Қала экологиялық жүйесін модельдеуде жүйелік тәсілді қолдануды зерттеу
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР, СИМВОЛДАР,
БІРЛІКТЕР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико-
химиялық қасиеттері
1.2 Хромның өсімдіктерге, жануарларға және адамға
әсер етуін экологиялық бағалау
МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико-географиялық және климаттық
сипаттамасы
2.2 Қала ауасының ластану деңгейін анықтайтын метеорологиялық
мәліметтер
2.3 Өнеркәсіп орындарының орналасу аудандары мен өндірістік
қызметіне сипаттама
2.4 Хромның адам, жануарлар және өсімдіктер ағзасында
жинақталуының динамикасы
2.5 Хромның Ақтөбе қаласының ауа, су бассейніндегі
концентрациясы және оның топырақ пен қар қабатында жинақталуы
ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1Экологиялық процестерді модельдеуде математикалық әдістерді
қолдану
3.2 Ақтөбе қаласы халқының 1989 – 1998 жылдар аралығында ауру
құрамы мен динамикасы
3.3 Математикалық модельдеуді негізге ала отырып Ақтөбе
облысының экологиялық жағдайын болжау
НӘТИЖЕЛЕР
ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
КІРІСПЕ
Проблеманың өзектілігі
Қазақстан Республикасының территориясында тиімсіз шаруашылық қызметінің
нәтижесінде антропогенді әсер етулер арқылы бірқатар экологиялық қолайсыз
тарихи региондар қалыптасты. Бұл жерлердің тұрғындары қоршаған табиғи
ортаның өзгеріске ұшыраған жағдайында өмір сүріп жатыр. Осындай экологиялық
проблемасы күрделі регионға Ақтөбе облысы да жатады. Бұл проблемалар
табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған тез
шешімдер қабылдауды және ең бастысы, қоршаған орта мен табиғаттың жағдайын,
оның үздіксіз өзгерістерін және өзгеру тенденцияларын бақылайтын жақсы
ұйымдастырылған жүйе құруды қажет етеді.
Адам денсаулығына негативті әсер етуші себептердің жиынтығы жекелеген
региондардың әрқайсысында өзіне тән болады, себебі экологиялық жағдай аймақ
дамуының экономикалық жағдайларына, шаруашылық қызметінің негізгі
бағыттарына және өнеркәсіптің өктем профиліне байланысты қалыптасады.
Бұлардың барлығы қоршаған ортаға әсер етудің өзіндік сипатын анықтайды. Дей
тұрғанмен, адам баласының табиғатқа әсер ету тәсілдері мен жалпы
заңдылықтарын бөліп көрсетуге болады, бұл - зиянды заттардың, атмосфераға
бөлініп шоғырлануы, өндірістің қатты қалдықтарының үйінділерге жинақталуы,
жер үсті және жер асты суларында, топырақта зиянды заттардың шоғырлануы
осының әсерінен жанама ластанушылардың - өсімдіктер, микроағзалар,
балықтар, жануарлар және ең ақырында – адамның көретін зардабы.
Экологиялық ситуацияны зерттеген кезде ластаушы заттардың химиялық
құрамы мен мөлшеріне ғана мән беріп қоймай, әр ингридиенттің әсер ету күші
мен басқа да параметрлеріне зер салу керек. Мысалы, климаттық
ерекшеліктерге байланысты ластаушылардың таралуын зерттеу де бірден-бір
қажет зат.
Өндіріс орнының әсер ету ареалы оның орналасу ауданымен ғана шектеліп
қоймай, жақын жатқан территориялар мен біртұтас регионға да ықпал етеді.
Адам денсаулығына өндірістік ластаушылардың әсер ету проблемасына хром
мен оның қосылыстары кіреді де, өзекті мәселе болып саналады. Хром
интоксикациясының патогенезі күрделі және ол жан-жақты жеткілікті мөлшерде
зерттелмеген. Үш және алтывалентті хромның қосылыстары өте улы болып
табылады. Олардың ерекшеліктері тотығу процестеріне қатысып, метаболизмге
әсер ету; ферментативті өзгерушіліктердің жүрісін өзгерту, клетканың
биоэнергетикасын, оның структурасы мен функциясын бұзумен білінеді. Бұл
өзгерістер өмір сүрудің маңызды органдары мен жүйелерінде пайда болып, ол
хромның жалпыулылық (политроптық) әсерімен бақыланады 1,2,3,4,5,6,7,8,9
.
Математикалық модель қоршаған ортаны білу және шешімдер қабылдау
мониторингінде негізгі құрал болып табылады. Адам өзінің күнделікті және
ғылыми қызметінде қоршаған дүниенің образдарын (модельдерін) пайдалануға
дағдыланған. Ойша құрылған модельдер шынайылықты тек жақындатып қана бере
алады. Оның үстіне адам қарапайым өзара әрекеттестіктердің анализін жасауға
қабілетті болса да, ондаған және жүздеген факторлардың қосындысынан тұратын
жүйелердің өзгеру динамикасын бағалауға бейімделмеген. Осы кезде
мәліметтердің көп жиынтығымен жұмыс істей алатын ЭВМ көмекке келеді 10 .
Мәліметтер мен білімдер түрінде сақталып, әртүрлі информацияны
интеграциялауға арналып, информациялық – модельдеушілер деп аталатын
автоматтандырылған жүйелер региондық экологиялық проблемаларды шешу және
қоршаған орта сапасын жақсартудың перспективті құралы ретінде қаралады
11.
Жұмыстың негізгі міндеттері мен мақсаттары
Қала экологиялық жүйесін модельдеуде жүйелік тәсілді қолдану қажет, бұл
кезде ақырғы информация көрсеткіштердің жиынтығымен жинақталады. Ол барлық
жүйені құрумен қатар, жекелеген жүйеліктермен бірге зерттелетін объектіні 4
элемент көмегімен сипаттауды қарастырады, олар: өндіріс, қоршаған орта -
халық денсаулығы – реттеу құралдары.
Қойылған міндеттер :
• ластау көздерін анықтау;
• ластау деңгейіне климаттық факторлардың әсерін зерттеу;
• ауа бассейніндегі, су ортасындағы, топырақтағы алтывалентті хромның
жинақталу динамикасын зерттеу;
• хромның әртүрлі ағзаларда аккуммуляциялануын корреляциялық байланыс
арқылы көрсету;
• модельдің мәліметтер қорын жабдықтау үшін қала халқының денсаулығына
сараптама жасау;
• жинақталған параметрлер жәрдемімен халық денсаулығына болжау жасау;
Ғылыми жаңашылдығы
- табиғи ортаның ластануына байланысты барлық экожүйелердегі
хромның шоғырлану концентрациясы зерттелді;
- бірінші рет Ақтөбе облысы бойынша топырақ пен көкөніс, өсімдік
пен мал өнімдері арасында хром мөлшерінің жинақталуы бойынша
корреляциялық байланыс есептеліп жасалды;
- халық денсаулығының соңғы 10 жылдықтағы жағдайына табиғи
ортаның әсеріне байланысты салыстырмалы сараптама жасалды;
- математикалық модельдеуді қолдана отырып бірінші рет Ақтөбе
қаласының халқының денсаулығына болжау жасалды.
Практикалық маңыздылығы
- информациялық жабдықтау мақсатында қоршаған ортаны басқарудың
автоматтандырылған жүйесін жасау мүмкіндігі;
- халықты және атқару органдарын қаланың табиғи ортасының
жағдайы туралы шынайы мәліметтермен уақытында танысуды
қамтамасыз ету;
- қоршаған орта жағдайы мен табиғат қорғау технологиялары туралы
мәліметтер банкін құру және жүргізу;
- жүйеде айналып тұрған информация ағымдарын тәртіпке келтіру
және алғашқы мәліметтер мен жүйенің әртүрлі деңгейлеріндегі
қорытындыланған информацияны пайдалану эффектілігін көтеру;
Қорғауға шығарылатын жағдайлар
- өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы заттар – хром және т.б.
адам денсаулығына қауіпті экологиялық фактор болып табылады;
- ұзақ уақыт бойы өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы
заттардың табиғи ортада – атмосферада, суда, топырақта,
жинақталуы - өсімдіктер мен жануарлар организмдерінде де
корреляциялық байланыс береді;
- урбандалған территорияларда халық денсаулығын бағалау үшін
объективті информациялар жинау арқылы ауру түрлерінің
приоритеттілері бағаланады;
- медико – экологиялық ситуацияны модельдеу мен болжау үшін
халық денсаулығының экологиялық мониторинг жүйесі мүмкіндік
береді.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико-химиялық
қасиеттері
Хром қосындыларының өнеркәсіптің әртүрлі салаларында кеңінен
қолданылуы және оның әрі қарай дамуы адамдардың осы заттармен тікелей қарым-
қатынасының мүмкіндігін көбейтеді. Бұл әсіресе өндіріс орындарындағы
адамдарға байланысты болып келеді де, әдебиетте жүзден аса сала мен хром
және оның қосындыларымен тікелей байланыста болатын 50 мамандық
көрсетіледі. 12,13,14,15 .
Хром қосындыларының қорлары бойынша Қазақстан Оңтүстік Араб
мемлекеті 3100 млн.т. және Зимбабведен 1000 млн.т. соң ең алғашқы
орындардың бірін алады. Кеннің балансты қорының негізгі бөлігі
Қазақстанның Ақтөбе облысының территориясының Оңтүстік-Кемпірсай кен
орындарының тобында шоғырланған.
Хром кендерін өндірудің негізгі көлемін Дөң тау кен-байыту
комбинаты атқарады. Дөң кен байыту комбинатының кен қорлары ауқымды
болып есептеледі.
Хром табиғатта бос күйінде кездеспейді,оның негізгі табиғи формасы
хром тотығы болып табылады 16 . Хром өзінің қосылыстарында негізінен
төмендегідей валенттілік көрсетеді: Cr2+, Cr3+, Cr6+ Бұлардың ішіндегі ең
тұрақтысы болып Cr3+ табылады. Хромның тотықтану деңгейі артқан сайын
оның қышқылдық қасиеттері өседі. Осылайша,Сr2+ туындылары - өте күшті
тотықсыздандырушы болса,Cr3+қосындылары тотықтырушы да, тотықсыздандырушы
да болып табылады. Өнеркәсіпте металл хромы,хром тотығы ІІІ , хромның үш
тотығы VI , натрий және калий хроматтары, натрий және калий
бихроматтары, хлорлы хром III қолданылады.
Металл хромын пайдалану – оның ыстыққа төзімділігі, қаттылығы және
коррозияға төзімділігіне негізделген. Болаттың беріктігін арттыру үшін хром
ең көп мөлшерде пайдаланылады. Хром даттанбайтын, ыстыққа шыдамды және
қышқылға төзімді болаттар құрамына кіре отырып, олардың коррозияға және
жоғары температурада тотығуына төзімділігін, сонымен қатар олардың
қаттылығы мен ұнтақталу мүмкіндігін арттырады. Алюмо және силикотермдік
алынған хромды нихром, нимоника және басқа да никельқорытпаларын қорыту
үшін пайдаланады.
Хромның біршама бөлігі декорациялы коррозияға беріктік беріп қаптау
– хромдау үшін қолданылады, Ұнтақ хром металды керамикалық заттар мен
пісіргіш электродтар үшін материалдар жасауға пайдаланылады.
Лағыл тастағы қоспа – Cr3+ ионы түріндегі хром, қымбат асыл тас және
лазер материалы ретінде пайдаланылады.
Хром тотығы – хром, хром карбиді, тегістеуші паста мен әйнек және
керамика бояуларын алуға қажетті шикізат – хром катализаторлары құрамына
кіреді. Хорм тотығы негізінде жасалған темір қоспалары бар бояулар
жарықтың, оттың, ауадағы оттегінің әсеріне төзімді болады. Құрамында хром
тотығы бар катализаторлар ароматты көмірсутектерін дегидрогенездеу,
ароматты көмірсутектерін парафиндеу, крекинг және гидрациялау процестеріне,
мұнай газдарының конверсиясына және т.б. пайдаланылады.
Хромның үш тотығы электролизді хромдау жолымен хром тотығын алу үшін
шикізат болып табылады.
Натрий және калий хроматтары химиялық реактивтер, хром тотығының
шикізаты, мақта–мата өнеркәсібінде қолданылатын бояу, тері өнеркәсібінде
тері өңдейтін ерітінділер құрамына кіретін малма иге кіретін зат ретінде
пайдаланылады. Сонымен қатар, ол ағаш консерванттары, тұқым улайтын дәрілер
жасау үшін де пайдаланылады.
Натрий мен калий бихроматтары металл өңдеуші, тері, мата, химиялық
және бояу-лак, фармацевтика, керамика, сіріңке жасау, пиротехника,
фотография, ауыл шаруашылығында және т.б. кеңінен қолданылады.
Хлорлы хром хромдау процестерінде және хром алу үшін пайдаланылады
17,18,19,14,16,19,20 .
Хром қосындыларының шектеулі концентрация шегі төмендегідей мөлшерде
беріледі:
- жұмыс зонасының ауасында – металл хромы – 2мгм3 , хромның үш
тотығы – 0,01 мгм3,хлорлы хром хром тотығына шаққанда - 0,01 мгм3
хроматтар - 0,01мгм3, хромды – аммонийлі ашудастар хромның үш тотығына
шаққанда- 0,02 мг м3 ;
- елді мекендердің атмосфералық ауасында – хромның үш тотығы максимум
мөлшерде, бір реттік - 0,0015 мгм3; орташа тәуліктік – 0,0015 мгм3
;
- алтывалентті хром қосындылары хромныңүш тотығына шаққанда - максимум
бір мәртелік – 0,0015 мгм3;
- шаруашылық – ауызсу және мәдени – тұрмыстық мақсатта пайдаланатын су
қоймаларында алтывалентті хромның қоспалары – 0,1 мгл;
- ағын суларда – үшвалентті хромның қосындылары–6мгл, алтывалентті
хромның қосындылары – 0,1 мгл ;
- тағам өнімдерінде: сүтте – 0,1 мгкг, етте – 0,2 мгкг, балықта – 0,3
мгкг, жеміс-жидектерде - 0,1 мгкг, көкөністерде – 0,2 мгкг, ұн мен
жармаларда – 0,4 мгкг, балалар азығында – 0,1 мгкг, басқа тамақ
өнімдерінде – 0,5 мгкг, сусындарда – 0,05 мгкг.
Хромның қоршаған ортаға келіп түсуі хром кенінен хром қосындыларынан
алып, оны әрі қарай өңдеу кезіде атмосфераның аэрозольдермен ластануы және
хромқұрамды минералдардың желмен ұшуы арқылы жүреді. Ауадан келіп түсетін
хром қоспалары топырақ пен су қоймаларын ластайды. Су қоймаларын негізгі
ластаушылар өнеркәсіптік ағын сулар мен құрамында хромы бар топырақ
шайындылары болып табылады 21,22,23,24,25 .
Жерасты сулары мен ашық су қоймалары құрамында ерігіш хром тұздары
бар атмосфералық жауын-шашын арқылы да ластанады. Хром атмосфераға хром
тотығы, хроматтар, бихроматтар, хлорлы хромил түрінде келіп түседі. Хром
кендерін өндіретін және өңдейтін, хром қоспаларын алатын және пайдаланатын
тау-кен, машина шығаратын, металл өңдейтін, тоқыма және т.б. өнеркәсіп
орындары қоршаған ортаның ластаушы көздері болып табылады. Хромды
ферроқорытпалар өнеркәсібінде жұмыс жасау зонасының ауа ортасына ол хром
кенінің дезинтеграциясының аэрозольдары түрінде, пештер мен сұйық қорыту
және шлактың ашық бетінен бөлінетін үш және алты валентті хромның
конденсациясының аэрозольдары түрінде келіп түседі 26,19,22,27,28,25.
Ауаның үш және алты валентті хроммен ластануы өндірістің бастапқы
және соңғы кезеңдерінде ондаған, тіпті жүздеген мгм3 құрайды. Балқыту
бөлімдерінде алтывалентті хром концентрациясы біршама төмен болады. Хром
тотығының ең көп мөлшері рафинделген феррохромды балқыту кезінде бөлінеді.
Шаңдағы хром темір, маргенц және басқа да ауыр металдармен қосылыстар
түрінде болады 29,30,31.
Өнеркәсіп орындарының айналасындағы, топырақта, өсімдік пен жануар
тектес тағамдарда, құрамында артық мөлшерде хром жинақталған биогеохимиялық
провинциялар пайда болуы мүмкін 17,32,16,33.
Батыс Қазақстанның Ақтөбе облысында хром кендерінің шоғырланған
жерлерінде топырақтағы және топырақасты қабаттарындағы деңгейі 0,2-1,0%
құрамды хромы бар биогеохимиялық провинция бар. Ол кларкты құрамнан 30-50
есе көп. Ақтөбе облысының жекелеген аудандарында хром концентрациясы
топырақта төмендеу болғанмен, оның кларкты құрамы екі я одан да көп есе
құрайды 22,16,34.
1.2 Хромның жануарларға және өсімдіктерге әсер етуін экологиялық
бағалау
Қазіргі уақытта клиникалық-экспериментальды зерттеулер арқылы хромның
әртүрлі валентті қосындыларының адам мен жануарлар ағзасына әсері бір типті
емес және ол оның физико-химиялық қасиетеріне тәуелді екені дәлелденген.
Өте улы және тұрақты болып табылатыны – хромның алтывалентті қосылыстары
12,35,36,37,38,28,39.
Хромның жер қабықшасындағы геохимиясы – бұл негізінен оның
үшвалентті ионының геохимиясы. Ауада, топырақта және суда алтывалентті
хромның болуы – антропогенді әсер етуге байланысты. Адамдардың әртүрлі
өндірістік іс-әрекеті хромның улы иондарының қоршаған ортада жинақталуына
әкеліп соқтырады, ал ол өз кезегінде хром қоспаларының адам ағзасына тек
өндіріс жағдайларында ғана емес, өндірістен тыс жерлерде де шектеулі рұқсат
етілген шегінен артық мөлшерде келіп түсуіне ықпал етеді.
Қоршаған ортаның хроммен ластануы кезінде ол ағзаға өте көп мөлшерде
тамақ өнімдерімен, ингаляциялы және терінің қабатынан резорбция жолымен
келіп түседі 40,41,42 . Хромның ағзаға таралуы және жеке органдарға
жинақталуы қоспаның химиялық табиғаты мен дозасына байланысты. Интактілі
қояндарға екі ай бойы калий бихроматын ингаляциялы және пероральды
тамақпен енгізгенде хромның құрамы бақылаудағыларға қарағанда барлық
зерттелген органдарда өсіп отырды. Бұл кезде ингаляциялы жолмен асқазанға
жібергеннен көрі көбірек келіп түсті. Ингаляция кезінде хромның максимум
концентрациясы бауырда табылған (органның шикі салмағынан 72(10-5 %), ал
минимум мөлшері – мида (3,5(10-5 %). Асқазанға жібергенде хромның жоғары
концентрациясы трахеяда (18-10-5 %) және бауырда (16-10-5 %) мөлшерінде
анықталған
43,44,45,46,47.
Эксперименттегі жануарларға (қояндарға) калий бихроматын ішетін су
арқылы 60 күн бойы 5мгкг дозасында беріп отырғанда минимум деңгейі
бауырынан (0,16мг%) табылған. Бүйректегі, өкпедегі және жүрек бұлшық
етіндегі құрамы үш есе аз (0,05-0,06мг%) болған. Натрий бихроматының ыстық
ерітіндісімен 850гл концентрациясында қояндардың арқасындағы жарақаттанған
терісіне аппликация жасағанда оның шапшаң сорылып, бауыр мен бүйрекке
жинақталғанын көрсетті 48,49. Егеуқұйрықтың аталықтарын ұзақ уақыт
30мкгм3 концентрациясындағы алтывалентті хроммен улаған кезде (90 күн
бойы тәулігіне 20 сағат), оның өкпедегі мөлшері 1% жетті (ұлпаның құрғақ
қалдығына шаққанда), бұл бақылаудағы деңгейден 30 есе көп. Хромның мөлшері
бүйректің құрғақ қалдығында (0,1%), бауырда (0,045%), талақта (0,08%),
бастың миында(0,04%)болды 50,28 .
Органдардағы хромның химиялық анализі ағзадағы таңбаланған хромның
таралуын зерттеу нәтижелерімен қиысады. Үшвалентті хромның радиоактивті
изотопын (Cr51) ақ егеуқұйрықтың аталықтарына хлорлы тұз ретінде 5мккюри
(улы емес доза) мөлшерінде бір мәрте қарын ішіне, асқазан ішіне, тері
астына және интратрахеялы енгізілген. Қарын ішілік және тері астылық енгізу
кезінде егеуқұйрық қанында 5 минуттан соң 10% және 3% мөлшерінде енгізілген
хром, бір сағаттан 6 сағатқа дейінгі интервалда қандағы хромның құрамы
максимум шамаға жетті яғни біріншісінде 28% ,екіншісінде 11% болды. Хромның
ең көп мөлшері плазмадан табылған. Бір тәуліктен соң қандағы хромның
концентрациясы азайған, бірақ мөлшері жоғары деңгейде қалғандықтан, қанды
индикатор орта ретінде есептеуге мүмкіндік берді 42 .
Парентеральды тәсілдермен енгізгенде хром ағзада әжептәуір ұзақ уақыт
кідіреді де, 30 күннен кейінгі қалдық деңгейі енгізілген мөлшерден 15-31%
құрайды, әрі хром-50% алғашқы мөлшерде екі тәулік ішінде шығарылса, қалған
бөлігі енгізілген бөлікте (екінші депо) қалып қояды. Бұл кезде енгізген жер
хромнан тез босайды да, ал қалған 30-тәуліктегі хром мөлшері (31%) ішкі
органдарда болады. Трахеяға хромды енгізгеннен кейін 30 тәуліктен соң оның
құрамы өкпе мен тері асты клетчаткаларында осыларға сәйкес алғашқы
мөлшерінің 15% және 28% құрайды. Таңбаланған хромды енгізгеннен кейін 30
тәуліктен соң оның құрамы (% енгізілген доза мөлшерінен берілгенде) :
Қарын мен бауырда – 2,5; бүйректерде – 1,2; талақта – 4,2; өкпеде – 0,4;
қуыс сүйекте – 1,0% құрады. Тері астына енгізгенде бауырда – 2,2; бүйректе
– 0,5; өкпеде – 20,0; қуыс сүйекте – 1,0% . Демек, аталған енгізу
тәсілдерінің барлығында да хром көбінесе бауырда, бүйректе, қуыс
сүйектерде, ал трахеяға енгізгенде - өкпеде жинақталады. Енгізу әдісінің
түріне байланыссыз хром ұзақ мерзімге бауырда және ретикулды-эндетелиальды
жүйеде жиналады 42,51,52,53.
Хромның таңбаланған изотоптары сонымен қатар, оның үш және алты
валентті қоспаларының таралуын салыстыру үшін де пайдаланылды. Егеуқұйрық
тышқандарының құрамында 5мккюри 100г дене массасындай Cr51 бар натрий
хроматын (Cr+6) және хлорлы хромды Cr+3 енгізгенде, сол ендірілген
қосылыстарға байланысты ішкі органдар мен қанда хромның жинақталу
динамикасының біршама айырмашылықтары анықталды.
Хромды хлордың өкпедегі максимумы енгізген соң 10 минуттен кейін
өкпеде біртіндеп жиналып, 6 сағатта (17,5%) жете отырып, 6 сағаттан соң
күрт азайса, хромат максимумге жетіп, 17 тәуліктен соң азая бастайды
54,55,42,28 .
Адамда хромның ең көп мөлшері бауырда, ішкі секреция бездерінде және
ішекте табылған 29,56,24,57. Жаңа туған сәбилердің ұлпаларында
ересектерге қарағанда хром көбірек табылады. Хромның жүректегі, өкпедегі
қарта мен талақтағы құрамы өмір сүрудің алғашқы 10 жылында тез төмендей
бастайды да, бауыр мен бүйректе оның деңгейі екінші он жылдыққа дейін
сақталады. Өкпе – организмнің қартаюына байланысты хромның құрамы өзгеретін
бірден-бір орган 42. Хромның таза қандағы 4,6 мкг% құрамы қалыпты
мөлшер деп алынады 58. Хромның сау адамдар плазмасындағы концентрациясы
0,009-0,055 мкгл, эритроциттерде 0,055-0,054 мкгл аралығында болады.
Адамның қалыпты қан сарысуында хромның концентрациясы 0,14 мкгл көлемде
болады 59. Өндірісте хроммен тікелей қарым-қатынаста болатын адамдарда
оның шаштағы, тырнақтағы, қандағы, аймақтық лимфабуындардағы мөлшері басқа
органдар мен ұлпаларына қарағанда көп болды 60,52. Өндірісте хромның аз
концентрациясымен (шектеулі концентрация шегінен төмен) ұзақ уақыт жұмыс
жасаған 400 жұмысшыға тексеру жасағанда қандағы хром деңгейі 0,066-0,011
мкгл екенін көрсетті 60 .
Ағзаға келіп түскен хром бүйрек, тоқ ішек, өт арқылы, ал емшекте
балалары бар әйелдердің сүті арқылы бөлінеді 42. Егеуқұйрықтарға үш және
алтывалентті хромның қоспаларын парентеральды енгізген уақытта бүйрек
ұлпасына алтывалентті хромның анағұрлым интенсивті енгенін көруге болады.
Бүйрек ұлпаларындағы радиоактивтіліктің өзгерулері қандағы өзгерістермен
сәйкес келгендігі, оның бүйректегі бөлу функциялары мен қандағы
концентрациясының өзара байланысын көрсетеді. Радиоактивті заттың зәрмен
шығуы (47% дейін натрий хроматы және 20% ке дейін хром хлориді 17 тәулікте)
олардың бүйрек жолымен бөлінуін дәлелдейді. Хроматтың бөлінуінің негізгі
органдары – бүйрек, ал хром хлоридынікі – бүйрек пен ішек деп есептелінеді.
Бихроматтармен тікелей жұмыс істейтін адамдардың қанында хром
0,005тен 0,25% , асқазан құрамында–0,002 ден 0,15 мг% , өтте–0,005 тен 0,12
мг% , зәрде 0,04 тен 0,3 мг% , нәжісінде - 0,002 ден 0,7 мг% , сүтте – 0,42
мг% ке дейін болып тұрған.
Хром қосындыларының, әсіресе алтывалентті хром қосындыларының улы
әсерлері туралы деректер қазіргі заманғы әдебиетте бірқатар ірі жұмыстармен
берілген 12,13,61,19,62,16,27,63,64,65,66 .
Улылық деңгейіне байланысты хром қоспалары 3 топқа бөлінеді.
Ең улы қосындыларына алты валентті хром, оның ішінде бихроматтар
хроматтарға қарағанда анағұрлым улы, ал үшвалентті хромның қосындыларының
улылығы аздау. Металды хром мен оның қос валентті қосылыстарының улылығы аз
деп есептелінеді 16,34 .
Улылығының көрсетілуінің әртүрлілігі алтывалентті хромның
қосындыларының ерігіштігінің жоғары болуында 67,68,69,70. Хром
қоспаларының өте тез улылығы папметрлері туралы мәліметтер қарама-қайшы
және көп емес. Хлорлы хром үшін - DL50 440 мгкг (егеуқұйрықтар асқазанына
енгізу), 7,8-40,0 мгкг (тышқандардың терісінің астына енгізу), DL50-
31,6+60,0 мгм3 (тышқандар үшін). Егеуқұйрықтардың терісіне енгізгенде
оларды өлтіретін мөлшер – 2000мгкг, қояндардың терісіне 1000 мгкг. Калий
бихроматы үшін DL50-25 мгкг, (егеуқұйрықтың күре тамырына енгізгенде),
енгізудің басқа жолдарында өлтіру мөлшері 50,75,100 мгкг 42,71,25 .
Хроммен уланудың шұғыл улылыққа жақын табалдырығы DL50 ден 0,1-0,15
мөлшері болып табылады 40,43,42,66, ал созылмалысынікі дене массасының
0,1-0,6 мгкг болып табылады
61,72,49,20 .
Тітіркендіруші әсер етумен бірге хромның улы мөлшерлері
иммуносупрессивті әсер етеді. Егеуқұйрықтарға калий бихроматымен
ингаляциялы әсер еткенде (камераға 500 мг күніне 3 сағаттан 2,5 ай бойы)
қан лейкоциттерінің фагоцитарлы активтілігінің төмендеуі 1,5 есе,
мамандалған антителалардың титрлерінің бақылаудағыға қарағанда 3 есе
төмендеуіне әкелді. Лейкоциттердің фагоцитарлы активтілігі бұл кезде
өзгерген жоқ. Теңіз шошқалары мен қояндарына калий бихроматының 1%
ерітіндісін бір ай бойы пероральды енгізгенде, қандағы спецификалық
антителалардың титрінің төмендеуіне әкелді. Иммундық жауап берудің
күйзелуін иммундық процестерге жауап беретін клеткалардың жойылуымен
байланыстырады 34 .
Хром қосындыларының эмбриоулылық эффектін М.И.Смирнов сипаттаған
73, онда анорганикалық Сr+6 мен Cr+6 плацент барьерінің өтпейтіні
көрсетілген. Бірақ жоғарыда айтылғандармен қарама-қайшы келетін
хабарламаларда хром тотығын және хлорлы хромды 5-тен 19,5 мгкг мөлшерінде
парентальды енгізген уақытта эмбриондардың өлуі, резорбция және
мальформация коэфициенттерінің өсуі, және ұрық дамуының басқа да
бұзылулары жүретіні айтылған 74,75 . Хром қосындылары зауытының жұмысшы
әйелдерін эпидемиологиялық зерттеген кезде, екіқабат кезеңінің күрделенуі,
босанудың қиындауы, ұрық дамуының кері өзгерістері анықталды. Жаңа туған
балалардың одан әрі қарай қадағалағанда балалардың 3,6% әртүрлі туа біткен
аномалиялар (Даун ауруы, таңдай мен жоғарғы еріннің ыдырауы, қисықаяқтылық,
арқа жұлынының жарығы және т.б.) табылған 73,28 .
Жануарлардың хроммен улануының әртүрлі жолдары ағзаға оның келіп түсу
тәсілдеріне әсер етуші қоспалардың химиялық табиғатына және жануарлар
түріне тәуелді болады 42,20 .
Хром қосындылары зауытынан әртүрлі қашықтыққа орналастырылып, 60
тәулік бойы қояндарға 0,003-0,0016 мгм3(Cr3+) және 0,0011-0,55 мгм3(Cr6+)
концентрацияда хром тотығы және хромның үштотығының аэрозолімен
ингаляциялы әсер еткенде, оларда катаралдық бронхит пен десквамативті
пневмония, сонымен қатар, бүйректерінде склероздық өзгерістер, ал айқын
емес морфологиялық өзгерістердің басқа органдарында дамуы байқалған
12,19,62 .
Егеуқұйрықтарға хром тотығының немесе тотық пен хром үштотығының
қоспаларының конденсациясының аэрозолімен ингаляциялы жолмен әсер еткенде
(1,5 ай бойы күніне 4 сағаттан 150 мгм3концентрацияда), қандағы гемоглобин
деңгейінің төмендеуі, ретикулоциттердің санының көбеюі, нейтрофилез және
лимфопенияға әкеліп соқтырады 20,57.
Егеуқұйрықтарға интратрахеялы 50мг хром тотығын енгізгенде
тәжірбенің 10-шы күні өкпелерінде тығыздалу бөліктері анықталды, ол кейде
өпенің бүтін бір бөлігін алып отырады, орталық бөлігінде хром тотығының
жасыл бөліктерін көруге болады 73,27,74 .
Иттердің асқазанына алтывалентті хромның су ерітінділерін (5,2 мгкг
мөлшерінде) енгізгенде, 74-130 күннен бастап тәбетінің нашарлауы, құсу,
салмағын жоғалту, ұйқыбасу, бүйректің функциялары мен морфологиясының
бұзылуы (азотемия, анурия және т.б.), гиалиноз, бүйрек ұлпасының склерозы,
асқазан ішек трактілерінде жаралардың пайда болуы басталды
49,75,76,42,77,79 .
Егеуқұйрықтардың асқазанына калий бихроматын күн сайын 2мгкг
мөлшерінде 1-6 ай бойы енгізіп отырғанда таңбаланған альбумині үшін
ішкі органдардың тамырлы-ұлпалы кедергілерінің өткізгіштік қасиеттерінде
біршама өзгерістер пайда болды. Бұл өзгерістер кезеңдік сипатта болды.
Уланудың басында өткізгіштік жоғары және таңбаланған ақуыздың шығуы да
тамырлы жүйеде жоғары деңгейде көрініп, органдарда біршама жинақталды.
Интоксикация мерзімінің ұзаруы таңбаланған ақуыздардың өтуінің баяулауына
әкелді, себебі бұл кезде тамырлардың тығыздалуы және склерозымен берілетін
органдар мен ұлпалардың дистрофикалық өзгерістері пайда болады 6 .
Көптеген зерттеушілер хром қоспаларын жануарлардың асқазанына тамақ
арқылы немесе ауыз су арқылы енгізген 41,80,49,81,82
. Ең көп қолданылғандары калий немесе натрий бихроматы, хромды
ангидрид, хроматтар, хром тотығы, ал хлорлы хром сирегірек қолданылған.
Препараттарды мөлшерлеудің шектері 0,005тен 13 мгкг (хром ионына
шаққанда) дейін, экспозициясы 30 күннен 3 жылға дейін болды. Тәжірибе жасау
үшін тышқандар, егеуқұйрықтар, теңіз шошқалары және иттер алынды. Хромның
улы әсері денесінің салмағының азаюымен, жануарлардың мінез-құлық
реакциясының өзгеруімен, гемотологиялық өзгерістермен (гемоглобин мен
эритроциттердің төмендеуі), көмірсу, май және ақуыз алмасуының
бұзылуларымен (- глобулиндер мөлшерінің азаюына байланысты
диспротеинемия пайда болуы, аминқышқылдарының синтезінің күйзеліске
ұшырауы); иммунологиялық реактивтіліктің бұзылуы, тиол ферменттерінің,
Кребс циклының, аэробты гликолиздің ингибирленуі, гистро-энзимдік
өзгерістердің пайда болуымен көрінді 83,36,84,85,86,48,87,20,63,88 .
В.А.Доценконың зерттеулері арқылы калий бихроматын тері үстіне, тері
астына және пероральды енгізген уақытта теңіз шошқалары мен
егеуқұйрықтардың денесін түршіктіретін қасиеті бар екені анықталды 44.
Денелері түршігетін жануарларда басқа метаболизм ауытқушыларынан өзге
олардың ағзаларының С,Р,В,В6 және РР витаминдерімен қамтамасыз етілуінің
нашарлағаны анықталды. Бірқатар авторлардың зерттеулері бойынша хромның улы
әсерінің негізінде субклеткалы құрылымдардың бұзылуы жатқаны, атап
айтқанда, мезосомалар мен бауырдың эндоплазмалық торының, бүйрек пен
гонадалардың бұзылуы жатқаны анықталды 89,90,91.
Хромның ДНК мен комплекстер құру қабілеті оны генетикалық
токсикология тұрғысынан қауіпті қосылыстар қатарына қояды.
Бұл оның канцерогенді активтілігін де көрсетеді 92,51.
М.И.Смирновтың 73 көрсетуінше, тәжірибедегі жануарлар ағзасына
алтывалентті хром су арқылы ұзақ уақыт келіп түскенде оның эмбриондық
улылық әсері орын алды, ал үшвалентті хром үшін гонадалардағы
сперматозоидтардың гендік аппаратының бұзылуы және аталықтардың ұрықтандыру
қабілетінің төмендеуіне әсер етті.
Адамның хроммен улануының клиникалық сипаты металдың жалпы улылық
жәнежергілікті әсер етулерімен көрінеді. Жергілікті әсер ету көбінесе мұрын
шырышының, тері мен көздің зақымдануымен беріледі.
Хромның шектеулі рұқсат етілген шектен көп концентрацияларда әсер
етуі мұрын шырышының терең эрозиясы пайда болатын ринит және мұрын
қуыстарының кең перфорациясының (1-3 см-ге) дамуына әкеліп соқтырады. Бұл
өзгерістер жұмыс істеу уақытының алтыншы және он екінші айлары арасында,
кейде улы заттармен қарым-қатынастың бірінші айларында пайда болады. 13,26
.
ШКШ-не жақын концентрацияларда әсер еткенде мұрыннан қан кету және мұрын
шырышының үстіңгі эрозиялары пайда болады. Мұрын қуыстарының перфорациясы
болмайды, бұл кезде тек мұрынмен тыныс алуды бұзбайтын нүктелік перфорация
ғана дамиды 92 .
Алтывалентті хром ерітінділерінің теріге келіп түсуі кезінде, егер
жабынды эпителийдің біртұтастығы бұзылған болса, дөңгелек немесе сопақша
пішінді диаметрі 2-ден 20 мм-ге дейін, тереңдігі 2-4 мм немесе одан да
үлкен хром жараларыныңпайда болуына әкеліп соғады. Ең жиі жаралардың пайда
болатын жерлері – адам саусағының ұштары, қолдың қоспасының және иықастының
сырт жағы, кейде киімнің жабылған тері бөліктері 93,94. Көз қабығының
терісіне, көздің конъюктивасы мен қасаң қабығына хром қоспаларының
контактісі кезінде блефариттердің, конъюктивиттердің, кератиттердің және
хром күйіктерінің дамуына әкеліп соғады 62,92 . Адам ағзасына хром
қосындыларының жалпы улы әсері көбінесе әсер етуші концентрацияларымен
анықталады да, клиникалық ек түрі болады:
1. өкпе формасы,
2. асқазан формасы.
Бірінші түріне тән сипат: құрғақ жөтел, объективті – бронхит,
сезімталдығы басым жағдайда – қолқа астмасы. Рентген көрсетулері - өкпе
ұлпасының ауамен толуының жоғары деңгейде болуы, өкпе суретінің күшеюі. Әрі
қарай өзгерістері пневмосклераздық сипатқа ие бола отырып, ентікпе және
қақырық түсіретін күшті жөтелге ұласа отырып, ұзаққа созылған пневмонияға
айналады. Өкпе тамыршалары өзінің структурасын жоғалтып, деформацияға
ұшырайды.
Интоксикацияның екінші формасы эпигастральды ауданның ауыруымен,
сілекей бөлінуінің күшеюімен, лоқсу, құсу, іш өту және іш қатып қалумен
сипатталады. Асқазан-ішек трактінің зақымдануы дискинетикалық функциональды
өзгерістерінен бастап шырышты қабықшаның тітіркенуінен, гастритке дейін
және ішектің жара ауруларына дейін әкеліп соқтырады. Жара ауруы ұзақ
уақытқа созылатын асқынумен, ремиссиялардың қысқа мерзімімен, терапияның
төменгі эффектілігімен сипатталады. Стационарда емдеу, хроммен қарым-
қатынас тоқтатылмаса, ұзақ уақытты ремиссияны қамтамасыз ете алмайды
62,92,93.
Интоксикацияның екі формасында да бауырдың зақымдануы (мөлшерінің
үлкеюі, цирроз дамуға дейін баратын бауыр қызметінің бұзылуы), бүйректің
зақымдануы (микрогематурия, альбуминурия және т.б.) білінеді.
Уланудың бастапқы стадиясында хроммен контакт тоқтаса, жекелеген
симптомдардың кері дамуына әкеледі, ал контактіні тоқтату кеш басталса –
процесс әсіресе паталогияның өкпе формасында баяу дамиды 62,16,93.
Динамикалық жүйелілік жүрек-тамыр жүйесінің өзгерістеріне де тән.
Бірінші фазасында гипотоникалық типтегі нейроциркуляторлы дистония; аяқ-
қолдың, бауырдың қанмен толуының интенсивтілігі мен жылдамдық
ассиметриясының төмендеуі, олардың өкпеде күшеюі дамиды. Бейімделушілік –
компенсаторлы реакциясы стадиясында қан айналу жүйесінде миокардтың
гиперфункциясы байқалады. Бұл кезде қан айналудың үлкен шеңберінің төмендеу
тенденциясы, кіші шеңберінің үлкею тенденциясы тіркеледі. Екінші фазасында
миокардтың гиперфункциясының белгілері азаяды, оның қысқаратын қабілетінің
бұзылулары көбейеді, жүрек бұлшық етінің дисметаболизм өзгерістері жүреді.
Соңынан миокард пен қан айналу шеңберінің жетіспеушілігі – тыныштық кезінде
де білінеді
12,13,62,92,27,51.
Сыртқы тыныс алу жүйесінің патологиясы да даму кезеңінде белгілі бір
фазалық сатысынан өтеді. Қолқа бұлшық етінің гипертонусымен белгіленетін
қолқа өткізгіштігінің бұзылуы түріндегі қызметінің өзгерістері хромның
аллергиялық және рефлекторлық әсер етуі арқылы жүреді, вентиляциялық
резервтердің төмендеуі, өкпенің қалдық көлемінің өсуі, артериялы
гипоксемияның дамуына дейін барады. Нерв жүйесі, әсіресе вегетативті
бөлігі, хроммен ерте зақымданады, ол вегетативті –тамырлы дисфункция және
астено-вегетативті бұзылулардан көрінеді 94,24,71.
Хром қосындыларының жалпы улылық әсер етуінің білінуі-олардың адамдар
ағзасына дене түршіктіретін қасиеті болып табылады. Металмен контактіде
болатын адамдарда сенсибилизация әсері латентті түрде ғана емес, сонымен
қатар аллергиялық аурулар – аллергодерматоздар, риносинусопатиялар,
ентікпелі бронхит, қолқа астымасы да дамиды
26,43,95,62,16,27,94.
Дей тұрғанмен, хром өте күшті сенсибилизатор болып табылмайды, онымен
контакт тоқтатылған соң оған сезімталдық, басқа тітіркендіруші агенттерге
қарағанда тез кетеді.
Алтывалентті хромның үшвалентті хромға қарағанда әсер етуі күшті
43,95 .
Хром қосындыларының қолқа-өкпе қатерлі ісік ауруын сол өндірісте жұмыс
істейтіндерде дамытуда канцерогендік ролі жалпыға белгілі.
Бұл сұраққа отандық және көптеген шетел авторларының жұмыстары
арналған 62,16,96,97,66 .
Канцерогенді қасиетке хромның барлық қоспалары ие, оның ішінде
көпшілік зерттеушілердің пікірі бойынша ең күштісі алтывалентті хром болып
табылады.
Канцерогенді қасиеттермен бірге хром қосындыларында мутагенді
активтілік те бар. Алтывалентті хром қосындыларының мутагенді потенциалы
жоғары. Үшвалентті хромның қоспаларының генетикалық активтілігі төмен.
Бірақ өндіріс жағдайларында олардың валенттілігінің өзгеріске ұшырауы
мүмкін, бұл кезде үш валентті хромның генетикалық қаупі күшейеді. Хром
қосындыларының генетикалық қаупі оның биоаккумуляциялану қабілетімен өсе
түседі. Осылайша, мысалы тышқандардың аталықтарының қарын ішіне бір мәрте
калий бихроматын кішкентай дозамен енгізген уақытта летальды доминантты
жағдайлар мен жұлынның клеткаларында хромосомалық аберрациялар
қалыптаспайды. Бірақ ұзақ уақыт (24 күн бойы) сондай дозада енгізіп отыру
доминантты летальдардың санының біршама көбеюіне әкеліп соғады. Осыған
ұқсас етіп егеуқұйрықтарға калий бихроматын (интратрехеялы 1 мгкг дозада,
немесе тамақпен 0,2 мл 5% ерітіндіні) бір мәрте енгізгенде мутагенді әсер
етпейді, ал бір жыл бойы енгізіп отырғанда анеуплоидты жасушалардың
көбеюіне, хромосомдық аберрациялар және жұлын хромосомаларының спиральдану
деңгейлерінің варияциялануына әкелді 92 .
Биосфера құрамының өзгеруімен бірге эволюцияның әртүрлі кезеңдерінде
өсімдіктердің де металл сіңіргіш қасиеттері өзгеріп отыратынын және
сондықтан әр түрлі уақытта пайда болған өсімдіктер организмі әртүрлі металл
мөлшерімен сипатталатынына А.Бойченко 98 , В.Б.Ильин 99, ал
А.П.Виноградов 100 өсімдіктердің элементтік химиялық құрамын түр белгісі
ретінде қарау мүмкіндігі туралы жорамалдар айтты.
В.Б.Ильиннің 99 , А.Кабата – Пондиас пен Х.Пендиастың 101,
В.В.Добровольскийдің 102 зерттеулері өсімдіктердің химиялық құрамы мен
ортаның элементті құрамы арасында байланыс бар екенін сөзсіз дәлелдеді,
бірақ В.Б.Ильин 99 өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерінің топырақтағы
мөлшеріне тәуелділігі өсімдіктердің өзіне қажетті элементтерді таңдап
жинауына байланысты екенін жазды. Сонымен қатар, В.Б.Ильин 103
өсімдіктердің элементтік құрамының қалыптасуында екі басты фактор бар
екенін, яғни олар – генетикалық және экологиялық факторлар екенін, бұлардың
үлесті қатысы орта жағдайларының өзгерісіне тәуелді құбылып отыратынын, ал
өмір сүру ортасының ауыр металдармен әсіресе олардың қозғалыстағы
формалармен ластануында экологиялық фактор жетекші болып келетінін байқады.
А.Кабата – Пендиас пен Х.Пендиас 101 өсімдіктердің топырақтағы ауыр
металдардың жоғары концентрацияларына олардың төменгі концентрацияларынан
гөрі төзімді екенін бірақ М.Т.Абуталыбов 104 пен В.А.Алексеенко 105
бойынша олардың белгілі бір көлемге дейін өсуі іс жүзінде өсімдіктер
жағдайына кері ықпалын тигізеді, себебі ауыр металдар химиялық
элементтердің ішіндегі ең улысы болып табылады. Дей тұрғанмен В.Б.Ильин
99 улы элементтердің түрі туралы емес, олардың өсімдіктер үшін улы
концентрациялары туралы айтқан дұрысырақ дейді. Ауыр металдардың артық
мөлшерінің өсімдіктерге әсері тікелей де, жанама да болуы мүмкін. Жанама
әсерін ауыр металдардың топырақ қасиеті мен құнарлылығына, оның құрамына
негативті ықпал етуінен көруге болады 106,107. Ауыр металдардың әртүрлі
мөлшері мен топырақтағы ара қатынасы да олардың улылық деңгейін анықтайды
108.
Тірі ағзалардың ішінде ауыр металдардың аккумуляторлары өсімдіктер
екені сөзсіз, сондықтан өсімдіктер әлеміндегі берілген элементтердің
қалыпты концентрациялары туралы объективті мәлімет алу қажет. Төменгі
сатыдағы өсімдіктер (мүктер, қыналар) кейбір элементтердің улы
концентрацияларына бейімделушіліктің жоғары деңгейін көрсететіні туралы
пікір айтылып жүр, бұл улы заттар олардың биомассасында жабық тұқымдылар
биомассасына қарағанда анағұрлым көп мөлшерде жинақталады 101.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша ең үлкен металл аккумуляциялайтын
қасиетке қыналар ие 109,110.
А.П.Виноградов 100, А.Кабата-Пендиас пен Х.Пендиас 101 ауыр
металдардың өсімдікке келіп түсетін жолдары әртүрлі, оның ішінде
негізгілері-тамыр арқылы және фолиарлы екеніне тоқталады. Ауыр металдардың
өсімдіктер органдарында таралуы туралы деректер қарама-қайшы болып келеді
102,99. В.В.Добровольскийдің 102, Л.Н.Жемков және т.б. 111
еңбектерінде ауыр металдар концентрацияларының әр түрлі жер беті
органдарындағы (жапырақтарында, сабақтарында, жемістерінде) айырмашылықтары
олардың өсімдіктер метаболизмінің түр мамандарымен және элементтердің
өзіндік қасиеттерімен байланысты екені жиі айтылады.
2 МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико-географиялық және
климаттық сипаттамасы
Ақтөбе қаласы Орал тауларының теңіз деңгейінен биіктігі 217-223
м аралығындағы бөктерінде, солт-батыс жағында теңіз деңгейінен биіктігі
300-350 м болатын төбешіктің оңтүстік шығыс бөлігінде орналасқан.
Қала Орал өзенінің сол жақ саласы Електің сол жағалауында оған
Жақсы Қарғалы өзені құйылатын тұста орналасқан. Қала территориясы
көктемде суға толып, жазда кеуіп қалатын ұсақ өзендердің бірнешеуімен
тілгіленген. Бұл салалар - Жақсы Қарғалы – Терісбұтақ, Жаман Қарғалы,
Тамды, Сазды,Жіңішке өзендері. Олар Жақсы Қарғалы мен Елек өзендерінің
салалары бола отырып, олар қаланың негізгі су көзі болып табылады да,
Елек өзеніне, әрі қарай Орал өзеніне барып құяды. Жақсы Қарғалы өзенінің
өзі жаздыкүні бірнеше жеке салаларға бөлініп кетеді.
Топырағы қоңыр, сазды, құм аралас, кейбір жерлері тұзды.
Өсімдіктер типі құрғақ-далалық, яғни ақселеу мен бетеге комплексінен
тұрады. Төбелі жерлерде өсімдіктер құм топырақ жерлерге тән, ал
өзендердің жағалаулары мен ылғалды ойпаттарда жайылымдық және
астықтұқымдас өсімдіктер кездеседі. Ағаш тектес өсімдіктерді негізінен
ескі қала шекарасынан көруге болады.
Қала климаты шұғыл континентальды, ауа температурасының тәуліктік
және жылдық амплитудасы жоғары болып келеді. Абсолютті минимумы –340 С,
ал абсолютті максимумы +430 С. Жылдық орташа ауа температурасы 3,60.
Климаты салқын және жылы кезеңдерде үлкен ауытқушылықпен сипатталады.
Ең суық қаңтар айының орташа айлық температурасы-15,60С құраса, ал
ең жылы шілде айында +220С (1-кесте). Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4,5
мс (2-кесте).
1-кесте
Көпжылдық бақылаулар бойынша ауаның орташа айлық және жылдық
температурасы ( 0С ).
Айы
0-1
27,1 20,0 17,6 13,2 8,3 5,8 3,4
Жер беті инверсияларының
қайталануы 40% 35% 36.2% 36.6% 75% 58%
Көтеріңкі инверсиялардың
қайталануы 30% 36% 37.2% 26% 42% 40%
Жел жылдамдықтарының
қайталануы 46% 38% 49.5% 56% 65% 43%
Тұмандардың қайталануы 0.8% 0.2% 0.4% 0.7% 0.5% 0.7%
Жауын-шашынды күндер саны 183 215 115 148 119 193
2.3 Өнеркәсіп орындары орналасқан аудандар мен сол өнеркәсіп
орындарының қызметіне сипаттама.
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты қаланың байырғы (60 жыл) және
қалыптасқан технологиясы бар ең ірі кәсіпорын болып табылады.
Ферроқорытпа зауытының үлесіне қала кәсіпорындарынан шығарылатын
барлық қалдықтардың 42,4% -і сәйкес келеді екен.
Ферроқорытпа зауыты (Феррохром АҚ) жерді қолдануға құқық беретін
№81 мемлекеттік Актіге сәйкес 21.08.95 ж кәсіпорынға қолдануға 481,82га
жер берілген. Зауыттың негізгі территориясы 359,52 га ауданды алып жатыр,
оның 132,3 га – Ақтөбе ауданында шлак бөлінісіне берілген.
Феррохром акционерлік қоғамы Ақтөбе қаласының негізгі тұрғын үй
массивінің солтүстік-шығысына орналасқан.
Кәсіпорын территориясынан оңтүстік-батысқа қарай ЖЭС, батысында хром
қоспалары зауыты мен үй құрылысы комбинаты орналасқан. Оңтүстік жағында
ұнтатылған гипс және силикат кірпіш шығаратын зауыттары қарауытып көрінеді.
Ферроқорытпа өндірісі 2 негізгі технологиялық цех - №1, 2 цехтармен
сипатталады. №1 цех соғыс жылдары, №2 цех 1950-60 жылдары салынған.
Цехтардың жұмысқа кірісуінен бастап қазіргі кезге дейін зауыт бірнеше рет
электор пештерінің қуатын ұлғайту есебінен қайта құрылған.
№1 балқыту цехы Фх650 маркалы жоғары көміртекті және орташа
көміртекті феррохром балқытуға, сонымен қатар, халықаралық стандартқа сай
48% -тік ферросиликохром өндіруге негізделген. Балқыту корпусының пеш
жиегінде ашық типті, трансформаторының қуаты 16,5-22,95 МВА болатын 7
рудақалыптастырушы электропеш және сыйымдылығы 15 тонна болатын 5 конвертор
қондырылған. Конверторларда жоғары көмірсутекті феррохромды техникалық таза
оттегімен желдету әдісімен орташа көміртекті феррохром балқытылады. Орташа
көмірсутекті феррохромды балқытып шығару үшін құрамдас материалдарға Дөң
кен байыту комбинатының хромиттерімен қатар, мыналар кіреді: кокс (қытай,
зариндік, новотроицкілік, нижни-Тагилдік кокстары), жартылай кокс және
Қарағанды көмірі, кварцит, өндірістің өз қалдықтары (төгінді шайын мен
қайта өндірілген металл) және ФХ-800, ФХ-900, ФХ-1000 маркалы орташа
көміртекті феррохром қорытпалар.
Ферросиликохром балқымасына кварцит, қайта түзілім жаңғақ тәріздес
етіп бөлшектенген орташа көміртекті металл, темір үгіндісі, кокс және
жартылай кокс қолданылады.
Технологиялық мақсаттарда пештерде таза оттегі желдету жолға
қойылмаған. Бұл үшін зауытта оттегі цехы жұмыс жасайды. №2 балқыту цехы
феррохромның төмен көміртекті ФХ-200, ФХ-600 маркаларын өңдеуге
негізделген.
№3 цех металды балқытудағы қоспа ретінде әкті қолданады. Зауытта әк
күйдіретін цех жұмыс жасайды. Әкті күйдіру пештері табиғи газбен жұмыс
жасайды.
№4 цех №2 балқыту цехында қолданылатын шихт материалдарын қабылдауға
арналған.
№5 цех болса, дайын өнім қоймасы болып табылады. Мұнда қорытпаларды
бөлшектеу және оларды теміржол вагондарына тиеу жүзеге асырылады.
Зауытта ферроқорытпа өндіретін негізгі цехтардан басқа қосымша
цехтар да бар – жөндеу-механикалық, жөндеу-құрылыс, энергоцех, электр цехы,
металлургиялық құрал-жабдықтар жөндеу цехы,негізгі цехтардың жөндеу
шеберханалары.
Ферроқорытпа зауыты қалдықтарының сипаттамасы Феррохром АҚ үшін
Қазмеханобр жасаған экспертиза бойынша зауыт қайнарлары 5 топқа
біріктірілетін зиянды заттардың 29 түрін шығарады.
Феррохром АҚ жылына 7214,48 тонна қоршаған ортаны ластайтын заттар
шығарады, оның 3495,08 тоннасы қатты, 3819,4 тоннасы газ тәріздес
қалдықтар.
1.Балқытудың барлық сатыларында газ тазартқыш арқылы пеш
құбырларынан бөлінетін ферротозаң шығарылады. Вакуум цехында ұсталған
тозаңнан сұйық әйнек қосу арқылы балқыту цехтарында қолданылатын кірпіш
өндірілді.
Қазіргі уақытта №14 руданы қалпына келтіру пешінің құбыры мен
сатымаларынан тозаңданған газ-ауа қоспасы атмосфераға тазартылмастан
шығарылады.
№15, 16, 17 пештерінің құбырлары мен сатыларынан шығарылатын газ-ауа
қоспасы 364,3 м3 тазартқыш фильтр саңылаулары арқылы шығарылады. Газ-ауа
қоспасының ақырғы тозаңдауы 20 мгм. Тозаңнан тазарылу тиімділігі 97,2%.
11, 12, 13 пештерінің газ-ауа қоспалары тозаңнан Гидросталь фильтрлерінде
тазартылады, атмосфераға шыққан соң ауыр бөлшектерден тұратындықтан,
топыраққа түседі, ал желдің күшті кездерінде батыстан тұрғын үйлер
массивінің үстіне шашылады.
2.Ферроқорытпаларды алу барысында ауа кеңістігіне магний және
кальций бөлшектері шығады және олар зауыттың жанындағы топыраққа түсіп,
желмен тарайды.
3.Зауыттың қатты қалдықтарына металды құйып болғандағы соңғы сатыда
қалыптасатын шлактар жатады. Металл қалдықтарын қазаншаларға құяды, сонан
соң шлакты қайта өндіру цехында оларды ұнтақтап, бөлшектейді.
4.Ферроқорытпа өндірісінде технологиялық қоспа ретінде ауыз су
қолданылады. Ол руданы ұнтақтап, бөлшектегенде тозаңды азайту үшін, шихтаны
дайындағанда, металды суыту, шаю үшін қолданылады.
Техносу зауыт территориясында орналасқан шлак көлшіктеріне құйылады.
Суда С, Са, AL, SI, Fe қышқылдарының бөлшектері болады.
Зауытта зиянды заттар бөліп шығаратын 399 көз бар. Олар атмосфераға
қалдық бөліп шығарады. 67 газ тозаң аулаушы құрылғы тазарту жүйесімен
жабдықталған жер үсті қалыпты жағдайынан асып кету жағдайы мына төрт қоспа
бойынша байқалады – тозаң, хром оксиді, көміртегі оксиді, азот диоксиді.
1999 жыл бойынша атмосфераға 1556,05 тонна қалдық шығарылған, оның ішінде
қатты заттар 1189,02 т, газ тәрізідегі қалдықтар –357,62 т.
Жер үсті қабаты негізінен ұйымдаспаған көздер арқылы уланып,
ластанады. Олар қауіптіліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР, СИМВОЛДАР,
БІРЛІКТЕР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико-
химиялық қасиеттері
1.2 Хромның өсімдіктерге, жануарларға және адамға
әсер етуін экологиялық бағалау
МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико-географиялық және климаттық
сипаттамасы
2.2 Қала ауасының ластану деңгейін анықтайтын метеорологиялық
мәліметтер
2.3 Өнеркәсіп орындарының орналасу аудандары мен өндірістік
қызметіне сипаттама
2.4 Хромның адам, жануарлар және өсімдіктер ағзасында
жинақталуының динамикасы
2.5 Хромның Ақтөбе қаласының ауа, су бассейніндегі
концентрациясы және оның топырақ пен қар қабатында жинақталуы
ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1Экологиялық процестерді модельдеуде математикалық әдістерді
қолдану
3.2 Ақтөбе қаласы халқының 1989 – 1998 жылдар аралығында ауру
құрамы мен динамикасы
3.3 Математикалық модельдеуді негізге ала отырып Ақтөбе
облысының экологиялық жағдайын болжау
НӘТИЖЕЛЕР
ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
КІРІСПЕ
Проблеманың өзектілігі
Қазақстан Республикасының территориясында тиімсіз шаруашылық қызметінің
нәтижесінде антропогенді әсер етулер арқылы бірқатар экологиялық қолайсыз
тарихи региондар қалыптасты. Бұл жерлердің тұрғындары қоршаған табиғи
ортаның өзгеріске ұшыраған жағдайында өмір сүріп жатыр. Осындай экологиялық
проблемасы күрделі регионға Ақтөбе облысы да жатады. Бұл проблемалар
табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған тез
шешімдер қабылдауды және ең бастысы, қоршаған орта мен табиғаттың жағдайын,
оның үздіксіз өзгерістерін және өзгеру тенденцияларын бақылайтын жақсы
ұйымдастырылған жүйе құруды қажет етеді.
Адам денсаулығына негативті әсер етуші себептердің жиынтығы жекелеген
региондардың әрқайсысында өзіне тән болады, себебі экологиялық жағдай аймақ
дамуының экономикалық жағдайларына, шаруашылық қызметінің негізгі
бағыттарына және өнеркәсіптің өктем профиліне байланысты қалыптасады.
Бұлардың барлығы қоршаған ортаға әсер етудің өзіндік сипатын анықтайды. Дей
тұрғанмен, адам баласының табиғатқа әсер ету тәсілдері мен жалпы
заңдылықтарын бөліп көрсетуге болады, бұл - зиянды заттардың, атмосфераға
бөлініп шоғырлануы, өндірістің қатты қалдықтарының үйінділерге жинақталуы,
жер үсті және жер асты суларында, топырақта зиянды заттардың шоғырлануы
осының әсерінен жанама ластанушылардың - өсімдіктер, микроағзалар,
балықтар, жануарлар және ең ақырында – адамның көретін зардабы.
Экологиялық ситуацияны зерттеген кезде ластаушы заттардың химиялық
құрамы мен мөлшеріне ғана мән беріп қоймай, әр ингридиенттің әсер ету күші
мен басқа да параметрлеріне зер салу керек. Мысалы, климаттық
ерекшеліктерге байланысты ластаушылардың таралуын зерттеу де бірден-бір
қажет зат.
Өндіріс орнының әсер ету ареалы оның орналасу ауданымен ғана шектеліп
қоймай, жақын жатқан территориялар мен біртұтас регионға да ықпал етеді.
Адам денсаулығына өндірістік ластаушылардың әсер ету проблемасына хром
мен оның қосылыстары кіреді де, өзекті мәселе болып саналады. Хром
интоксикациясының патогенезі күрделі және ол жан-жақты жеткілікті мөлшерде
зерттелмеген. Үш және алтывалентті хромның қосылыстары өте улы болып
табылады. Олардың ерекшеліктері тотығу процестеріне қатысып, метаболизмге
әсер ету; ферментативті өзгерушіліктердің жүрісін өзгерту, клетканың
биоэнергетикасын, оның структурасы мен функциясын бұзумен білінеді. Бұл
өзгерістер өмір сүрудің маңызды органдары мен жүйелерінде пайда болып, ол
хромның жалпыулылық (политроптық) әсерімен бақыланады 1,2,3,4,5,6,7,8,9
.
Математикалық модель қоршаған ортаны білу және шешімдер қабылдау
мониторингінде негізгі құрал болып табылады. Адам өзінің күнделікті және
ғылыми қызметінде қоршаған дүниенің образдарын (модельдерін) пайдалануға
дағдыланған. Ойша құрылған модельдер шынайылықты тек жақындатып қана бере
алады. Оның үстіне адам қарапайым өзара әрекеттестіктердің анализін жасауға
қабілетті болса да, ондаған және жүздеген факторлардың қосындысынан тұратын
жүйелердің өзгеру динамикасын бағалауға бейімделмеген. Осы кезде
мәліметтердің көп жиынтығымен жұмыс істей алатын ЭВМ көмекке келеді 10 .
Мәліметтер мен білімдер түрінде сақталып, әртүрлі информацияны
интеграциялауға арналып, информациялық – модельдеушілер деп аталатын
автоматтандырылған жүйелер региондық экологиялық проблемаларды шешу және
қоршаған орта сапасын жақсартудың перспективті құралы ретінде қаралады
11.
Жұмыстың негізгі міндеттері мен мақсаттары
Қала экологиялық жүйесін модельдеуде жүйелік тәсілді қолдану қажет, бұл
кезде ақырғы информация көрсеткіштердің жиынтығымен жинақталады. Ол барлық
жүйені құрумен қатар, жекелеген жүйеліктермен бірге зерттелетін объектіні 4
элемент көмегімен сипаттауды қарастырады, олар: өндіріс, қоршаған орта -
халық денсаулығы – реттеу құралдары.
Қойылған міндеттер :
• ластау көздерін анықтау;
• ластау деңгейіне климаттық факторлардың әсерін зерттеу;
• ауа бассейніндегі, су ортасындағы, топырақтағы алтывалентті хромның
жинақталу динамикасын зерттеу;
• хромның әртүрлі ағзаларда аккуммуляциялануын корреляциялық байланыс
арқылы көрсету;
• модельдің мәліметтер қорын жабдықтау үшін қала халқының денсаулығына
сараптама жасау;
• жинақталған параметрлер жәрдемімен халық денсаулығына болжау жасау;
Ғылыми жаңашылдығы
- табиғи ортаның ластануына байланысты барлық экожүйелердегі
хромның шоғырлану концентрациясы зерттелді;
- бірінші рет Ақтөбе облысы бойынша топырақ пен көкөніс, өсімдік
пен мал өнімдері арасында хром мөлшерінің жинақталуы бойынша
корреляциялық байланыс есептеліп жасалды;
- халық денсаулығының соңғы 10 жылдықтағы жағдайына табиғи
ортаның әсеріне байланысты салыстырмалы сараптама жасалды;
- математикалық модельдеуді қолдана отырып бірінші рет Ақтөбе
қаласының халқының денсаулығына болжау жасалды.
Практикалық маңыздылығы
- информациялық жабдықтау мақсатында қоршаған ортаны басқарудың
автоматтандырылған жүйесін жасау мүмкіндігі;
- халықты және атқару органдарын қаланың табиғи ортасының
жағдайы туралы шынайы мәліметтермен уақытында танысуды
қамтамасыз ету;
- қоршаған орта жағдайы мен табиғат қорғау технологиялары туралы
мәліметтер банкін құру және жүргізу;
- жүйеде айналып тұрған информация ағымдарын тәртіпке келтіру
және алғашқы мәліметтер мен жүйенің әртүрлі деңгейлеріндегі
қорытындыланған информацияны пайдалану эффектілігін көтеру;
Қорғауға шығарылатын жағдайлар
- өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы заттар – хром және т.б.
адам денсаулығына қауіпті экологиялық фактор болып табылады;
- ұзақ уақыт бойы өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы
заттардың табиғи ортада – атмосферада, суда, топырақта,
жинақталуы - өсімдіктер мен жануарлар организмдерінде де
корреляциялық байланыс береді;
- урбандалған территорияларда халық денсаулығын бағалау үшін
объективті информациялар жинау арқылы ауру түрлерінің
приоритеттілері бағаланады;
- медико – экологиялық ситуацияны модельдеу мен болжау үшін
халық денсаулығының экологиялық мониторинг жүйесі мүмкіндік
береді.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико-химиялық
қасиеттері
Хром қосындыларының өнеркәсіптің әртүрлі салаларында кеңінен
қолданылуы және оның әрі қарай дамуы адамдардың осы заттармен тікелей қарым-
қатынасының мүмкіндігін көбейтеді. Бұл әсіресе өндіріс орындарындағы
адамдарға байланысты болып келеді де, әдебиетте жүзден аса сала мен хром
және оның қосындыларымен тікелей байланыста болатын 50 мамандық
көрсетіледі. 12,13,14,15 .
Хром қосындыларының қорлары бойынша Қазақстан Оңтүстік Араб
мемлекеті 3100 млн.т. және Зимбабведен 1000 млн.т. соң ең алғашқы
орындардың бірін алады. Кеннің балансты қорының негізгі бөлігі
Қазақстанның Ақтөбе облысының территориясының Оңтүстік-Кемпірсай кен
орындарының тобында шоғырланған.
Хром кендерін өндірудің негізгі көлемін Дөң тау кен-байыту
комбинаты атқарады. Дөң кен байыту комбинатының кен қорлары ауқымды
болып есептеледі.
Хром табиғатта бос күйінде кездеспейді,оның негізгі табиғи формасы
хром тотығы болып табылады 16 . Хром өзінің қосылыстарында негізінен
төмендегідей валенттілік көрсетеді: Cr2+, Cr3+, Cr6+ Бұлардың ішіндегі ең
тұрақтысы болып Cr3+ табылады. Хромның тотықтану деңгейі артқан сайын
оның қышқылдық қасиеттері өседі. Осылайша,Сr2+ туындылары - өте күшті
тотықсыздандырушы болса,Cr3+қосындылары тотықтырушы да, тотықсыздандырушы
да болып табылады. Өнеркәсіпте металл хромы,хром тотығы ІІІ , хромның үш
тотығы VI , натрий және калий хроматтары, натрий және калий
бихроматтары, хлорлы хром III қолданылады.
Металл хромын пайдалану – оның ыстыққа төзімділігі, қаттылығы және
коррозияға төзімділігіне негізделген. Болаттың беріктігін арттыру үшін хром
ең көп мөлшерде пайдаланылады. Хром даттанбайтын, ыстыққа шыдамды және
қышқылға төзімді болаттар құрамына кіре отырып, олардың коррозияға және
жоғары температурада тотығуына төзімділігін, сонымен қатар олардың
қаттылығы мен ұнтақталу мүмкіндігін арттырады. Алюмо және силикотермдік
алынған хромды нихром, нимоника және басқа да никельқорытпаларын қорыту
үшін пайдаланады.
Хромның біршама бөлігі декорациялы коррозияға беріктік беріп қаптау
– хромдау үшін қолданылады, Ұнтақ хром металды керамикалық заттар мен
пісіргіш электродтар үшін материалдар жасауға пайдаланылады.
Лағыл тастағы қоспа – Cr3+ ионы түріндегі хром, қымбат асыл тас және
лазер материалы ретінде пайдаланылады.
Хром тотығы – хром, хром карбиді, тегістеуші паста мен әйнек және
керамика бояуларын алуға қажетті шикізат – хром катализаторлары құрамына
кіреді. Хорм тотығы негізінде жасалған темір қоспалары бар бояулар
жарықтың, оттың, ауадағы оттегінің әсеріне төзімді болады. Құрамында хром
тотығы бар катализаторлар ароматты көмірсутектерін дегидрогенездеу,
ароматты көмірсутектерін парафиндеу, крекинг және гидрациялау процестеріне,
мұнай газдарының конверсиясына және т.б. пайдаланылады.
Хромның үш тотығы электролизді хромдау жолымен хром тотығын алу үшін
шикізат болып табылады.
Натрий және калий хроматтары химиялық реактивтер, хром тотығының
шикізаты, мақта–мата өнеркәсібінде қолданылатын бояу, тері өнеркәсібінде
тері өңдейтін ерітінділер құрамына кіретін малма иге кіретін зат ретінде
пайдаланылады. Сонымен қатар, ол ағаш консерванттары, тұқым улайтын дәрілер
жасау үшін де пайдаланылады.
Натрий мен калий бихроматтары металл өңдеуші, тері, мата, химиялық
және бояу-лак, фармацевтика, керамика, сіріңке жасау, пиротехника,
фотография, ауыл шаруашылығында және т.б. кеңінен қолданылады.
Хлорлы хром хромдау процестерінде және хром алу үшін пайдаланылады
17,18,19,14,16,19,20 .
Хром қосындыларының шектеулі концентрация шегі төмендегідей мөлшерде
беріледі:
- жұмыс зонасының ауасында – металл хромы – 2мгм3 , хромның үш
тотығы – 0,01 мгм3,хлорлы хром хром тотығына шаққанда - 0,01 мгм3
хроматтар - 0,01мгм3, хромды – аммонийлі ашудастар хромның үш тотығына
шаққанда- 0,02 мг м3 ;
- елді мекендердің атмосфералық ауасында – хромның үш тотығы максимум
мөлшерде, бір реттік - 0,0015 мгм3; орташа тәуліктік – 0,0015 мгм3
;
- алтывалентті хром қосындылары хромныңүш тотығына шаққанда - максимум
бір мәртелік – 0,0015 мгм3;
- шаруашылық – ауызсу және мәдени – тұрмыстық мақсатта пайдаланатын су
қоймаларында алтывалентті хромның қоспалары – 0,1 мгл;
- ағын суларда – үшвалентті хромның қосындылары–6мгл, алтывалентті
хромның қосындылары – 0,1 мгл ;
- тағам өнімдерінде: сүтте – 0,1 мгкг, етте – 0,2 мгкг, балықта – 0,3
мгкг, жеміс-жидектерде - 0,1 мгкг, көкөністерде – 0,2 мгкг, ұн мен
жармаларда – 0,4 мгкг, балалар азығында – 0,1 мгкг, басқа тамақ
өнімдерінде – 0,5 мгкг, сусындарда – 0,05 мгкг.
Хромның қоршаған ортаға келіп түсуі хром кенінен хром қосындыларынан
алып, оны әрі қарай өңдеу кезіде атмосфераның аэрозольдермен ластануы және
хромқұрамды минералдардың желмен ұшуы арқылы жүреді. Ауадан келіп түсетін
хром қоспалары топырақ пен су қоймаларын ластайды. Су қоймаларын негізгі
ластаушылар өнеркәсіптік ағын сулар мен құрамында хромы бар топырақ
шайындылары болып табылады 21,22,23,24,25 .
Жерасты сулары мен ашық су қоймалары құрамында ерігіш хром тұздары
бар атмосфералық жауын-шашын арқылы да ластанады. Хром атмосфераға хром
тотығы, хроматтар, бихроматтар, хлорлы хромил түрінде келіп түседі. Хром
кендерін өндіретін және өңдейтін, хром қоспаларын алатын және пайдаланатын
тау-кен, машина шығаратын, металл өңдейтін, тоқыма және т.б. өнеркәсіп
орындары қоршаған ортаның ластаушы көздері болып табылады. Хромды
ферроқорытпалар өнеркәсібінде жұмыс жасау зонасының ауа ортасына ол хром
кенінің дезинтеграциясының аэрозольдары түрінде, пештер мен сұйық қорыту
және шлактың ашық бетінен бөлінетін үш және алты валентті хромның
конденсациясының аэрозольдары түрінде келіп түседі 26,19,22,27,28,25.
Ауаның үш және алты валентті хроммен ластануы өндірістің бастапқы
және соңғы кезеңдерінде ондаған, тіпті жүздеген мгм3 құрайды. Балқыту
бөлімдерінде алтывалентті хром концентрациясы біршама төмен болады. Хром
тотығының ең көп мөлшері рафинделген феррохромды балқыту кезінде бөлінеді.
Шаңдағы хром темір, маргенц және басқа да ауыр металдармен қосылыстар
түрінде болады 29,30,31.
Өнеркәсіп орындарының айналасындағы, топырақта, өсімдік пен жануар
тектес тағамдарда, құрамында артық мөлшерде хром жинақталған биогеохимиялық
провинциялар пайда болуы мүмкін 17,32,16,33.
Батыс Қазақстанның Ақтөбе облысында хром кендерінің шоғырланған
жерлерінде топырақтағы және топырақасты қабаттарындағы деңгейі 0,2-1,0%
құрамды хромы бар биогеохимиялық провинция бар. Ол кларкты құрамнан 30-50
есе көп. Ақтөбе облысының жекелеген аудандарында хром концентрациясы
топырақта төмендеу болғанмен, оның кларкты құрамы екі я одан да көп есе
құрайды 22,16,34.
1.2 Хромның жануарларға және өсімдіктерге әсер етуін экологиялық
бағалау
Қазіргі уақытта клиникалық-экспериментальды зерттеулер арқылы хромның
әртүрлі валентті қосындыларының адам мен жануарлар ағзасына әсері бір типті
емес және ол оның физико-химиялық қасиетеріне тәуелді екені дәлелденген.
Өте улы және тұрақты болып табылатыны – хромның алтывалентті қосылыстары
12,35,36,37,38,28,39.
Хромның жер қабықшасындағы геохимиясы – бұл негізінен оның
үшвалентті ионының геохимиясы. Ауада, топырақта және суда алтывалентті
хромның болуы – антропогенді әсер етуге байланысты. Адамдардың әртүрлі
өндірістік іс-әрекеті хромның улы иондарының қоршаған ортада жинақталуына
әкеліп соқтырады, ал ол өз кезегінде хром қоспаларының адам ағзасына тек
өндіріс жағдайларында ғана емес, өндірістен тыс жерлерде де шектеулі рұқсат
етілген шегінен артық мөлшерде келіп түсуіне ықпал етеді.
Қоршаған ортаның хроммен ластануы кезінде ол ағзаға өте көп мөлшерде
тамақ өнімдерімен, ингаляциялы және терінің қабатынан резорбция жолымен
келіп түседі 40,41,42 . Хромның ағзаға таралуы және жеке органдарға
жинақталуы қоспаның химиялық табиғаты мен дозасына байланысты. Интактілі
қояндарға екі ай бойы калий бихроматын ингаляциялы және пероральды
тамақпен енгізгенде хромның құрамы бақылаудағыларға қарағанда барлық
зерттелген органдарда өсіп отырды. Бұл кезде ингаляциялы жолмен асқазанға
жібергеннен көрі көбірек келіп түсті. Ингаляция кезінде хромның максимум
концентрациясы бауырда табылған (органның шикі салмағынан 72(10-5 %), ал
минимум мөлшері – мида (3,5(10-5 %). Асқазанға жібергенде хромның жоғары
концентрациясы трахеяда (18-10-5 %) және бауырда (16-10-5 %) мөлшерінде
анықталған
43,44,45,46,47.
Эксперименттегі жануарларға (қояндарға) калий бихроматын ішетін су
арқылы 60 күн бойы 5мгкг дозасында беріп отырғанда минимум деңгейі
бауырынан (0,16мг%) табылған. Бүйректегі, өкпедегі және жүрек бұлшық
етіндегі құрамы үш есе аз (0,05-0,06мг%) болған. Натрий бихроматының ыстық
ерітіндісімен 850гл концентрациясында қояндардың арқасындағы жарақаттанған
терісіне аппликация жасағанда оның шапшаң сорылып, бауыр мен бүйрекке
жинақталғанын көрсетті 48,49. Егеуқұйрықтың аталықтарын ұзақ уақыт
30мкгм3 концентрациясындағы алтывалентті хроммен улаған кезде (90 күн
бойы тәулігіне 20 сағат), оның өкпедегі мөлшері 1% жетті (ұлпаның құрғақ
қалдығына шаққанда), бұл бақылаудағы деңгейден 30 есе көп. Хромның мөлшері
бүйректің құрғақ қалдығында (0,1%), бауырда (0,045%), талақта (0,08%),
бастың миында(0,04%)болды 50,28 .
Органдардағы хромның химиялық анализі ағзадағы таңбаланған хромның
таралуын зерттеу нәтижелерімен қиысады. Үшвалентті хромның радиоактивті
изотопын (Cr51) ақ егеуқұйрықтың аталықтарына хлорлы тұз ретінде 5мккюри
(улы емес доза) мөлшерінде бір мәрте қарын ішіне, асқазан ішіне, тері
астына және интратрахеялы енгізілген. Қарын ішілік және тері астылық енгізу
кезінде егеуқұйрық қанында 5 минуттан соң 10% және 3% мөлшерінде енгізілген
хром, бір сағаттан 6 сағатқа дейінгі интервалда қандағы хромның құрамы
максимум шамаға жетті яғни біріншісінде 28% ,екіншісінде 11% болды. Хромның
ең көп мөлшері плазмадан табылған. Бір тәуліктен соң қандағы хромның
концентрациясы азайған, бірақ мөлшері жоғары деңгейде қалғандықтан, қанды
индикатор орта ретінде есептеуге мүмкіндік берді 42 .
Парентеральды тәсілдермен енгізгенде хром ағзада әжептәуір ұзақ уақыт
кідіреді де, 30 күннен кейінгі қалдық деңгейі енгізілген мөлшерден 15-31%
құрайды, әрі хром-50% алғашқы мөлшерде екі тәулік ішінде шығарылса, қалған
бөлігі енгізілген бөлікте (екінші депо) қалып қояды. Бұл кезде енгізген жер
хромнан тез босайды да, ал қалған 30-тәуліктегі хром мөлшері (31%) ішкі
органдарда болады. Трахеяға хромды енгізгеннен кейін 30 тәуліктен соң оның
құрамы өкпе мен тері асты клетчаткаларында осыларға сәйкес алғашқы
мөлшерінің 15% және 28% құрайды. Таңбаланған хромды енгізгеннен кейін 30
тәуліктен соң оның құрамы (% енгізілген доза мөлшерінен берілгенде) :
Қарын мен бауырда – 2,5; бүйректерде – 1,2; талақта – 4,2; өкпеде – 0,4;
қуыс сүйекте – 1,0% құрады. Тері астына енгізгенде бауырда – 2,2; бүйректе
– 0,5; өкпеде – 20,0; қуыс сүйекте – 1,0% . Демек, аталған енгізу
тәсілдерінің барлығында да хром көбінесе бауырда, бүйректе, қуыс
сүйектерде, ал трахеяға енгізгенде - өкпеде жинақталады. Енгізу әдісінің
түріне байланыссыз хром ұзақ мерзімге бауырда және ретикулды-эндетелиальды
жүйеде жиналады 42,51,52,53.
Хромның таңбаланған изотоптары сонымен қатар, оның үш және алты
валентті қоспаларының таралуын салыстыру үшін де пайдаланылды. Егеуқұйрық
тышқандарының құрамында 5мккюри 100г дене массасындай Cr51 бар натрий
хроматын (Cr+6) және хлорлы хромды Cr+3 енгізгенде, сол ендірілген
қосылыстарға байланысты ішкі органдар мен қанда хромның жинақталу
динамикасының біршама айырмашылықтары анықталды.
Хромды хлордың өкпедегі максимумы енгізген соң 10 минуттен кейін
өкпеде біртіндеп жиналып, 6 сағатта (17,5%) жете отырып, 6 сағаттан соң
күрт азайса, хромат максимумге жетіп, 17 тәуліктен соң азая бастайды
54,55,42,28 .
Адамда хромның ең көп мөлшері бауырда, ішкі секреция бездерінде және
ішекте табылған 29,56,24,57. Жаңа туған сәбилердің ұлпаларында
ересектерге қарағанда хром көбірек табылады. Хромның жүректегі, өкпедегі
қарта мен талақтағы құрамы өмір сүрудің алғашқы 10 жылында тез төмендей
бастайды да, бауыр мен бүйректе оның деңгейі екінші он жылдыққа дейін
сақталады. Өкпе – организмнің қартаюына байланысты хромның құрамы өзгеретін
бірден-бір орган 42. Хромның таза қандағы 4,6 мкг% құрамы қалыпты
мөлшер деп алынады 58. Хромның сау адамдар плазмасындағы концентрациясы
0,009-0,055 мкгл, эритроциттерде 0,055-0,054 мкгл аралығында болады.
Адамның қалыпты қан сарысуында хромның концентрациясы 0,14 мкгл көлемде
болады 59. Өндірісте хроммен тікелей қарым-қатынаста болатын адамдарда
оның шаштағы, тырнақтағы, қандағы, аймақтық лимфабуындардағы мөлшері басқа
органдар мен ұлпаларына қарағанда көп болды 60,52. Өндірісте хромның аз
концентрациясымен (шектеулі концентрация шегінен төмен) ұзақ уақыт жұмыс
жасаған 400 жұмысшыға тексеру жасағанда қандағы хром деңгейі 0,066-0,011
мкгл екенін көрсетті 60 .
Ағзаға келіп түскен хром бүйрек, тоқ ішек, өт арқылы, ал емшекте
балалары бар әйелдердің сүті арқылы бөлінеді 42. Егеуқұйрықтарға үш және
алтывалентті хромның қоспаларын парентеральды енгізген уақытта бүйрек
ұлпасына алтывалентті хромның анағұрлым интенсивті енгенін көруге болады.
Бүйрек ұлпаларындағы радиоактивтіліктің өзгерулері қандағы өзгерістермен
сәйкес келгендігі, оның бүйректегі бөлу функциялары мен қандағы
концентрациясының өзара байланысын көрсетеді. Радиоактивті заттың зәрмен
шығуы (47% дейін натрий хроматы және 20% ке дейін хром хлориді 17 тәулікте)
олардың бүйрек жолымен бөлінуін дәлелдейді. Хроматтың бөлінуінің негізгі
органдары – бүйрек, ал хром хлоридынікі – бүйрек пен ішек деп есептелінеді.
Бихроматтармен тікелей жұмыс істейтін адамдардың қанында хром
0,005тен 0,25% , асқазан құрамында–0,002 ден 0,15 мг% , өтте–0,005 тен 0,12
мг% , зәрде 0,04 тен 0,3 мг% , нәжісінде - 0,002 ден 0,7 мг% , сүтте – 0,42
мг% ке дейін болып тұрған.
Хром қосындыларының, әсіресе алтывалентті хром қосындыларының улы
әсерлері туралы деректер қазіргі заманғы әдебиетте бірқатар ірі жұмыстармен
берілген 12,13,61,19,62,16,27,63,64,65,66 .
Улылық деңгейіне байланысты хром қоспалары 3 топқа бөлінеді.
Ең улы қосындыларына алты валентті хром, оның ішінде бихроматтар
хроматтарға қарағанда анағұрлым улы, ал үшвалентті хромның қосындыларының
улылығы аздау. Металды хром мен оның қос валентті қосылыстарының улылығы аз
деп есептелінеді 16,34 .
Улылығының көрсетілуінің әртүрлілігі алтывалентті хромның
қосындыларының ерігіштігінің жоғары болуында 67,68,69,70. Хром
қоспаларының өте тез улылығы папметрлері туралы мәліметтер қарама-қайшы
және көп емес. Хлорлы хром үшін - DL50 440 мгкг (егеуқұйрықтар асқазанына
енгізу), 7,8-40,0 мгкг (тышқандардың терісінің астына енгізу), DL50-
31,6+60,0 мгм3 (тышқандар үшін). Егеуқұйрықтардың терісіне енгізгенде
оларды өлтіретін мөлшер – 2000мгкг, қояндардың терісіне 1000 мгкг. Калий
бихроматы үшін DL50-25 мгкг, (егеуқұйрықтың күре тамырына енгізгенде),
енгізудің басқа жолдарында өлтіру мөлшері 50,75,100 мгкг 42,71,25 .
Хроммен уланудың шұғыл улылыққа жақын табалдырығы DL50 ден 0,1-0,15
мөлшері болып табылады 40,43,42,66, ал созылмалысынікі дене массасының
0,1-0,6 мгкг болып табылады
61,72,49,20 .
Тітіркендіруші әсер етумен бірге хромның улы мөлшерлері
иммуносупрессивті әсер етеді. Егеуқұйрықтарға калий бихроматымен
ингаляциялы әсер еткенде (камераға 500 мг күніне 3 сағаттан 2,5 ай бойы)
қан лейкоциттерінің фагоцитарлы активтілігінің төмендеуі 1,5 есе,
мамандалған антителалардың титрлерінің бақылаудағыға қарағанда 3 есе
төмендеуіне әкелді. Лейкоциттердің фагоцитарлы активтілігі бұл кезде
өзгерген жоқ. Теңіз шошқалары мен қояндарына калий бихроматының 1%
ерітіндісін бір ай бойы пероральды енгізгенде, қандағы спецификалық
антителалардың титрінің төмендеуіне әкелді. Иммундық жауап берудің
күйзелуін иммундық процестерге жауап беретін клеткалардың жойылуымен
байланыстырады 34 .
Хром қосындыларының эмбриоулылық эффектін М.И.Смирнов сипаттаған
73, онда анорганикалық Сr+6 мен Cr+6 плацент барьерінің өтпейтіні
көрсетілген. Бірақ жоғарыда айтылғандармен қарама-қайшы келетін
хабарламаларда хром тотығын және хлорлы хромды 5-тен 19,5 мгкг мөлшерінде
парентальды енгізген уақытта эмбриондардың өлуі, резорбция және
мальформация коэфициенттерінің өсуі, және ұрық дамуының басқа да
бұзылулары жүретіні айтылған 74,75 . Хром қосындылары зауытының жұмысшы
әйелдерін эпидемиологиялық зерттеген кезде, екіқабат кезеңінің күрделенуі,
босанудың қиындауы, ұрық дамуының кері өзгерістері анықталды. Жаңа туған
балалардың одан әрі қарай қадағалағанда балалардың 3,6% әртүрлі туа біткен
аномалиялар (Даун ауруы, таңдай мен жоғарғы еріннің ыдырауы, қисықаяқтылық,
арқа жұлынының жарығы және т.б.) табылған 73,28 .
Жануарлардың хроммен улануының әртүрлі жолдары ағзаға оның келіп түсу
тәсілдеріне әсер етуші қоспалардың химиялық табиғатына және жануарлар
түріне тәуелді болады 42,20 .
Хром қосындылары зауытынан әртүрлі қашықтыққа орналастырылып, 60
тәулік бойы қояндарға 0,003-0,0016 мгм3(Cr3+) және 0,0011-0,55 мгм3(Cr6+)
концентрацияда хром тотығы және хромның үштотығының аэрозолімен
ингаляциялы әсер еткенде, оларда катаралдық бронхит пен десквамативті
пневмония, сонымен қатар, бүйректерінде склероздық өзгерістер, ал айқын
емес морфологиялық өзгерістердің басқа органдарында дамуы байқалған
12,19,62 .
Егеуқұйрықтарға хром тотығының немесе тотық пен хром үштотығының
қоспаларының конденсациясының аэрозолімен ингаляциялы жолмен әсер еткенде
(1,5 ай бойы күніне 4 сағаттан 150 мгм3концентрацияда), қандағы гемоглобин
деңгейінің төмендеуі, ретикулоциттердің санының көбеюі, нейтрофилез және
лимфопенияға әкеліп соқтырады 20,57.
Егеуқұйрықтарға интратрахеялы 50мг хром тотығын енгізгенде
тәжірбенің 10-шы күні өкпелерінде тығыздалу бөліктері анықталды, ол кейде
өпенің бүтін бір бөлігін алып отырады, орталық бөлігінде хром тотығының
жасыл бөліктерін көруге болады 73,27,74 .
Иттердің асқазанына алтывалентті хромның су ерітінділерін (5,2 мгкг
мөлшерінде) енгізгенде, 74-130 күннен бастап тәбетінің нашарлауы, құсу,
салмағын жоғалту, ұйқыбасу, бүйректің функциялары мен морфологиясының
бұзылуы (азотемия, анурия және т.б.), гиалиноз, бүйрек ұлпасының склерозы,
асқазан ішек трактілерінде жаралардың пайда болуы басталды
49,75,76,42,77,79 .
Егеуқұйрықтардың асқазанына калий бихроматын күн сайын 2мгкг
мөлшерінде 1-6 ай бойы енгізіп отырғанда таңбаланған альбумині үшін
ішкі органдардың тамырлы-ұлпалы кедергілерінің өткізгіштік қасиеттерінде
біршама өзгерістер пайда болды. Бұл өзгерістер кезеңдік сипатта болды.
Уланудың басында өткізгіштік жоғары және таңбаланған ақуыздың шығуы да
тамырлы жүйеде жоғары деңгейде көрініп, органдарда біршама жинақталды.
Интоксикация мерзімінің ұзаруы таңбаланған ақуыздардың өтуінің баяулауына
әкелді, себебі бұл кезде тамырлардың тығыздалуы және склерозымен берілетін
органдар мен ұлпалардың дистрофикалық өзгерістері пайда болады 6 .
Көптеген зерттеушілер хром қоспаларын жануарлардың асқазанына тамақ
арқылы немесе ауыз су арқылы енгізген 41,80,49,81,82
. Ең көп қолданылғандары калий немесе натрий бихроматы, хромды
ангидрид, хроматтар, хром тотығы, ал хлорлы хром сирегірек қолданылған.
Препараттарды мөлшерлеудің шектері 0,005тен 13 мгкг (хром ионына
шаққанда) дейін, экспозициясы 30 күннен 3 жылға дейін болды. Тәжірибе жасау
үшін тышқандар, егеуқұйрықтар, теңіз шошқалары және иттер алынды. Хромның
улы әсері денесінің салмағының азаюымен, жануарлардың мінез-құлық
реакциясының өзгеруімен, гемотологиялық өзгерістермен (гемоглобин мен
эритроциттердің төмендеуі), көмірсу, май және ақуыз алмасуының
бұзылуларымен (- глобулиндер мөлшерінің азаюына байланысты
диспротеинемия пайда болуы, аминқышқылдарының синтезінің күйзеліске
ұшырауы); иммунологиялық реактивтіліктің бұзылуы, тиол ферменттерінің,
Кребс циклының, аэробты гликолиздің ингибирленуі, гистро-энзимдік
өзгерістердің пайда болуымен көрінді 83,36,84,85,86,48,87,20,63,88 .
В.А.Доценконың зерттеулері арқылы калий бихроматын тері үстіне, тері
астына және пероральды енгізген уақытта теңіз шошқалары мен
егеуқұйрықтардың денесін түршіктіретін қасиеті бар екені анықталды 44.
Денелері түршігетін жануарларда басқа метаболизм ауытқушыларынан өзге
олардың ағзаларының С,Р,В,В6 және РР витаминдерімен қамтамасыз етілуінің
нашарлағаны анықталды. Бірқатар авторлардың зерттеулері бойынша хромның улы
әсерінің негізінде субклеткалы құрылымдардың бұзылуы жатқаны, атап
айтқанда, мезосомалар мен бауырдың эндоплазмалық торының, бүйрек пен
гонадалардың бұзылуы жатқаны анықталды 89,90,91.
Хромның ДНК мен комплекстер құру қабілеті оны генетикалық
токсикология тұрғысынан қауіпті қосылыстар қатарына қояды.
Бұл оның канцерогенді активтілігін де көрсетеді 92,51.
М.И.Смирновтың 73 көрсетуінше, тәжірибедегі жануарлар ағзасына
алтывалентті хром су арқылы ұзақ уақыт келіп түскенде оның эмбриондық
улылық әсері орын алды, ал үшвалентті хром үшін гонадалардағы
сперматозоидтардың гендік аппаратының бұзылуы және аталықтардың ұрықтандыру
қабілетінің төмендеуіне әсер етті.
Адамның хроммен улануының клиникалық сипаты металдың жалпы улылық
жәнежергілікті әсер етулерімен көрінеді. Жергілікті әсер ету көбінесе мұрын
шырышының, тері мен көздің зақымдануымен беріледі.
Хромның шектеулі рұқсат етілген шектен көп концентрацияларда әсер
етуі мұрын шырышының терең эрозиясы пайда болатын ринит және мұрын
қуыстарының кең перфорациясының (1-3 см-ге) дамуына әкеліп соқтырады. Бұл
өзгерістер жұмыс істеу уақытының алтыншы және он екінші айлары арасында,
кейде улы заттармен қарым-қатынастың бірінші айларында пайда болады. 13,26
.
ШКШ-не жақын концентрацияларда әсер еткенде мұрыннан қан кету және мұрын
шырышының үстіңгі эрозиялары пайда болады. Мұрын қуыстарының перфорациясы
болмайды, бұл кезде тек мұрынмен тыныс алуды бұзбайтын нүктелік перфорация
ғана дамиды 92 .
Алтывалентті хром ерітінділерінің теріге келіп түсуі кезінде, егер
жабынды эпителийдің біртұтастығы бұзылған болса, дөңгелек немесе сопақша
пішінді диаметрі 2-ден 20 мм-ге дейін, тереңдігі 2-4 мм немесе одан да
үлкен хром жараларыныңпайда болуына әкеліп соғады. Ең жиі жаралардың пайда
болатын жерлері – адам саусағының ұштары, қолдың қоспасының және иықастының
сырт жағы, кейде киімнің жабылған тері бөліктері 93,94. Көз қабығының
терісіне, көздің конъюктивасы мен қасаң қабығына хром қоспаларының
контактісі кезінде блефариттердің, конъюктивиттердің, кератиттердің және
хром күйіктерінің дамуына әкеліп соғады 62,92 . Адам ағзасына хром
қосындыларының жалпы улы әсері көбінесе әсер етуші концентрацияларымен
анықталады да, клиникалық ек түрі болады:
1. өкпе формасы,
2. асқазан формасы.
Бірінші түріне тән сипат: құрғақ жөтел, объективті – бронхит,
сезімталдығы басым жағдайда – қолқа астмасы. Рентген көрсетулері - өкпе
ұлпасының ауамен толуының жоғары деңгейде болуы, өкпе суретінің күшеюі. Әрі
қарай өзгерістері пневмосклераздық сипатқа ие бола отырып, ентікпе және
қақырық түсіретін күшті жөтелге ұласа отырып, ұзаққа созылған пневмонияға
айналады. Өкпе тамыршалары өзінің структурасын жоғалтып, деформацияға
ұшырайды.
Интоксикацияның екінші формасы эпигастральды ауданның ауыруымен,
сілекей бөлінуінің күшеюімен, лоқсу, құсу, іш өту және іш қатып қалумен
сипатталады. Асқазан-ішек трактінің зақымдануы дискинетикалық функциональды
өзгерістерінен бастап шырышты қабықшаның тітіркенуінен, гастритке дейін
және ішектің жара ауруларына дейін әкеліп соқтырады. Жара ауруы ұзақ
уақытқа созылатын асқынумен, ремиссиялардың қысқа мерзімімен, терапияның
төменгі эффектілігімен сипатталады. Стационарда емдеу, хроммен қарым-
қатынас тоқтатылмаса, ұзақ уақытты ремиссияны қамтамасыз ете алмайды
62,92,93.
Интоксикацияның екі формасында да бауырдың зақымдануы (мөлшерінің
үлкеюі, цирроз дамуға дейін баратын бауыр қызметінің бұзылуы), бүйректің
зақымдануы (микрогематурия, альбуминурия және т.б.) білінеді.
Уланудың бастапқы стадиясында хроммен контакт тоқтаса, жекелеген
симптомдардың кері дамуына әкеледі, ал контактіні тоқтату кеш басталса –
процесс әсіресе паталогияның өкпе формасында баяу дамиды 62,16,93.
Динамикалық жүйелілік жүрек-тамыр жүйесінің өзгерістеріне де тән.
Бірінші фазасында гипотоникалық типтегі нейроциркуляторлы дистония; аяқ-
қолдың, бауырдың қанмен толуының интенсивтілігі мен жылдамдық
ассиметриясының төмендеуі, олардың өкпеде күшеюі дамиды. Бейімделушілік –
компенсаторлы реакциясы стадиясында қан айналу жүйесінде миокардтың
гиперфункциясы байқалады. Бұл кезде қан айналудың үлкен шеңберінің төмендеу
тенденциясы, кіші шеңберінің үлкею тенденциясы тіркеледі. Екінші фазасында
миокардтың гиперфункциясының белгілері азаяды, оның қысқаратын қабілетінің
бұзылулары көбейеді, жүрек бұлшық етінің дисметаболизм өзгерістері жүреді.
Соңынан миокард пен қан айналу шеңберінің жетіспеушілігі – тыныштық кезінде
де білінеді
12,13,62,92,27,51.
Сыртқы тыныс алу жүйесінің патологиясы да даму кезеңінде белгілі бір
фазалық сатысынан өтеді. Қолқа бұлшық етінің гипертонусымен белгіленетін
қолқа өткізгіштігінің бұзылуы түріндегі қызметінің өзгерістері хромның
аллергиялық және рефлекторлық әсер етуі арқылы жүреді, вентиляциялық
резервтердің төмендеуі, өкпенің қалдық көлемінің өсуі, артериялы
гипоксемияның дамуына дейін барады. Нерв жүйесі, әсіресе вегетативті
бөлігі, хроммен ерте зақымданады, ол вегетативті –тамырлы дисфункция және
астено-вегетативті бұзылулардан көрінеді 94,24,71.
Хром қосындыларының жалпы улылық әсер етуінің білінуі-олардың адамдар
ағзасына дене түршіктіретін қасиеті болып табылады. Металмен контактіде
болатын адамдарда сенсибилизация әсері латентті түрде ғана емес, сонымен
қатар аллергиялық аурулар – аллергодерматоздар, риносинусопатиялар,
ентікпелі бронхит, қолқа астымасы да дамиды
26,43,95,62,16,27,94.
Дей тұрғанмен, хром өте күшті сенсибилизатор болып табылмайды, онымен
контакт тоқтатылған соң оған сезімталдық, басқа тітіркендіруші агенттерге
қарағанда тез кетеді.
Алтывалентті хромның үшвалентті хромға қарағанда әсер етуі күшті
43,95 .
Хром қосындыларының қолқа-өкпе қатерлі ісік ауруын сол өндірісте жұмыс
істейтіндерде дамытуда канцерогендік ролі жалпыға белгілі.
Бұл сұраққа отандық және көптеген шетел авторларының жұмыстары
арналған 62,16,96,97,66 .
Канцерогенді қасиетке хромның барлық қоспалары ие, оның ішінде
көпшілік зерттеушілердің пікірі бойынша ең күштісі алтывалентті хром болып
табылады.
Канцерогенді қасиеттермен бірге хром қосындыларында мутагенді
активтілік те бар. Алтывалентті хром қосындыларының мутагенді потенциалы
жоғары. Үшвалентті хромның қоспаларының генетикалық активтілігі төмен.
Бірақ өндіріс жағдайларында олардың валенттілігінің өзгеріске ұшырауы
мүмкін, бұл кезде үш валентті хромның генетикалық қаупі күшейеді. Хром
қосындыларының генетикалық қаупі оның биоаккумуляциялану қабілетімен өсе
түседі. Осылайша, мысалы тышқандардың аталықтарының қарын ішіне бір мәрте
калий бихроматын кішкентай дозамен енгізген уақытта летальды доминантты
жағдайлар мен жұлынның клеткаларында хромосомалық аберрациялар
қалыптаспайды. Бірақ ұзақ уақыт (24 күн бойы) сондай дозада енгізіп отыру
доминантты летальдардың санының біршама көбеюіне әкеліп соғады. Осыған
ұқсас етіп егеуқұйрықтарға калий бихроматын (интратрехеялы 1 мгкг дозада,
немесе тамақпен 0,2 мл 5% ерітіндіні) бір мәрте енгізгенде мутагенді әсер
етпейді, ал бір жыл бойы енгізіп отырғанда анеуплоидты жасушалардың
көбеюіне, хромосомдық аберрациялар және жұлын хромосомаларының спиральдану
деңгейлерінің варияциялануына әкелді 92 .
Биосфера құрамының өзгеруімен бірге эволюцияның әртүрлі кезеңдерінде
өсімдіктердің де металл сіңіргіш қасиеттері өзгеріп отыратынын және
сондықтан әр түрлі уақытта пайда болған өсімдіктер организмі әртүрлі металл
мөлшерімен сипатталатынына А.Бойченко 98 , В.Б.Ильин 99, ал
А.П.Виноградов 100 өсімдіктердің элементтік химиялық құрамын түр белгісі
ретінде қарау мүмкіндігі туралы жорамалдар айтты.
В.Б.Ильиннің 99 , А.Кабата – Пондиас пен Х.Пендиастың 101,
В.В.Добровольскийдің 102 зерттеулері өсімдіктердің химиялық құрамы мен
ортаның элементті құрамы арасында байланыс бар екенін сөзсіз дәлелдеді,
бірақ В.Б.Ильин 99 өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерінің топырақтағы
мөлшеріне тәуелділігі өсімдіктердің өзіне қажетті элементтерді таңдап
жинауына байланысты екенін жазды. Сонымен қатар, В.Б.Ильин 103
өсімдіктердің элементтік құрамының қалыптасуында екі басты фактор бар
екенін, яғни олар – генетикалық және экологиялық факторлар екенін, бұлардың
үлесті қатысы орта жағдайларының өзгерісіне тәуелді құбылып отыратынын, ал
өмір сүру ортасының ауыр металдармен әсіресе олардың қозғалыстағы
формалармен ластануында экологиялық фактор жетекші болып келетінін байқады.
А.Кабата – Пендиас пен Х.Пендиас 101 өсімдіктердің топырақтағы ауыр
металдардың жоғары концентрацияларына олардың төменгі концентрацияларынан
гөрі төзімді екенін бірақ М.Т.Абуталыбов 104 пен В.А.Алексеенко 105
бойынша олардың белгілі бір көлемге дейін өсуі іс жүзінде өсімдіктер
жағдайына кері ықпалын тигізеді, себебі ауыр металдар химиялық
элементтердің ішіндегі ең улысы болып табылады. Дей тұрғанмен В.Б.Ильин
99 улы элементтердің түрі туралы емес, олардың өсімдіктер үшін улы
концентрациялары туралы айтқан дұрысырақ дейді. Ауыр металдардың артық
мөлшерінің өсімдіктерге әсері тікелей де, жанама да болуы мүмкін. Жанама
әсерін ауыр металдардың топырақ қасиеті мен құнарлылығына, оның құрамына
негативті ықпал етуінен көруге болады 106,107. Ауыр металдардың әртүрлі
мөлшері мен топырақтағы ара қатынасы да олардың улылық деңгейін анықтайды
108.
Тірі ағзалардың ішінде ауыр металдардың аккумуляторлары өсімдіктер
екені сөзсіз, сондықтан өсімдіктер әлеміндегі берілген элементтердің
қалыпты концентрациялары туралы объективті мәлімет алу қажет. Төменгі
сатыдағы өсімдіктер (мүктер, қыналар) кейбір элементтердің улы
концентрацияларына бейімделушіліктің жоғары деңгейін көрсететіні туралы
пікір айтылып жүр, бұл улы заттар олардың биомассасында жабық тұқымдылар
биомассасына қарағанда анағұрлым көп мөлшерде жинақталады 101.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша ең үлкен металл аккумуляциялайтын
қасиетке қыналар ие 109,110.
А.П.Виноградов 100, А.Кабата-Пендиас пен Х.Пендиас 101 ауыр
металдардың өсімдікке келіп түсетін жолдары әртүрлі, оның ішінде
негізгілері-тамыр арқылы және фолиарлы екеніне тоқталады. Ауыр металдардың
өсімдіктер органдарында таралуы туралы деректер қарама-қайшы болып келеді
102,99. В.В.Добровольскийдің 102, Л.Н.Жемков және т.б. 111
еңбектерінде ауыр металдар концентрацияларының әр түрлі жер беті
органдарындағы (жапырақтарында, сабақтарында, жемістерінде) айырмашылықтары
олардың өсімдіктер метаболизмінің түр мамандарымен және элементтердің
өзіндік қасиеттерімен байланысты екені жиі айтылады.
2 МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико-географиялық және
климаттық сипаттамасы
Ақтөбе қаласы Орал тауларының теңіз деңгейінен биіктігі 217-223
м аралығындағы бөктерінде, солт-батыс жағында теңіз деңгейінен биіктігі
300-350 м болатын төбешіктің оңтүстік шығыс бөлігінде орналасқан.
Қала Орал өзенінің сол жақ саласы Електің сол жағалауында оған
Жақсы Қарғалы өзені құйылатын тұста орналасқан. Қала территориясы
көктемде суға толып, жазда кеуіп қалатын ұсақ өзендердің бірнешеуімен
тілгіленген. Бұл салалар - Жақсы Қарғалы – Терісбұтақ, Жаман Қарғалы,
Тамды, Сазды,Жіңішке өзендері. Олар Жақсы Қарғалы мен Елек өзендерінің
салалары бола отырып, олар қаланың негізгі су көзі болып табылады да,
Елек өзеніне, әрі қарай Орал өзеніне барып құяды. Жақсы Қарғалы өзенінің
өзі жаздыкүні бірнеше жеке салаларға бөлініп кетеді.
Топырағы қоңыр, сазды, құм аралас, кейбір жерлері тұзды.
Өсімдіктер типі құрғақ-далалық, яғни ақселеу мен бетеге комплексінен
тұрады. Төбелі жерлерде өсімдіктер құм топырақ жерлерге тән, ал
өзендердің жағалаулары мен ылғалды ойпаттарда жайылымдық және
астықтұқымдас өсімдіктер кездеседі. Ағаш тектес өсімдіктерді негізінен
ескі қала шекарасынан көруге болады.
Қала климаты шұғыл континентальды, ауа температурасының тәуліктік
және жылдық амплитудасы жоғары болып келеді. Абсолютті минимумы –340 С,
ал абсолютті максимумы +430 С. Жылдық орташа ауа температурасы 3,60.
Климаты салқын және жылы кезеңдерде үлкен ауытқушылықпен сипатталады.
Ең суық қаңтар айының орташа айлық температурасы-15,60С құраса, ал
ең жылы шілде айында +220С (1-кесте). Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4,5
мс (2-кесте).
1-кесте
Көпжылдық бақылаулар бойынша ауаның орташа айлық және жылдық
температурасы ( 0С ).
Айы
0-1
27,1 20,0 17,6 13,2 8,3 5,8 3,4
Жер беті инверсияларының
қайталануы 40% 35% 36.2% 36.6% 75% 58%
Көтеріңкі инверсиялардың
қайталануы 30% 36% 37.2% 26% 42% 40%
Жел жылдамдықтарының
қайталануы 46% 38% 49.5% 56% 65% 43%
Тұмандардың қайталануы 0.8% 0.2% 0.4% 0.7% 0.5% 0.7%
Жауын-шашынды күндер саны 183 215 115 148 119 193
2.3 Өнеркәсіп орындары орналасқан аудандар мен сол өнеркәсіп
орындарының қызметіне сипаттама.
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты қаланың байырғы (60 жыл) және
қалыптасқан технологиясы бар ең ірі кәсіпорын болып табылады.
Ферроқорытпа зауытының үлесіне қала кәсіпорындарынан шығарылатын
барлық қалдықтардың 42,4% -і сәйкес келеді екен.
Ферроқорытпа зауыты (Феррохром АҚ) жерді қолдануға құқық беретін
№81 мемлекеттік Актіге сәйкес 21.08.95 ж кәсіпорынға қолдануға 481,82га
жер берілген. Зауыттың негізгі территориясы 359,52 га ауданды алып жатыр,
оның 132,3 га – Ақтөбе ауданында шлак бөлінісіне берілген.
Феррохром акционерлік қоғамы Ақтөбе қаласының негізгі тұрғын үй
массивінің солтүстік-шығысына орналасқан.
Кәсіпорын территориясынан оңтүстік-батысқа қарай ЖЭС, батысында хром
қоспалары зауыты мен үй құрылысы комбинаты орналасқан. Оңтүстік жағында
ұнтатылған гипс және силикат кірпіш шығаратын зауыттары қарауытып көрінеді.
Ферроқорытпа өндірісі 2 негізгі технологиялық цех - №1, 2 цехтармен
сипатталады. №1 цех соғыс жылдары, №2 цех 1950-60 жылдары салынған.
Цехтардың жұмысқа кірісуінен бастап қазіргі кезге дейін зауыт бірнеше рет
электор пештерінің қуатын ұлғайту есебінен қайта құрылған.
№1 балқыту цехы Фх650 маркалы жоғары көміртекті және орташа
көміртекті феррохром балқытуға, сонымен қатар, халықаралық стандартқа сай
48% -тік ферросиликохром өндіруге негізделген. Балқыту корпусының пеш
жиегінде ашық типті, трансформаторының қуаты 16,5-22,95 МВА болатын 7
рудақалыптастырушы электропеш және сыйымдылығы 15 тонна болатын 5 конвертор
қондырылған. Конверторларда жоғары көмірсутекті феррохромды техникалық таза
оттегімен желдету әдісімен орташа көміртекті феррохром балқытылады. Орташа
көмірсутекті феррохромды балқытып шығару үшін құрамдас материалдарға Дөң
кен байыту комбинатының хромиттерімен қатар, мыналар кіреді: кокс (қытай,
зариндік, новотроицкілік, нижни-Тагилдік кокстары), жартылай кокс және
Қарағанды көмірі, кварцит, өндірістің өз қалдықтары (төгінді шайын мен
қайта өндірілген металл) және ФХ-800, ФХ-900, ФХ-1000 маркалы орташа
көміртекті феррохром қорытпалар.
Ферросиликохром балқымасына кварцит, қайта түзілім жаңғақ тәріздес
етіп бөлшектенген орташа көміртекті металл, темір үгіндісі, кокс және
жартылай кокс қолданылады.
Технологиялық мақсаттарда пештерде таза оттегі желдету жолға
қойылмаған. Бұл үшін зауытта оттегі цехы жұмыс жасайды. №2 балқыту цехы
феррохромның төмен көміртекті ФХ-200, ФХ-600 маркаларын өңдеуге
негізделген.
№3 цех металды балқытудағы қоспа ретінде әкті қолданады. Зауытта әк
күйдіретін цех жұмыс жасайды. Әкті күйдіру пештері табиғи газбен жұмыс
жасайды.
№4 цех №2 балқыту цехында қолданылатын шихт материалдарын қабылдауға
арналған.
№5 цех болса, дайын өнім қоймасы болып табылады. Мұнда қорытпаларды
бөлшектеу және оларды теміржол вагондарына тиеу жүзеге асырылады.
Зауытта ферроқорытпа өндіретін негізгі цехтардан басқа қосымша
цехтар да бар – жөндеу-механикалық, жөндеу-құрылыс, энергоцех, электр цехы,
металлургиялық құрал-жабдықтар жөндеу цехы,негізгі цехтардың жөндеу
шеберханалары.
Ферроқорытпа зауыты қалдықтарының сипаттамасы Феррохром АҚ үшін
Қазмеханобр жасаған экспертиза бойынша зауыт қайнарлары 5 топқа
біріктірілетін зиянды заттардың 29 түрін шығарады.
Феррохром АҚ жылына 7214,48 тонна қоршаған ортаны ластайтын заттар
шығарады, оның 3495,08 тоннасы қатты, 3819,4 тоннасы газ тәріздес
қалдықтар.
1.Балқытудың барлық сатыларында газ тазартқыш арқылы пеш
құбырларынан бөлінетін ферротозаң шығарылады. Вакуум цехында ұсталған
тозаңнан сұйық әйнек қосу арқылы балқыту цехтарында қолданылатын кірпіш
өндірілді.
Қазіргі уақытта №14 руданы қалпына келтіру пешінің құбыры мен
сатымаларынан тозаңданған газ-ауа қоспасы атмосфераға тазартылмастан
шығарылады.
№15, 16, 17 пештерінің құбырлары мен сатыларынан шығарылатын газ-ауа
қоспасы 364,3 м3 тазартқыш фильтр саңылаулары арқылы шығарылады. Газ-ауа
қоспасының ақырғы тозаңдауы 20 мгм. Тозаңнан тазарылу тиімділігі 97,2%.
11, 12, 13 пештерінің газ-ауа қоспалары тозаңнан Гидросталь фильтрлерінде
тазартылады, атмосфераға шыққан соң ауыр бөлшектерден тұратындықтан,
топыраққа түседі, ал желдің күшті кездерінде батыстан тұрғын үйлер
массивінің үстіне шашылады.
2.Ферроқорытпаларды алу барысында ауа кеңістігіне магний және
кальций бөлшектері шығады және олар зауыттың жанындағы топыраққа түсіп,
желмен тарайды.
3.Зауыттың қатты қалдықтарына металды құйып болғандағы соңғы сатыда
қалыптасатын шлактар жатады. Металл қалдықтарын қазаншаларға құяды, сонан
соң шлакты қайта өндіру цехында оларды ұнтақтап, бөлшектейді.
4.Ферроқорытпа өндірісінде технологиялық қоспа ретінде ауыз су
қолданылады. Ол руданы ұнтақтап, бөлшектегенде тозаңды азайту үшін, шихтаны
дайындағанда, металды суыту, шаю үшін қолданылады.
Техносу зауыт территориясында орналасқан шлак көлшіктеріне құйылады.
Суда С, Са, AL, SI, Fe қышқылдарының бөлшектері болады.
Зауытта зиянды заттар бөліп шығаратын 399 көз бар. Олар атмосфераға
қалдық бөліп шығарады. 67 газ тозаң аулаушы құрылғы тазарту жүйесімен
жабдықталған жер үсті қалыпты жағдайынан асып кету жағдайы мына төрт қоспа
бойынша байқалады – тозаң, хром оксиді, көміртегі оксиді, азот диоксиді.
1999 жыл бойынша атмосфераға 1556,05 тонна қалдық шығарылған, оның ішінде
қатты заттар 1189,02 т, газ тәрізідегі қалдықтар –357,62 т.
Жер үсті қабаты негізінен ұйымдаспаған көздер арқылы уланып,
ластанады. Олар қауіптіліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz