбасылары бірлесе
атқаруы қажет.
Социология мен заң ғылымдарында, психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде кәмелетке жасы толмаған құқық тәртібін бұзушылар,
педагогикалық тәртібі нашар оқушылар, "қиын" балалар сияқты терминдік
ұғымдар кездеседі.
Біріншісіне кәмелетке жасы толмаған құқық тәртібін бұзатыңдар небір
жағымсыз жағдайларға байланысты дау-жанжал шығаратын, арақ-шарап ішіп жеке
меншік пен қоғамдық мүліктерге қол сұғатындар жатада. Олардың мінез-
құлықтарыңда, жүріс-тұрыстарыңда жалқаулық, қатыгездік, бастаған ісін
аяғына дейін атқармау, әртүрлі ұрлықтар жасау т.б. қылықтар кездесіп
отырады.
Ал педагогикалық тәртібі нашар балаларға тән айналасымен қарым-
қатынастарыңда жоғарыда айтылғаңдай жағымсыз қылықтар мен әдет-дағдылар
көрсеткенімен, бұндай ерекшеліктер мінез-құлықтарында тиянақты
қалыптаспағандар жатады.
"Киын" балалар қатарына психикалық дамуы уақытша баяуланған, тез
ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінез-құлықында психопатиялық
аппатия формалар кездесетін, кейде ашулары "қайнағанда" дәрі-дәрмек беру
арқылы қозу күйін тежейтін балалар жатады. Осындай оқушыларға педагог
тарапынан гуманистік қасиеттер мен этикалық талап-тілектер қоя білетін
педагогтік шеберліктер қажет.
Қиын оқушыларда қайта тәрбиелеу мәселелері жаңадан ғана
қаралып отырған проблема емес, ревалюциядан бурынғы орыс және
шетелдік педагогикалық ойлардың қайраткерлері П.Г.Бельский, А.
Богдановский, А.Я.Герд, Д.А.Дриль, Д.Р.Тальберг, А.А.Фидлер және т.б.
еңбектерінде көтерілген. Осыдардың кейбіреулерінің идеялары осы күнге
дейін өз құнын жоғалтқан жоқ. Мысалы, П.Г.Бельский және Д.А.Дриль құқық
бұзушы жасөспірімді зерттеп тану,олардың психологиялық ерекшеліктерін
айқындауды талап етеді. П.П.Пусторослав болса, педагогикалық тәртібі
нашарланған балалардың заң құқығын бұзу дәрежесіне орай әртүрлі типті оқу-
тәрбие мекемелерін ұйымдастыруды жөн көрген. Е.Альбицкий, А.Ширген,
А.Герд тәрбие-еңбек колонияларында оқу процесін жандандыруды қарастырады.
Н.Н.Горонович құқық бұзушы жеткіншектерді қайта тәрбиелеу процесін
жақсартудағы тәрбиешінің ролін кетеруге кеңес берген.
20-30 жылдары жас құқық бұзушы және баспанасыз қалған
жасөспірімдерді қайта тәрбиелеудің проблемасын қолға алып, зерттеу
жұмыстарда социалистік гуманизм негізінде жүргізе бастады.
Бұл мәселелермен еліміздің аса кернекті педагогтері мен психологтері
Н.К.Ирупская, А.С Макаренко,- С Т.Шацкий, Л.С.Выготский, П.Н.Блонский,
Л.В.Занков, В.Н.Мясищев т.б. шұғылданды. Сонымен, бұл зерттеушілер
балалардың тәртіптерінің нашардау себептерін екі мағынада ұғындырады:
бірінші топтағы ғалым-педагогтер, қоғамдық жағдайлар мен күнделіктегі
өмірдегі тұрмыс жағдайлары негіз болады десе, екінші топтағы педагогтер,
баланың психикасыңдағы табиғи ерекшеліктері мен мінез-құлқының жағымсыз
факторларға бейімділігінен деп санады.
Айтылып отырған мәселе 30-50 жылдар аралықтарында обьективтік
жағдайдарға байлаысты тоқтап қалып, тек 50-60 жылдардан кейін ғана қиын
балалар мәселелерімен шұғылданұшылардың ғылыми еңбектерінде
В.А.Сухомлинский, Л.С.Славина, Г.П.Медведев, Л.М.Зюбин,
Э.Г.Костяшкин, Г.А.Уманов, М.А.Невский, 8.И.Шыныбекова, В.В.Трифонов,
Р.Д.Мамбатова, Л.К.Керімев т.б.жарық көре бастады. Бұл ғалымдардың
зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың пайда болуына үш фактор
себепші болатыны анықталған.
Біріншіден. отбасын тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы,яғни
тұрмыстағы ұрыс-талас, дау-жанжал, баланың табиғи психологиялық
ерекшеліктерін ескермеу, маскүнемдік, ата-ананың біреуінің болмауы, т.б.
жағдайлар себапші болған.
Екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен
кемшіліктер, яғни жекелеген оқушылардаң мінез-құлық ерекшеліктерің, ынта-
ықыласын, қызығушылығы мен талап-тілегін ескермеу мұмкіндік берген.
Үшіншіден, жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынан,
яғни оқушылардың тұратын шағынаудаңдарыңда әртұрлі үйірме жұмыстары мен
спорт секцияларына тиянақты тартылмауы, бос уақыт-тарын ұтымды
ұйымдастырмауы салдары да негіз болған.
Қиын балалардың пайда болу себептері.
Қоғамда кәмілетке жасы толмаған балалардың заң тәртібін бұзуы
және педагогикалық тәртіптерінің төмендеуі көп ретте кейбір обьективтік
және субьективтік жағдайларға байланысты. Алайда, қоғамда адамды адам қанау
мен жеке меншіктің болмауы жастарының құқықты бұзуға әлеуметтік негізі жоқ
екендігін дәлелдейді.
Сонымен, қазіргі психологтері еңбектерінде қоғамда жеке адамды
қалыптастыруға екі топ факторлар: макрожағдай мен микрожағдайлар себепші
болады деп санайды. Макрожағдай негізінде қоғамдағы экономикалық қарым-
қатынас, идеологиялық бағыт – бағдар, қоғамдық сана формалары, тіл және
ұлттар қатынастары т.б. жеке адамның қалыптасуына обьективтік мүмкіндік
туғызып, жастардың адамгершілік белгілерді сақтап, құқық тәртібін бұзуға
жол бермейді. Ал, жасөспірімдердің заң нормаларын мойындамауы, қоғамдық
орындарда тәртіп сақтамауы, үлкен-кішіні силамауы сияқты қылықтар
коллективте,топта, отбасын ортасында, жора-жолдастарының арасында т.б.
микрожағдай ортасында ғана қалыптасады. Өйткені, баланың алғашқы қадамы
отбасында, мектепте, жора-жолдастары мен ата-аналарының арасында
жасалынады.
Нақтылай келгеңде қиын балаларды зерттеудің қорытындысы
дәлелдегендей, олардың пайда болуына бірден-бір себепші болатын және
жағымсыз жағдай туғызатын - отбасының тәрбиесі. Оның бастылары:
Біріншіден, баланың күнделікті жүріс-тұрыстарын қадағаламау; оның
көзінше арақ-шарап ішу, дау-жанжал, ұрыс-керіс туғызу.
Екіншіден,тәрбиенің көзі -баланы киіндіру, тамақтандыру, мұң-
мұқтаждығын қамтамасыз ету деп санаушылық.
Үшіншіден, жастайынан еңбектену әдет-дағдыларын қалыптастырмау,
оқушының жан-дүниесіне көңіл аудармау, отбасындағы ажырасу және жаңа
адамның отбасын мүшесі болып енуі де себеп болады. Мысалы, педагогикалық
тәртібі нашарлаған оқушылардың 64,2 процентінің ата-аналары моральға жат
қылықтарымен өз балаларына теріс әсерлер жасаған. Ата-аналардың 43 проценті
өз араларындағы қарым-қатынастарында ұрыс-талас, дау-жанжал, бірін-бірі
жәбірлеу басым болып келсе, 34 проценттейі әке-шешелерінің бірі ішімдікке
бейімділігі байқалынды. Отбасындағы үлкендердің 9,3 проценті мораль
нормасына жатпайтын жезөкшелік немесе қыдырымпаздықпен айналысқан.Демек,
мұндай отбасындағы балалар жылылықты, сүйіспеншілікті, бірін-бірі сыйлау
сияқты қасиеттерді сөзінбейтіндігі аян.
Отбасындағы тәрбиеден кеткен кемшіліктер мектеп жағдайында одан да
бетер шиеленісе түсетіндігі айкын. Себебі, мектепте де баланың жеке басын
сыйламай, әкімшілік көрсете беру баршылық. Мектеп мұғалімдері мен қиын
балалардың қарым-қатынастары "ақыл" айтумен, ұрысу, ар-ожданына тию тәрізді
педагогикаға жат әрекеттермен сипатталынады, Мысалы, педагогикалық тәртібі
нашарлаған оқушылардың, яғни арнаулы мектептерінің 88 пайызы өздері
оқыған жалпы орта мектептеріне көңілдері қатты қалғаңдығын байқатады.
Ойымызды нақтылай келгенде, мұғалімдер мен қиын балалардың
арасындағы қарым-қатынастар жүйесіндегі кемшіліктерді шартты түрде үш топқа
бөлуге болады;
I, Мораль белгілері мен заң нормаларын ұстамауға бейімділігі бар
оқушыларды алдын-ала айқындай алмау.
Мұғалімдердің кейбіреулері окушының дара ерекшеліктеріне,
адамгершілік тәрбиесі нормасынан ауытқу себептеріне толық көңіл аудармаған.
Мектеп басшылары, класс жетекшілері мен басқа да
педагогикалық коллективтің мүшелері тәрбие жұмыстарын жоспарлы
қадағаламаған. Педагогикалық коллектив мүшелері арасындағы қарым-
қатынастардағы кемшіліктерді жоймау,балалардың бос уақыттарын нәтижелі
ұйымдастырмаудан деп санаймыз.
Қиын окушылармен тіл таба алмай, яғни жеке падағогикалық ықпалдар жасай
алмаудан барып, педагогтық этикаға жатпайтын тәсілдерді: ұрсу, әрбір
"қылықтарын" талдауға алу, орынсыз жазалау, қандай бір жөнсіз" "әрекеттер"
болсын оны сол балаға жабу, кемсіту т.б. қолданған. Дұрыс қолданылмаған
шара жас өспірімнің ыза-кегін туғызып, қарсылық көрсетеді.
Кейбір педагогтердің касіптік деңгейлерінің төмен болуы және психологиялық
тұрғыдан балалармен жұмыс жүргізуге дайындығының жеткіліксіздігі, өз
пәндерінен білімдерінің білімдерінің таяздығы, тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру мен өткізуде методикалық шеберліктер дәрежесі төмен болуы себеп
болған. Олар қиын балалардың денсаулық күйлерінен хабардар болмаған.
Себебі, көптеген педагогтер жұқпалы аурулардың түрлерін, олардың барысын
білмейтіндігі анықталды. Ал, сәл мертігу, жарақаттану жағдайында өздігінен
алғашқы жәрдем көрсете алмайтын мұғалімдерде баршылық.
Мектептегі қиын балалардың сабақты үлгермеулеріне көп жағдайда
мұғалімдер кінәлі. Себебі, сабақта оқушылардың дара бейім-қабылеттерін
ескермеуден, оқу материалдарын игерудің әдіс-тәсілдерімен қаруландырмаудан
оқуға деген қызығушылықты дамыта білмеуден, факультативтік сабақтарды
жоспарлы түрде ұйымдастырмаудан оқушылар үлкен зиян шегеді.
Көп жағдайда, қиын балалардың 80-90 проценті сабақ үлгірмеушілер:
олардың 62,2 проценті математикадан, 57,8 проценті орыс немесе қазақ
тілінен, 21 проценті шет тілдерінен үлгірмеу қиындығына шалдығады.
Сонымен қатар, әлі де болса көптеген мектептар оқушларды қоғамдық
жұмыстарға тартуда әлсіздік көрсетсе, мектептен тыс мекемелер өз қанатының
астына қиын балаларды қамтымай келеді. Дәлел ретінде, "Бос уакытыңды қалай
өткізесің?" -деген анкеталық сұраққа балалардаң берген жауаптарына
жүгінсек; үй шаруашылығына көмектесем деушілер -5 процент, сабақтарға
дайындалдым - 3,4 прецент, кино көрдім - 69,8 процент, қыдырдым, бұзықтық
және ұрлық жасадым - 14,2 процент, үйірме, спорт секциясына қатыстым - 1,3
процент, әдеби және ғылыми-көпшілікке арналған кітаптарды оқыдым - 8,2
процент сияқты мәлімет алдық,
Отбасындағы, мектептегі тәрбие жұмыстарынан кеткен кемшіліктер
жинақтала келе, қоғамдық тәрбиедегі қателіктермен байланысып қиын
баладардың тәртібін одан әрі шиеленістіре береді.
Елімізде әлеуметтік-экономикалық жүйені басқаруда әкімшілік
тәсілдердің орын алуы, қоғамыздың тұйыққа тірелген кезендерінде халықтың
көпшілігі сауда-саттыққа шұғуы, өндірістік орындар мен мекемелердің,
кейбір қоғамдық ұйымдардың қызметкерлері мен жұмысшылары өз отбасынсында
балаларын тәрбиелеуге көңілдерін аз аударып келеді. Кәмелетке жасы толмаған
жасөспірімдер істері жөніндегі комиссия мен милиция органдарында тәрбиені
дұрыс жүргізбейтін отбасыларды дер көзінде айқындап тәртіпке шақырмаушылық
бар, оларды дер көзінде қадағалап отыру да нақтылы жолға қойылмаған.
Сонымен бірге "тәжірибелі" заң нормасын бұзушы үлкендердің өз ісіне толық
жауап бере алмайтын жеткіншектерді ұрлық, тонау, озбырлық жасау сияқты
әрекеттерге үйретулеріне дер көзінде тосқауылдың болмауына да байланысты.
Міне, тәрбие жұмыстарындағы осындай формализм, немқұрайдалық,
жауапсыздан т.б. қиын балалардың тәрбиесіне кері әсерін тигізуде.
Тәрбиедегі қиындықты туғызатын тағы бір жәйт – кездейсоқ балалардың,
топтардың жекелеген оқушыға тигізетін теріс ықпалы педагогтың назарынан тыс
болмауы қажет.Өйткені, жеткіншек жастағы балада өз қатарыңдағы құрбыларымен
достық, жолдастық қарым-қатынаста болу мұқтаждығы сияқты ерекшелік болады.
Көптеген зерттеулердің дәлелдегеніндей, оқушылардың мектептен тыс
кездеріңде тиянақты түрде араласып, сырласып тұратын компаниялары,
серіктері баршылық. Бұл серіктес достардың ұстаған бағыты дұрыс болса
жақсы, ал оған керісінше болса уақыттарын қалай болса солай келеңсіз
өткізіп, бір істен екінші іске ауысып, бұзықтық жасауға қолайлы жағдайлар
туады.
Қайта тәрбиелеу процесін ұйымдастырғандада, оқушылардың
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін педагогтер білулері қажет.
Себебі, қандай бір педагогикалық ыңпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан
дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс, Оқушының ішкі позициясы жеке адамның
дербес қасиеті болып саналатындықтан ескеруіміз қажет.
Орыс психологі С.Л.Рубинштейннің "детерминизмді" түсіну заңына
талдау беріп., сыртқы себептер ішкі жағдайдан тікелей қатысуымен шешіледі"
- деуі ден қоярлық. Үйткені, жеке адамның ішкі жағдайы сыртқы асерлерге
таңдамалы түрде қарайтындығымеи айқындалмақ. Сондықтан, қайта тәрбиелеу
процесінің натижелігі педагогикалық ықпалдардың жеке адамның ішкі
жағдайларына байланысты жоспарлы, мақсатты түрде ұйымдастырылуы арқылы
шешілмек.
Ол үшін, қиын оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу
қажет. Осы мәселе төңірегіңде бедгілі психолог К.К.Платоновтың көзқарасына
жүгінсек, "жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бірліктен тұрада екек.
Олар:
Біріншісі -жеке адамның. темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері
физиологиялық ерекшеліктері;
Екіңшісі - адам дамуындағы психологиялық процестерінің кейбір дербес
ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция, қабылдау және ойлау
т,б.қабылеттері биологиялық ерекшеліктері болмақ.
Үшіншісі - баланы күңделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы,
іскерлігі мен ептілігі; ал, төртіншісі - жеке адамның жалпы бағыт-бағдары
мен адамгершілік қадір-қасиеттерінің бірлігі нен тұрмақ. Әсіресе соңғы екі
проблема бір-бірімен байланыста өтсе, жас өспірімдердің әлеуметтік
бағыт-бағдарлары, көз қарастары, бейім-қабылеттері қалыптасады екен.
Келтіріліп отырған теориялық пікір деңгейінде, қиын оқушыны жан-жақты
зерттеп танудың бағдарламасын ұсынамыз.
Қиын бала тұралы жалпы мағлұмат:
Фамилиясы, есімі, жасы, оқитын класы, мекен жайы.
Денсаулық күйі:
а дене пішіні, бет әлпеті.күш-қуаты, организмнің жалпы дамуы -
жасына сай ма, сай емес пе?
ә психикалық дамуы - жасына сай, сай емес;
б жалпы дамуындағы. ауытқушылық туа, туғаннан кейін, психологиялық
зақымдану тұрмыстық жағдай ұрыс-талас, дау-жанжал, миы шайқалуы,
шыжыңдық, қорқақтық, томаға тұйықтық, жасқаншақтық, ызақорлық, жылаңқылық
т.б..
Отбасындағы тәрбие жағдайы :
Отбасы тұралы жалпы мағлұмат: отбасын құрамы, әлеуметтік жағдайы, бідімі,
тұрмысы, ара-қатынастары, дәрежесі, бір-біріне әсері, ықпалдары жағымды,
жағымсыз .
2. Отбасыдағы қарым-қатынас ерекшеліктері:
а ата-ана мен отбасын мүшелерінің баламен қарым-қатынасы
жақсы көреді, еркелетеді, салқынқанды қатынас, әрбір ісін қадағалау,
қадағаламау, селқос, дөрекі, ұрыс-керіс, жәбірлеу, ұрлыққа үйрету т.б..
ә қиын баланың ата-анасымен отбасынның басқа мүшелеріне қатысы
бірін-бірі сыйлау, сүйіспеншілікте болу, көмектесу, әдептідік, еңжарлық,
немқұрайлылық, жек көру, жиіркенішпен қарау, сөйлеспеу т.б..
б отбасындағы үй жұмыстарына қатысуы еңбексүйгіштік, өздігінен
орындау, тұрмыс және өзін-өзі күту еңбектеріне икемділігі, икемсіздігі,
еңбекке немқұрайды қарау, жалқау, бастаған істі аяқтамау т.б..
3. Баланың өз үйінде оқу жұмыстарын ұйымдастыруы үй
тапсырмаларын орындауға жағдай жасалынған, жасалынбаған, үйде
оқу жұмыстарын тиянақты орындайды, салақтық жасайды, күн режимін ұстайды,
ұстамайды, ата-ана тарапынан көмектесу, бақылау, көмөктеспейді,
қадағаламайды т.б..
Отбасында баланың бос уақытын ұйымдастыру бірігіп әдебикітаптар оқу,
оқымау, кинотеатр, спектакльдерге бару, бармау, спортпен шұғылдану,
шұғылданбау, кіммен жора-жолдас болуына көңіл аудару, аудармау, уақытын
қызғылықты өткізу.қыдырымпаз, қаңғыбас т.б..
Ата-ананың мектепке көмегі баланың оқу үлгірімі мен тәртібі жайлы
хабарласу, хабарласпау, оқу-тәрбие процесіне көмектесу, көмектеспеу т.б..
Отбасынның тәрбие берерлік дарежесі ұжымдық рухта бірін-бірі сыйлау, сый-
құрмет керсету эгоистік пиғылдар жеке мүдделерін жоғары ұстау, ұрыс-
керісте болу, тәрбиені дұрыс құрмау т.б..
ІІІ. Сынып ұжымының қиын балаға қатысы :
Класс тұралы жалпы мінездеме коллектившілдік негізде, ұйымшыл,
коллектив мүшелеріне талап қою келемі, әрбір оқушыны қоғамдық жұмыстарға
тарту немесе ұйымшылдығы жоқ, әрбір оқушы өз мүддесін ойдау, топ-топқа
бөліну, жікшілдік т.б..
Қиын баланың кластас құрбыларымен қарым-қатынасы
кластағы қоғамдық талсырмаларды белсенділікпен, тапқырлықпен орындау
немесе енжарлық, намқұрайдылық көрсету, ұжым мүддесін жеке мүддесінен
жоғары санау немесе төмен қою, жолдастық, достықты сөзіну, сөзінбеу.
баланың құрбыларының арасында алатын орны, үстемдік жасау басшылыққа
талпыну,өзін-өзі жоғары санау немесе бағынышты балу, тұйықтық т.б..
"3. Педагогикалық каллективтің қиын баламен қарым-қатынасы әрбір
оқушыны біркелкі санау, таңдап сыйлау, жеке бастарын сйлау, сыйламау, өзара
жеке жас ерекшеліктерін ескермеу, ескеру, педагогтік этикасы бар, дауыс
көтеру, екімгерлікке жүгіну,мәдениет дәрежесі төмен т,б,
ІV Киын оқушының оқуға және еңбекке қатысы:
I. Оқуға ынта-ықыласы мен қызығушылық көлемі оқуға ынталы, ынтасы
жоқ, оқу пәндерін таңдау, сыныптан тыс және үйірме жұмыстарына катысады,
қатыспайды, оқығысы келмейді т.б.
2. Білім жүйесіндегі кемшіліктер оқу материалдарының түйінді мәселелерін
саралай алмау, ойдау операцияларын талдау, біріктіру, салыстыру, есіңде
сақтау, орын-орнымен қолданбау, оқуға ынталы емес, жалқау және қиын
оқушының қай пәндерді үлгірмейтіндігін айқындау т.б..
3. Қоғамдық пайдалы еңбекке қатысы:
а еңбектің қандай түрі болмасын соған қатысы еңбексүйгіш,
белсенді, өздігінен орындау, орындаушы, қадағалауға дағдыланған, жалқау,
бастаған істі аяқтамау, енжар т.б.;
ә еңбектің қандай түріне икемді оқу-өндірістеріне, тұрмыстың
шаруашлыққа, өзін-өзі күту еңбегіне, оқу шеберханасындағы еңбекке т.б. ;
б қоғамдық еңбек пен жеке адамның жұмысына сый-құрмет керсету,
немқұрайды қарау көзқарасы;
в еңбек әдет-дағдыларын, икемділіктерін, бейімділіктерін өздігінен
қалыптастыру, оған селқостық, енжарлық жасау.
V. Қиын баланың айналасындағы адамдармен және жеке өзіне
қарым-қатынасы:
I. Оқушының қарым-қатынасындағы мінез ерекшелігі:
а қоғамдық ортада, өндірістік коллективте, жора-жолдастары мен
басқа адамдармен қарым-қатынасы еліміздегі жаңалықтардан хабардар,
хабардар емес, айналасымен байланыс жасай алады, шындықты айтады және
жақтайды, үлкен-кішіні сыйлайды, сыйламайды, өзін-өзі ұстай алмайды,
ызақор, ашуланшақ.тұйық т.б.;
ә қатар құрбылары мен мектеп оқушыларымен қарым-қатынасы өзің
біркелкі ұстау, сыйласымды, ұстамды, артықшылдығын сөзіну, күш көрсету,
жәбірлеу, зорлықты сөзіну, зорлық-зомбылық жасау, қорқақ, ұяң, ұялшақ
т.б..
2. Жеке өз басына қатысы:
а жеке басына сын көзбен .қарау, дұрыс баға беру, артық санау,
қатал, өзіне сенімді, сенімсіз, төмен.. санау т.б.;
ә дене күшіне сену, басшылыққа ұмтылу, абройлы, жарамсақтану,
жалынышты болу т.б.;
б үлкендерге ұқсауда өз пікірі болуы,.бағынышты болмау,өздігінен
орындауға талпыну, ешкімге қажет емеспін деп сезіну.:
3. Жеке басының ынта-ықыласы, құштарлығы, талап-тілегі:
а творчестволық, ұйымдастырушылық істер мен техникалық,
математикалық, музыкалық бейнелеу енеріне бейімділігі және спорт ойындарына
икемділігі бар немесе жоқ;
ә үйірме және секция жұмыстарына қатысады.қатыспайды;
б көркем әдебиет, газет-журналдарды оқиды оқымайды, спектакльдер
мен кинофильм, теледидарды тиянақты көреді, көрмейді;
в қыдырымпаздыққа, қаңғыбастыққа, ұрлыққа, бұзықтыққа, арақ-шарап
ішуге, темекі, наша тартуға құмар, құмар емес.
4. Жеке басының мінез-құлқын жөндеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге
талаптануы:
а түзеуге талаптану, әрекеттенбеу;
ә мінезін түзеуте сенімді, сенімсіз;
б мінез-құлқын жөндеуді ойластырмау, болашағына көзі жетпеу,
көзбояушылық жасау.
5. Қиын баланың жалпы адамгершілік қасиетіне мінездеме
коллективист, бір мақсатты, табанда, шыншыл, қарапайым,тұйық, ұяң, екі
жүзді, қатыгез, қиқар, қыңыр, дөрекі ,т б..
V І. Педагогикалық шешім:
Отбасында, мектепте, қоғамдық орындарда қандай жағымсыз әдет-дағдылар
баланың мінез-құлқына, жүріс-тұрысына әсер ететіндігін акықтау.
Қиын баланың бағыт-бағдарыңдағы тіректі адамгершілік қасиеті болса, соның
негізіңде қайта тәрбиелеу процесін құрудың программасын жоспарлау.
Қиын оқушының дербес ерекшелігін ескеріп, оның адамгершілікті сыр-сипатын,
оқу-тәрбие процесінде дамытуды ұйымдастыру мен басқаруда жеке басын сыйлау,
оның дамуына обьективті жағдайлар туғызу.
Сөйтіп программаның құрылысына жүгінсек, қиык оқушылардың
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін талдауда,олардың айналасын
.қоршаған адамдармен және жеке өзіне. деген қарым-қатынастар жүйесіне,
оқыта, еңбекке ынта-ыкыластарн, қызығушылық және сүйіспектілік күйлеріне
көңіл аударып отыру қажет.
Сонымен, көп жылғы зерттеу жұмыстарының далелдеуінше, қиын
оқушылардың 96 процентіне тән қасиет - өтірік айту.
Өтірік айту тек олардың арына тиетін жағдайларда, яғни күшпен әсер
етуде ғана емес, ешқандай сырттай қысым жасалмай-ақ өтірік-фантазия құрып
айтуға икем болады.
Қиын балалардың типтік өзгешеліктері - эмоциялың тұрғыдан ашуланшақ,
білектің күшіне сену, білекті баланың алдында жалпақтау, мейірімсіздік,
дөрекілік, қиқарлық, өзімшілдік, менмендік қылықтармен сипатталынады.
Олардың күнделікті жүріс-тұрыстарында кездесетін кемшіліктер: қиқарлық - 67
процент, қыңырлық - 28 процент, менмендік, өзімшілдік - 53 процент.
Көп ретте, отбасындағы көліспеушілік, оған қоса мектеп жағдайында
жеткіншектердің жеке басын сыйламаушылық, мұғалімдер мен қиын оқушылардың
арасында туындайтын дау-жанжал, ұрыс-керіс жинақтала келе баланың үйінен
кетуіне, мектепке бармай қаңғыбастыққа душар етеді. Осы типтес қиын
балалардың 87 проценті тек қыдырып қаңа қоймай, көршілес ауылға, обылысқа,
одақтас республикаға да қашып кете береді. Ал қаңғыбастық, қыдырымпаздық
бірден-бір ұрлық, тонау, жәбірлеу, қорқытып зат-нәрселерін тартып алу
79,4 процент т.б. әрекеттерге жүгіндіреді. Бұдардың 41,9 процентін
өздерінен жасы үлкен "көше" жолдастары жоғарыдағы қылықтарға үйретсе,
қалғандарын темекі тартуға, заттар, тәтті тамақ сатып алуға мәжбүр еткен.
Тағы да айтарымыз, қиын оқушыларға тән ерекшелік, олардың шамамен
90 процентке жуығы мектеп оқу программаларын үлгірмеушілер. Бұлардың
көпшілігінің ақыл-естері бар, дендері сау, оқуға қабылетті. Бірақ
араларында кездесіп қалатын бірлі-жарым балалардың ақыл-есінде көзге көріне
қоймайтын ақаулары бар, сол себептен, олар үлгірмеушілер қатарында қалып
қояды. Негізінде, мұндай үлгірмеушілік мектепке байданысты. Өйткені,
мектепте көптеген қиын балалардың дара және топтық ерекшеліктерін оқу-
тәрбие процесін ұйымдастыруда мұғалімдер ескере бермейді. Мысалы, олардың
66,5 проценті оқу материалдарының негізгі түйінін іріктей білмеу, оны
бұрынғы білімдерімен байланыстырмау, дәлірек айтқанда, ойлау операцияларын
орны-орнымен қолдана алмаудан, кейбіреулері механикалық түрде жаттап алуға
жүгінеді. Қиын оқушылардың 87 проценті оқу материалын танып-білуде оқу
ықыдастарының жоқтығынан пән үйірмелері мен факультеттеріне қатыспайды.
Сонымен, ішкі оқу делелдерінің мотив калыптаспауынан үй және сынып
оқу тапсырмаларын орындаудың жеңіл жолдарын іздеп, парталастарынан көшіріп
алу немесе сынып құрбыларына осы жұмыстарды орындатуға әдеттенген.
Қиын балаларға мінездеме бергенде, олардың еңбекке қатысы туралы
өзгешеліктеріне де көңіл аудару қажет. Көп жылғы қиын бала мәселесімен
айналысқан зерттеу жұмыстарымызға және анкеталық сұрақтарға берген
жауаптарын топшылағанда, 94 процент қиын жеткіншектер өзін-өзі күту, тұрмыс
еңбектерін тиянақты атқаруға әдет дағдылары жоқ болса, олардың 32 проценті
бұл еңбек түрінен: әртүрлі сылтаулар айтып, бойларын аулақ ұстауға
тырысады. Олардың 26 проценті болса тек қадағалап отырғанда ғана орындайды,
өз тарапынан тапсырма орындауға енжарлық көрсөтсе, 2 процеңті тұрмыс
қажеттілігі еңбегіне қарсылық жасап, мойындамайды. Байқалынған бір
ерекшелік, қиын жеткіншектердің 71 проценті өндірістік еңбекке дұрыс
көзқараста болғанымен, еңбексүйгіш балалар деп айтуға болмайды. Өйткені,
бұлардың қоғамдық пайдалы еңбекке іскерлігі мен дағдылары бола отырып, ерік
күйінің тапшылығынан табансыздық жасап, бастаған ісін аяғына дайін
жеткізбейді. Еңбекке немқұрайды қарап, жүктелген жұмыстар мен тапсырмаларды
ат үсті орындап, тек педагогтар тарапынан тексерілетін болғандықтан ғана
орындайды.
- Сондықтан болар, қиын балалардың 80 процентіне жуығы айналасындағы
еңбек адамдарының жұмыстарын, еңбектерін сыйламайтындығы байқалады,
Қиын балаларға тән типтік ерекшеліктер қоғамдық мәнді
ұйымдастырушылық қабілеттерінің 82,3 проценті жоқтығы. Солардың ішіндегі
оқушылардың 8,7 проценттейі қоғамдың тапсырмалар орындауға тілек білдіріп
талаптанғанымен, тез суып қалады. Жеткіншектердің 7,4 проценті мектептің
қоғамдың істеріне жүйелі түрде тартылмай, тек аракідік қатыстырылады. Ал,
қалған қиын балалар тіпті коллективтің қоғамдық қоғамдың өмірлеріне
қатыстырылмағандығын байқадық.
Ендігі кезекте, жеткіншектерге мінездеме бергенде, денсаулық
күйлеріне тоқталу қажет.
Қиын балалардың екі жүзге жуығы екі рет дәрігерлік тексеруден
психиатр, невропатолог, терапевт өткізгеннен кейінгі жасаған
қорытындымыздың мәні мынада.
Қиын балалардың жоғары нерв жүйесінің функциялық процестері әртүрлі
жағдайлардың бала күндерінде жүқпалы ауруларға шалдағу, отбасындағы ұрыс-
талас, қатар құрбыларының арасында өз орындарын таба алмауы, уайым-қайғы,
реніш т.б. салдарынан невроз неврастения, ашу шақыру, шыжыңдық
энурез т.б. сырқаттарға 31,2 проценті шалдыққан. Яғни 12,3 проценттей
балаларда невроз, невратекия және ашуланшақ сырқаттары байқалса,
оқушылардың 15,6 проценті түн мезгілінде төсегінде зәрін ұстамайды екен.
Қиын балалардың 2,1 процентінің ақыл-есінде кемтарлық байқалынса, 1,2
процентінде психопатия, қояншықтық эпилепсия, тизофрениялық аурулар
байқалында.
Қорыта келгенде, қиын балалардаң психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктеріндегі типтік өзгешеліктерін соғұрлым айқындай білсек, қайта
тәрбиелеу процееінің нәтижелігі арта түседі.
Қиын оқушыларды қайта тәрбиелеу мәселелері.
Қиын бала, оған жасалдаған қандай бір педагогикалық ықпалдар
болмасын, оған іштей қалай қарайды? Осы мәселе, педагогтің есінен шықпауы
тиіс.
Егерде олардың ішкі жан дүниесі "табиғатын" біле білсек, соғұрлым
қиын баланың мінез-құлықтарындағы адамгершлікті шағын ғана сырипатын
бөлектен алып, соған негіздей жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан құра
біліп, жағымсыз қылықтарын жоюға мүмкіндік туғызу қажет. Осыған орай, қайта
тәрбиелеу процесіне қойынатын шарттар;
І әрбір қиын баланы жан-жаңты әерттеп, мінез-құлықтарының бағыт-
бағаларын айқындау, оның ішіндегі адамгершілік ниеттегі қасиетін іріктеп
алу;
2 әрбір оқушының адамгершілік сынды тәжірибелерін құра біліп,
соның негізінде тәртіпті, айналасындағы өмірге дұрыс көз-қарасты,
коллектившілдік қарым-қатынас дағдыларын қалыптастаруды ұйымдастыру;
3 әрбір жеке адамның ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне, және
творчестволнң талап-тілектеріне орай қабылеті мен икемдліктерін дамыту,
қоғам жұмыстарына қатастыру;
4 кейбір қиын оқушлардың оқу-тәрбие процесінде және
коддективтік өмір қарым-қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар
болса, дер кезінде қол ұшын беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын
себептерді жою.
Әрбір қиын балаға жинақталған мінездемелерді белгілі бір жүйеге
келтіріп, оларды қайта тәрбиелеуде жеке тәрбие жұмыстарын ғылыми тұрғыдан
ұйымдастырған жөн. Осы саладағы қайта тәрбиелеу әдістерінің бірі – этикалық
әңгімелесу, ол оқушыны зерттеп тануда, тәрбиелеуде, қайта тәрбиелеуде және
жеке тәрбие жұмыстарында өз ерекшеліктерімен танылуда.
Әңгімелесу оқу-тәрбие процесінде ең қажетті құрал. Оқушының жеке
уайым-қайғысы, кейбір моральдың нормаларға жатпайтын іс-әрекеттері, отбасы
жағдайындағы ыңғайсыз келіспеушілік қылықтар жайлы этикалың мәселелерді
оқушылар коллективі арасында жария етуге болмайды немесе қиын балның кейбір
қылықтарының себебін, ауыр сезімдер, қайғы-қасіреттерін класс коллективі-
түсінбеуі де мүмкін. Осындай жағдайда тәжірибелі педагог баланың басынан
өткен оқиғаны немесе әр түрлі жағдайларды дұрыс түсіңуге, болмаса
коллективтің объектиаті түрде ұғынуына әңгімелесу, сырласу арқылы көздерін
жөткізеді. Бір ескеретін ерекшелік, қиын бала мағынасыз әңгімелерді
жақтырмайды. Жөнсіз арнайы әңгімелесуге тарта беріп мазасын алса, әр
уақытта олар қарсылық көрсетеді. Қиын жас өспірімдер дербес мінезді, өмір
тәжірибелері ұлғайып, айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы күрделеніп,
көп, жағдайда тәуелсіздікке талаптану әрекеттері жеке бастарын жоғары,
санаушылыққа, өр көкіректікке итермелеп, дау-жанжалдасуға, дөрекілікке,
қатыгездікке себепші болатындығын жеке тәрбие жұмысында, соның ішінде жеке
әңгімелесу тәсілдерімізде есекерген жөн
Сонымен, қиын оқушымен әңгімелесуге қойылатын талап,олардың дара
және жас ерекшеліктерін жан-жақты білу қажет.
Қиын балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізуде көңіл аударалық әдіс
–олардың биім - қабілеттерін ескеріп, қоғамдық мәні бар тапсырмалар беру
және орынды педагогикалық талаптар қою.
Көптеген қиын оқушылардың мінез-құлықтар стеротипін өзгертіп
адамгершілік қасиеттерге бағдар беруде олардың ұнамды психикалық күилерін,
яғни қуанышты эмоциясын пайдалана білсек, қатыстыруға болар еді.
А.С. Макаренконың бай тәжірибесін басшылыққа алып, әрбір баланың
бейім-қабілетіне, мінез-құлықына сай оңды және шығармашылық қызметтерін
ұыймдастырып отыру керек.
Дәлел ретінде, қиын оқушыларға жеке тапсырмалар беру мен
педагогикалық талаптарды қоя білу әдісстерін әңгімелесу әдісімен
байланыстыра жүргізіп, қайта тәрбиелеу жұмысын өткізу өзгешеліктьеріне
назар аударайық.
Сәкен 7 класс, 13 жаста, оның өмір жолына, бағыт-бағдарына, іс-
әрекеттеріне талдау жасаймыз.
Сәкен жайлы жалпы мінездеме алу.
Сәкеннің семьясындағы қарым-қатынасын, тәрбиесін, жағдай мүмкіндіктерін
білу.
Класс коллективі мен Сәкен арасындағы байланысты және оқуға, қоғамдың
пайдалы еңбекке, қоғамдық тапсырмаларға қатысын байқау.
Сәкеннің мінез-құлңындағы ерекшеліктері мен ынта-ықыласына анықтама жасау.
Педагогикалық бағдардың нәтижесі:
а Сәкен ашуланшақ, көңіл күйі құбылмалы, тұрақсыз, педагогикалық
талаптарды мойындамайды. Класс коллективі мүшелеріне жеке көрінішті
болғанымен, дене күшінің басымдылығына қарай оны жалған сыйлайды;
ә екінші бір ерекшелік, Сәкен мадақтау мен сеңім артуды ұнатпайды,
спорт ойындарына еліктейді;
б жағымсыз мінез-құлқының қалыптасуына "кеше" балаларының ықпалы
әсер еткен. Баланың мінезінде қаталдық, менмендік, күш көрсету сияқты
ұсқынсыз сипаттар қалыптасқан. Осының негізінде, бала мен шешеңің арасында
келіспеушілік туған. Баланы сабау, жәбірлеу, үлкенге деген сенімді
төмендетіп, мұғалімдердің тадап-тілектеріне қарсы қиқарлық, тіл алмау,
дөрекілік жасауға себепші болған.
Енді Сәкенге берілген мінездемеге, сүйеніп, эксперимент ретінде
қайта тәрбиелеу жұмысының мақсат-міндетін белгіледік:
алғашқы міндет - оқушының сынып ұжымы мен педагогтерінің арасында оңды
қарым-қатынастар жасау;
екінші міңдет - қиын оқушадың алдына айқын талаптар қойып, сол талаптар
көлеміңде қоғамдық пікірлер туғызу және оны тәртіпке шақыру;
келесі міндет - баланы қоғамдық жұмыстарға араластырып, жалпы бағыт-
бағдарын, еңбекке, оқуға дұрыс көзқарасын қалыптастыру:
ең соңында - айтылып отырған міндеттерді іс жүзіне асыру барысында оқушының
менменшіл дөрекілік, қаталдық, қатыгездік қылықтарын жою және өзін-өзі
тербиелеуге дайындау.
Бұл міндеттерді іс жүзіне асыруда кейбір методикалық жүйені байқауға
бодады.
Біріншіден, әдіс-тәсілдердің тууына, бала тұрмысының жай-жапсарын
мінез-құлқының кейбір ерекшелігімен мүмкіндігін бағдарлап таңу себепші
болса, екіншіден, қиын баланың ұжыммен қарым-қатынасындағы елеулі жақтарын
және мінез-құлқындағы басты ерекшеліктерін туғызатын себептерін тануға
негіз болады. Себепті білу, баламен жеке тәрбие жұмысының дәлелді мақсатын
белгілеуді міндеттейді. Алдағы тұрған мақсатты білу, Сәкенмен әр түрлі жеке
тәрбие жұмысының жолдарын көрсетсе, ең алдымен, тербие жолын білу – сынып
жетекшісінің белсенді түрде тәрбиенің айқын тәсілдерімен баланың ішкі
дүниесіне өзгерістер енгізіп, оның өз сынып ұжымымен дұрыс қарым-
қатынастар жүйесін қалыптастырып, соның негізінде оқушының өзін-өзі
тәрбиеленуіне жағдай туғызды, Әрине, ұйымдастырылған педагогикалық процесте
қиындықтар болғаны белгілі.
Сонымен, әрбір педагог қиын оқушының дербес ерекшелігі мен ынта-
ықыласын, тұрмыс жағдайын ескеріп, айқын, нақты талаптар қояды. Орындалмақ
әрбір педагогикалық талаптар мен тапсырмалар оқушылардың жағдай-
мүмкіндіктерімен қабілет-икемділіктері мен сәйкестенуі шарт.
Қайта тәрбиелеу процесінде өз орнын тауып келе жатқан әдіс
–педагогикалық иландыру. Көп жағдайда этикалық тақырыптарға түсіндіру,
әңгімелесу тәсілдерін қолдану өз нәтижесіні бере бермейді. Қиын оқушының
моральдық-эмоциялық күйін туғызып, жанамалы түрде оны нақтылы пайдаланып,
оның алдына айқын мақсаттар қоюда педагогикалық иландырудың орны бөлек.
Егерде, айқын мақсат шамалы болса да оқушының санасына жетсе, оның тұрақты
қабылдаңуына педагогикалық жағдай жасап саналы іс-әрекеттерінің дәлеліне
айналдыруға болады.
ІІедагогикалың иландырудын екінші бір ерекшелігі - қйын баланың
психикасына қатты әсер ететіндігін қатты дауыс шығару, бұйыру, өктемдік
білдіру, байкот жариялау т.б. байқаймыз. Әрине бұл әдіс басқада тәрбие
әдістерімен тығыз байланыста жүргізілуі тиіс.
Педагогикалық иландыру фактор ретінде оқу-тәрбие процесінде
жекеленген оқушларға педагогкалық ыңпалдар жасалынғанда еріксіз, стихиялық
түрде болганымен де белгілі мақсатқа негізделінеді.
Еріксіз, стихиялы түрде иландыру тәсілін қолданғанда, оны алдан-
ала жоспардамай, еріксіз сипатта жүргізіледі. Бұл тәсіл қиын оқушының
дөрекі қылықтарынан кейін артын суытпай, педагогтің ақыл-кеңесін, талап-
тілегін қарсылықсыз, таңдаусыз қабылдауын суггестия айтамыз.
Педагогикалық процесте еріксіз, стихиялы тәсілді қолданудың методикалық
ерекшелігі бар. Мысалы, егерде оқушының интеллектік жағы басым болса,
оның ықпалын төмендеткен орынды. Ал, керісінше иландарудың әсерін
күрделендіріп, қиын баланың санасына жеткізу немесе ол аффективтік күйде
болғанда дидактогения еріксіз, стихиялы иландаруда қолданудың нәтижесі
жоғары болмақ. өйткені, қиын оқушы қатты ашуланғанда, өзінің эмоциясын
басқара алмай, тәртіпсіз қылықтарын жалғастра беруі мүмкін. Сонда, педагог
ашудың қарқынын төмендетуде онымен тіл тауып тежеп, өзін-өзі ұстауға
себепші болып, дауыс ырғағымен, мимикасымен қолдау білдіреді.
Мақсатты түрде қиын балаларда қайта тәрбиелеудің ең басты әдісі-көше
жолдастарымен жағымсыз байланыстарын ұзу. Бұл әдістің мәні - қиын
балалардаң көше жолдастарымен қарым-қатынастарына тыйым салып,
байланыстарда үзу. Айтылып отырған тәсілді іс жүзіне асырудың мектеп
практикасында бірнеше жолдары бар.
Соның бірі - территориялық тұрақты мекенін ауыстыру, мектеп
алмастыру. Қиын жеткіншекті бір жылға, бірнеше жылға басқа облыс
аудандарда тұратын туған-туыстарына жіберу. Кейбір ата-аналар мектепті
алмастырғанымен қиын балалар бірің-бірі тауып алып, байланыстарын
жалғастыра береді. Көптеген семьялардың басқа қадаларда, ауданда туыстары
болмауы мүмкін. Бұл жағдайда іске асыратын екікші тәсіл - жағымсыз достық
байланыстағы қиын балаларға екі жақтан да қездесулеріне- тыйым салу.
Бұл тәсілді негізгі ұя жағдайда қолданған орында:
а қиын бала мен "көше " жолдастарының арасындағы байланысты ата-
ана, мұғалім, балалар ісі жөніндегі инспекция тоқтата алмағанда;
ә ата-ана мен педагогтер баланың қарым-қатынасына тәсілдерін
аудармай тәрбиелік мәні бар түсіндіру жұмыстарын жүргіз - бегенде;
б жеткіншектің көше жолдастарымен байланыстары тереңдегені сонша,
қоғам және жеке меншік мүліктерін ұрлау, тонау, қорқыту әдеттеріне жүгінген
жағдайда т,б. өте сақтықпен тыйым салу тәсілін методикалық шеберлікпен
қолдаңу қажет. Әрине, бұл сәтте педагогтің, ата-ананың, милиция
қызметкерінің беделі болуы шарт.
Екінші әдіс -, моральдық тұрғыдан айыптау. Осы тесілдің тыйым салу
тәсіліне қарағандағы артықшылығы - баланың ар-ұятына бағытталып, көлемді
нәтижелер бере алатыны, мысалы, қиын баланың әрбір теріс қылығын, істерін,
тәртіпсіздігін былайша айтқанда, темекі, наша тарту, арақ-шарап ішу, оқуға
бармау, қаңғыбастықпен айналысу, ұрыс-керіс, дау-жанжал шығару істерін ата-
ана, аға-іні, қарыңдастары, туған-туыстары тарапынан педагогикалық этикаға
сай семьяда айыпталынады.
Сонымен қатар, педагогикалық коллектив, құрбы-құрдастары, милиция
инспекциясы, аула көршілестері де оқушының арына тигізбей айштаса, бұл
істер өз нәтижесін бермек. Көп жағдайда қиын жеткіншек немесе жас өспірім
болмасын өзі сыйлайтын класындағы құрбыларының талап-тілектері мен
пікірлерін жерге тастап кетпейді .
Үшінші әдіс – қиын баланың бағдарын, мақсатын-міндетін қайта
бейімдеу, құру. Бұл әдістің құндылық мәні - оқушы қателігін түсінгенімен,
өмір тәрбиесінің жоқтығынан өзін қалай ұстай жүрудің жолын біле бермейді.
Осы педагогикалық. жағдайда дер кезінде байқаған педагог,оның ішкі
позициясына талдау беріп, өзін-өзі тәрбиелеудің программасын құруға көмек
береді.
Қиын балалар мен "көше" жолдастарының коммуникатор
аралықтарындағы теріс қарым-қатынастардаң эмоциялық және романтикалық
әсерлігі жағынан, олардың ойларынша, "өте қызықты'' саналынады. Сол
себептен, олар бір-бірінен қол үзбей жиналып, уақыттарын мақсатсыз, тек
"қанағат" алумен өткізген. Әртүрлі топтар: фанаттар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz