Ұлттық экономиканы дағдарыс кезінде тиімді әрі дұрыс басқару жолдарын ұсыну
Кіріспе..
1. Экономикалық дағдарыс ұғымының теориялық аспектілері
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні.
1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болуы және әлеуметтік салдары
1.3 Әлемдік қаржы дағдарысының басталу себептері және оның экономикаға әсері.
2. Қазіргі кездегі жаһандық экономикалық дағдарыс және оған қарсы шаралар
2.1 Қазақстандағы экономикалық дағдарыстар: себептері және одан шығу жолдары .
2.2 Дағдарыстан шығу жолдары және оны жетілдірудегі шетелдік тәжірибе.
2.3 Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында ұлттық экономиканы тұрақтандыру шараларының нәтижелері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Экономикалық дағдарыс ұғымының теориялық аспектілері
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні.
1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болуы және әлеуметтік салдары
1.3 Әлемдік қаржы дағдарысының басталу себептері және оның экономикаға әсері.
2. Қазіргі кездегі жаһандық экономикалық дағдарыс және оған қарсы шаралар
2.1 Қазақстандағы экономикалық дағдарыстар: себептері және одан шығу жолдары .
2.2 Дағдарыстан шығу жолдары және оны жетілдірудегі шетелдік тәжірибе.
2.3 Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында ұлттық экономиканы тұрақтандыру шараларының нәтижелері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Тақырыптың өзектілігі. "Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні белгілі.
Елбасы Қазақстан халқына арнаған “Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға” атты Жолдауында коммуналдық желілерді – сумен, жылумен қамту, энергетика желілерін қайта жаңғыртуға және жаңарту, автокөлік жолдарын реконструкциялау мен жөндеу, әлеуметтік инфрақұрылымды, ең алдымен мектептер мен ауруханаларды жаңалау, қалалар мен елді-мекендерді абаттандыру және көгалдандыру міндеті, сондай-ақ, әлеуметтік жұмыс орындарын кеңейту мен жастар тәжірибесін ұйымдастыру, қазақстандықтарды жұмыспен қамту стратегиясы үкімет назарында болатынын қадап айтты. Елбасының халыққа арнаған Жолдауында әлемдік қаржылық дағдарыстан қиналмай шығудың айқын міндеттері белгіленген.
Әлемдік дағдарыс бүкіл ғаламшар халқын оның салдарын еңсеруге жұмылдырып отыр. Барлық елдерде дағдарысқа қарсы бағдарламалар жасалып, оның салдарларын барынша азайту үшін ауқымды шаралар қабылдануда.
Әлем елдері өздерінің саяси, экономикалық және зияткерлік күштерін жаһандық дағдарысты еңсеруге жұмылдырып отыр. Дағдарыс өлшемдері әзірге қаржы және экономикалық салаларда көрінуде, дегенмен оның саяси көрсеткіштер мен әлеуметтік мәселелерге де әсерін назарға алмауға болмайды. АҚШ, Ресей, Германия, Франция сияқты жетекші елдер мен Еуропалық Одақ сияқты халықаралық ұйымдар және G-20 елдері ұлттық проблемалардың шешімі жаһандық кедергілерді еңсеру арқылы реттелетін дағдарыстан шығудың түрлі жолдарын талқылап отыр.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні белгілі.
Елбасы Қазақстан халқына арнаған “Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға” атты Жолдауында коммуналдық желілерді – сумен, жылумен қамту, энергетика желілерін қайта жаңғыртуға және жаңарту, автокөлік жолдарын реконструкциялау мен жөндеу, әлеуметтік инфрақұрылымды, ең алдымен мектептер мен ауруханаларды жаңалау, қалалар мен елді-мекендерді абаттандыру және көгалдандыру міндеті, сондай-ақ, әлеуметтік жұмыс орындарын кеңейту мен жастар тәжірибесін ұйымдастыру, қазақстандықтарды жұмыспен қамту стратегиясы үкімет назарында болатынын қадап айтты. Елбасының халыққа арнаған Жолдауында әлемдік қаржылық дағдарыстан қиналмай шығудың айқын міндеттері белгіленген.
Әлемдік дағдарыс бүкіл ғаламшар халқын оның салдарын еңсеруге жұмылдырып отыр. Барлық елдерде дағдарысқа қарсы бағдарламалар жасалып, оның салдарларын барынша азайту үшін ауқымды шаралар қабылдануда.
Әлем елдері өздерінің саяси, экономикалық және зияткерлік күштерін жаһандық дағдарысты еңсеруге жұмылдырып отыр. Дағдарыс өлшемдері әзірге қаржы және экономикалық салаларда көрінуде, дегенмен оның саяси көрсеткіштер мен әлеуметтік мәселелерге де әсерін назарға алмауға болмайды. АҚШ, Ресей, Германия, Франция сияқты жетекші елдер мен Еуропалық Одақ сияқты халықаралық ұйымдар және G-20 елдері ұлттық проблемалардың шешімі жаһандық кедергілерді еңсеру арқылы реттелетін дағдарыстан шығудың түрлі жолдарын талқылап отыр.
1. Н.Ә. Назарбаев Дағдарыстан шығу кілті. Егемен Қазақстан. 2009, 3 ақпан.
2. Н.Ә.Назарбаев «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға»атты Жолдауы 2010 ж.
3. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире. Астана, 2007. - С. 85-86.
4. Қазақстан Республикасының Президенті Нурсултан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан, 2011 ж., 2 ақпан - 3-46.
5. К.Маркс .//Капитал // Том 2. Москва, 1992 г.
6. Вайн С. Глобальный финансовый кризис: Механизмы развития и стратегии выживания. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2009. – 302 с.
7. Бараулина А. ЦБ против ликвидности // Ведомости, 2008. 4 авг.
8. Гринспен А. Глобальные рынки: Истоки ипотечного кризиса // Ведомости. 2007. 17 дек.
9. Кашин В., Оверченко М. Облигации за казенный счет // Ведомости. 2008. 22 сент.
10. Мау В., Сундстром Н. Социализм или популизм: Национализация рисков // Ведомости. 2008. 24 окт.
11. Стиглиц Д. Закат неолиберализма // Ведомости. 2008. 4 авг.
12. Шиллер Р. Экономика впечатлений // Ведомости. 2008. 1 авг.
13. Бараулина А., Кудинов В. Помогли «родителям» // Ведомости. 2008. 17 ноября
14. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы Заңы.
15. Бочкарева Т. Все за одного // Ведомости. 2008. 3 окт.
16. Бочкарева Т. Медведь не устоял // Ведомости. 2008. 23 июля
17. Избасаров Б. Развитие банковской системы Казахстана: первая пятилетка после реформ// htpp://www.priuralie.kz
18. Марченко Г. Развитие финансового сектора, как предпосылка экономического роста. Доклад на международной конференции «Экономический рост: после коммунизма», Москва, март 2002 г.// http://www.iet.ru
19. http://www.kdb.kz
20. http:// www.mit.kz
21. htpp://www.mgf.kz
22. www.afn.kz
23. Храмков А. Фонд стрессовых активов обрел второе дыхание// http://news.nur.kz
24. http://prodengi.kz
25. Сайт «Экономической газеты» www.neg.by.
26. www.belstat.gov.by (Официальный сайт Министерства статистики и анализа).
27. Ивашковский С.Н. Макроэкономика: Учебник. 2-е изд., испр., доп. М.: Дело, 2002. – 472 с.
28. Ивашутин А.Л. Макроэкономика: Учеб. пособие / А.Л. Ивашутин. – Мн.: Технопринт, 2005. – 324 с.
29. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2008 жылғы есебі, желтоксан, 2008 ж.;
30. Анализ развития мировой экономики и влияние мирового финансового кризиса на мировую экономику- М.: Финансы и статистика 2008 г.- 160 с;
31. Курс экономической теории. / Под ред. М.Н. Чепурина, Е.А. Киселевой. – Киров, 1994.
32. Попов Г.Х. «Об экономическом кризисе 2008 года». –М:., Издательский дом
33. OECD Factbook 2008: Economic, Environmental and Social Statistics
34. Курс экономической теории: учебник - 5-е дополненное и переработанное издание / Под ред. М.Н. Чепурина, Е. А. Киселевой. - Киров: «АСА», 2002. – 832 с.
35. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире. Астана, 2007. – С. 85-86.
36. «Екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық нормативтер бойынша есеп айырысудың нормативтік мәні мен әдістемесі туралы нұсқаулықты бекіту туралы» ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агеттігі Басқармасының қаулысы. Алматы, 2005 жыл 30 қыркүйек, № 358.
37. Теоретические аспекты антикризисного регулирования экономики А.Есентугелов Деньги и кредит, 2008 г., №2, 28-29 бб;
2. Н.Ә.Назарбаев «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға»атты Жолдауы 2010 ж.
3. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире. Астана, 2007. - С. 85-86.
4. Қазақстан Республикасының Президенті Нурсултан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан, 2011 ж., 2 ақпан - 3-46.
5. К.Маркс .//Капитал // Том 2. Москва, 1992 г.
6. Вайн С. Глобальный финансовый кризис: Механизмы развития и стратегии выживания. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2009. – 302 с.
7. Бараулина А. ЦБ против ликвидности // Ведомости, 2008. 4 авг.
8. Гринспен А. Глобальные рынки: Истоки ипотечного кризиса // Ведомости. 2007. 17 дек.
9. Кашин В., Оверченко М. Облигации за казенный счет // Ведомости. 2008. 22 сент.
10. Мау В., Сундстром Н. Социализм или популизм: Национализация рисков // Ведомости. 2008. 24 окт.
11. Стиглиц Д. Закат неолиберализма // Ведомости. 2008. 4 авг.
12. Шиллер Р. Экономика впечатлений // Ведомости. 2008. 1 авг.
13. Бараулина А., Кудинов В. Помогли «родителям» // Ведомости. 2008. 17 ноября
14. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы Заңы.
15. Бочкарева Т. Все за одного // Ведомости. 2008. 3 окт.
16. Бочкарева Т. Медведь не устоял // Ведомости. 2008. 23 июля
17. Избасаров Б. Развитие банковской системы Казахстана: первая пятилетка после реформ// htpp://www.priuralie.kz
18. Марченко Г. Развитие финансового сектора, как предпосылка экономического роста. Доклад на международной конференции «Экономический рост: после коммунизма», Москва, март 2002 г.// http://www.iet.ru
19. http://www.kdb.kz
20. http:// www.mit.kz
21. htpp://www.mgf.kz
22. www.afn.kz
23. Храмков А. Фонд стрессовых активов обрел второе дыхание// http://news.nur.kz
24. http://prodengi.kz
25. Сайт «Экономической газеты» www.neg.by.
26. www.belstat.gov.by (Официальный сайт Министерства статистики и анализа).
27. Ивашковский С.Н. Макроэкономика: Учебник. 2-е изд., испр., доп. М.: Дело, 2002. – 472 с.
28. Ивашутин А.Л. Макроэкономика: Учеб. пособие / А.Л. Ивашутин. – Мн.: Технопринт, 2005. – 324 с.
29. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2008 жылғы есебі, желтоксан, 2008 ж.;
30. Анализ развития мировой экономики и влияние мирового финансового кризиса на мировую экономику- М.: Финансы и статистика 2008 г.- 160 с;
31. Курс экономической теории. / Под ред. М.Н. Чепурина, Е.А. Киселевой. – Киров, 1994.
32. Попов Г.Х. «Об экономическом кризисе 2008 года». –М:., Издательский дом
33. OECD Factbook 2008: Economic, Environmental and Social Statistics
34. Курс экономической теории: учебник - 5-е дополненное и переработанное издание / Под ред. М.Н. Чепурина, Е. А. Киселевой. - Киров: «АСА», 2002. – 832 с.
35. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире. Астана, 2007. – С. 85-86.
36. «Екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық нормативтер бойынша есеп айырысудың нормативтік мәні мен әдістемесі туралы нұсқаулықты бекіту туралы» ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агеттігі Басқармасының қаулысы. Алматы, 2005 жыл 30 қыркүйек, № 358.
37. Теоретические аспекты антикризисного регулирования экономики А.Есентугелов Деньги и кредит, 2008 г., №2, 28-29 бб;
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1. Экономикалық дағдарыс ұғымының теориялық аспектілері
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болуы және әлеуметтік
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.3 Әлемдік қаржы дағдарысының басталу себептері және оның
экономикаға 25
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазіргі кездегі жаһандық экономикалық дағдарыс және оған қарсы
шаралар
2.1 Қазақстандағы экономикалық дағдарыстар: себептері және одан шығу
жолдары 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.2 Дағдарыстан шығу жолдары және оны жетілдірудегі шетелдік тәжірибе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.3 Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында ұлттық экономиканы
тұрақтандыру шараларының 44
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. "Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ
мерзімді басым мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық
тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет
ретінде дамуын дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде
республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке
қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты
өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас
бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару
импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні
белгілі.
Елбасы Қазақстан халқына арнаған “Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға”
атты Жолдауында коммуналдық желілерді – сумен, жылумен қамту, энергетика
желілерін қайта жаңғыртуға және жаңарту, автокөлік жолдарын
реконструкциялау мен жөндеу, әлеуметтік инфрақұрылымды, ең алдымен
мектептер мен ауруханаларды жаңалау, қалалар мен елді-мекендерді
абаттандыру және көгалдандыру міндеті, сондай-ақ, әлеуметтік жұмыс
орындарын кеңейту мен жастар тәжірибесін ұйымдастыру, қазақстандықтарды
жұмыспен қамту стратегиясы үкімет назарында болатынын қадап айтты.
Елбасының халыққа арнаған Жолдауында әлемдік қаржылық дағдарыстан қиналмай
шығудың айқын міндеттері белгіленген.
Әлемдік дағдарыс бүкіл ғаламшар халқын оның салдарын еңсеруге
жұмылдырып отыр. Барлық елдерде дағдарысқа қарсы бағдарламалар жасалып,
оның салдарларын барынша азайту үшін ауқымды шаралар қабылдануда.
Әлем елдері өздерінің саяси, экономикалық және зияткерлік күштерін
жаһандық дағдарысты еңсеруге жұмылдырып отыр. Дағдарыс өлшемдері әзірге
қаржы және экономикалық салаларда көрінуде, дегенмен оның саяси
көрсеткіштер мен әлеуметтік мәселелерге де әсерін назарға алмауға болмайды.
АҚШ, Ресей, Германия, Франция сияқты жетекші елдер мен Еуропалық Одақ
сияқты халықаралық ұйымдар және G-20 елдері ұлттық проблемалардың шешімі
жаһандық кедергілерді еңсеру арқылы реттелетін дағдарыстан шығудың түрлі
жолдарын талқылап отыр.
Тарихта қазіргідей осыншалықты қомақты ақшаның мемлекеттен жеке
банктерге, корпорациялар мен өнеркәсіптік салаларға ағылған кезеңі бұрын-
соңды болған емес.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдары оның еуразияшылдық доктринасы Қазақстанды
гүлденген, орталықазиялық өңірдегі экономикалық және саяси көшбасшыға
айналдыру туралы талпынысқа қазақстандық қоғамды жұмылдырған болатын.
Биылғы Жолдауы - осыдан екі жыл бұрын, әлемдік қаржы нарығындағы
дағдарыстың басында әзірленген дағдарысқа қарсы шаралардың кешенді
жүйесінің жүзеге асырылуы туралы өзіндік аралық есеп болып табылады.
Диплом жұмыстың мақсаты жаһандық экономикалық дағдарысты жан-жақты
зерттей отырып, ұлттық экономиканы дағдарыс кезінде тиімді әрі дұрыс
басқару жолдарын ұсыну.
Белгіленген мақсатқа жету үшін зертеу жұмысының келесі міндеттері
анықталды:
- дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні;
- экономикалық дағдарыстың пайда болуының әлеуметтік салдары;
- Қазақстандағы экономикалық дағдарыстар себептері және одан шығу
жолдары;
- қазіргі кездегі жаһандық экономикалық дағдарыс және оған қарсы
шаралардың нәтижелерін бағалау;
- дағдарыспен күресудің мемлекеттік шараларын зерттеу;
- дағдарыс кезіндегі ұлттық экономиканы талдау;
- дағдарыспен күресу бойынша ұсыныстар беру.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазақстанның қазіргі қаржылық
дағдарыс жағдайында экономиканы басқарудың теориялық және тәжірибелік
аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: К.Маркс, И.А.Шумпетер,
Е.Б.Жатқанбаев, М.С.Тулегенова, Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Ш.Р.
Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М.Искаков, Р.Е.
Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, Н.Н. Хамитов, Ә.Д. Шелекбай, С.Б. Мақыш және
т.б. еңбектерінде кездеседі.
Диплом жұмысының нысаны. Жаһандық экономикалық дағдарыс.
Диплом жұмысының пәні. Жаһандық және отандық экономиканың дағдарысқа
қарсы арналған шараларды жүзеге асыру барысында пайда болатын қарым-қатынас
жиынтығын айтамыз.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне экономикалық және
қаржылық дағдарыс тақырыбын зерттеген зерттеуші отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері жатады. Зерттеу әдістерінің негізі ретінде
қолданылған әдістер: құрылымдық-жүйелік, факторлы және салыстырмалы
талдаулар.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк
қызметіне реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-
нің Баскармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұскаулықтар және өзге
нормативтік құжаттары, акпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік
деректері, ҚР ҚҚА-нің нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР-ғы
ЕДБ-дің есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің сандық
мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары,
сондай-ақ әлемдік қаржы дағдарысы жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және
шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Диплом жұмыстың ғылыми жаңалығы нақты ұсыныстардан тұрады, яғни,
әлемдік қаржылық дағдарыс зардаптарын жою шеңберінде маңызды негіздемелер
жасалады және әдістемелік өңдеулер жүргізіледі.
Диплом жұмыстың құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеу
жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері, нысанына және пәніне анықтама берілген. Бірінші тарауда
дағдарыстың орын алу себептері, әлеуметтік салдары және оның экономикалық
мәселелері теориялық тұрғыдан жүйелі түрде зерделенді. Екінші тарауда қаржы
дағдарысының пайда болуы қарастырылған. Дағдарыстан шығу жолдары және оны
жетілдірудегі шетелдік тәжірибе туралы баяндалған. Қорытындыда совет
үкіметі кезіндегі дағдарыс пен қазіргі кездегі дағдарысты салыстыру туралы
мәліметтер айтылды. Және де зерттеу барысында айкындалған тұжырымдар,
түйіндер мен ұсыныстар баяндалды.
1. Экономикалық дағдарыс ұғымының теориялық аспектілері
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік-экономикалық жүйенің
дамуындағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас
бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және
социалистік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс
жоқ, тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары
біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бұндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті ұйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: ұйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ ұзақ және жүйелі шығу.
Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бұл
дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды [8].
Сурет 1. Дағдарыстың себептері [34, 156 ]
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың өршуінен туындайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-капиталистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағынан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда
болу себептерін теориялық тұрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жай тауар
өндірісінде дағдарыс ықтималдығының қажеттілігі болмады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдағы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бұлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуына әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бұл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан
[5]. Белгілі экономист В. Леонтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10].
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сұраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды [15]. Циклдық факторын зерттеудегі
еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны
циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [16].
Сурет 2. Экономикалық цикл [34, 341]
2-ші суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бұл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағаның түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жұмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бұл жағдайда экономи-каның
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бұл уақытта
тұтынушыларда бұндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал- жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс -әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан
үш айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сұранымдарға
бейімделу, жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер
сенімсіздік, ретсіз іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюнктураға деген
сенімділігі еңбекпен қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға
тұрақтылығына қарамастан, олар бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды
байыппен қарап, тәуекелділікке бармайды. Бұл фаза көп жағдайда пайыз
нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капитал салымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бұдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық
сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табыс- тың
азаюы, шығындар мен сұраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық
сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған
құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және не-сие
пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси
жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі
қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін
беруі мүмкін. Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу
себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар
циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін ұсынады:
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын
толқындары қоғамдық ұдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сон-дықтан да
оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік
әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар құрметтеліп орын
берілді. Бұл теорияға 80-90 жылдары бірқатар халықаралық конференциялар
арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және
қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен
қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-
экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін
есептемей түсіну мүмкін емес.
Сурет 3. Экономикалық цикл сатылары [28, 349]
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен
зерттелген. Бұл бағытта табысты еңбек еткен Австрия экономисі Й. Шумпетер
болды [20]. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік
экономиканың ұзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып,
техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы
екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына
да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында
кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін
анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде
жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық ұдайы
өндірістің циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және
кұрылымын зерттеу формаларын терендетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салда-рынан
нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың
циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар - әр елдің
ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі [21].
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді, яғни белгілі бір
заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Ұдайы өндірістің жүйелі
дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен
кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындалады.
Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен терең және
ұзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық,
жартылай, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа циклдық басталуына
жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол
кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте ұзақ емес, және локальды
мінезде. Бұл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капиталистік елдерде белең
алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бұндай дағдарыстар
АҚШ пен Канаданы қамтыды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық экономиканы
қамтымай, тек қоғамдық ұдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бұған мысал
ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бұған
әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуының
үйлеспеуі, кұрылымдық қайта құрылулар артық өндіріс. Бұндай дағдарыстар
ұлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме
қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс [22].
Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының
бұзылуы болып табылады. Бұл сала аралық диспропорцияда көрініс табады,
біржағынан және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған
өнімді шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетика-лық, шикізат және
азық-түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге
жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бұл кезде өнімді өткізу
мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп,
өндірісті кеңейтіп және ұсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші,
көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арттағы көліктер алға
жылжи береді, жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі жолды бөгемегенше
тығын ұзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі,
нарықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің
жоғарғы динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз
процестерге әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие кумулятивті
эффекті қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД елдеріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс құбылыстары, жиынтығында терең және ұзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің
басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық
басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді.
Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып
салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен
кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті
және проактивті де әдістері дағдарыс қүбылыстарымен күресте, түйықталып
қолданылмайды [25]. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды,
дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет ұйым ретінде, бұнда болып жатқан
дағдарыс құбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бұл ойды тарқата
айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның
жоғары деңгейінде де кең тараған. Макроэкономикалық процестерді мемлекеттік
реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу құбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты
айтуға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мұнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго тұтыну құрылымы аздап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасын-дағы
қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес.
Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті
әдісін ұсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа
қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да
кішігірім компаниялардың тоқырауға ұшырауы, дағдарыс құбылыстарынан
сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі
масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы ме-неджментті
ұйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі
компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы
басқарудың реактивті әдісін қолданады [26]. Бұл бизестің ортақ
идеологиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағытталған, ең
алдымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде ұстап тұру. Бұл позициядан
қарағанда, дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік
құнын көтеру элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету,
немесе сату көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі коорпарациялардың негізгі
бөлігі, құрылымдық бөлімшелерді аз құрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы
шараларды жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы
ішінен, дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бұндай
қатынас қалдық соммамен дағдарысқа қарсы құрылымдық бөлімшелерін
қаржыландыруда дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің
формалары мен процедураларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге
персонал таңдауда талаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі ме-
неджмент функциясының әрқайсысын сапалы ұйымдастыруға объективті жағдай
туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар [27]. Сондықтан да
ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы
менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бұндай корпорацияларда
дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі
дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс құбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, халыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
тұтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс құбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс құбылыстарымен белсене күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс
жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға
болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені
енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи
апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан,
бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар.
Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық
қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Осыған ұқсас мысалды ұлттық экономикалық қатынастардан келтіруге
болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс
болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жұмылдыруға, өндіріс қуатын
арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді береді.
Сурет 4. Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы [27, 431]
Ұлттық экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарьша
тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар
конъюктурасьшдағы шикізат пен алғашқы знерготасмалдауыш-тарға өзгерістердің
жағымсыздығымен байланысты. Біз ұсынған конңептуалды 6-шы суретте
проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудағы әлеуметтік-
экономикалық дамудың орнықты концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың
проактивті әдісін, сыртқы экономикалық ортаның жағымсыз әсері
қайшылықтарынан қорғаудың кешенді идеологиялық бүтіндігінің органикалық
бөлігі ретінде өзара байланысы суреттелген [28].
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойынша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бұл мұқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, ұзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болуының әлеуметтік салдары
Техникалық прогресс пен адамдар мүддесінің арасындағы алшақтық
экономикалық жүйеге көптеген оқыс сілкіністер әкеледі. Ол адамзат қоғамының
ерекшелігіне қарай белгілі ырғақ пен тербеліске түсіп, толқуларға ауысады.
Экономикалық теорияда экономиканың мұндай құбылыстары, экономикалық
толқулар немесе экономикалық цикл деп аталады.
Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде
оның төрт фазасы ауысады.
Дағдарыс тауарлардың артық өндірілуі, несиенің азаюы және процентінің
жоғарылауы арқылы көрінеді. Бұл жағдай пайданы азайтады және өндірісті
төмендетеді. Кәсіпорындардың банкрот болуына әкеледі. Қысқаша айтқанда
дағдарыстың сипаттамасы келесідей:
1. Артық өндіріс себебінен өндірістің көлемі қысқарады, банктер мен
кәсіпорындар банкротқа ұшырайды.
2. Жалақы төмендейді, жұмыссыздық өседі.
3. Бағалы қағаздар нарығы құлдырайды, акция курстары төмендейді.
4. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.
Дағдарыс тоқыраумен алмасады. Бұл сатыда өндіріс төмендеуін қояды,
бірақ өспейді де.
Тоқырау фазасының сипаттамасы:
1. Өндірістің құлдырауы мен бағалардың төмендеуі тоқырау жағдайында болады.
2. Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады.
3. Ақшаға сұраныс төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп
өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай жасалады.
Жандану фазасының сипаттамасы:
1. Дағдарыстан аман қалған кәсіпорындар негізгі капиталдарын жаңартып,
өндірісті ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген тауарлар көлемі мен сапасы
жағынан өндіріс дағдарысының алдындағы дәрежеге жетеді.
2. Инвестициялар өседі.
3. Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі.
4. Жұмыссыздықтың деңгейі қысқара бастайды.
5. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.
Өрлеу фазасының сипаттамасы:
1. Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден артады.
2. Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады.
3. Тауарлардың бағасы өседі.
4. Қарыз капиталының ұсынысы өседі.
5. Несиеге сұраныс өседі.
Сөйтіп шаруашылық жаңа дағдарысқа қарай қадам басады.
Өндірістің құлдырауы мен қатар инфляция болып тұрған жағдайды
стагфляция деп атайды. Қазір экономиканың монополистік секторы, мемлекеттің
қолдауына сүйеніп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны
өсіреді.
Циклдарға әсерін тигізетін факторларды сыртқы және ішкі деп бөлуге
болады.
Сыртқы факторлар – экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар: халық
санының өзгеруі, соғыстар, төңкеріс, басқа да саяси шиеленістер, жаңа
жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа кен орнын ашу ғылыми-техникалық
прогресс, күннің көзіндегі құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы,
т.б.
Ішкі факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың
физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы,
инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және
ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың
артық қорлануы.
Экономикалық құбылыстарды қайталауға бейім тұратын нарықтың
ерекшеліктерін өткен ғасырдың бірінші жартысындағы өмір сүріп еңбек еткен
экономистер байқаған сонымен қатар ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші
экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың
еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық процестерге
әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі
пайымдауларды, түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық
жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда
қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар.
Кесте 1
Мемлекеттің дағдарысқа қарсы қолданылатын құралдары*
Құралдар Тоқырау фазасында Өрлеу фазасында
1. Ақша несие саясаты Пайыз мөлшерлі Пайыз мөлшерлі
жалақысын төмендету, жалақысын өсіру,
мемлекеттің бағалы мемлекеттің бағалы
қағаздарын ашық қағаздарын ашық
нарықта сатып алуы. нарықта сатуы.
2. Фискальдық саясат Бюджеттен қосымша Бюджет шығындарын
шығындар жұмсау, салыққысқарту, салық
ставкаларын төмендету.ставкаларын өсіру.
3. Жалақы мен тарифтер саясатыЖалақыны өсіру. Жалақыны
төмендету.
4. Мемлекеттік инвестициялар Инвестициялық Мемлекеттік
саясаты. бағдарламалардың құрылысты және
жылдамдықпен инвестицияларды
орындалуы, мемлекеттіктоқтату.
қолдау жасау.
Мақсат: Шаруашылық Шаруашылық
белсенділігін белсенділігін
ынталандыру тоқтату.
*Дерек көзі: Кітап. Экономикалық теория, 2002 ж.
Алғашқы дағдарыс 1825 жылы Англияда басталған. Содан кейін ол 1836 ж.,
1841 ж., 1847 жылы АҚШ, Англия мен Франция, Германияны қамтыды. 1857 жылғы
дағдарыс бірінші дүниежүзілік циклдық дағдарыс болып саналады. Одан кейін
ол 1873, 1882, 1990, 1907 жылдарда қайталанды. Экономикаға үлкен шығындар
әкелген 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938 жж. экономикалық дағдарыстар. Ұлы
тоқырау атын алған өте терең және ұзақ дағдарыстың сипаты 1929-1933
жылдарда болған еді.
Циклдардың ұзақтылығына (толқындар) байланысты олар бірнеше типке
бөлінеді.
Кесте 2
Экономикалық циклдардың типтері*
Экономикалық Ұзақтылығы Себептері, ерекшеліктері
циклдің типтері
1. Дж. Китчиннің қысқа 2-4 жыл Алтынның әлемдік қорының
толқындары тербелісі ЖҰӨ-нің,
инфляцияның, жұмысбастылықтың
тербелісіне әкеледі.
2. К.Жуглярдың орташа 10 жыл Ақша айналысындағы өзгерістер,
толқындары кердиттік жүйенің мәселелері
ЖҰӨ-нің тербелісіне
инфляцияға, жұмыссыздыққа
әкеледі.
3. Кузнецтің циклдары 18-25 жыл Экономикалық циклардың
себептері күрделі құрылыспен
байланысты
Н.Д.Кондратьевтің ұзын 40-60 жыл Басты қозғаушы күш –
толқындары технологиялық өндірістегі
технологиялық базаның
радикалды өзгеруі мен оның
құрылымдық қайта құрылуы.
Форрестердің циклдары 200 жыл Энергия куаты мен
материалдарға байланысты.
6. Тоффлердің циклдары 1000-2000 ж. Цивилизацияның дамуымен,
олардың жоғалуымен немесе жаңа
сатымен байланысты.
*Дерек көзі: Кітап. Экономикалық теория, 2002 ж.
Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады.
Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барысында әр түрлі
экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға
қысқаша тоқталып назар аударайық.
Мальтузиандық мектептін ірі өкілі Т. Р. Мальтус жұмыссыздықтың пайда
болуын халық санының артып кетуімен байланыстырды. Халықтың саны
геометриялық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,4,8,16...), ал өмір сүру жабдықтар
тек арифметикалық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,3,4...). Сондықтан
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылады.
Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты жұмысшының еркін таңдауы деп
есептеді. А. Пигу жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақыны талап етеді,
сондықтан жұмыс күшіне сұраныс төмендейді. Бірақ XX ғасырдың 30
жылдарындағы жаппай жұмыссыздық бұл теорияның дұрыс еместігін дәлелдеді.
Кейнстік мектеп жұмыссыздықты тауарға сұраныстың төлем
қабілеттілігінің жеткілісіздігімен және жалақының жоғары деңгейімен
түсіндіреді. Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері тауарлар мен
қызметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы сұраныстың көлемімен
белгіленеді. Еңбек нарығындағы сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар
және өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың болуы жиынтық
сұраныстың жеткіліксіз болуымен байланысты, яғни жұмыссыздықтың төмендеуіне
жиынтық сұраныстың өсуі және жиынтық сұраныстың құрылымы әсер етеді.
Жұмыссыздықтың деңгейі мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы
және экономикалық дамуы арқылы реттеледі.
Филлипс қисық сызығы экономикадағы жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің
өзара өзгеруін көрсетеді. Халықтың жұмысбастылығы қаншалықты жоғары болса,
соншалықты олардың табысы жоғары болатындықтан жұмыссыздықтың азаюы
құнсызданудың өсуіне әкеліп соғады. Себебі табыс жиынтық сұраныстың артуына
себеп болады.
Инфляция деңгейі % Мұның мағынасы: Жоғары жұмыссыздық
жағдайында инфляция төмен болатынын
4 білдіреді және керісінше,
жұмыссыздықтың азаюы жиынтық
3 сұранысты арттырады, бағаның өсуіне
итермелейді. Басқаша айтқанда, төмен
2 жалақы жағдайында жұмыссыздық өсуі,
керісінше жалақы өскен сайын
жұмыссыздық азаяды.
1 2 3
Жұмыссыздық деңгейі %
Сурет 5. Филлипс қисығы [34, 400]
К. Маркстың қорлану теориясына сәйкес қосымша құнның капиталға
айналуында капиталдың құрылымында өзгерістер болады. Қосымша құнның жұмыс
күшін сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді, сондықтан жұмыс
күшінің бір бөлігі өндіріс саласынан ығыстырылып шығарылады да жұмыссыздық
пайда болады.
Қоғамдағы жұмыс жасындағы халық саны – жасына, денсаулығына қарай
еңбекке қабілеті бар жұмыс күші болып табылады. Жұмыссыздық - бұл халық
шаруашылығында жұмыспен қамтамасыз етілмеген еңбекке қабілеті бар жұмыс
күші.
Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшіне деген сұраныс пен оның ұсынысының
арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже. Экономикада жұмыс күші
жұмыспен қамтылған және жұмыспен қамтылмаған (жұмыссыздардан) құралады.
Жұмыссыздықтың деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық жұмыс күшіне
қатынасымен анықталады. (% пен есептеледі).
Жұмыссыздықтың негізгі формалары:
➢ Жасырын жұмыссыздық - өндірісте артық жұмысшылардың қолданылуы, немесе
ақпараттың болмауына байланысты.
➢ Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден
басқа жерге жұмыс іздеумен ауысуын айтады.
➢ Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде
туындайды: жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі
саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қарауға болады,
сондай-ақ жынысының, жасының, ұлтының, мамандығының, басқа да жеке
қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты болады.
➢ Циклдық жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды.
Батыс елдерінің мамандары жұмыссыздықты екі топқа бөледі:
- жиынтық сұраныстың жетіспеуіне байланысты; мысалы циклдық жұмыссыздық;
- жиынтық сұраныстың өзгеруіне байланысты; мысалы фрикциондық, құрылымдық
жұмыссыздық.
Қазақстанда экономикалық реформалардың бастауынан ашық жұмыссыздық өсе
бастады, бірақ онымен қатар жасырын жұмыссыздық та орын ала бастады.
Қазақстандағы еңбек нарығында ағымдағы, құрылымдық, циклдық жұмыссыздықтың
түрлерін көруге болады. Ағымдағы жұмыссыздық фрикционалдық жұмыссыздыққа
сәйкес келеді, яғни халықтың көпшлігі жыл бойы кәсіпорындардағы жұмыстан
шығып, және уақытша жұмысқа орналаса алмады.
Құрылымдық және циклдық жұмыссыздық ұзақ мерзімдегі сипатта болады да, олар
жұмыссыздықтың тұрақты формасына әкеледі, яғни жұмыссыз адам ұзақ уақыт
жұмыс таба алмағандықтан өзінің біліктілігін жоғалтады, еңбек нарығында
бәсекелестік қабілетін жоғалтады.
Толық жұмысбастылық деген мағынаның экономикада жоқтық қасы, себебі
барлық жұмыс күші жұмыспен толық қамтылған жағдайда да жұмыссыздықтың
белгілі бір деңгейі болуы қалай да болса қажетті және заңды процесс. Толық
жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықтың деңгейі фрикциондық және құрылымдық
жұмыссыздық қосындысына тең. Ол жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деп аталады.
Жұмыспен толық қамту жағдайындағы қарқынды инфляцияға әкеліп соқпайтын
жұмыссыздықтың ең төменгі дәрежедегі нормасын жұмыссыздықтың табиғи деңгейі
деп аталады. Егерде жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейден артып
кетсе, онда бұл жағдай жалпы ұлттық өнімнің азаюына әкеледі.
Жұмыссыздықтың зардаптары:
1. Жұмыссыздық (циклдық) жағдайында - өндіріс мүмкіншілігін толық
пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл жағдайда:
- халықтың сатып алу қабілеті төмендейді,
- қазына – қор қысқарады,
- инвестицияға сұраныс қысқарады,
- өндіріс құлдырайды.
2. Ұзақ мерзімде болатын жұмыссыздық жағдайында жұмыссыз адамдардың
біліктілігі жоғалады.
3. Жұмыссыздықтың өсуі қоғамда қылмысты істердің өсуіне және халықтың
әлеуметтік жағдайының төмендеуіне әкеледі.
Кез келген жұмыссыздықтың деңгейімен байланысты болатын экономикалық
зиянды анықтау үшін Оукен заңы қолданылады. Осы заң жұмыссыздық деңгейі мен
жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты
көрсетеді.
Оукен заңы бойынша жұмыссыздықтың нақты деңгейі, табиғи деңгейіне
қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің потенциальдық мүмкіндігімен
салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды ЖҰӨ толық
жұмыспен қамту жағдайында өндірілетін өнім.
Кез келген елдің экономикасында жұмыспен айналыспайтын белгілі бір
адамдар саны бар, сондықтан мемлекет тарапынан оларға жұмыссыздық бойынша
қаржы төлейді. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси зардаптарын азайту үшін
дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары жұмыссыздарға жәрдем берудің әр
түрлі жүйелерін қолдануда.
Макроэкономикалық тұрақсыздықтың тағы бір көрінісі – ол инфляция.
Инфляция жағдайында ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуіне және тауарлар
мен қызметтер бағаларының өсуіне әкеледі. Инфляция адамзат тарихында жаңа
құбылыс емес. 1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған
соғыс доллардың құнсыздануына әкеліп соқтырды, Франция 1789-1794 жж.
революция кезінде ақша 7 жылда 883 есе құнсызданды. Алғашқы рет инфляция
деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та Азамат соғысы кезінде қолданыла
бастады. Инфляция – қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын
әлеуметтік-экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда айналымдағы
ақша массасының нақты ұсынылған тауар санынан артып кетуі. Соның
нәтижесінде тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны
білдіреді. Инфляцияның бірнеше түрі бар.
Шетелде нарықта болатын инфляциялық тепе-теңдік формаларына байланысты
инфляцияны ашық және басылыңқы түрге бөледі.
- ашық инфляция еркін баға құрылымы экономикасына тән және тауар мен
қызмет көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады. Егер макроэкономикалық тепе-
теңдік сұраныс жағына қарай бұзылса және тұрақты бағаның өсуімен байқалса,
онда бұны ашық инфляция дейміз.
- басылыңқы (жасырын) инфляция – бағаны реттейтін экономикаға тән,
яғни жалпы мемлекеттің бағаны бақылауымен жүзеге асатын инфляция. Сондай-ақ
ол тауар тапшылығына, өнім сапасының төмендуінде, ақшаның қорлану
мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында, бартерлік іс-әрекетте
байқалады. Басылыңқы инфляция ақшаның төлем қабілеті бар құрал және
тауарлар мен қызметтерді бөлу өлшемі қызметін атқара алмаған жағдайда
мемлекеттің тауар бағасын сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік бағасынан төмен
болуын қолдану арқылы пайда болады.
Ашық инфляция өз кезегінде бірнеше формаға бөлінеді:
- сұраныс инфляциясы – ол жұмыспен толық қамту жағдайында пайда
болады, ақшамен қамтамасыз етілген сұраныс тауар бағасының өсуін тудырады.
Қолда ақша көп мөлшерде, ал тауардың көлемі өте аз деп сипаттауға болады.
Сұраныс инфляциясы нарықтық байланыстарды монополизм мен әкімшілік-
әміршілік басқару жүйесінің ұзақ үстемдігі болған жағдайда да орын алады.
- шығын (ұсыныс) инфляциясы – ол өндіріс факторлары қымбаттаған
жағдайда пайда болады. Бұл жағдайда өндіріс шығындарының өсуі өнім
бағасының өсуіне әкеледі.
- құрылымдық инфляция – ол саларалық баланстың бұзылу жағдайында
туады. Бір сала нарықты толық қанағаттандыра алмағандықтан бұл саладағы
тапшылық тауарлардың қымбаттауына әкеледі.
Болжау арқылы инфляция бөлінеді:
- күткен инфляция – ол болжамдалынған инфляция.
- күтпеген инфляция – ол кенеттен тосын пайда болады, бағалардың
кенеттен күрт өсіп кетуі.
Бағаның өсу қарқыны тұрғысынан инфляцияны төмендегідей түрге бөлуге
болады:
- баяу инфляция. Бұл инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10% -тен
аз) өседі. Шетел ғалымдарының ойынша, баяу инфляция экономикаға оң әсерін
тигізеді, күрделі қаржының өсуіне ықпал етіп, жұмыссыздықтың деңгейін
төмендетеді.
- қарқынды инфляция. Бұл инфляция кезінде баға жылдам (жылына 20-дан
200% -ге дейін) өседі.
- ұшқыр инфляция. Бұл инфляция кезінде айналымдағы ақшаның саны мен
баға өте күрт жылдамдықпен (500-1000%-дейін) өседі. Баға мен жалқының арасы
алшақтап бай адамдардың да тұрмыс жағдайы қиындай бастайды.
Инфляция деңгейі баға индексі көмегімен өлшенеді. Ағым кезіндегі
тұтыну баға индексінен өткен кезеңдегі тұтыну баға индексі алынып, өткен
кезеңдегі тұтыну баға индексіне бөлінеді.
Баға = ағым кезіндегі тұтыну баға индексі - өткен кезеңдегі
баға
индексі өткен кезеңдегі тұтыну баға индексі
Инфляция кешенді себептерден туындайды, олардың ең маңыздысы мыналар
болып табылады:
- мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, яғни шығындардың түсімдерден асып
жатуы. Егер мемлекет мұндай тапшылықты ақша эмиссиясы арқылы жоятын болса,
айналымдағы ақша көлемі молаяды.
- тауарлар мен қызмет өндіру көлемінің қысқаруы, тауар тапшылығы.
- кейбір өндірушілердің монополиялық жағдайда болуы, яғни олардың
өзінің өніміне жоғары баға қою.
- өндіріс шығындарының өсуі, яғни шикізат, материалдар, жалақы
шығындарының өсуі.
- елдің экономикасының ашықтығы, оның әлемдік байланыстарының өсуі
инфляцияны шеттен әкелу қаупін молайтады.
Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын тигізеді.
Себебі тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1. Экономикалық дағдарыс ұғымының теориялық аспектілері
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болуы және әлеуметтік
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.3 Әлемдік қаржы дағдарысының басталу себептері және оның
экономикаға 25
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазіргі кездегі жаһандық экономикалық дағдарыс және оған қарсы
шаралар
2.1 Қазақстандағы экономикалық дағдарыстар: себептері және одан шығу
жолдары 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.2 Дағдарыстан шығу жолдары және оны жетілдірудегі шетелдік тәжірибе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.3 Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында ұлттық экономиканы
тұрақтандыру шараларының 44
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. "Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ
мерзімді басым мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық
тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет
ретінде дамуын дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде
республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке
қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты
өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас
бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару
импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні
белгілі.
Елбасы Қазақстан халқына арнаған “Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға”
атты Жолдауында коммуналдық желілерді – сумен, жылумен қамту, энергетика
желілерін қайта жаңғыртуға және жаңарту, автокөлік жолдарын
реконструкциялау мен жөндеу, әлеуметтік инфрақұрылымды, ең алдымен
мектептер мен ауруханаларды жаңалау, қалалар мен елді-мекендерді
абаттандыру және көгалдандыру міндеті, сондай-ақ, әлеуметтік жұмыс
орындарын кеңейту мен жастар тәжірибесін ұйымдастыру, қазақстандықтарды
жұмыспен қамту стратегиясы үкімет назарында болатынын қадап айтты.
Елбасының халыққа арнаған Жолдауында әлемдік қаржылық дағдарыстан қиналмай
шығудың айқын міндеттері белгіленген.
Әлемдік дағдарыс бүкіл ғаламшар халқын оның салдарын еңсеруге
жұмылдырып отыр. Барлық елдерде дағдарысқа қарсы бағдарламалар жасалып,
оның салдарларын барынша азайту үшін ауқымды шаралар қабылдануда.
Әлем елдері өздерінің саяси, экономикалық және зияткерлік күштерін
жаһандық дағдарысты еңсеруге жұмылдырып отыр. Дағдарыс өлшемдері әзірге
қаржы және экономикалық салаларда көрінуде, дегенмен оның саяси
көрсеткіштер мен әлеуметтік мәселелерге де әсерін назарға алмауға болмайды.
АҚШ, Ресей, Германия, Франция сияқты жетекші елдер мен Еуропалық Одақ
сияқты халықаралық ұйымдар және G-20 елдері ұлттық проблемалардың шешімі
жаһандық кедергілерді еңсеру арқылы реттелетін дағдарыстан шығудың түрлі
жолдарын талқылап отыр.
Тарихта қазіргідей осыншалықты қомақты ақшаның мемлекеттен жеке
банктерге, корпорациялар мен өнеркәсіптік салаларға ағылған кезеңі бұрын-
соңды болған емес.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдары оның еуразияшылдық доктринасы Қазақстанды
гүлденген, орталықазиялық өңірдегі экономикалық және саяси көшбасшыға
айналдыру туралы талпынысқа қазақстандық қоғамды жұмылдырған болатын.
Биылғы Жолдауы - осыдан екі жыл бұрын, әлемдік қаржы нарығындағы
дағдарыстың басында әзірленген дағдарысқа қарсы шаралардың кешенді
жүйесінің жүзеге асырылуы туралы өзіндік аралық есеп болып табылады.
Диплом жұмыстың мақсаты жаһандық экономикалық дағдарысты жан-жақты
зерттей отырып, ұлттық экономиканы дағдарыс кезінде тиімді әрі дұрыс
басқару жолдарын ұсыну.
Белгіленген мақсатқа жету үшін зертеу жұмысының келесі міндеттері
анықталды:
- дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні;
- экономикалық дағдарыстың пайда болуының әлеуметтік салдары;
- Қазақстандағы экономикалық дағдарыстар себептері және одан шығу
жолдары;
- қазіргі кездегі жаһандық экономикалық дағдарыс және оған қарсы
шаралардың нәтижелерін бағалау;
- дағдарыспен күресудің мемлекеттік шараларын зерттеу;
- дағдарыс кезіндегі ұлттық экономиканы талдау;
- дағдарыспен күресу бойынша ұсыныстар беру.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазақстанның қазіргі қаржылық
дағдарыс жағдайында экономиканы басқарудың теориялық және тәжірибелік
аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: К.Маркс, И.А.Шумпетер,
Е.Б.Жатқанбаев, М.С.Тулегенова, Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Ш.Р.
Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М.Искаков, Р.Е.
Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, Н.Н. Хамитов, Ә.Д. Шелекбай, С.Б. Мақыш және
т.б. еңбектерінде кездеседі.
Диплом жұмысының нысаны. Жаһандық экономикалық дағдарыс.
Диплом жұмысының пәні. Жаһандық және отандық экономиканың дағдарысқа
қарсы арналған шараларды жүзеге асыру барысында пайда болатын қарым-қатынас
жиынтығын айтамыз.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне экономикалық және
қаржылық дағдарыс тақырыбын зерттеген зерттеуші отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері жатады. Зерттеу әдістерінің негізі ретінде
қолданылған әдістер: құрылымдық-жүйелік, факторлы және салыстырмалы
талдаулар.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк
қызметіне реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-
нің Баскармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұскаулықтар және өзге
нормативтік құжаттары, акпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік
деректері, ҚР ҚҚА-нің нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР-ғы
ЕДБ-дің есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің сандық
мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары,
сондай-ақ әлемдік қаржы дағдарысы жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және
шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Диплом жұмыстың ғылыми жаңалығы нақты ұсыныстардан тұрады, яғни,
әлемдік қаржылық дағдарыс зардаптарын жою шеңберінде маңызды негіздемелер
жасалады және әдістемелік өңдеулер жүргізіледі.
Диплом жұмыстың құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеу
жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері, нысанына және пәніне анықтама берілген. Бірінші тарауда
дағдарыстың орын алу себептері, әлеуметтік салдары және оның экономикалық
мәселелері теориялық тұрғыдан жүйелі түрде зерделенді. Екінші тарауда қаржы
дағдарысының пайда болуы қарастырылған. Дағдарыстан шығу жолдары және оны
жетілдірудегі шетелдік тәжірибе туралы баяндалған. Қорытындыда совет
үкіметі кезіндегі дағдарыс пен қазіргі кездегі дағдарысты салыстыру туралы
мәліметтер айтылды. Және де зерттеу барысында айкындалған тұжырымдар,
түйіндер мен ұсыныстар баяндалды.
1. Экономикалық дағдарыс ұғымының теориялық аспектілері
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік-экономикалық жүйенің
дамуындағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас
бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және
социалистік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс
жоқ, тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары
біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бұндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті ұйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: ұйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ ұзақ және жүйелі шығу.
Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бұл
дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды [8].
Сурет 1. Дағдарыстың себептері [34, 156 ]
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың өршуінен туындайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-капиталистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағынан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда
болу себептерін теориялық тұрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жай тауар
өндірісінде дағдарыс ықтималдығының қажеттілігі болмады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдағы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бұлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуына әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бұл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан
[5]. Белгілі экономист В. Леонтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10].
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сұраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды [15]. Циклдық факторын зерттеудегі
еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны
циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [16].
Сурет 2. Экономикалық цикл [34, 341]
2-ші суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бұл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағаның түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жұмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бұл жағдайда экономи-каның
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бұл уақытта
тұтынушыларда бұндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал- жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс -әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан
үш айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сұранымдарға
бейімделу, жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер
сенімсіздік, ретсіз іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюнктураға деген
сенімділігі еңбекпен қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға
тұрақтылығына қарамастан, олар бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды
байыппен қарап, тәуекелділікке бармайды. Бұл фаза көп жағдайда пайыз
нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капитал салымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бұдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық
сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табыс- тың
азаюы, шығындар мен сұраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық
сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған
құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және не-сие
пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси
жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі
қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін
беруі мүмкін. Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу
себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар
циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін ұсынады:
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын
толқындары қоғамдық ұдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сон-дықтан да
оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік
әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар құрметтеліп орын
берілді. Бұл теорияға 80-90 жылдары бірқатар халықаралық конференциялар
арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және
қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен
қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-
экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін
есептемей түсіну мүмкін емес.
Сурет 3. Экономикалық цикл сатылары [28, 349]
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен
зерттелген. Бұл бағытта табысты еңбек еткен Австрия экономисі Й. Шумпетер
болды [20]. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік
экономиканың ұзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып,
техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы
екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына
да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында
кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін
анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде
жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық ұдайы
өндірістің циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және
кұрылымын зерттеу формаларын терендетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салда-рынан
нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың
циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар - әр елдің
ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі [21].
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді, яғни белгілі бір
заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Ұдайы өндірістің жүйелі
дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен
кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындалады.
Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен терең және
ұзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық,
жартылай, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа циклдық басталуына
жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол
кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте ұзақ емес, және локальды
мінезде. Бұл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капиталистік елдерде белең
алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бұндай дағдарыстар
АҚШ пен Канаданы қамтыды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық экономиканы
қамтымай, тек қоғамдық ұдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бұған мысал
ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бұған
әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуының
үйлеспеуі, кұрылымдық қайта құрылулар артық өндіріс. Бұндай дағдарыстар
ұлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме
қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс [22].
Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының
бұзылуы болып табылады. Бұл сала аралық диспропорцияда көрініс табады,
біржағынан және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған
өнімді шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетика-лық, шикізат және
азық-түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге
жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бұл кезде өнімді өткізу
мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп,
өндірісті кеңейтіп және ұсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші,
көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арттағы көліктер алға
жылжи береді, жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі жолды бөгемегенше
тығын ұзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі,
нарықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің
жоғарғы динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз
процестерге әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие кумулятивті
эффекті қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД елдеріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс құбылыстары, жиынтығында терең және ұзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің
басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық
басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді.
Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып
салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен
кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті
және проактивті де әдістері дағдарыс қүбылыстарымен күресте, түйықталып
қолданылмайды [25]. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды,
дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет ұйым ретінде, бұнда болып жатқан
дағдарыс құбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бұл ойды тарқата
айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның
жоғары деңгейінде де кең тараған. Макроэкономикалық процестерді мемлекеттік
реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу құбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты
айтуға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мұнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго тұтыну құрылымы аздап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасын-дағы
қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес.
Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті
әдісін ұсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа
қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да
кішігірім компаниялардың тоқырауға ұшырауы, дағдарыс құбылыстарынан
сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі
масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы ме-неджментті
ұйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі
компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы
басқарудың реактивті әдісін қолданады [26]. Бұл бизестің ортақ
идеологиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағытталған, ең
алдымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде ұстап тұру. Бұл позициядан
қарағанда, дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік
құнын көтеру элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету,
немесе сату көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі коорпарациялардың негізгі
бөлігі, құрылымдық бөлімшелерді аз құрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы
шараларды жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы
ішінен, дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бұндай
қатынас қалдық соммамен дағдарысқа қарсы құрылымдық бөлімшелерін
қаржыландыруда дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің
формалары мен процедураларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге
персонал таңдауда талаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі ме-
неджмент функциясының әрқайсысын сапалы ұйымдастыруға объективті жағдай
туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар [27]. Сондықтан да
ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы
менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бұндай корпорацияларда
дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі
дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс құбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, халыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
тұтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс құбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс құбылыстарымен белсене күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс
жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға
болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені
енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи
апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан,
бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар.
Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық
қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Осыған ұқсас мысалды ұлттық экономикалық қатынастардан келтіруге
болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс
болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жұмылдыруға, өндіріс қуатын
арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді береді.
Сурет 4. Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы [27, 431]
Ұлттық экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарьша
тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар
конъюктурасьшдағы шикізат пен алғашқы знерготасмалдауыш-тарға өзгерістердің
жағымсыздығымен байланысты. Біз ұсынған конңептуалды 6-шы суретте
проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудағы әлеуметтік-
экономикалық дамудың орнықты концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың
проактивті әдісін, сыртқы экономикалық ортаның жағымсыз әсері
қайшылықтарынан қорғаудың кешенді идеологиялық бүтіндігінің органикалық
бөлігі ретінде өзара байланысы суреттелген [28].
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойынша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бұл мұқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, ұзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болуының әлеуметтік салдары
Техникалық прогресс пен адамдар мүддесінің арасындағы алшақтық
экономикалық жүйеге көптеген оқыс сілкіністер әкеледі. Ол адамзат қоғамының
ерекшелігіне қарай белгілі ырғақ пен тербеліске түсіп, толқуларға ауысады.
Экономикалық теорияда экономиканың мұндай құбылыстары, экономикалық
толқулар немесе экономикалық цикл деп аталады.
Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде
оның төрт фазасы ауысады.
Дағдарыс тауарлардың артық өндірілуі, несиенің азаюы және процентінің
жоғарылауы арқылы көрінеді. Бұл жағдай пайданы азайтады және өндірісті
төмендетеді. Кәсіпорындардың банкрот болуына әкеледі. Қысқаша айтқанда
дағдарыстың сипаттамасы келесідей:
1. Артық өндіріс себебінен өндірістің көлемі қысқарады, банктер мен
кәсіпорындар банкротқа ұшырайды.
2. Жалақы төмендейді, жұмыссыздық өседі.
3. Бағалы қағаздар нарығы құлдырайды, акция курстары төмендейді.
4. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.
Дағдарыс тоқыраумен алмасады. Бұл сатыда өндіріс төмендеуін қояды,
бірақ өспейді де.
Тоқырау фазасының сипаттамасы:
1. Өндірістің құлдырауы мен бағалардың төмендеуі тоқырау жағдайында болады.
2. Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады.
3. Ақшаға сұраныс төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп
өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай жасалады.
Жандану фазасының сипаттамасы:
1. Дағдарыстан аман қалған кәсіпорындар негізгі капиталдарын жаңартып,
өндірісті ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген тауарлар көлемі мен сапасы
жағынан өндіріс дағдарысының алдындағы дәрежеге жетеді.
2. Инвестициялар өседі.
3. Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі.
4. Жұмыссыздықтың деңгейі қысқара бастайды.
5. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.
Өрлеу фазасының сипаттамасы:
1. Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден артады.
2. Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады.
3. Тауарлардың бағасы өседі.
4. Қарыз капиталының ұсынысы өседі.
5. Несиеге сұраныс өседі.
Сөйтіп шаруашылық жаңа дағдарысқа қарай қадам басады.
Өндірістің құлдырауы мен қатар инфляция болып тұрған жағдайды
стагфляция деп атайды. Қазір экономиканың монополистік секторы, мемлекеттің
қолдауына сүйеніп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны
өсіреді.
Циклдарға әсерін тигізетін факторларды сыртқы және ішкі деп бөлуге
болады.
Сыртқы факторлар – экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар: халық
санының өзгеруі, соғыстар, төңкеріс, басқа да саяси шиеленістер, жаңа
жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа кен орнын ашу ғылыми-техникалық
прогресс, күннің көзіндегі құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы,
т.б.
Ішкі факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың
физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы,
инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және
ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың
артық қорлануы.
Экономикалық құбылыстарды қайталауға бейім тұратын нарықтың
ерекшеліктерін өткен ғасырдың бірінші жартысындағы өмір сүріп еңбек еткен
экономистер байқаған сонымен қатар ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші
экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың
еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық процестерге
әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі
пайымдауларды, түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық
жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда
қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар.
Кесте 1
Мемлекеттің дағдарысқа қарсы қолданылатын құралдары*
Құралдар Тоқырау фазасында Өрлеу фазасында
1. Ақша несие саясаты Пайыз мөлшерлі Пайыз мөлшерлі
жалақысын төмендету, жалақысын өсіру,
мемлекеттің бағалы мемлекеттің бағалы
қағаздарын ашық қағаздарын ашық
нарықта сатып алуы. нарықта сатуы.
2. Фискальдық саясат Бюджеттен қосымша Бюджет шығындарын
шығындар жұмсау, салыққысқарту, салық
ставкаларын төмендету.ставкаларын өсіру.
3. Жалақы мен тарифтер саясатыЖалақыны өсіру. Жалақыны
төмендету.
4. Мемлекеттік инвестициялар Инвестициялық Мемлекеттік
саясаты. бағдарламалардың құрылысты және
жылдамдықпен инвестицияларды
орындалуы, мемлекеттіктоқтату.
қолдау жасау.
Мақсат: Шаруашылық Шаруашылық
белсенділігін белсенділігін
ынталандыру тоқтату.
*Дерек көзі: Кітап. Экономикалық теория, 2002 ж.
Алғашқы дағдарыс 1825 жылы Англияда басталған. Содан кейін ол 1836 ж.,
1841 ж., 1847 жылы АҚШ, Англия мен Франция, Германияны қамтыды. 1857 жылғы
дағдарыс бірінші дүниежүзілік циклдық дағдарыс болып саналады. Одан кейін
ол 1873, 1882, 1990, 1907 жылдарда қайталанды. Экономикаға үлкен шығындар
әкелген 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938 жж. экономикалық дағдарыстар. Ұлы
тоқырау атын алған өте терең және ұзақ дағдарыстың сипаты 1929-1933
жылдарда болған еді.
Циклдардың ұзақтылығына (толқындар) байланысты олар бірнеше типке
бөлінеді.
Кесте 2
Экономикалық циклдардың типтері*
Экономикалық Ұзақтылығы Себептері, ерекшеліктері
циклдің типтері
1. Дж. Китчиннің қысқа 2-4 жыл Алтынның әлемдік қорының
толқындары тербелісі ЖҰӨ-нің,
инфляцияның, жұмысбастылықтың
тербелісіне әкеледі.
2. К.Жуглярдың орташа 10 жыл Ақша айналысындағы өзгерістер,
толқындары кердиттік жүйенің мәселелері
ЖҰӨ-нің тербелісіне
инфляцияға, жұмыссыздыққа
әкеледі.
3. Кузнецтің циклдары 18-25 жыл Экономикалық циклардың
себептері күрделі құрылыспен
байланысты
Н.Д.Кондратьевтің ұзын 40-60 жыл Басты қозғаушы күш –
толқындары технологиялық өндірістегі
технологиялық базаның
радикалды өзгеруі мен оның
құрылымдық қайта құрылуы.
Форрестердің циклдары 200 жыл Энергия куаты мен
материалдарға байланысты.
6. Тоффлердің циклдары 1000-2000 ж. Цивилизацияның дамуымен,
олардың жоғалуымен немесе жаңа
сатымен байланысты.
*Дерек көзі: Кітап. Экономикалық теория, 2002 ж.
Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады.
Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барысында әр түрлі
экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға
қысқаша тоқталып назар аударайық.
Мальтузиандық мектептін ірі өкілі Т. Р. Мальтус жұмыссыздықтың пайда
болуын халық санының артып кетуімен байланыстырды. Халықтың саны
геометриялық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,4,8,16...), ал өмір сүру жабдықтар
тек арифметикалық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,3,4...). Сондықтан
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылады.
Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты жұмысшының еркін таңдауы деп
есептеді. А. Пигу жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақыны талап етеді,
сондықтан жұмыс күшіне сұраныс төмендейді. Бірақ XX ғасырдың 30
жылдарындағы жаппай жұмыссыздық бұл теорияның дұрыс еместігін дәлелдеді.
Кейнстік мектеп жұмыссыздықты тауарға сұраныстың төлем
қабілеттілігінің жеткілісіздігімен және жалақының жоғары деңгейімен
түсіндіреді. Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері тауарлар мен
қызметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы сұраныстың көлемімен
белгіленеді. Еңбек нарығындағы сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар
және өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың болуы жиынтық
сұраныстың жеткіліксіз болуымен байланысты, яғни жұмыссыздықтың төмендеуіне
жиынтық сұраныстың өсуі және жиынтық сұраныстың құрылымы әсер етеді.
Жұмыссыздықтың деңгейі мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы
және экономикалық дамуы арқылы реттеледі.
Филлипс қисық сызығы экономикадағы жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің
өзара өзгеруін көрсетеді. Халықтың жұмысбастылығы қаншалықты жоғары болса,
соншалықты олардың табысы жоғары болатындықтан жұмыссыздықтың азаюы
құнсызданудың өсуіне әкеліп соғады. Себебі табыс жиынтық сұраныстың артуына
себеп болады.
Инфляция деңгейі % Мұның мағынасы: Жоғары жұмыссыздық
жағдайында инфляция төмен болатынын
4 білдіреді және керісінше,
жұмыссыздықтың азаюы жиынтық
3 сұранысты арттырады, бағаның өсуіне
итермелейді. Басқаша айтқанда, төмен
2 жалақы жағдайында жұмыссыздық өсуі,
керісінше жалақы өскен сайын
жұмыссыздық азаяды.
1 2 3
Жұмыссыздық деңгейі %
Сурет 5. Филлипс қисығы [34, 400]
К. Маркстың қорлану теориясына сәйкес қосымша құнның капиталға
айналуында капиталдың құрылымында өзгерістер болады. Қосымша құнның жұмыс
күшін сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді, сондықтан жұмыс
күшінің бір бөлігі өндіріс саласынан ығыстырылып шығарылады да жұмыссыздық
пайда болады.
Қоғамдағы жұмыс жасындағы халық саны – жасына, денсаулығына қарай
еңбекке қабілеті бар жұмыс күші болып табылады. Жұмыссыздық - бұл халық
шаруашылығында жұмыспен қамтамасыз етілмеген еңбекке қабілеті бар жұмыс
күші.
Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшіне деген сұраныс пен оның ұсынысының
арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже. Экономикада жұмыс күші
жұмыспен қамтылған және жұмыспен қамтылмаған (жұмыссыздардан) құралады.
Жұмыссыздықтың деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық жұмыс күшіне
қатынасымен анықталады. (% пен есептеледі).
Жұмыссыздықтың негізгі формалары:
➢ Жасырын жұмыссыздық - өндірісте артық жұмысшылардың қолданылуы, немесе
ақпараттың болмауына байланысты.
➢ Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден
басқа жерге жұмыс іздеумен ауысуын айтады.
➢ Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде
туындайды: жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі
саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қарауға болады,
сондай-ақ жынысының, жасының, ұлтының, мамандығының, басқа да жеке
қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты болады.
➢ Циклдық жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды.
Батыс елдерінің мамандары жұмыссыздықты екі топқа бөледі:
- жиынтық сұраныстың жетіспеуіне байланысты; мысалы циклдық жұмыссыздық;
- жиынтық сұраныстың өзгеруіне байланысты; мысалы фрикциондық, құрылымдық
жұмыссыздық.
Қазақстанда экономикалық реформалардың бастауынан ашық жұмыссыздық өсе
бастады, бірақ онымен қатар жасырын жұмыссыздық та орын ала бастады.
Қазақстандағы еңбек нарығында ағымдағы, құрылымдық, циклдық жұмыссыздықтың
түрлерін көруге болады. Ағымдағы жұмыссыздық фрикционалдық жұмыссыздыққа
сәйкес келеді, яғни халықтың көпшлігі жыл бойы кәсіпорындардағы жұмыстан
шығып, және уақытша жұмысқа орналаса алмады.
Құрылымдық және циклдық жұмыссыздық ұзақ мерзімдегі сипатта болады да, олар
жұмыссыздықтың тұрақты формасына әкеледі, яғни жұмыссыз адам ұзақ уақыт
жұмыс таба алмағандықтан өзінің біліктілігін жоғалтады, еңбек нарығында
бәсекелестік қабілетін жоғалтады.
Толық жұмысбастылық деген мағынаның экономикада жоқтық қасы, себебі
барлық жұмыс күші жұмыспен толық қамтылған жағдайда да жұмыссыздықтың
белгілі бір деңгейі болуы қалай да болса қажетті және заңды процесс. Толық
жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықтың деңгейі фрикциондық және құрылымдық
жұмыссыздық қосындысына тең. Ол жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деп аталады.
Жұмыспен толық қамту жағдайындағы қарқынды инфляцияға әкеліп соқпайтын
жұмыссыздықтың ең төменгі дәрежедегі нормасын жұмыссыздықтың табиғи деңгейі
деп аталады. Егерде жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейден артып
кетсе, онда бұл жағдай жалпы ұлттық өнімнің азаюына әкеледі.
Жұмыссыздықтың зардаптары:
1. Жұмыссыздық (циклдық) жағдайында - өндіріс мүмкіншілігін толық
пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл жағдайда:
- халықтың сатып алу қабілеті төмендейді,
- қазына – қор қысқарады,
- инвестицияға сұраныс қысқарады,
- өндіріс құлдырайды.
2. Ұзақ мерзімде болатын жұмыссыздық жағдайында жұмыссыз адамдардың
біліктілігі жоғалады.
3. Жұмыссыздықтың өсуі қоғамда қылмысты істердің өсуіне және халықтың
әлеуметтік жағдайының төмендеуіне әкеледі.
Кез келген жұмыссыздықтың деңгейімен байланысты болатын экономикалық
зиянды анықтау үшін Оукен заңы қолданылады. Осы заң жұмыссыздық деңгейі мен
жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты
көрсетеді.
Оукен заңы бойынша жұмыссыздықтың нақты деңгейі, табиғи деңгейіне
қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің потенциальдық мүмкіндігімен
салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды ЖҰӨ толық
жұмыспен қамту жағдайында өндірілетін өнім.
Кез келген елдің экономикасында жұмыспен айналыспайтын белгілі бір
адамдар саны бар, сондықтан мемлекет тарапынан оларға жұмыссыздық бойынша
қаржы төлейді. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси зардаптарын азайту үшін
дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары жұмыссыздарға жәрдем берудің әр
түрлі жүйелерін қолдануда.
Макроэкономикалық тұрақсыздықтың тағы бір көрінісі – ол инфляция.
Инфляция жағдайында ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуіне және тауарлар
мен қызметтер бағаларының өсуіне әкеледі. Инфляция адамзат тарихында жаңа
құбылыс емес. 1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған
соғыс доллардың құнсыздануына әкеліп соқтырды, Франция 1789-1794 жж.
революция кезінде ақша 7 жылда 883 есе құнсызданды. Алғашқы рет инфляция
деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та Азамат соғысы кезінде қолданыла
бастады. Инфляция – қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын
әлеуметтік-экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда айналымдағы
ақша массасының нақты ұсынылған тауар санынан артып кетуі. Соның
нәтижесінде тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны
білдіреді. Инфляцияның бірнеше түрі бар.
Шетелде нарықта болатын инфляциялық тепе-теңдік формаларына байланысты
инфляцияны ашық және басылыңқы түрге бөледі.
- ашық инфляция еркін баға құрылымы экономикасына тән және тауар мен
қызмет көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады. Егер макроэкономикалық тепе-
теңдік сұраныс жағына қарай бұзылса және тұрақты бағаның өсуімен байқалса,
онда бұны ашық инфляция дейміз.
- басылыңқы (жасырын) инфляция – бағаны реттейтін экономикаға тән,
яғни жалпы мемлекеттің бағаны бақылауымен жүзеге асатын инфляция. Сондай-ақ
ол тауар тапшылығына, өнім сапасының төмендуінде, ақшаның қорлану
мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында, бартерлік іс-әрекетте
байқалады. Басылыңқы инфляция ақшаның төлем қабілеті бар құрал және
тауарлар мен қызметтерді бөлу өлшемі қызметін атқара алмаған жағдайда
мемлекеттің тауар бағасын сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік бағасынан төмен
болуын қолдану арқылы пайда болады.
Ашық инфляция өз кезегінде бірнеше формаға бөлінеді:
- сұраныс инфляциясы – ол жұмыспен толық қамту жағдайында пайда
болады, ақшамен қамтамасыз етілген сұраныс тауар бағасының өсуін тудырады.
Қолда ақша көп мөлшерде, ал тауардың көлемі өте аз деп сипаттауға болады.
Сұраныс инфляциясы нарықтық байланыстарды монополизм мен әкімшілік-
әміршілік басқару жүйесінің ұзақ үстемдігі болған жағдайда да орын алады.
- шығын (ұсыныс) инфляциясы – ол өндіріс факторлары қымбаттаған
жағдайда пайда болады. Бұл жағдайда өндіріс шығындарының өсуі өнім
бағасының өсуіне әкеледі.
- құрылымдық инфляция – ол саларалық баланстың бұзылу жағдайында
туады. Бір сала нарықты толық қанағаттандыра алмағандықтан бұл саладағы
тапшылық тауарлардың қымбаттауына әкеледі.
Болжау арқылы инфляция бөлінеді:
- күткен инфляция – ол болжамдалынған инфляция.
- күтпеген инфляция – ол кенеттен тосын пайда болады, бағалардың
кенеттен күрт өсіп кетуі.
Бағаның өсу қарқыны тұрғысынан инфляцияны төмендегідей түрге бөлуге
болады:
- баяу инфляция. Бұл инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10% -тен
аз) өседі. Шетел ғалымдарының ойынша, баяу инфляция экономикаға оң әсерін
тигізеді, күрделі қаржының өсуіне ықпал етіп, жұмыссыздықтың деңгейін
төмендетеді.
- қарқынды инфляция. Бұл инфляция кезінде баға жылдам (жылына 20-дан
200% -ге дейін) өседі.
- ұшқыр инфляция. Бұл инфляция кезінде айналымдағы ақшаның саны мен
баға өте күрт жылдамдықпен (500-1000%-дейін) өседі. Баға мен жалқының арасы
алшақтап бай адамдардың да тұрмыс жағдайы қиындай бастайды.
Инфляция деңгейі баға индексі көмегімен өлшенеді. Ағым кезіндегі
тұтыну баға индексінен өткен кезеңдегі тұтыну баға индексі алынып, өткен
кезеңдегі тұтыну баға индексіне бөлінеді.
Баға = ағым кезіндегі тұтыну баға индексі - өткен кезеңдегі
баға
индексі өткен кезеңдегі тұтыну баға индексі
Инфляция кешенді себептерден туындайды, олардың ең маңыздысы мыналар
болып табылады:
- мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, яғни шығындардың түсімдерден асып
жатуы. Егер мемлекет мұндай тапшылықты ақша эмиссиясы арқылы жоятын болса,
айналымдағы ақша көлемі молаяды.
- тауарлар мен қызмет өндіру көлемінің қысқаруы, тауар тапшылығы.
- кейбір өндірушілердің монополиялық жағдайда болуы, яғни олардың
өзінің өніміне жоғары баға қою.
- өндіріс шығындарының өсуі, яғни шикізат, материалдар, жалақы
шығындарының өсуі.
- елдің экономикасының ашықтығы, оның әлемдік байланыстарының өсуі
инфляцияны шеттен әкелу қаупін молайтады.
Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын тигізеді.
Себебі тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz