Қала экологиялық жүйесін модельдеуде жүйелік тәсілді қолдануды зерттеу
ҚЫСҚАРТУЛАР, ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР, СИМВОЛДАР,
БІРЛІКТЕР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико.
химиялық қасиеттері
1.2 Хромның өсімдіктерге, жануарларға және адамға
әсер етуін экологиялық бағалау
2 МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико.географиялық және климаттық
сипаттамасы
2.2 Қала ауасының ластану деңгейін анықтайтын метеорологиялық
мәліметтер
2.3 Өнеркәсіп орындарының орналасу аудандары мен өндірістік
қызметіне сипаттама
2.4 Хромның адам, жануарлар және өсімдіктер ағзасында
жинақталуының динамикасы
2.5 Хромның Ақтөбе қаласының ауа, су бассейніндегі
концентрациясы және оның топырақ пен қар қабатында жинақталуы
3 ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1Экологиялық процестерді модельдеуде математикалық әдістерді
қолдану
3.2 Ақтөбе қаласы халқының 1989 . 1998 жылдар аралығында ауру
құрамы мен динамикасы
3.3 Математикалық модельдеуді негізге ала отырып Ақтөбе
облысының экологиялық жағдайын болжау
НӘТИЖЕЛЕР
ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
БІРЛІКТЕР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико.
химиялық қасиеттері
1.2 Хромның өсімдіктерге, жануарларға және адамға
әсер етуін экологиялық бағалау
2 МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико.географиялық және климаттық
сипаттамасы
2.2 Қала ауасының ластану деңгейін анықтайтын метеорологиялық
мәліметтер
2.3 Өнеркәсіп орындарының орналасу аудандары мен өндірістік
қызметіне сипаттама
2.4 Хромның адам, жануарлар және өсімдіктер ағзасында
жинақталуының динамикасы
2.5 Хромның Ақтөбе қаласының ауа, су бассейніндегі
концентрациясы және оның топырақ пен қар қабатында жинақталуы
3 ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1Экологиялық процестерді модельдеуде математикалық әдістерді
қолдану
3.2 Ақтөбе қаласы халқының 1989 . 1998 жылдар аралығында ауру
құрамы мен динамикасы
3.3 Математикалық модельдеуді негізге ала отырып Ақтөбе
облысының экологиялық жағдайын болжау
НӘТИЖЕЛЕР
ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
Қазақстан Республикасының территориясында тиімсіз шаруашылық қызметінің нәтижесінде антропогенді әсер етулер арқылы бірқатар экологиялық қолайсыз тарихи региондар қалыптасты. Бұл жерлердің тұрғындары қоршаған табиғи ортаның өзгеріске ұшыраған жағдайында өмір сүріп жатыр. Осындай экологиялық проблемасы күрделі регионға Ақтөбе облысы да жатады. Бұл проблемалар табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған тез шешімдер қабылдауды және ең бастысы, қоршаған орта мен табиғаттың жағдайын, оның үздіксіз өзгерістерін және өзгеру тенденцияларын бақылайтын жақсы ұйымдастырылған жүйе құруды қажет етеді.
Адам денсаулығына негативті әсер етуші себептердің жиынтығы жекелеген региондардың әрқайсысында өзіне тән болады, себебі экологиялық жағдай аймақ дамуының экономикалық жағдайларына, шаруашылық қызметінің негізгі бағыттарына және өнеркәсіптің өктем профиліне байланысты қалыптасады. Бұлардың барлығы қоршаған ортаға әсер етудің өзіндік сипатын анықтайды. Дей тұрғанмен, адам баласының табиғатқа әсер ету тәсілдері мен жалпы заңдылықтарын бөліп көрсетуге болады, бұл - зиянды заттардың, атмосфераға бөлініп шоғырлануы, өндірістің қатты қалдықтарының үйінділерге жинақталуы, жер үсті және жер асты суларында, топырақта зиянды заттардың шоғырлануы осының әсерінен жанама ластанушылардың - өсімдіктер, микроағзалар, балықтар, жануарлар және ең ақырында – адамның көретін зардабы.
Экологиялық ситуацияны зерттеген кезде ластаушы заттардың химиялық құрамы мен мөлшеріне ғана мән беріп қоймай, әр ингридиенттің әсер ету күші мен басқа да параметрлеріне зер салу керек. Мысалы, климаттық ерекшеліктерге байланысты ластаушылардың таралуын зерттеу де бірден-бір қажет зат.
Өндіріс орнының әсер ету ареалы оның орналасу ауданымен ғана шектеліп қоймай, жақын жатқан территориялар мен біртұтас регионға да ықпал етеді.
Адам денсаулығына өндірістік ластаушылардың әсер ету проблемасына хром мен оның қосылыстары кіреді де, өзекті мәселе болып саналады. Хром интоксикациясының патогенезі күрделі және ол жан-жақты жеткілікті мөлшерде зерттелмеген. Үш және алтывалентті хромның қосылыстары өте улы болып табылады. Олардың ерекшеліктері тотығу процестеріне қатысып, метаболизмге әсер ету; ферментативті өзгерушіліктердің жүрісін өзгерту, клетканың биоэнергетикасын, оның структурасы мен функциясын бұзумен білінеді. Бұл өзгерістер өмір сүрудің маңызды органдары мен жүйелерінде пайда болып, ол хромның жалпыулылық (политроптық) әсерімен бақыланады / 1,2,3,4,5,6,7,8,9 /.
Адам денсаулығына негативті әсер етуші себептердің жиынтығы жекелеген региондардың әрқайсысында өзіне тән болады, себебі экологиялық жағдай аймақ дамуының экономикалық жағдайларына, шаруашылық қызметінің негізгі бағыттарына және өнеркәсіптің өктем профиліне байланысты қалыптасады. Бұлардың барлығы қоршаған ортаға әсер етудің өзіндік сипатын анықтайды. Дей тұрғанмен, адам баласының табиғатқа әсер ету тәсілдері мен жалпы заңдылықтарын бөліп көрсетуге болады, бұл - зиянды заттардың, атмосфераға бөлініп шоғырлануы, өндірістің қатты қалдықтарының үйінділерге жинақталуы, жер үсті және жер асты суларында, топырақта зиянды заттардың шоғырлануы осының әсерінен жанама ластанушылардың - өсімдіктер, микроағзалар, балықтар, жануарлар және ең ақырында – адамның көретін зардабы.
Экологиялық ситуацияны зерттеген кезде ластаушы заттардың химиялық құрамы мен мөлшеріне ғана мән беріп қоймай, әр ингридиенттің әсер ету күші мен басқа да параметрлеріне зер салу керек. Мысалы, климаттық ерекшеліктерге байланысты ластаушылардың таралуын зерттеу де бірден-бір қажет зат.
Өндіріс орнының әсер ету ареалы оның орналасу ауданымен ғана шектеліп қоймай, жақын жатқан территориялар мен біртұтас регионға да ықпал етеді.
Адам денсаулығына өндірістік ластаушылардың әсер ету проблемасына хром мен оның қосылыстары кіреді де, өзекті мәселе болып саналады. Хром интоксикациясының патогенезі күрделі және ол жан-жақты жеткілікті мөлшерде зерттелмеген. Үш және алтывалентті хромның қосылыстары өте улы болып табылады. Олардың ерекшеліктері тотығу процестеріне қатысып, метаболизмге әсер ету; ферментативті өзгерушіліктердің жүрісін өзгерту, клетканың биоэнергетикасын, оның структурасы мен функциясын бұзумен білінеді. Бұл өзгерістер өмір сүрудің маңызды органдары мен жүйелерінде пайда болып, ол хромның жалпыулылық (политроптық) әсерімен бақыланады / 1,2,3,4,5,6,7,8,9 /.
1. Будчанов И.А. Влияние бихромата калия на активность сукцинатдегидрогеназы сердечной мышцы // Влияние хрома на организм животных и человека. Актюбинск, 1969.-с. 120-122.
2. Войтович Л.И., Рафикова В.Г., Рзаева В.С. О действии хромовой интоксикации на редокс процессы тканей различных органов // Труды 7-й научной конф. Актюбинского мединститута. Алма-Ата, 1968. – с. 417-419.
3. Гордина С.Н. Морфологические изменения в печени белых мышей в условиях хронической хромовой интоксикации // Труды 3-й научной сессии (Актюбинский мединститут). Актюбинск, 1964. – с. 34-36.
4. Доценко В.А. Теоретическое положение в области профилактического гипосенсибилизирующего питания // Теоретические и практические аспекты изучения питания человека. – М., 1980. –т.1. – с.280 – 281.
5. Меркурьев Р.В., Бушинская Л.И. Совершенствование системы биохимических показателей оценки состояния предпатологии на основе некоторых механизмов развития мембраноповреждающего эффекта факторов окружающей среды (Обзор литературы) // Мед.рефер.журнал. – 1984, - раздел 7. – с.48-50.
6. Мухамбетова Л.Х., Коганова З.И., Сидоренко С.Г. Габдуллина М.Х. Исследование метаболизма биогенных аминов и активности ряда фермент – субстратных систем в ткани печени и коже при экспериментальном воздействии шестивалентного хрома // Гигиена и санитария. – 1987. - №8. – с. 23 – 25.
7. Нуфтиев И.Н. Изменение функционального состояния печени крыс в зависимости от введенной дозы бихромата калия // Гигиена труда и профзаболевания в хим.промышленности Казахстана. – Алма-Ата. – 1987. –с. 170-174.
8. Садыков А.Р., Садыкова Н.А., Уразаев Э.Т. О возможном механизма взаимодействия ионов хрома с биомолекулами и биомембранами // Гигиена труда и профзаболевания в хим. промышленности Казахстана. – Алма-Ата. 1987. –с. 151-156.
9. Смагулов А.С., Туребаев О.Н., Нуфтиев И.Н. Изучение материальной кумуляции перорально введенного шестивалентного радиоактивного изотопа С51 // Клиника, диагностика и лечение хромовой интоксикации и сенсибилизации. – Актюбинск. – 1981. –с. 97-99.
10. Шинкин Н.А., Болотнов В.П. и др. Модели в экологии (Учебное пособие) – Изд-во Томского университета. – 1992. – с. 20-21.
11. Лиепа И.Я. К математическому моделированию в экологии // Сб. научных трудов. – Рига. ЛГУ им.П.Стучки. – 1982.- с. 10-15.
12. Беляева Л.Н. Клиника хронической профессиональной интоксикации соед–ми хрома (Вопросы гигиены труда) профессиональной патологии и промышленной токсикологии. –Свердловск, 1958. -№2. – Т.3. –с. 19-25.
13. БеляеваЛ.Н. Клиника профессиональной интоксикации соединения хрома, пробное лечение и экспертиза трудоспособности // Клиника, патогенез профессиональных забол-ий в черной и цветной металлургии. – Свердловск, 1974. –с. 51-59.
14. Зислин Д.М., Тюшнякова Н.В., Лихачева Е.И. Клиника хронической профессиональной интоксикации хромом // Гигиена труда и профзабилов. – 1979. –л 7. –с. 26-30.
15. Зислин Д.М. К диагностике начальной стадии профессиональных хронических интоксикаций // Гигиена труда и проф.забол. –983.-№2. –с.17-21.
16. Конь И.Я. // Хром и его соединения / Пед ред. Н.Ф.Измерова –М, 1984. –43.
17. Блохин В.А. Патологические изменения в легких рабочих, развивавшиеся под влиянием хромсодержащих соединений // Профессиональные болезни пыглевой этиологии. – М., 197. – вып.4. – с. 54 – 62.
18. Буравлева Н.И. Профессиональная патология у рабочих в современных условиях приозводства хромистых ферросплавов // Гигиена труда и профпатол. в цветной и черной металлургии. – М., 1983. – с. 28 – 31.
19. Грушко Я.М. // Соединения хрома и профилактика отравлений ими – М., - с.1964 – 235.
20. Шахназаров А.И. Гистохимическое и морфологическое исследование печени при остром отравлении бихроматом натрия в эксперименте и лечении унитолом // Вопросы гигиены труда и проф.забол. – Актюбинск, 1974. – с. 164 – 169.
21. Клейнер А.М., Беляева Л.Н., Бушуева Е.А., Кузмичева А.И. К вопросу о снижении предельно – допустимой концентрации соединений шестивалентного хрома в воздухе рабочих помещений // Клиника, патогенез и профилактика проф. забол. хим.этиологии на предприятиях черной и цветной металлургии. – Свердловск, 1967. – часть1. – с.14 – 27.
22. Климахин Н.А., Немальцева Р.А. Некоторые итоги и ближайшие задачи изучения хрома в биосфере Актюбинской области // Влияние хрома и других хим.веществ на организм человека и животных. – Алма-Ата , 1979, - с. 56 – 58.
23. Розенберг М.С. Некоторые вопросы гигиены труда в цехе монохромата натрия на заводе по переработке хромовых руд // Вопросы гигиены труда и проф.забол. рабочих хим. Промышленности. – Актюбинск, 1974. – с.259 – 263.
24. Смагулов А.С., Туребаев О.Н., Нуфтиев И.Н. Изучение материальной кумуляции перорально введенного шестивалентного радиоактивного изотопа С51 // Клиника, диагностика и лечение хромовой интоксикации и сенсибилзации, - Актюбинск. – 1981. – с 97 – 99.
25. Hoshi S., Takehisa F. Effekt of dietarу fibers on vitamiv E and cholesterol levels in preqnant rats // I.Iaran. Sos. Nutr. Food Sci. – 1980. – Vol. 110. - №3. р. 513 – 521.
26. Грабовенко М.М., Джахангиров И.А., Мелкоян М.С. Влияние профессионально – производственных факторов на показатели профессиональной заболеваемости – рабочих Актюбинского завода хромовых соединений // Патогенез, клиника и лечение професс.забол. – Актюбинск, 1974. – с. 135-139.
27. Михеев И.И. Хром и его соединения // Вредные вещества в промышленности. – Л., Химия, 1977. – Т.З. – с. 486-494.
28. Geld macher M., Mallinchordt V. Toxikologie spurenmetalle // Nieren – and Hochdruckkrankh. – 1983, -№5. –S 159-163.
29. Бенко В. Гигиено – токсикологическая проблематика хрома // Журнал гигиены, эпидемиологии, микробиологии и иммунолоя. – 1985. – Т. 29. - №1. – с 39-50.
30. Новакова С.П. Изучение изолированного и комбинированного действия марганца и шестивалентного хрома // Гигиена и здравео назване. – 1978. – Т. 21. - №4. – с 365-372.
31. Попов В.В. Участие марганца и хрома в биологическом окислении // Биологическая роль микроэлементов и их применение в с/х и медицине . – Л., 1970, - с 148-149.
32. Стародубова А.Т. , Бондаренко В.М., Яглинский В.А. Влияние 1% раствора бихроиата калияна иммунологичесеую перестройку организма различных животных //Труды 5-научной сессии (Актюбинский мединститут). –Алма-Ата, 1969.- с.25-28.
33. Юрченко В.И., Рамова Е.Т., Мезенцева З.Г. К вопросу о состоянии воздушной среды и общей заболеваемости на заводе хром. соед-ий // Влияние хрома и др. веществ на организм человека и животных. – Актюбинск, 1979. – с 11-12.
34. Стародубова А.Т. Иммунологические реакции крыс при отравлении бихроматом калия через дыхательные пути // Влияние хрома и других химических веществ на организм человека и животных. -–Актюбинск, 1969. – с 38-40.
35. Будчанов И.А., Садыкова Н.А., Садыков А.Р. Некоторые показатели обмана липидов у крыс при остром отрявлении бихроматом калия // Вопросы гигиены труда и профзаболеваний рабочих химической промышленности. – Актюбинск, 1974. – с 47-51.
36. Вержиковская В.Г. Сравнительная характеристика действия марганца и шестивалентного хрома на уровень электролизов и белков сыворотки крови // Матер. Юбилейной научной конф. (Запорожский мединтитут). – Киев, 1967. – с 104-105.
37. Левина Э.Н. // Общая токсикология металлов. – Медицина, Лнинградское отделение, 1972. –с 142.
38. Рощин А.В., Орджонокидзе Э.К., Прилуцкая Л.Л. К вопросу о судьбе хрома в организме // Гигиена труда и профзабол. – 1982. - №9. – с 14-17.
39. Sandberg A.S., Hasselblad C., Hasselblad K., Hulten I. The effect of wheat bran on the absortion of minerals in the sucall intestine // Brit. I. Nutr. – 1982. – Vol .48. -№2. – P. 185-191.
40. Балезин С.Л., Конышева Л.К., Кацнельсон Б.А., Бозель В. Об особенностях моделирования токсикокинетики хрома и марганца // Гигиена и сан. – 1985. - №7. – с 50-53.
41. Доценко В.А. Гистологическая картина печени при сенсибилизации солями хрома // Регуляция морфогенеза и регенерации пищеварительных желез. – Л., 1974. – с 104.
42. Нуфтиев И.Н. Изучение токсикокенетики хрома и его влияния на функции некоторых органов и заболеваемость рабочих производства хромовых соединений: Автореф. дис… канд. мед.наук (с грифом «для служебного применения» - 000073). –Алма-Ата, 1985. –с 26.
43. Богатырев П.И., Суворов С.В., Чернышова В.И. Пороги сенсиблизирующего действия бихромата калия в условиях хронического эксперимента. // Вестник дерматол. и венерологии. – 1982. -№11 –с 21-24.
44. Доценко В.А. Особенности патогенетических механизмов действия повышенных количеств хрома // Эндемические болезни и микроэлементы. – Казань, 1977. – с 100-102.
45. Инербаева Г.С., Исабекова Р., Неменко Б.А. Морфологические изменения в легких крыс от воздействия пыли бихроматов аммония и натрия // Гигиена труда и проф. заболев. – 1974. -№6 – с 48-49.
46. Hutson D.N. Mechanisms of biotransformation // Foreidn comb. Metab. Mammals,- London, 1975, - Vol. 3. – P. 449-549.
47. Levander O.A. Selenium and chromium in human nutricion (A revion) // I.Amer. Pict. Ass. – 1975. – Vol. 66. -№4. – Р. 338-344.
48. Калпакова А.Ф. Морфологические и гистохимические изменения в почках, печени и селезенки при проникновении хрома через кожу в организм // Матер. республ. научн. конф. по итогам гигиенических исследований,- Уфа, 1966, -с 84-86.
49. Морозова В.В. О хромовой интоксикации в эксперименте // Здравоохранение Казахстана, - 1966, -№4 – с 16-17.
50. Уголев А.М. Теория адекваткого питания // Клиническая медицина. – 1986, -Т.64. – с 15-24.
51. Перелыгин В.М., Бейбетхан Д. Гигиеническая оценка хрома (обзор литературы) // Мед. Рефер. Журнал. 1986, - раздел 7. -№9. – с 42-45.
52. Смагулов А.С., Жаманкулов К.А., Султанов Т.А., Шайхимов Е.Ш. Некотор. показатели функционального производства //Клиника, диагностика и лечение хромовой интоксикации и сенсибилизации, - Актюбинск, 1981. – с 28-30.
53. Wiegand H.I/, Otfonwalder H., Bolt H.M. Disposition of a soluble chromate in the isolated perfused rat liver // Xenobiotika. – 1986. – Vol.16. -№9. –Р 839-844.
54. Белоусов А.А., Козырева А.Л. Судьба в организме хромата натрия, введенного в чистом виде и меченых им эритроцитов// Мед. радиол. – 1960. - №10. – с. 38-40.
55. Гончаров А.Т., Масенко В.П. Проницаемость физиологических барьеров для хрома и его баланс в организме при введении с водой или пищей // Вопросы питания. – 1978. - №1 –с 60-63.
56. Ковальчук Н.Д. О поведении в организме животных хрома при внутривенном введении // Мед. радиология. – 1968- - №11 – с 30-35.
57. Hara T., Taniqusi M. Abnormal NADPH cutochrome p-450 reductase in the liver microsomes of riboflavin – deficient rats //Biochem, Biophus, Res Commun. – 1982. – Vol. 104. –p. 394-400.
58. Гадаскина И.Д., Гадаскина Н.Д., Филов В.А. // Определение промышленных неорганических ядов в организме. – Л. Медицина, 1975. – с 44.
59. Способ диагностики хромовой интоксикации. Методические рекомендации: / Составители Смагулов А.С., Аристенко В.Г. – Актюбинск, 1981. – с 29.
60. Нуфтиев И.Н. О содержании хрома в крови, ногтях и волосах рабочих хромового производства в зависимости от стажа работы // Влияние хрома и других хим. веществ на организм человека и животных. – Актюбинск, 1979. – с. 154-159.
61. Гончаров А.Т. Роль хрома в питании. Автореф. дисс. доктара мед.наук. – М., 1981. – с 24.
62. Зислин Д.М. К диагностике начальной стадии профессиональных хронических интоксикаций // Гигиена труда и проф. забол. – 1983. - №2. –с 17-21.
63. Яглинский В.А. Нарушение защитно-барьерной функции пищеварительного тракта экспериментальных животных под влиянием бихромата калия // Клиника, патогенез и профилактика проф. забол. хим. этиологии на предприятиях черной и цветной металлургии. – Свердловск, 1967. – часть І. – с 114-119.
64. Qhow C.K. Nutritional influence on cellu lar antioxidant defense systems // Amer. I. Clin. Nutr. – 1979. – Vol.32. - №5. –р 1066-1081.
65. Mahbubanj A.K. Toxicity of chromium // Chem and Petrochem. I. – 1981.- Vol.12. №1. – р 13-15.
66. Melino Carmine. Rischio e tossicita dellinquinamento do cromo // Clin. Ter. – 1984. – Vol. 110. -№4.-р. 385-392.
67. Грушко Я.М. О профессиональных отравлениях и заболеваниях под влиянием хрома. Обзор литературы. // Советская медицина . –1963. -№9. –с. 125-130.
68. Сенников В.М., Наумова М.К., Стрельцова Г.В., Магомедов С.М. О применении некоторых холинометических средств для профилактики и лечения интоксикации солями хрома // Патогенез, клиника и лечение проф. забол. - –ктюбинск, 1977. –с 83-84.
69. Hajjar N.P., Hodqson E. The microsomal FAD – dependent monooxyqenose as an activatinq en zyme. Fonofon metabolism // Bid. React. Inter med. 2 proc. 2 nd Sut. Symp., Quildford, 14-17 Iuly, 1980. PT.b. –New Vork, London, 1982. –p. 1245-1253.
70. Vamayuchi S., Sano K., Shimojo N. Oh the bioloqical halm – time of hexavalent chromium in rats // Industr. Heth. – 1983. – Vol.21. -№1. –р 25-34.
71. Яглинский В.А., Шабанов А.М. О патогенезе хромовой интоксикации // Влияние хрома и других хим. веществ на организм человека и животных. – Алма-Ата, 1969. – с 45-48.
72. Грушко Я.М. Исследование баланса хрома в организме подопытных животных при экспериментальном их отравлении // Фармакол. И токсикол. – 1959. -№4. –Т.4.- с 48-53.
73. Смагулов К.З., Пан Н.Я. К особенностям течения вирусного гепатита у рабочих АЗХС // Влияние хрома и других хим. веществ на организм человека и животных, - Актюбинск, 1979. – с 110-111.
74. Рождественская Н.А. Эмбриотоксическое действие и прохождение плацентарного барьера свинцом и шестивалентным хромом // Гиоценические аспекты охраны окруж. среды. – М., 1978. –вып. 6. – с 154-155.
75. Клиника, диагностика, лечение и профилактика хранической профессиональной хромовой интоксикации: Метод. Рекомендации. /Составили Тюшнякова Н.В., Лихячева Е.И. – Свердловск, 1979. – с 22.
76. Наумова М.К. К действию шестивалентного хрома на некоторые функции тонкого кишечника // Труды 5-й научной сессии Актюбинского мединститута, - Актюбинск, 1966. – с 22-23.
77. Саркисян А.А., Симоварян П.С., Мамиканян А.А. Влияние хромовой интоксикации на обмен гликогена молочной пировиноградной кислот в печени и почках белых крыс // Матер. 46-й научной сессии /Ереванский мединститут. – Ереван, 1970. – с 184-185.
78. Юрченко В.И., Рамова Е.Г., Розенберг М.С. К вопросу о состоянии воздушной среды на заболеваемость населения города Актюбинска // Влияние хрома и других хим. веществ на организм человека и животных. – Актюбинск, 1979, - с 11-12.
79. Becker H.Q. Die Ballaststoffe in Qetreide – Ihre Role in der Ernahrund // Ernahrund. – 1986. –B.10 -№8. –S 539-546.
80. Меркурьев Р.В., Красовский Г.Н., Литвинов Н.Н. и др. Сравнительная характиристика изменения функционального состояния хрома и хлорпрена // Гигиена и санитария. – 1984. -№5. – с 10-11.
81. Чекунова М.П., Фролова А.Д. Современные представления о биологическом действии металлов // Гигиена и санитария. – 1986, -№12. – с. 18-21.
82. Млинский В.А., Шабанов А.М. К патоморфологии и гистохимии хромовой интоксикации в эксперименте // Известия АН Каз ССР, серия мед. наук, 1964. –вып.3. – с 70-80.
83. Варзина Н.В., Тюшнякова Н.В., Зислин Д.М. Иммунологическая реактивность рабочих хромового производства // Гигиена труда и проф. заболеваний. – 1983,-№5, - с. 53-55.
84. Войтович Л.И., Рафикова В.Г., Рзаева В.С. Одействии хромовой интоксикации на редокс процессы тканей различных органов // Труды 7-й научной конф. Актюб. Мединститута. – Алма-Ата, 1968. –с. 417-419.
85. Грибель С.И. Свободные аминокислоты сыворотки крови и мочи при остром отравлении бихроматом калия в эксперименте // Вопросы гигиены труда и проф. заболев. рабочих химической промышленности. – Актюбинск, 1974. – с 135-139.
86. Еремеева Э.А., Засорин Б.В., Борисова Е.Ф. Изучение иммунологической реактивности у рабочих завода хромовых соединений // Гигиена труда и проф. заболевания в хим. промышленности Казахстана, - Алма-Ата, 1987, - с 52-55.
87. Меркурьева Р.В., Красовский Г.Н., Бурмантова И.С. и др. Изменение ферментных систем различной локализации при воздействии некот. хим-х веществ // Гигиена и санитария. –1980. -№1. – с. 25-28.
88. Industrial and environmental xenobiotics Metabolism and pharmacokinetics of orqanic chrmicals and metals // Proc. Int. Conf. Pradue, 27-30 May, 1980. /G ut Svan e.a. Sprinqer – 1981. – Vol. 14. – p. 409.
89. Меркурьев Р.В., Кочанова З.И., Габдуллина М.Х. и др. Сравнительное исследование метаболических реакций при различных путях поступления шестивалентного хрома в организм экспериментальных жив-ых // Гигиена и санитария. –1982. -№8. – с. 75-76.
90. Меркурьев Р.В., Бушинская Л.И. Совершенствования системы биохимических показателей оценки состояния предпатологии на основе некоторых механизмов развития мембраноповреждающего эффекта факторов окружающей среды // Мед. рефер. журнал. – 1984. – раздел 7. – с. 48-50.
91. Мухамбетова Л.Х. Исследование метаболизма биогенных аминов и активности ряда фермент – субстратных систем в ткани печени и коже при экспериментальном воздействии шестивалентного хрома // Гигиена и санитария. – 1987. -№8. – с. 23-25.
92. Бигалиев А.Б. Генетические эффекты ионов металлов. – Алма-Ата, 1986. –с 136.
92. Зислин Д.М. К диагностике начальной стадии профессиональных хронических интоксикаций // Гигиена труда и проф. забол. –1983. -№2. – с.17-21.
93. Тутельян В.А., Хан А.В., Лашнева Н.В. Активность монооксигеназной системы и скорость перекисного окисления липидов в микросомах печени крыс при реиндукции полихлорированными дифенилами // Бюл. эксперимент. биологии и мед. – 1986. -№1 –с. 38-40.
94. Фелькер А.Я., Юрченко В.И., Миралиев И.К. и др. Санитарно – гигиенические условия труда и профессиональная заболеваемость дерматозом на Актюбинском заводе хромовых соединений // Влияние хрома и других хим. веществ на организмы человека и животных. – Актюбинск, 1979. –с 13-14.
95. Доценко В.А. Особенности патогенетических механизмов действия повышенных количеств хрома // Эндемические болезни и микроэлементы. – Казань, 1977. – с 100-102.
96. Lindberd Erik, Vesterberq Olof. Monitorinq exposure to chromic acid in chromeplatinq by measurinq chromium in urine // Scand, I. Work, Environ. And Healfh.-1983. – Vol.9.-№4. –р 333-340.
97. Melino Carmine. Rischio e tossicita dellinquinamento do cromo // Clin. Ter. –1984. – Vol. 110. -№4. –р. 385-392.
98. Бойченко Е.А. Соединения металлов в эволюции растений в биосфере // Изв. Ан СССР. Сер. биол. 1976. №3 – с. 378-385.
99. Ильин В.Б. Элементарный химический состав растений. Новосибирск: Наука, 1985. – с.129.
100. Виноградов А.П. Основные закономерности в распределении микроэлементов между растениями и средой // Микроэлементы в жизни растений и животных. М. Наука. 1985. – с.7-20.
101. Кабата-Пендиас А., Пендиас Х. Микроэлементы в почвах и растениях. М. Мир, 1989. – с.439.
102. Добровольский В.В. География микроэлементов. Глобальное рассеяние. М. Мысль, 1983. –с.272.
103. Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе почва-растения. Новосибирск, Наука, 1991. – с.151.
104. Абуталыбов М.Т. Значение микроэлементов в растениеводстве. Баку. Кн. из-во, 1961. - с.252.
105. Алексеева-Попова Н.В., Дроздова И.В., Сазыкина Н.А. Геохимическая экология растений на известняках Юго-Восточной Чукотки // Микроэлементы в биол. и их применение в с.х. и мед. Тез. докл. 11 Всес. конф. 1990, Самарканд . Самарканд , 1990. - .5-6.
106. Большаков В.А., Гальпер Н.Я., Клименко Г.А., Лычкина Т.И. Загрязнение почв и растительности тяжелыми металлами. М. Гидрометеоиздат, 1978. – с. 49.
107. Важенин Н.Г. Диагностика плодородия почв, подверженных техногенному загрязнению //Бюлл. поч. ин-та ВАСХНИЛ. 1987. №40. – с.40.
108. Варшал Г.М., Велюханов Т.К., Кощеева И.Я., Буачидзе Н.С., Харьков Н.Е., Жуков С.Р., Корсакова Н.В., Кригман Л.В., Бударина Н.В. // Изв. Тимирязев. с.х. акад. 1992. №3. – с. 157-170.
109. Берзиня А.Я. Загрязнение металлами растений в придорожных зонах автомагистралей // Загрязнение природной среды выбросами автотранспорта. Рига. Зинатне, 1980. - с. 28-45.
110. Инсарова И.Д. Влияние тяжелых металлов на лишайники // Проблемы экологического мониторинга и моделирования экосистем. Т.7. 1983. – с. 101-113.
111. Жемкова Л.Н., Бирюкова З.В., Терехова Т.С., Фоминых В.Л., Шабалова В.И. Содержание тяжелых металлов в органах растений // Пробл. использования, воспр-ва и охраны лесн. ресурсов. Матер. Респ. науч.-практ. конф. Кн. 2, Июнь 1989, Йошкар-Ола. Йошкар-Ола, 1989. - с.135-136.
112. Ермаков И.В. Содержание тяжелых металлов в почвах, листьях и побегах в посадках березы в городе и в лесу //Лесовед. и лес.хоз-во.Минск.№21.1986.С.107-110.
113. Берлянд М.Е. Современные проблемы атмосферной деффузии и загрязнения атмосферы. Л. Гидрометеоиздат, 1975. – с 448.
114. Детри Ж. Атмосфера должна быть чистой. М. «Прогресс», 1968, - с 379.
115. Загрязнение приземного слоя атмосферы при температурных инверсиях. Под.ред. А.И.Бурназяна. Изд-во «Медицина». Москва. – 1969. –с 3336-37.
116. Климатические характеристики условий распространения примесей в атмосфере. Справочное пособие, Л., Гидрометеоиздат, 1983г. – с. 24-30.
117. Шандала М.Т., Звиняцковский Я.И., Вайнруб Е.М. с соавт. Заболеваемость, физическое развитие и функциональное состояние организма при различном характере и степени загрязнения окружающей среды // Гиг. и сан. – 1988. -№4. – с. 26-28.
118. Bearchaump R.O. et al. A eritical reviem of the literature en hy drodem sulphide toxicity. - CRC crite // RCU. Toxicol. – 1984. – Vol. B, №1. –р. 25-27.
119. Буштуева К.А., Парцер Д.П., Беккер А.А., Ревиг В.А. Оценка загрязнения атмосферного воздуха // Гиг. и сан. –1985. -№1. –с 4-6.
120. Буштуева К.А., Случанко И.С. Методы и критерии оценки состояния здоровья в связи с загрязнением окружающей среды. – М., 1979.
121. Сидоренко Г.И., Мухамбетов М.Х., Меркурьева Р.В. Изучение и оценка состояния здоровья различных контингентов населения при воздействии факторов окружающей среды // Гиг.и сан. –1989. -№5. - с. 14-16.
122. Крыштаб А.М. О пневмокониотическом и общетоксическом влиянии пыли хрома и его тугоплавких соединений // Врачебное дело. –1971. -№4. –с. 133-136.
123. Гичева Т.А., Борян Я.В. Состояние микробной аутофлоры кожи часто и редко болеющих детей, проживающих в районах с разным уровнем загрязнения атмосферного воздуха //Гиг.и сан. – 1987. -№8. – с.79-80.
124. Воробьева А.И., Волкотруб Л.П., Падерова В.П., Кинжибалов Г.Ф. Гигиеническая оценка атмосферных загрязнений на здоровье населения промышленного города // Гиг. и сан. – 1990. -№1. – с.15-16.
125. Дубинская И.Д. Влияние состояния атмосферного воздуха на здоровье детей // Вест. Ален.СССР. – 1981. -№1 – с.45-50.
126. Дудерев А.Я., Бухарин Е.А. Атмосферное загрязнение и его влияние на здоровье человека /на примере Ленинградского региона // Научно технический прогресс и здоровья населения / Тез.докл.-Красноярск, 1980. – с42-43.
127. КорнеевЕ.Ю., Даутов Ф.Ф. Методические вопросы количественной оценки влияния загрязнений атмосферы на состояния здоровья детского населения // Гиг. и сан. – 1982. - №4, - с.56.
128. Ianuskova D. Pjlluted air of Bratislava and its Impact on some antropometric characteristics and acute respiratory diseases of children // Acta fac. rerum. natur. – Univer. Comen. Antropol. –1984. –85/87. –p. 32-33,35-46.
129. Абрамов М.С. Окружающая среда и физическая состояние населения // Ташкент, 1984. –с. 30.
130. Поляков Л.Е., Малинский Д.М. Метод комплексной вероятностной оценки состояния здоровья населения // Сов.Здровоохр. – 1971. - №3. –с.78.
131. Челиканов К.Н. Использование натурногоэкспеимента на белых крысах для оценки комбинированного действия атмосферных загрязнений // Охрана труда, внешней среды и профилактика заболеваемости на предприятиях целлюлознобумажной промышленности, Тез. докл. – Л., 1976. – с.154-155.
132. Долматова Н.П. Изменения кислородного режима печени под влиянием фенолов серосодержащих соединений // Вопросы водной токсикологии и сравнительной физиологии. – Ярославль, 1982. – с.74-77.
133. Буштуева К.А., Руководство по гигиене атмосферного воздуха. –М., 1976. –с.416.
134. Голубев И.Р., Глотова Р.П., Дубинская И.Д., Шаринский А.В. Применение направленного отбора контингентов для количественной оценки влияния факторов окружающей среды на здоровье населения // Гиг. и сан. – 1979. -№8. – с.79-80.
135. Голубев И.Р., Мамацашвили М.И., Кунцевич И.Б., Осипова Е.М. Методические вопросы изучения и оценки влияния на репродуктивную функцию женщин и процесс воспроизводства населения загрязнения окруж.среды // Гиг. и сан. –1982. - №4. –с.74-76.
136. Сидоренко Г.И., Можаев Е.А. Санитарное состояние окружающей среды и здоровье населения. –М., 1987.
137. Шандала М.Т., Звиняцковский Я.И. Экология человека : Основные проблемы. –М., 1988. –с.113-120.
138. Савченко Ю.И., Лобынцев К.С. Очерки физиологии и морфологии функциональной системы мать-плод – М., 1980.
139. Ianuskova D. Polluted air of Bratislava and its Impact on some antorometric char acteristics and acute respiratory diseases of children // Acta fac. rer. Notur. – Univer. Comen. Antropol. – 1984. –85/87, -p. 32-33, 35-46.
140. Татотченко В.К. Эпидемиология и этиология острых респираторных заболеваний // Педиатрия. - 1987. -№5. –с.62-63.
141. Hauspie R., Lauwers M., Sussanne C. Ytnet. Andenviron. Factors durinq Yrowth Period // E d.c. Sbssanne. - №4. –London. – 1984. –р. 221-233.
142. Веселов В.В. Влияние социально-биологических факторов на заболеваемость детей первых семи лет жизни // Сов.здравоохр. – 1986. №5. – с. 34-35.
143. Басмаджиев К., Балабаева Л., Никифоров П., Петров И. Клинико-лабораторные исследования для оценки специфического и неспецифического эффекта загрязнения атмосферного воздуха в одном районе черной металлургии // Гиг. и сан. – 1987. -№5. –с. 70-71.
144. Кошкина Е.А. О динамике состояния здоровья детей в первые семь лет жизни // Здравоохр. Рос.Фед. – 1975. - №4., - с.12-14.
145. Боллинг Э.В. Аллергия как проявления иммунодефицитных состояний // Врачебное дело – 1978. - №1. –с. 73-77.
146. Кайкова Л.В., Брезгин В.Д. Формирование часто болеющего контингента детей // Сов.здравоохр. – 1989. -№3. –с. 28.
147. Какорина Е.П. Антропометрические и функциональные характеристики детей дошкольного возраста промышленного города // Гиг. и сан. – 1987. -№4 –с 85-87.
148. Тимонов А.М., Юшко Я.К. Клинико-гигиенические исследования состояния здоровья детей, проживающих в промышленных районах // Гиг. и сан. –1987. -№11. –с 32-34.
149. Супаташвили Г.Д. Карсанидзе Н.К., и др. Хром в пресных водах Грузии // Труды Тбилисск. универ-та. 1973. – А. 6-7(149-150). – с.169-172.
150. Химические элементы в речном стоке и формы их поступления в море (на примере Черноморского бассейна) // Геохимия осадочных пород и руд. – М. Наука, 1975. –с.85-113.
151. Granston R.E., Myrray I.W. Chromikt species in the Columbik river and estuary // Limnol. аnd Occanoqr. –1980. – 25. №6. –р . 1104-1112.
152. Линник П.Н., Набиванец Б.И. Формы миграции металлов в пресных поверхностных возах. – Л. Гидрометеоиздат, 1986. –с.270.
153. Зенин А.А., Белоусова Н.В. Гидрохимический словарь. – Л. Гидрометеоиздат. – 1988. –с.240.
154. Мур. Дж.В., Раманурта С. Тяжелые металлы в природных водах: Контроль и оценка влияния. М. Мир,1987, -с.288.
155. Руководство по химическому анализу поверхностных вод суши /Под ред. д-ра хим.наук проф. А.Д.Семенова. –Л. Гидрометеоиздат, 1977. –с.541.
156. Богдановский Г.А. Химическая экология. М. :Изд-во МГУ, 1994. –с.237.
157. Ковда В.А. Биогеохимия почвенного покрова. М.:Наука, 1985. –с.263.
158. Важенина Е.А. Влияние техногенных выбросов через атмосферу на агрохимические свойства дерновоподзолистых почв . Агрохимия, - 1983.- с.74-80.
159. Веденеев А.Л. Влияние длительного аэротехногенного загрязнения на физико-химические и биологические свойства бурой горно-лесной почвы. Дисс.канд. наук Новосиб. – 1983.
160. Маручина Н.М. Влияние тяжелых металлов на ферментативную активность почвы и развитие растений ячменя // Бюл.поч. ин-та им.В.В.Докучаева. –М. 1981. –Вып.27-с.27-30.
161. Глазовская М.А. Биогеохимическая организованность экологического пространства в природных и антропогенных ландшафтах как критерий их устойчивости // Изв.РАН. Сер.географ.1992. №5. –с.5-12.
162. Касимов Н.С. Геохимия степных и пустынных ландшафтов. М.: Издательство МГУ, 1988. –с.254.
163. Алексеенко В.А. Геохимия ландшафта и окружающая среда. М.: Наука, 1990. –с.142.
164. Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях. Л.: Агропромиздат, 1987. –с.142.
165. Перельман А.И. Геохимия ландшафта. М.Высшая школа, 1975, -с.342.
166. Перельман А.И. Взаимосвязь учения о биогеохимических провинциях и геохимии ландшафта // Тр.Биогеохим.лаб. АН СССР. Т.23. 1992. –с.154.
167. Беккер А.А., Агаев Т.Б. Охрана и контроль загрязнения природной среды. Л.: Гидрометеоиздат, 1989. –с287.
168. Глазовская М.А. Технобиогемы – исходные физико-географические объекты ландшафтно-геохимического прогноза //Вестник МГУ. Сер.географ. №6. 1972. –с. 30-36.
169. Никифорова Е.М., Смирнова Р.К. Техногенная миграция свинца в ландшафтах // Там же. 1976, №5. –с.59-64.
170. Виноградов А.П. Биогеохимические провинции и эндемии //ДАН СССР. 1938. Т.18.4-5. -с. 820.
171. Глазовская М.А. Геохимические основы и методики исследования природных ландшафтов. М.: Изд-во МГУ, 1964. –с 230.
172. Перельман А.И. Геохимия ландшафта. М.Высшая школа, 1975, -с.342.
173. Перельман А.И. Геохимия. М.: Высшая школа, 1989, -с.404.
174. Виноградов А.П. О генезисе биогеохимических провинций // Тр.Биогеохим.лаб. АН СССР. 1960. Т.11.
175. Глазовская М.А. Ландшафтно-геохимические системы и их устойчивость к техногенезу // Биогеохимические циклы в биосфере. М.: Наука, 1976. –с.99-118.
176. Башкин В.Н., Козлов М.Я., Евстафьева Е.В. Экспертномоделирующие системы для эколого-агрогеохимического районирования сельскохозяйственных территорий // Биологическая роль микроэлементов и их роль в сельском хозяйстве и медицине. Самарканд, 1990. –с. 10-12.
177. Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе почва-растение. Новосибирск.: Наука, 1991, -с.45.
178. Dumonted et al., Limited donward miqration of pollutant metals (Cu, Ln, Ni and Pb) in acidis Virqinpeat soils near asmelter // Water, Air. And Soil Pollut, 1990. Vol. 49 №3-4. -р. 329-342.
179. Гайдаш Ю.К., Кораблева А.И., Овдиенко Л.А., Сыроватко В.А., Антоненко Т.М. Распределение тяжелых металлов в почвах лесных и агробиоценозов // Тяж.мет.в окруж.среде и охрана природы: Матер. 2 Всес.конф.Ч.1. 28-30 док. 1987, Москва. М., 1988. –с. 76-78.
180. Ивлев А.М. Биогеохимия. М.: Высшая школа, 1986. –с.127.
181. Обухов А.И., Лепнева О.М., и др. Тяжелые металлы в почвах и растениях больших городов // Тез. докл. 8 Всес. съезда почвовед. 14-18 авг. 1984, Новосибирск. – с. 164-170.
182. Adriano E.D.C. Bioqeochemisty of trace metals. London, Tokyo : Lewis Publischers, Boka Raton, Ann Arbor, 1992, -p. 513.
183. Борисочкина Т.И., Кайданова О.В. Эколого-геохимические исследования поведения тяжелых металлов в системе: атмосферные осадки – почва-растительность // Геохимия техногенеза: Тез.докл. 2 Всес. совещ. 1991, Минск. Минск, 1991. – с. 32-33.
184. Васильевская В.Д., Шибаев И.Н. Фракционный состав соединений металлов в почвах южнотаежного Заволжья // Почвоведение. 1991. №11. –с. 14-23.
185. Важенин Н.Г. Техногенез и экологические аспекты почвоведения // Расширенное воспроизводство плодородия почв в интенсивном земледелии. Науч.тр. Почвенного ин-та им В.В. Докучаева М., 1988. - –. 110-117.
186. Алексеева-Попова Н.В., Дроздова И.В. Особенности минерального состава растений и почв на ультраосновных породах Усть-Бельского горного массива (среднее течение реки Анадырь). І. Почвы // Ботан. Журн. Т.79. 1994. №7. –с. 75-84.
187. Серебреникова Л.Н., и др. Содержание и распределение тяжелых металлов в почвах техногенных ландшафтов // Погвоведение, 1982, №12. –с. 71-76.
188. Бабаева И.П., Левин С.В., Решетов И.С. Изменение численности микроорганизмов в почвах при загрязнении тяжелыми металлами // Тяжелые металлы в окружающей среде. М.: Изд-во МГУ, 1980. –с.93-94.
189. Бондарев Л.Т.Ландшафты, металлы и человек М.Мысль, 1976. - с. 153.
190. Ахундова А.Б. Тяжелые металлы в почвах зоны техногенных выбросов промышленного объекта г.Али-Байрамлы // Тез.докл. 8 Всес. съезда почвоведов. Кн. 2. Комис. 2-3. 14-18 авг. 1989, Новосибирск. Новосибирск, 1989. – с.159.
191. Davis B.E., White H.M. Trace elements in veqetables qrown on soils contaminated bu base metal mininq // I.Plant. Nutrition, 1989. Vol. 3.№1-4. –р. 387-396.
192. Fritz D., Pennypacher S.P. Attempts to use satellite to defect veqetative damaqe ahd alternation caused bu air and soil pollutants // Phytopathe loqy. 1975. Vol. 65. №10. –р. 1056-1060.
193. Morishita etal. Mercury contaminatior of soils rice plantana human nair in the vienitu of a merauru mine in Mie Prefectwre // Iapom. Soil Sci. and Plant Natrition. 1982. Vol. 28.№4. –р. 523.
194. Hintze B., Lux W. Schwer metallunter s uchunqen in Boden und Pflanzen in Sudosten Hamburqe // Landwirtschaftliche Forschund, 1982. S.-439. S. 457-470.
195. Дончева А.В., Калуцков В.Н. Прогнозирование изменения природы горно-металлургическим производством // Вестник МГУ. Сер.геог. 1976. №5. –с. 65-72.
196. Илькун Г.М., Мотрук В.В. Накопление и передвижение фтористых соединений в почвах // Растения и промышленная среда. Киев: Наукова думка, 1976. –с. 82-89.
197. Creszta. I., Braniewski S., Chranowska E Pozion metali ciezkich w qlebach i roslinach wokol huty cynku // Mat. III Kraj. Konf.Pulawy. Cr. 2. 198--, s. 15-17.
198. Tyler. G. Heavy metal pollution and siol enzymatie activity // Plant and Siol. 1974. Vol. 41. №2. –р. 303-311.
199. Grodziska Krystina, Kazmieczakova Roza. Heavy metal content the plants of Cracov parks // Bull. Arad, pol. Sci. Ser.Sci. Biol. –1977. –25. -№4ю –р. 227-234.
200. Ржаксинская М.В. Содержание металлов в таежной растительности вблизи населенного пункта // Геохимия техноген. Преобраз. Ландшафтов. –М., 1978. –с. 46-50.
201. Спахова А.С., Погорелова Р.Ф., Топалова Е.А. К вопросу о способности растений поглощать свинец из атмосферы // Газоустойчивость растений, -Новосибирск. –1980. –с. 117-178.
202. Школьник М.Я., Алексеева-Попова Н.Ф. Растения в экстремальных условиях минерального питания. Эколог.- физиолог. Исслед. – Наука, 1983. –с.177.
203. Ковалевский А.Л. О физиологических барьерах поглощения химических элементов растениями // Микроэлементы в биосфере и применения их в сельском хозяйстве и медицине Сибири и Дальнего Востока. –Улан-Удэ, -1971. –с. 134-144.
204. Ржаксинская М.В. Поглощения свинца растениями при разных видах загрязнения // Проблемы геохимии в геогр., химия и почвовед. –М. 1983. –с. 53-59.
205. Тарабрин В.П. Механизмы устойчивости растений к загрязнению среды тяжелыми металлами // Микроэлементы в обмене веществ и продуктивности растений. –Киев: Наукова думка. –1984. –с. 34-36.
206. Vetter M. Scher metable in der Nahrundskette – Belastungsgrensen jiir Pjlanzen // Zandwirt Forsch. –1983 /-Sonderh. №39. –р. 12-27.
207. Engmann F., Dassler ., Bortits S. Unter – suchungen uber rauchschaben an Landwin stchaftlichen Pflansen mit Hilfe Von Topterauchen // Ach. Pflanzenschutz. –1969 –BO 1.5. -№4. –р. 55-61.
208. Ужанян С.А. Содержание свинца в почвах окрестностей горнометаллургических предприятий // Бюл. Попов. ин-та им. В.В. Докучаева . –М. –1983. –635. –с. 46-48.
209. Cataldo D.A., Wildunq R.E. Soil and plant factors influensinq the accu mulation of heavy metals bu plants // Envirov. Health Perspect. –1978. –27. –h. 149-159.
210. Реми Т. Проффессиональные болезни. –М, 1973. –с.
211. Салли А.Т., Брендз Э.А. Хром. –М. 1971. –с. 18.
212. Вяйзенен Г.Н., Федотов А.А., Некрасов А.В. Ускорение выведения тяжелых металлов и радионуклидов из орг-ма с/х животных. –Новгород, 1996. –с. 132.
213. Vetter M. Scher metable in der Nahrundskette – Belastungsgrensen jiir Pjlanzen // Zandwirt Forsch. –1983/ -Sonderh. №39. –р. 12-27.
214. Chino Mitsko, Baba Akira. Theeffects of some environ mental factors on the partj-tionining of Zine and cadmium between roots and tops of rise plante // J.Plant Nutr. –1981. –3. -№1-4. –р. 203-214.
215. Grover S.K., Srivastava K.K., Singh V.S., Misra U.K. Effect of vitamin A on hepatic microsomal drug metabolising enzymes activity in rats exposed to acute hypoxia // Int Y. Vitam. Nutr. Res –1985. –N 4. –p. 391-393.
216. Mc Kenzic I.M. Ridavailabt ity of trace elements in foodstufss and beveraqes I I Chanqinq Metal Cycles and Human Haditch Rept. Dahlem Workshop Berlin March 20-25 1991 Berlin etal. 1991. –p. 187-198.
217. Трошин Г.В. Экологические аспекты и их связь с накоплением тяжелых металлов в молоке и сладко сливочном масле. Дис. к. с-х.н. /Всеросийский наусно-иссл. Институт коневодства/ 87-88с, - с.89-108.
218. Природа моделей и модели природы. Под ред. Д.М.Гвишиани, И.Б.Новика, С.А.Пегова. – Из-во, «Мысль», 1986. –с. 15-16.
219. Алешин И.А. Клинико-аллергические особенности течения заболевания желудка у жителей хромовой биохимической провинции // секреция пищеварительных желез в корме и паталогии. Андижан, 1988. –с.6.
220. Гуськов Г.В. Методические подходы к изучению влияния химических загрязнений воды нездоровье населения // Гигиенич.аспекты здоровья населения в усл-ях инт-го разв-ия нар. Хоз-ва. –М., 1982. –с.43-46.
221. Буштуева К.А., Случанко И.С. Методы и критерии оценки состояния здоровья населения в связи с загрязнением окруж. среды. –М.: Медицина, 1979.
222. Дощанова А.М. Состояние репродуктивной системы женщин, проживающих в хромовой биогеохимической провинции. Дис…д.м.н / Научно-иссл. Институт акушерства и гинекологии РАМН –защищена 1996. 01. 11. –с.30-31.
223. Варзина Н.В., Тюшнякова Н.В., Заслин Д.М., Люкс М. Динамика сенсибилизации к хрому у рабочих производства хромовых солей / Гигиена, физиология труда и проф. патологии рабочих металлургической пром-сти. –1984, -с.53-57.
224. Больбот В.И., Бигимбетова Ш.Ш., Туребаева Д.И., Сатыбаева А.Т. Клинико-иммунологические особенности вирусного гепатита А и острой дизентерии у больных сенсибилизоранных к шестивалентному хрому // Клинические и гигиенические аспекты влияния на организм хрома и других химических вещесть – Актюбинск, 1998. –с. 176-179.
225. Беляев Л.Н. Клиника проффессиональной интоксикации соед-ми хрома, пробное лечение и эксперту трудоспособности // Клиника, патогенез профессиональных заболеваний в черной и цветной металлургии. –Свердловск, 1974. –с. 51-59.
226. ////////
227. Потапов А.Д. Экология. Москва. Высшая школа. 2000. –с.397-400.
228. Горелов А.А. Экология. Москва. Высшая школа, 1998. –с. 87.
229. Сидоренко Г.И. Основные достижения и перспективы развития отечественной гигиенический науки // Гигиена и санитария. –1984. -№9. –с.4-8.
230. Сидоренко Г.И. Углубленное изучение здоровья населения и факторов, на него влияющих, важнейшее направление исследований в гигиене // Материалы пленума пробл. Кoмиссии «Научные основы гигиены окруж. среды» 2-4 июля 1986г. –Усть-Каменогорск, 1986, -с. 3-20.
231. Lee L.P. Effects of environmental metals on male reprouction // Beprod. And Dev. Zoxicity Metals, prosjoint Meet., Rochester. N.y., 24-27 Mau, 1982. –New york6 London, 1983, -253-278.
232. Clarkson I.W. Nordberq Y.Z., Saqer P.R. Reprodustive and developmental toxicity of metals // Scand.q. Work, Environ and Health. –1985, 11. -№3. –145-157.
233. Lerm V.H., Hanlon D.P. Metal-inductd conqtnital malformations // Reprod. And Dev. Ioxicity Metals. Proc. Qoint Meet., Rochester, n.y., 27-27 May, 1982, -New York, London, 1983. –p. 383-397.
234. Mattison D.R. Reproductive and deve lopmental toxicity of metals: female reproductive zyztem // Reprod. And Dev. Toxicyty Metals. Proc.qoint Meet., Rochester, N.Y., 24-27 May, 1982. –Ney York, London, 1983, -41-91.
235. Clarkson I.W. Metal toxicity in the central nervous system // Environ. Health Perspect. –1987. –75. –59-67.
236. Ueldmacher M., Mallinckorodt M. Bedentund der Schwer metalle in der Humantoxikoloqie //Zresenius Z, anmal. Chem, 1984, s17, №3-4: julich, qune 13-16, 1983, 427-432.
237. Weinhold K. Schwer metall belastund und Kanzeroqitat // Z. Qesamte Huq. Und Yren Z qeb. –1983, 29. -№7. 362-366.
238. Babich H, Devanas M.A., Stotzky Y. Review Ihe mediation of mutaqenicity and clasto qenicity of heavy metals byphysiocochemical factors // Environ, Res. –1985, 37. -№2 –253-286.
239. Dieter H.H., Metalle als moqliche chemishe karzionoqene // Schriftenr. Ver. Wasser.
240. Металлоаллергозы // Ж.Ж. Рапопорт, А.В. Рощип, В.Г.Веселов, В.М.Рубакович – Красноярск : Изд.во Краснояр. Ун-та, 1987.
241. Enteractiunea Pb-cd asupa uner parametri imunoloqici /D. Surcel, Z. Anca.S. Rimboin, al. Abraham // Zqiena, -1984, 33.№2. –97-102.
2. Войтович Л.И., Рафикова В.Г., Рзаева В.С. О действии хромовой интоксикации на редокс процессы тканей различных органов // Труды 7-й научной конф. Актюбинского мединститута. Алма-Ата, 1968. – с. 417-419.
3. Гордина С.Н. Морфологические изменения в печени белых мышей в условиях хронической хромовой интоксикации // Труды 3-й научной сессии (Актюбинский мединститут). Актюбинск, 1964. – с. 34-36.
4. Доценко В.А. Теоретическое положение в области профилактического гипосенсибилизирующего питания // Теоретические и практические аспекты изучения питания человека. – М., 1980. –т.1. – с.280 – 281.
5. Меркурьев Р.В., Бушинская Л.И. Совершенствование системы биохимических показателей оценки состояния предпатологии на основе некоторых механизмов развития мембраноповреждающего эффекта факторов окружающей среды (Обзор литературы) // Мед.рефер.журнал. – 1984, - раздел 7. – с.48-50.
6. Мухамбетова Л.Х., Коганова З.И., Сидоренко С.Г. Габдуллина М.Х. Исследование метаболизма биогенных аминов и активности ряда фермент – субстратных систем в ткани печени и коже при экспериментальном воздействии шестивалентного хрома // Гигиена и санитария. – 1987. - №8. – с. 23 – 25.
7. Нуфтиев И.Н. Изменение функционального состояния печени крыс в зависимости от введенной дозы бихромата калия // Гигиена труда и профзаболевания в хим.промышленности Казахстана. – Алма-Ата. – 1987. –с. 170-174.
8. Садыков А.Р., Садыкова Н.А., Уразаев Э.Т. О возможном механизма взаимодействия ионов хрома с биомолекулами и биомембранами // Гигиена труда и профзаболевания в хим. промышленности Казахстана. – Алма-Ата. 1987. –с. 151-156.
9. Смагулов А.С., Туребаев О.Н., Нуфтиев И.Н. Изучение материальной кумуляции перорально введенного шестивалентного радиоактивного изотопа С51 // Клиника, диагностика и лечение хромовой интоксикации и сенсибилизации. – Актюбинск. – 1981. –с. 97-99.
10. Шинкин Н.А., Болотнов В.П. и др. Модели в экологии (Учебное пособие) – Изд-во Томского университета. – 1992. – с. 20-21.
11. Лиепа И.Я. К математическому моделированию в экологии // Сб. научных трудов. – Рига. ЛГУ им.П.Стучки. – 1982.- с. 10-15.
12. Беляева Л.Н. Клиника хронической профессиональной интоксикации соед–ми хрома (Вопросы гигиены труда) профессиональной патологии и промышленной токсикологии. –Свердловск, 1958. -№2. – Т.3. –с. 19-25.
13. БеляеваЛ.Н. Клиника профессиональной интоксикации соединения хрома, пробное лечение и экспертиза трудоспособности // Клиника, патогенез профессиональных забол-ий в черной и цветной металлургии. – Свердловск, 1974. –с. 51-59.
14. Зислин Д.М., Тюшнякова Н.В., Лихачева Е.И. Клиника хронической профессиональной интоксикации хромом // Гигиена труда и профзабилов. – 1979. –л 7. –с. 26-30.
15. Зислин Д.М. К диагностике начальной стадии профессиональных хронических интоксикаций // Гигиена труда и проф.забол. –983.-№2. –с.17-21.
16. Конь И.Я. // Хром и его соединения / Пед ред. Н.Ф.Измерова –М, 1984. –43.
17. Блохин В.А. Патологические изменения в легких рабочих, развивавшиеся под влиянием хромсодержащих соединений // Профессиональные болезни пыглевой этиологии. – М., 197. – вып.4. – с. 54 – 62.
18. Буравлева Н.И. Профессиональная патология у рабочих в современных условиях приозводства хромистых ферросплавов // Гигиена труда и профпатол. в цветной и черной металлургии. – М., 1983. – с. 28 – 31.
19. Грушко Я.М. // Соединения хрома и профилактика отравлений ими – М., - с.1964 – 235.
20. Шахназаров А.И. Гистохимическое и морфологическое исследование печени при остром отравлении бихроматом натрия в эксперименте и лечении унитолом // Вопросы гигиены труда и проф.забол. – Актюбинск, 1974. – с. 164 – 169.
21. Клейнер А.М., Беляева Л.Н., Бушуева Е.А., Кузмичева А.И. К вопросу о снижении предельно – допустимой концентрации соединений шестивалентного хрома в воздухе рабочих помещений // Клиника, патогенез и профилактика проф. забол. хим.этиологии на предприятиях черной и цветной металлургии. – Свердловск, 1967. – часть1. – с.14 – 27.
22. Климахин Н.А., Немальцева Р.А. Некоторые итоги и ближайшие задачи изучения хрома в биосфере Актюбинской области // Влияние хрома и других хим.веществ на организм человека и животных. – Алма-Ата , 1979, - с. 56 – 58.
23. Розенберг М.С. Некоторые вопросы гигиены труда в цехе монохромата натрия на заводе по переработке хромовых руд // Вопросы гигиены труда и проф.забол. рабочих хим. Промышленности. – Актюбинск, 1974. – с.259 – 263.
24. Смагулов А.С., Туребаев О.Н., Нуфтиев И.Н. Изучение материальной кумуляции перорально введенного шестивалентного радиоактивного изотопа С51 // Клиника, диагностика и лечение хромовой интоксикации и сенсибилзации, - Актюбинск. – 1981. – с 97 – 99.
25. Hoshi S., Takehisa F. Effekt of dietarу fibers on vitamiv E and cholesterol levels in preqnant rats // I.Iaran. Sos. Nutr. Food Sci. – 1980. – Vol. 110. - №3. р. 513 – 521.
26. Грабовенко М.М., Джахангиров И.А., Мелкоян М.С. Влияние профессионально – производственных факторов на показатели профессиональной заболеваемости – рабочих Актюбинского завода хромовых соединений // Патогенез, клиника и лечение професс.забол. – Актюбинск, 1974. – с. 135-139.
27. Михеев И.И. Хром и его соединения // Вредные вещества в промышленности. – Л., Химия, 1977. – Т.З. – с. 486-494.
28. Geld macher M., Mallinchordt V. Toxikologie spurenmetalle // Nieren – and Hochdruckkrankh. – 1983, -№5. –S 159-163.
29. Бенко В. Гигиено – токсикологическая проблематика хрома // Журнал гигиены, эпидемиологии, микробиологии и иммунолоя. – 1985. – Т. 29. - №1. – с 39-50.
30. Новакова С.П. Изучение изолированного и комбинированного действия марганца и шестивалентного хрома // Гигиена и здравео назване. – 1978. – Т. 21. - №4. – с 365-372.
31. Попов В.В. Участие марганца и хрома в биологическом окислении // Биологическая роль микроэлементов и их применение в с/х и медицине . – Л., 1970, - с 148-149.
32. Стародубова А.Т. , Бондаренко В.М., Яглинский В.А. Влияние 1% раствора бихроиата калияна иммунологичесеую перестройку организма различных животных //Труды 5-научной сессии (Актюбинский мединститут). –Алма-Ата, 1969.- с.25-28.
33. Юрченко В.И., Рамова Е.Т., Мезенцева З.Г. К вопросу о состоянии воздушной среды и общей заболеваемости на заводе хром. соед-ий // Влияние хрома и др. веществ на организм человека и животных. – Актюбинск, 1979. – с 11-12.
34. Стародубова А.Т. Иммунологические реакции крыс при отравлении бихроматом калия через дыхательные пути // Влияние хрома и других химических веществ на организм человека и животных. -–Актюбинск, 1969. – с 38-40.
35. Будчанов И.А., Садыкова Н.А., Садыков А.Р. Некоторые показатели обмана липидов у крыс при остром отрявлении бихроматом калия // Вопросы гигиены труда и профзаболеваний рабочих химической промышленности. – Актюбинск, 1974. – с 47-51.
36. Вержиковская В.Г. Сравнительная характеристика действия марганца и шестивалентного хрома на уровень электролизов и белков сыворотки крови // Матер. Юбилейной научной конф. (Запорожский мединтитут). – Киев, 1967. – с 104-105.
37. Левина Э.Н. // Общая токсикология металлов. – Медицина, Лнинградское отделение, 1972. –с 142.
38. Рощин А.В., Орджонокидзе Э.К., Прилуцкая Л.Л. К вопросу о судьбе хрома в организме // Гигиена труда и профзабол. – 1982. - №9. – с 14-17.
39. Sandberg A.S., Hasselblad C., Hasselblad K., Hulten I. The effect of wheat bran on the absortion of minerals in the sucall intestine // Brit. I. Nutr. – 1982. – Vol .48. -№2. – P. 185-191.
40. Балезин С.Л., Конышева Л.К., Кацнельсон Б.А., Бозель В. Об особенностях моделирования токсикокинетики хрома и марганца // Гигиена и сан. – 1985. - №7. – с 50-53.
41. Доценко В.А. Гистологическая картина печени при сенсибилизации солями хрома // Регуляция морфогенеза и регенерации пищеварительных желез. – Л., 1974. – с 104.
42. Нуфтиев И.Н. Изучение токсикокенетики хрома и его влияния на функции некоторых органов и заболеваемость рабочих производства хромовых соединений: Автореф. дис… канд. мед.наук (с грифом «для служебного применения» - 000073). –Алма-Ата, 1985. –с 26.
43. Богатырев П.И., Суворов С.В., Чернышова В.И. Пороги сенсиблизирующего действия бихромата калия в условиях хронического эксперимента. // Вестник дерматол. и венерологии. – 1982. -№11 –с 21-24.
44. Доценко В.А. Особенности патогенетических механизмов действия повышенных количеств хрома // Эндемические болезни и микроэлементы. – Казань, 1977. – с 100-102.
45. Инербаева Г.С., Исабекова Р., Неменко Б.А. Морфологические изменения в легких крыс от воздействия пыли бихроматов аммония и натрия // Гигиена труда и проф. заболев. – 1974. -№6 – с 48-49.
46. Hutson D.N. Mechanisms of biotransformation // Foreidn comb. Metab. Mammals,- London, 1975, - Vol. 3. – P. 449-549.
47. Levander O.A. Selenium and chromium in human nutricion (A revion) // I.Amer. Pict. Ass. – 1975. – Vol. 66. -№4. – Р. 338-344.
48. Калпакова А.Ф. Морфологические и гистохимические изменения в почках, печени и селезенки при проникновении хрома через кожу в организм // Матер. республ. научн. конф. по итогам гигиенических исследований,- Уфа, 1966, -с 84-86.
49. Морозова В.В. О хромовой интоксикации в эксперименте // Здравоохранение Казахстана, - 1966, -№4 – с 16-17.
50. Уголев А.М. Теория адекваткого питания // Клиническая медицина. – 1986, -Т.64. – с 15-24.
51. Перелыгин В.М., Бейбетхан Д. Гигиеническая оценка хрома (обзор литературы) // Мед. Рефер. Журнал. 1986, - раздел 7. -№9. – с 42-45.
52. Смагулов А.С., Жаманкулов К.А., Султанов Т.А., Шайхимов Е.Ш. Некотор. показатели функционального производства //Клиника, диагностика и лечение хромовой интоксикации и сенсибилизации, - Актюбинск, 1981. – с 28-30.
53. Wiegand H.I/, Otfonwalder H., Bolt H.M. Disposition of a soluble chromate in the isolated perfused rat liver // Xenobiotika. – 1986. – Vol.16. -№9. –Р 839-844.
54. Белоусов А.А., Козырева А.Л. Судьба в организме хромата натрия, введенного в чистом виде и меченых им эритроцитов// Мед. радиол. – 1960. - №10. – с. 38-40.
55. Гончаров А.Т., Масенко В.П. Проницаемость физиологических барьеров для хрома и его баланс в организме при введении с водой или пищей // Вопросы питания. – 1978. - №1 –с 60-63.
56. Ковальчук Н.Д. О поведении в организме животных хрома при внутривенном введении // Мед. радиология. – 1968- - №11 – с 30-35.
57. Hara T., Taniqusi M. Abnormal NADPH cutochrome p-450 reductase in the liver microsomes of riboflavin – deficient rats //Biochem, Biophus, Res Commun. – 1982. – Vol. 104. –p. 394-400.
58. Гадаскина И.Д., Гадаскина Н.Д., Филов В.А. // Определение промышленных неорганических ядов в организме. – Л. Медицина, 1975. – с 44.
59. Способ диагностики хромовой интоксикации. Методические рекомендации: / Составители Смагулов А.С., Аристенко В.Г. – Актюбинск, 1981. – с 29.
60. Нуфтиев И.Н. О содержании хрома в крови, ногтях и волосах рабочих хромового производства в зависимости от стажа работы // Влияние хрома и других хим. веществ на организм человека и животных. – Актюбинск, 1979. – с. 154-159.
61. Гончаров А.Т. Роль хрома в питании. Автореф. дисс. доктара мед.наук. – М., 1981. – с 24.
62. Зислин Д.М. К диагностике начальной стадии профессиональных хронических интоксикаций // Гигиена труда и проф. забол. – 1983. - №2. –с 17-21.
63. Яглинский В.А. Нарушение защитно-барьерной функции пищеварительного тракта экспериментальных животных под влиянием бихромата калия // Клиника, патогенез и профилактика проф. забол. хим. этиологии на предприятиях черной и цветной металлургии. – Свердловск, 1967. – часть І. – с 114-119.
64. Qhow C.K. Nutritional influence on cellu lar antioxidant defense systems // Amer. I. Clin. Nutr. – 1979. – Vol.32. - №5. –р 1066-1081.
65. Mahbubanj A.K. Toxicity of chromium // Chem and Petrochem. I. – 1981.- Vol.12. №1. – р 13-15.
66. Melino Carmine. Rischio e tossicita dellinquinamento do cromo // Clin. Ter. – 1984. – Vol. 110. -№4.-р. 385-392.
67. Грушко Я.М. О профессиональных отравлениях и заболеваниях под влиянием хрома. Обзор литературы. // Советская медицина . –1963. -№9. –с. 125-130.
68. Сенников В.М., Наумова М.К., Стрельцова Г.В., Магомедов С.М. О применении некоторых холинометических средств для профилактики и лечения интоксикации солями хрома // Патогенез, клиника и лечение проф. забол. - –ктюбинск, 1977. –с 83-84.
69. Hajjar N.P., Hodqson E. The microsomal FAD – dependent monooxyqenose as an activatinq en zyme. Fonofon metabolism // Bid. React. Inter med. 2 proc. 2 nd Sut. Symp., Quildford, 14-17 Iuly, 1980. PT.b. –New Vork, London, 1982. –p. 1245-1253.
70. Vamayuchi S., Sano K., Shimojo N. Oh the bioloqical halm – time of hexavalent chromium in rats // Industr. Heth. – 1983. – Vol.21. -№1. –р 25-34.
71. Яглинский В.А., Шабанов А.М. О патогенезе хромовой интоксикации // Влияние хрома и других хим. веществ на организм человека и животных. – Алма-Ата, 1969. – с 45-48.
72. Грушко Я.М. Исследование баланса хрома в организме подопытных животных при экспериментальном их отравлении // Фармакол. И токсикол. – 1959. -№4. –Т.4.- с 48-53.
73. Смагулов К.З., Пан Н.Я. К особенностям течения вирусного гепатита у рабочих АЗХС // Влияние хрома и других хим. веществ на организм человека и животных, - Актюбинск, 1979. – с 110-111.
74. Рождественская Н.А. Эмбриотоксическое действие и прохождение плацентарного барьера свинцом и шестивалентным хромом // Гиоценические аспекты охраны окруж. среды. – М., 1978. –вып. 6. – с 154-155.
75. Клиника, диагностика, лечение и профилактика хранической профессиональной хромовой интоксикации: Метод. Рекомендации. /Составили Тюшнякова Н.В., Лихячева Е.И. – Свердловск, 1979. – с 22.
76. Наумова М.К. К действию шестивалентного хрома на некоторые функции тонкого кишечника // Труды 5-й научной сессии Актюбинского мединститута, - Актюбинск, 1966. – с 22-23.
77. Саркисян А.А., Симоварян П.С., Мамиканян А.А. Влияние хромовой интоксикации на обмен гликогена молочной пировиноградной кислот в печени и почках белых крыс // Матер. 46-й научной сессии /Ереванский мединститут. – Ереван, 1970. – с 184-185.
78. Юрченко В.И., Рамова Е.Г., Розенберг М.С. К вопросу о состоянии воздушной среды на заболеваемость населения города Актюбинска // Влияние хрома и других хим. веществ на организм человека и животных. – Актюбинск, 1979, - с 11-12.
79. Becker H.Q. Die Ballaststoffe in Qetreide – Ihre Role in der Ernahrund // Ernahrund. – 1986. –B.10 -№8. –S 539-546.
80. Меркурьев Р.В., Красовский Г.Н., Литвинов Н.Н. и др. Сравнительная характиристика изменения функционального состояния хрома и хлорпрена // Гигиена и санитария. – 1984. -№5. – с 10-11.
81. Чекунова М.П., Фролова А.Д. Современные представления о биологическом действии металлов // Гигиена и санитария. – 1986, -№12. – с. 18-21.
82. Млинский В.А., Шабанов А.М. К патоморфологии и гистохимии хромовой интоксикации в эксперименте // Известия АН Каз ССР, серия мед. наук, 1964. –вып.3. – с 70-80.
83. Варзина Н.В., Тюшнякова Н.В., Зислин Д.М. Иммунологическая реактивность рабочих хромового производства // Гигиена труда и проф. заболеваний. – 1983,-№5, - с. 53-55.
84. Войтович Л.И., Рафикова В.Г., Рзаева В.С. Одействии хромовой интоксикации на редокс процессы тканей различных органов // Труды 7-й научной конф. Актюб. Мединститута. – Алма-Ата, 1968. –с. 417-419.
85. Грибель С.И. Свободные аминокислоты сыворотки крови и мочи при остром отравлении бихроматом калия в эксперименте // Вопросы гигиены труда и проф. заболев. рабочих химической промышленности. – Актюбинск, 1974. – с 135-139.
86. Еремеева Э.А., Засорин Б.В., Борисова Е.Ф. Изучение иммунологической реактивности у рабочих завода хромовых соединений // Гигиена труда и проф. заболевания в хим. промышленности Казахстана, - Алма-Ата, 1987, - с 52-55.
87. Меркурьева Р.В., Красовский Г.Н., Бурмантова И.С. и др. Изменение ферментных систем различной локализации при воздействии некот. хим-х веществ // Гигиена и санитария. –1980. -№1. – с. 25-28.
88. Industrial and environmental xenobiotics Metabolism and pharmacokinetics of orqanic chrmicals and metals // Proc. Int. Conf. Pradue, 27-30 May, 1980. /G ut Svan e.a. Sprinqer – 1981. – Vol. 14. – p. 409.
89. Меркурьев Р.В., Кочанова З.И., Габдуллина М.Х. и др. Сравнительное исследование метаболических реакций при различных путях поступления шестивалентного хрома в организм экспериментальных жив-ых // Гигиена и санитария. –1982. -№8. – с. 75-76.
90. Меркурьев Р.В., Бушинская Л.И. Совершенствования системы биохимических показателей оценки состояния предпатологии на основе некоторых механизмов развития мембраноповреждающего эффекта факторов окружающей среды // Мед. рефер. журнал. – 1984. – раздел 7. – с. 48-50.
91. Мухамбетова Л.Х. Исследование метаболизма биогенных аминов и активности ряда фермент – субстратных систем в ткани печени и коже при экспериментальном воздействии шестивалентного хрома // Гигиена и санитария. – 1987. -№8. – с. 23-25.
92. Бигалиев А.Б. Генетические эффекты ионов металлов. – Алма-Ата, 1986. –с 136.
92. Зислин Д.М. К диагностике начальной стадии профессиональных хронических интоксикаций // Гигиена труда и проф. забол. –1983. -№2. – с.17-21.
93. Тутельян В.А., Хан А.В., Лашнева Н.В. Активность монооксигеназной системы и скорость перекисного окисления липидов в микросомах печени крыс при реиндукции полихлорированными дифенилами // Бюл. эксперимент. биологии и мед. – 1986. -№1 –с. 38-40.
94. Фелькер А.Я., Юрченко В.И., Миралиев И.К. и др. Санитарно – гигиенические условия труда и профессиональная заболеваемость дерматозом на Актюбинском заводе хромовых соединений // Влияние хрома и других хим. веществ на организмы человека и животных. – Актюбинск, 1979. –с 13-14.
95. Доценко В.А. Особенности патогенетических механизмов действия повышенных количеств хрома // Эндемические болезни и микроэлементы. – Казань, 1977. – с 100-102.
96. Lindberd Erik, Vesterberq Olof. Monitorinq exposure to chromic acid in chromeplatinq by measurinq chromium in urine // Scand, I. Work, Environ. And Healfh.-1983. – Vol.9.-№4. –р 333-340.
97. Melino Carmine. Rischio e tossicita dellinquinamento do cromo // Clin. Ter. –1984. – Vol. 110. -№4. –р. 385-392.
98. Бойченко Е.А. Соединения металлов в эволюции растений в биосфере // Изв. Ан СССР. Сер. биол. 1976. №3 – с. 378-385.
99. Ильин В.Б. Элементарный химический состав растений. Новосибирск: Наука, 1985. – с.129.
100. Виноградов А.П. Основные закономерности в распределении микроэлементов между растениями и средой // Микроэлементы в жизни растений и животных. М. Наука. 1985. – с.7-20.
101. Кабата-Пендиас А., Пендиас Х. Микроэлементы в почвах и растениях. М. Мир, 1989. – с.439.
102. Добровольский В.В. География микроэлементов. Глобальное рассеяние. М. Мысль, 1983. –с.272.
103. Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе почва-растения. Новосибирск, Наука, 1991. – с.151.
104. Абуталыбов М.Т. Значение микроэлементов в растениеводстве. Баку. Кн. из-во, 1961. - с.252.
105. Алексеева-Попова Н.В., Дроздова И.В., Сазыкина Н.А. Геохимическая экология растений на известняках Юго-Восточной Чукотки // Микроэлементы в биол. и их применение в с.х. и мед. Тез. докл. 11 Всес. конф. 1990, Самарканд . Самарканд , 1990. - .5-6.
106. Большаков В.А., Гальпер Н.Я., Клименко Г.А., Лычкина Т.И. Загрязнение почв и растительности тяжелыми металлами. М. Гидрометеоиздат, 1978. – с. 49.
107. Важенин Н.Г. Диагностика плодородия почв, подверженных техногенному загрязнению //Бюлл. поч. ин-та ВАСХНИЛ. 1987. №40. – с.40.
108. Варшал Г.М., Велюханов Т.К., Кощеева И.Я., Буачидзе Н.С., Харьков Н.Е., Жуков С.Р., Корсакова Н.В., Кригман Л.В., Бударина Н.В. // Изв. Тимирязев. с.х. акад. 1992. №3. – с. 157-170.
109. Берзиня А.Я. Загрязнение металлами растений в придорожных зонах автомагистралей // Загрязнение природной среды выбросами автотранспорта. Рига. Зинатне, 1980. - с. 28-45.
110. Инсарова И.Д. Влияние тяжелых металлов на лишайники // Проблемы экологического мониторинга и моделирования экосистем. Т.7. 1983. – с. 101-113.
111. Жемкова Л.Н., Бирюкова З.В., Терехова Т.С., Фоминых В.Л., Шабалова В.И. Содержание тяжелых металлов в органах растений // Пробл. использования, воспр-ва и охраны лесн. ресурсов. Матер. Респ. науч.-практ. конф. Кн. 2, Июнь 1989, Йошкар-Ола. Йошкар-Ола, 1989. - с.135-136.
112. Ермаков И.В. Содержание тяжелых металлов в почвах, листьях и побегах в посадках березы в городе и в лесу //Лесовед. и лес.хоз-во.Минск.№21.1986.С.107-110.
113. Берлянд М.Е. Современные проблемы атмосферной деффузии и загрязнения атмосферы. Л. Гидрометеоиздат, 1975. – с 448.
114. Детри Ж. Атмосфера должна быть чистой. М. «Прогресс», 1968, - с 379.
115. Загрязнение приземного слоя атмосферы при температурных инверсиях. Под.ред. А.И.Бурназяна. Изд-во «Медицина». Москва. – 1969. –с 3336-37.
116. Климатические характеристики условий распространения примесей в атмосфере. Справочное пособие, Л., Гидрометеоиздат, 1983г. – с. 24-30.
117. Шандала М.Т., Звиняцковский Я.И., Вайнруб Е.М. с соавт. Заболеваемость, физическое развитие и функциональное состояние организма при различном характере и степени загрязнения окружающей среды // Гиг. и сан. – 1988. -№4. – с. 26-28.
118. Bearchaump R.O. et al. A eritical reviem of the literature en hy drodem sulphide toxicity. - CRC crite // RCU. Toxicol. – 1984. – Vol. B, №1. –р. 25-27.
119. Буштуева К.А., Парцер Д.П., Беккер А.А., Ревиг В.А. Оценка загрязнения атмосферного воздуха // Гиг. и сан. –1985. -№1. –с 4-6.
120. Буштуева К.А., Случанко И.С. Методы и критерии оценки состояния здоровья в связи с загрязнением окружающей среды. – М., 1979.
121. Сидоренко Г.И., Мухамбетов М.Х., Меркурьева Р.В. Изучение и оценка состояния здоровья различных контингентов населения при воздействии факторов окружающей среды // Гиг.и сан. –1989. -№5. - с. 14-16.
122. Крыштаб А.М. О пневмокониотическом и общетоксическом влиянии пыли хрома и его тугоплавких соединений // Врачебное дело. –1971. -№4. –с. 133-136.
123. Гичева Т.А., Борян Я.В. Состояние микробной аутофлоры кожи часто и редко болеющих детей, проживающих в районах с разным уровнем загрязнения атмосферного воздуха //Гиг.и сан. – 1987. -№8. – с.79-80.
124. Воробьева А.И., Волкотруб Л.П., Падерова В.П., Кинжибалов Г.Ф. Гигиеническая оценка атмосферных загрязнений на здоровье населения промышленного города // Гиг. и сан. – 1990. -№1. – с.15-16.
125. Дубинская И.Д. Влияние состояния атмосферного воздуха на здоровье детей // Вест. Ален.СССР. – 1981. -№1 – с.45-50.
126. Дудерев А.Я., Бухарин Е.А. Атмосферное загрязнение и его влияние на здоровье человека /на примере Ленинградского региона // Научно технический прогресс и здоровья населения / Тез.докл.-Красноярск, 1980. – с42-43.
127. КорнеевЕ.Ю., Даутов Ф.Ф. Методические вопросы количественной оценки влияния загрязнений атмосферы на состояния здоровья детского населения // Гиг. и сан. – 1982. - №4, - с.56.
128. Ianuskova D. Pjlluted air of Bratislava and its Impact on some antropometric characteristics and acute respiratory diseases of children // Acta fac. rerum. natur. – Univer. Comen. Antropol. –1984. –85/87. –p. 32-33,35-46.
129. Абрамов М.С. Окружающая среда и физическая состояние населения // Ташкент, 1984. –с. 30.
130. Поляков Л.Е., Малинский Д.М. Метод комплексной вероятностной оценки состояния здоровья населения // Сов.Здровоохр. – 1971. - №3. –с.78.
131. Челиканов К.Н. Использование натурногоэкспеимента на белых крысах для оценки комбинированного действия атмосферных загрязнений // Охрана труда, внешней среды и профилактика заболеваемости на предприятиях целлюлознобумажной промышленности, Тез. докл. – Л., 1976. – с.154-155.
132. Долматова Н.П. Изменения кислородного режима печени под влиянием фенолов серосодержащих соединений // Вопросы водной токсикологии и сравнительной физиологии. – Ярославль, 1982. – с.74-77.
133. Буштуева К.А., Руководство по гигиене атмосферного воздуха. –М., 1976. –с.416.
134. Голубев И.Р., Глотова Р.П., Дубинская И.Д., Шаринский А.В. Применение направленного отбора контингентов для количественной оценки влияния факторов окружающей среды на здоровье населения // Гиг. и сан. – 1979. -№8. – с.79-80.
135. Голубев И.Р., Мамацашвили М.И., Кунцевич И.Б., Осипова Е.М. Методические вопросы изучения и оценки влияния на репродуктивную функцию женщин и процесс воспроизводства населения загрязнения окруж.среды // Гиг. и сан. –1982. - №4. –с.74-76.
136. Сидоренко Г.И., Можаев Е.А. Санитарное состояние окружающей среды и здоровье населения. –М., 1987.
137. Шандала М.Т., Звиняцковский Я.И. Экология человека : Основные проблемы. –М., 1988. –с.113-120.
138. Савченко Ю.И., Лобынцев К.С. Очерки физиологии и морфологии функциональной системы мать-плод – М., 1980.
139. Ianuskova D. Polluted air of Bratislava and its Impact on some antorometric char acteristics and acute respiratory diseases of children // Acta fac. rer. Notur. – Univer. Comen. Antropol. – 1984. –85/87, -p. 32-33, 35-46.
140. Татотченко В.К. Эпидемиология и этиология острых респираторных заболеваний // Педиатрия. - 1987. -№5. –с.62-63.
141. Hauspie R., Lauwers M., Sussanne C. Ytnet. Andenviron. Factors durinq Yrowth Period // E d.c. Sbssanne. - №4. –London. – 1984. –р. 221-233.
142. Веселов В.В. Влияние социально-биологических факторов на заболеваемость детей первых семи лет жизни // Сов.здравоохр. – 1986. №5. – с. 34-35.
143. Басмаджиев К., Балабаева Л., Никифоров П., Петров И. Клинико-лабораторные исследования для оценки специфического и неспецифического эффекта загрязнения атмосферного воздуха в одном районе черной металлургии // Гиг. и сан. – 1987. -№5. –с. 70-71.
144. Кошкина Е.А. О динамике состояния здоровья детей в первые семь лет жизни // Здравоохр. Рос.Фед. – 1975. - №4., - с.12-14.
145. Боллинг Э.В. Аллергия как проявления иммунодефицитных состояний // Врачебное дело – 1978. - №1. –с. 73-77.
146. Кайкова Л.В., Брезгин В.Д. Формирование часто болеющего контингента детей // Сов.здравоохр. – 1989. -№3. –с. 28.
147. Какорина Е.П. Антропометрические и функциональные характеристики детей дошкольного возраста промышленного города // Гиг. и сан. – 1987. -№4 –с 85-87.
148. Тимонов А.М., Юшко Я.К. Клинико-гигиенические исследования состояния здоровья детей, проживающих в промышленных районах // Гиг. и сан. –1987. -№11. –с 32-34.
149. Супаташвили Г.Д. Карсанидзе Н.К., и др. Хром в пресных водах Грузии // Труды Тбилисск. универ-та. 1973. – А. 6-7(149-150). – с.169-172.
150. Химические элементы в речном стоке и формы их поступления в море (на примере Черноморского бассейна) // Геохимия осадочных пород и руд. – М. Наука, 1975. –с.85-113.
151. Granston R.E., Myrray I.W. Chromikt species in the Columbik river and estuary // Limnol. аnd Occanoqr. –1980. – 25. №6. –р . 1104-1112.
152. Линник П.Н., Набиванец Б.И. Формы миграции металлов в пресных поверхностных возах. – Л. Гидрометеоиздат, 1986. –с.270.
153. Зенин А.А., Белоусова Н.В. Гидрохимический словарь. – Л. Гидрометеоиздат. – 1988. –с.240.
154. Мур. Дж.В., Раманурта С. Тяжелые металлы в природных водах: Контроль и оценка влияния. М. Мир,1987, -с.288.
155. Руководство по химическому анализу поверхностных вод суши /Под ред. д-ра хим.наук проф. А.Д.Семенова. –Л. Гидрометеоиздат, 1977. –с.541.
156. Богдановский Г.А. Химическая экология. М. :Изд-во МГУ, 1994. –с.237.
157. Ковда В.А. Биогеохимия почвенного покрова. М.:Наука, 1985. –с.263.
158. Важенина Е.А. Влияние техногенных выбросов через атмосферу на агрохимические свойства дерновоподзолистых почв . Агрохимия, - 1983.- с.74-80.
159. Веденеев А.Л. Влияние длительного аэротехногенного загрязнения на физико-химические и биологические свойства бурой горно-лесной почвы. Дисс.канд. наук Новосиб. – 1983.
160. Маручина Н.М. Влияние тяжелых металлов на ферментативную активность почвы и развитие растений ячменя // Бюл.поч. ин-та им.В.В.Докучаева. –М. 1981. –Вып.27-с.27-30.
161. Глазовская М.А. Биогеохимическая организованность экологического пространства в природных и антропогенных ландшафтах как критерий их устойчивости // Изв.РАН. Сер.географ.1992. №5. –с.5-12.
162. Касимов Н.С. Геохимия степных и пустынных ландшафтов. М.: Издательство МГУ, 1988. –с.254.
163. Алексеенко В.А. Геохимия ландшафта и окружающая среда. М.: Наука, 1990. –с.142.
164. Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях. Л.: Агропромиздат, 1987. –с.142.
165. Перельман А.И. Геохимия ландшафта. М.Высшая школа, 1975, -с.342.
166. Перельман А.И. Взаимосвязь учения о биогеохимических провинциях и геохимии ландшафта // Тр.Биогеохим.лаб. АН СССР. Т.23. 1992. –с.154.
167. Беккер А.А., Агаев Т.Б. Охрана и контроль загрязнения природной среды. Л.: Гидрометеоиздат, 1989. –с287.
168. Глазовская М.А. Технобиогемы – исходные физико-географические объекты ландшафтно-геохимического прогноза //Вестник МГУ. Сер.географ. №6. 1972. –с. 30-36.
169. Никифорова Е.М., Смирнова Р.К. Техногенная миграция свинца в ландшафтах // Там же. 1976, №5. –с.59-64.
170. Виноградов А.П. Биогеохимические провинции и эндемии //ДАН СССР. 1938. Т.18.4-5. -с. 820.
171. Глазовская М.А. Геохимические основы и методики исследования природных ландшафтов. М.: Изд-во МГУ, 1964. –с 230.
172. Перельман А.И. Геохимия ландшафта. М.Высшая школа, 1975, -с.342.
173. Перельман А.И. Геохимия. М.: Высшая школа, 1989, -с.404.
174. Виноградов А.П. О генезисе биогеохимических провинций // Тр.Биогеохим.лаб. АН СССР. 1960. Т.11.
175. Глазовская М.А. Ландшафтно-геохимические системы и их устойчивость к техногенезу // Биогеохимические циклы в биосфере. М.: Наука, 1976. –с.99-118.
176. Башкин В.Н., Козлов М.Я., Евстафьева Е.В. Экспертномоделирующие системы для эколого-агрогеохимического районирования сельскохозяйственных территорий // Биологическая роль микроэлементов и их роль в сельском хозяйстве и медицине. Самарканд, 1990. –с. 10-12.
177. Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе почва-растение. Новосибирск.: Наука, 1991, -с.45.
178. Dumonted et al., Limited donward miqration of pollutant metals (Cu, Ln, Ni and Pb) in acidis Virqinpeat soils near asmelter // Water, Air. And Soil Pollut, 1990. Vol. 49 №3-4. -р. 329-342.
179. Гайдаш Ю.К., Кораблева А.И., Овдиенко Л.А., Сыроватко В.А., Антоненко Т.М. Распределение тяжелых металлов в почвах лесных и агробиоценозов // Тяж.мет.в окруж.среде и охрана природы: Матер. 2 Всес.конф.Ч.1. 28-30 док. 1987, Москва. М., 1988. –с. 76-78.
180. Ивлев А.М. Биогеохимия. М.: Высшая школа, 1986. –с.127.
181. Обухов А.И., Лепнева О.М., и др. Тяжелые металлы в почвах и растениях больших городов // Тез. докл. 8 Всес. съезда почвовед. 14-18 авг. 1984, Новосибирск. – с. 164-170.
182. Adriano E.D.C. Bioqeochemisty of trace metals. London, Tokyo : Lewis Publischers, Boka Raton, Ann Arbor, 1992, -p. 513.
183. Борисочкина Т.И., Кайданова О.В. Эколого-геохимические исследования поведения тяжелых металлов в системе: атмосферные осадки – почва-растительность // Геохимия техногенеза: Тез.докл. 2 Всес. совещ. 1991, Минск. Минск, 1991. – с. 32-33.
184. Васильевская В.Д., Шибаев И.Н. Фракционный состав соединений металлов в почвах южнотаежного Заволжья // Почвоведение. 1991. №11. –с. 14-23.
185. Важенин Н.Г. Техногенез и экологические аспекты почвоведения // Расширенное воспроизводство плодородия почв в интенсивном земледелии. Науч.тр. Почвенного ин-та им В.В. Докучаева М., 1988. - –. 110-117.
186. Алексеева-Попова Н.В., Дроздова И.В. Особенности минерального состава растений и почв на ультраосновных породах Усть-Бельского горного массива (среднее течение реки Анадырь). І. Почвы // Ботан. Журн. Т.79. 1994. №7. –с. 75-84.
187. Серебреникова Л.Н., и др. Содержание и распределение тяжелых металлов в почвах техногенных ландшафтов // Погвоведение, 1982, №12. –с. 71-76.
188. Бабаева И.П., Левин С.В., Решетов И.С. Изменение численности микроорганизмов в почвах при загрязнении тяжелыми металлами // Тяжелые металлы в окружающей среде. М.: Изд-во МГУ, 1980. –с.93-94.
189. Бондарев Л.Т.Ландшафты, металлы и человек М.Мысль, 1976. - с. 153.
190. Ахундова А.Б. Тяжелые металлы в почвах зоны техногенных выбросов промышленного объекта г.Али-Байрамлы // Тез.докл. 8 Всес. съезда почвоведов. Кн. 2. Комис. 2-3. 14-18 авг. 1989, Новосибирск. Новосибирск, 1989. – с.159.
191. Davis B.E., White H.M. Trace elements in veqetables qrown on soils contaminated bu base metal mininq // I.Plant. Nutrition, 1989. Vol. 3.№1-4. –р. 387-396.
192. Fritz D., Pennypacher S.P. Attempts to use satellite to defect veqetative damaqe ahd alternation caused bu air and soil pollutants // Phytopathe loqy. 1975. Vol. 65. №10. –р. 1056-1060.
193. Morishita etal. Mercury contaminatior of soils rice plantana human nair in the vienitu of a merauru mine in Mie Prefectwre // Iapom. Soil Sci. and Plant Natrition. 1982. Vol. 28.№4. –р. 523.
194. Hintze B., Lux W. Schwer metallunter s uchunqen in Boden und Pflanzen in Sudosten Hamburqe // Landwirtschaftliche Forschund, 1982. S.-439. S. 457-470.
195. Дончева А.В., Калуцков В.Н. Прогнозирование изменения природы горно-металлургическим производством // Вестник МГУ. Сер.геог. 1976. №5. –с. 65-72.
196. Илькун Г.М., Мотрук В.В. Накопление и передвижение фтористых соединений в почвах // Растения и промышленная среда. Киев: Наукова думка, 1976. –с. 82-89.
197. Creszta. I., Braniewski S., Chranowska E Pozion metali ciezkich w qlebach i roslinach wokol huty cynku // Mat. III Kraj. Konf.Pulawy. Cr. 2. 198--, s. 15-17.
198. Tyler. G. Heavy metal pollution and siol enzymatie activity // Plant and Siol. 1974. Vol. 41. №2. –р. 303-311.
199. Grodziska Krystina, Kazmieczakova Roza. Heavy metal content the plants of Cracov parks // Bull. Arad, pol. Sci. Ser.Sci. Biol. –1977. –25. -№4ю –р. 227-234.
200. Ржаксинская М.В. Содержание металлов в таежной растительности вблизи населенного пункта // Геохимия техноген. Преобраз. Ландшафтов. –М., 1978. –с. 46-50.
201. Спахова А.С., Погорелова Р.Ф., Топалова Е.А. К вопросу о способности растений поглощать свинец из атмосферы // Газоустойчивость растений, -Новосибирск. –1980. –с. 117-178.
202. Школьник М.Я., Алексеева-Попова Н.Ф. Растения в экстремальных условиях минерального питания. Эколог.- физиолог. Исслед. – Наука, 1983. –с.177.
203. Ковалевский А.Л. О физиологических барьерах поглощения химических элементов растениями // Микроэлементы в биосфере и применения их в сельском хозяйстве и медицине Сибири и Дальнего Востока. –Улан-Удэ, -1971. –с. 134-144.
204. Ржаксинская М.В. Поглощения свинца растениями при разных видах загрязнения // Проблемы геохимии в геогр., химия и почвовед. –М. 1983. –с. 53-59.
205. Тарабрин В.П. Механизмы устойчивости растений к загрязнению среды тяжелыми металлами // Микроэлементы в обмене веществ и продуктивности растений. –Киев: Наукова думка. –1984. –с. 34-36.
206. Vetter M. Scher metable in der Nahrundskette – Belastungsgrensen jiir Pjlanzen // Zandwirt Forsch. –1983 /-Sonderh. №39. –р. 12-27.
207. Engmann F., Dassler ., Bortits S. Unter – suchungen uber rauchschaben an Landwin stchaftlichen Pflansen mit Hilfe Von Topterauchen // Ach. Pflanzenschutz. –1969 –BO 1.5. -№4. –р. 55-61.
208. Ужанян С.А. Содержание свинца в почвах окрестностей горнометаллургических предприятий // Бюл. Попов. ин-та им. В.В. Докучаева . –М. –1983. –635. –с. 46-48.
209. Cataldo D.A., Wildunq R.E. Soil and plant factors influensinq the accu mulation of heavy metals bu plants // Envirov. Health Perspect. –1978. –27. –h. 149-159.
210. Реми Т. Проффессиональные болезни. –М, 1973. –с.
211. Салли А.Т., Брендз Э.А. Хром. –М. 1971. –с. 18.
212. Вяйзенен Г.Н., Федотов А.А., Некрасов А.В. Ускорение выведения тяжелых металлов и радионуклидов из орг-ма с/х животных. –Новгород, 1996. –с. 132.
213. Vetter M. Scher metable in der Nahrundskette – Belastungsgrensen jiir Pjlanzen // Zandwirt Forsch. –1983/ -Sonderh. №39. –р. 12-27.
214. Chino Mitsko, Baba Akira. Theeffects of some environ mental factors on the partj-tionining of Zine and cadmium between roots and tops of rise plante // J.Plant Nutr. –1981. –3. -№1-4. –р. 203-214.
215. Grover S.K., Srivastava K.K., Singh V.S., Misra U.K. Effect of vitamin A on hepatic microsomal drug metabolising enzymes activity in rats exposed to acute hypoxia // Int Y. Vitam. Nutr. Res –1985. –N 4. –p. 391-393.
216. Mc Kenzic I.M. Ridavailabt ity of trace elements in foodstufss and beveraqes I I Chanqinq Metal Cycles and Human Haditch Rept. Dahlem Workshop Berlin March 20-25 1991 Berlin etal. 1991. –p. 187-198.
217. Трошин Г.В. Экологические аспекты и их связь с накоплением тяжелых металлов в молоке и сладко сливочном масле. Дис. к. с-х.н. /Всеросийский наусно-иссл. Институт коневодства/ 87-88с, - с.89-108.
218. Природа моделей и модели природы. Под ред. Д.М.Гвишиани, И.Б.Новика, С.А.Пегова. – Из-во, «Мысль», 1986. –с. 15-16.
219. Алешин И.А. Клинико-аллергические особенности течения заболевания желудка у жителей хромовой биохимической провинции // секреция пищеварительных желез в корме и паталогии. Андижан, 1988. –с.6.
220. Гуськов Г.В. Методические подходы к изучению влияния химических загрязнений воды нездоровье населения // Гигиенич.аспекты здоровья населения в усл-ях инт-го разв-ия нар. Хоз-ва. –М., 1982. –с.43-46.
221. Буштуева К.А., Случанко И.С. Методы и критерии оценки состояния здоровья населения в связи с загрязнением окруж. среды. –М.: Медицина, 1979.
222. Дощанова А.М. Состояние репродуктивной системы женщин, проживающих в хромовой биогеохимической провинции. Дис…д.м.н / Научно-иссл. Институт акушерства и гинекологии РАМН –защищена 1996. 01. 11. –с.30-31.
223. Варзина Н.В., Тюшнякова Н.В., Заслин Д.М., Люкс М. Динамика сенсибилизации к хрому у рабочих производства хромовых солей / Гигиена, физиология труда и проф. патологии рабочих металлургической пром-сти. –1984, -с.53-57.
224. Больбот В.И., Бигимбетова Ш.Ш., Туребаева Д.И., Сатыбаева А.Т. Клинико-иммунологические особенности вирусного гепатита А и острой дизентерии у больных сенсибилизоранных к шестивалентному хрому // Клинические и гигиенические аспекты влияния на организм хрома и других химических вещесть – Актюбинск, 1998. –с. 176-179.
225. Беляев Л.Н. Клиника проффессиональной интоксикации соед-ми хрома, пробное лечение и эксперту трудоспособности // Клиника, патогенез профессиональных заболеваний в черной и цветной металлургии. –Свердловск, 1974. –с. 51-59.
226. ////////
227. Потапов А.Д. Экология. Москва. Высшая школа. 2000. –с.397-400.
228. Горелов А.А. Экология. Москва. Высшая школа, 1998. –с. 87.
229. Сидоренко Г.И. Основные достижения и перспективы развития отечественной гигиенический науки // Гигиена и санитария. –1984. -№9. –с.4-8.
230. Сидоренко Г.И. Углубленное изучение здоровья населения и факторов, на него влияющих, важнейшее направление исследований в гигиене // Материалы пленума пробл. Кoмиссии «Научные основы гигиены окруж. среды» 2-4 июля 1986г. –Усть-Каменогорск, 1986, -с. 3-20.
231. Lee L.P. Effects of environmental metals on male reprouction // Beprod. And Dev. Zoxicity Metals, prosjoint Meet., Rochester. N.y., 24-27 Mau, 1982. –New york6 London, 1983, -253-278.
232. Clarkson I.W. Nordberq Y.Z., Saqer P.R. Reprodustive and developmental toxicity of metals // Scand.q. Work, Environ and Health. –1985, 11. -№3. –145-157.
233. Lerm V.H., Hanlon D.P. Metal-inductd conqtnital malformations // Reprod. And Dev. Ioxicity Metals. Proc. Qoint Meet., Rochester, n.y., 27-27 May, 1982, -New York, London, 1983. –p. 383-397.
234. Mattison D.R. Reproductive and deve lopmental toxicity of metals: female reproductive zyztem // Reprod. And Dev. Toxicyty Metals. Proc.qoint Meet., Rochester, N.Y., 24-27 May, 1982. –Ney York, London, 1983, -41-91.
235. Clarkson I.W. Metal toxicity in the central nervous system // Environ. Health Perspect. –1987. –75. –59-67.
236. Ueldmacher M., Mallinckorodt M. Bedentund der Schwer metalle in der Humantoxikoloqie //Zresenius Z, anmal. Chem, 1984, s17, №3-4: julich, qune 13-16, 1983, 427-432.
237. Weinhold K. Schwer metall belastund und Kanzeroqitat // Z. Qesamte Huq. Und Yren Z qeb. –1983, 29. -№7. 362-366.
238. Babich H, Devanas M.A., Stotzky Y. Review Ihe mediation of mutaqenicity and clasto qenicity of heavy metals byphysiocochemical factors // Environ, Res. –1985, 37. -№2 –253-286.
239. Dieter H.H., Metalle als moqliche chemishe karzionoqene // Schriftenr. Ver. Wasser.
240. Металлоаллергозы // Ж.Ж. Рапопорт, А.В. Рощип, В.Г.Веселов, В.М.Рубакович – Красноярск : Изд.во Краснояр. Ун-та, 1987.
241. Enteractiunea Pb-cd asupa uner parametri imunoloqici /D. Surcel, Z. Anca.S. Rimboin, al. Abraham // Zqiena, -1984, 33.№2. –97-102.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР, СИМВОЛДАР,
БІРЛІКТЕР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико-
химиялық қасиеттері
1.2 Хромның өсімдіктерге, жануарларға және адамға
әсер етуін экологиялық бағалау
МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико-географиялық және климаттық
сипаттамасы
2.2 Қала ауасының ластану деңгейін анықтайтын метеорологиялық
мәліметтер
2.3 Өнеркәсіп орындарының орналасу аудандары мен өндірістік
қызметіне сипаттама
2.4 Хромның адам, жануарлар және өсімдіктер ағзасында
жинақталуының динамикасы
2.5 Хромның Ақтөбе қаласының ауа, су бассейніндегі
концентрациясы және оның топырақ пен қар қабатында жинақталуы
ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1Экологиялық процестерді модельдеуде математикалық әдістерді
қолдану
3.2 Ақтөбе қаласы халқының 1989 – 1998 жылдар аралығында ауру
құрамы мен динамикасы
3.3 Математикалық модельдеуді негізге ала отырып Ақтөбе
облысының экологиялық жағдайын болжау
НӘТИЖЕЛЕР
ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
КІРІСПЕ
Проблеманың өзектілігі
Қазақстан Республикасының территориясында тиімсіз шаруашылық қызметінің
нәтижесінде антропогенді әсер етулер арқылы бірқатар экологиялық қолайсыз
тарихи региондар қалыптасты. Бұл жерлердің тұрғындары қоршаған табиғи
ортаның өзгеріске ұшыраған жағдайында өмір сүріп жатыр. Осындай экологиялық
проблемасы күрделі регионға Ақтөбе облысы да жатады. Бұл проблемалар
табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған тез
шешімдер қабылдауды және ең бастысы, қоршаған орта мен табиғаттың жағдайын,
оның үздіксіз өзгерістерін және өзгеру тенденцияларын бақылайтын жақсы
ұйымдастырылған жүйе құруды қажет етеді.
Адам денсаулығына негативті әсер етуші себептердің жиынтығы жекелеген
региондардың әрқайсысында өзіне тән болады, себебі экологиялық жағдай аймақ
дамуының экономикалық жағдайларына, шаруашылық қызметінің негізгі
бағыттарына және өнеркәсіптің өктем профиліне байланысты қалыптасады.
Бұлардың барлығы қоршаған ортаға әсер етудің өзіндік сипатын анықтайды. Дей
тұрғанмен, адам баласының табиғатқа әсер ету тәсілдері мен жалпы
заңдылықтарын бөліп көрсетуге болады, бұл - зиянды заттардың, атмосфераға
бөлініп шоғырлануы, өндірістің қатты қалдықтарының үйінділерге жинақталуы,
жер үсті және жер асты суларында, топырақта зиянды заттардың шоғырлануы
осының әсерінен жанама ластанушылардың - өсімдіктер, микроағзалар,
балықтар, жануарлар және ең ақырында – адамның көретін зардабы.
Экологиялық ситуацияны зерттеген кезде ластаушы заттардың химиялық
құрамы мен мөлшеріне ғана мән беріп қоймай, әр ингридиенттің әсер ету күші
мен басқа да параметрлеріне зер салу керек. Мысалы, климаттық
ерекшеліктерге байланысты ластаушылардың таралуын зерттеу де бірден-бір
қажет зат.
Өндіріс орнының әсер ету ареалы оның орналасу ауданымен ғана шектеліп
қоймай, жақын жатқан территориялар мен біртұтас регионға да ықпал етеді.
Адам денсаулығына өндірістік ластаушылардың әсер ету проблемасына хром
мен оның қосылыстары кіреді де, өзекті мәселе болып саналады. Хром
интоксикациясының патогенезі күрделі және ол жан-жақты жеткілікті мөлшерде
зерттелмеген. Үш және алтывалентті хромның қосылыстары өте улы болып
табылады. Олардың ерекшеліктері тотығу процестеріне қатысып, метаболизмге
әсер ету; ферментативті өзгерушіліктердің жүрісін өзгерту, клетканың
биоэнергетикасын, оның структурасы мен функциясын бұзумен білінеді. Бұл
өзгерістер өмір сүрудің маңызды органдары мен жүйелерінде пайда болып, ол
хромның жалпыулылық (политроптық) әсерімен бақыланады 1,2,3,4,5,6,7,8,9
.
Математикалық модель қоршаған ортаны білу және шешімдер қабылдау
мониторингінде негізгі құрал болып табылады. Адам өзінің күнделікті және
ғылыми қызметінде қоршаған дүниенің образдарын (модельдерін) пайдалануға
дағдыланған. Ойша құрылған модельдер шынайылықты тек жақындатып қана бере
алады. Оның үстіне адам қарапайым өзара әрекеттестіктердің анализін жасауға
қабілетті болса да, ондаған және жүздеген факторлардың қосындысынан тұратын
жүйелердің өзгеру динамикасын бағалауға бейімделмеген. Осы кезде
мәліметтердің көп жиынтығымен жұмыс істей алатын ЭВМ көмекке келеді 10 .
Мәліметтер мен білімдер түрінде сақталып, әртүрлі информацияны
интеграциялауға арналып, информациялық – модельдеушілер деп аталатын
автоматтандырылған жүйелер региондық экологиялық проблемаларды шешу және
қоршаған орта сапасын жақсартудың перспективті құралы ретінде қаралады
11.
Жұмыстың негізгі міндеттері мен мақсаттары
Қала экологиялық жүйесін модельдеуде жүйелік тәсілді қолдану қажет, бұл
кезде ақырғы информация көрсеткіштердің жиынтығымен жинақталады. Ол барлық
жүйені құрумен қатар, жекелеген жүйеліктермен бірге зерттелетін объектіні 4
элемент көмегімен сипаттауды қарастырады, олар: өндіріс, қоршаған орта -
халық денсаулығы – реттеу құралдары.
Қойылған міндеттер :
• ластау көздерін анықтау;
• ластау деңгейіне климаттық факторлардың әсерін зерттеу;
• ауа бассейніндегі, су ортасындағы, топырақтағы алтывалентті хромның
жинақталу динамикасын зерттеу;
• хромның әртүрлі ағзаларда аккуммуляциялануын корреляциялық байланыс
арқылы көрсету;
• модельдің мәліметтер қорын жабдықтау үшін қала халқының денсаулығына
сараптама жасау;
• жинақталған параметрлер жәрдемімен халық денсаулығына болжау жасау;
Ғылыми жаңашылдығы
- табиғи ортаның ластануына байланысты барлық экожүйелердегі
хромның шоғырлану концентрациясы зерттелді;
- бірінші рет Ақтөбе облысы бойынша топырақ пен көкөніс, өсімдік
пен мал өнімдері арасында хром мөлшерінің жинақталуы бойынша
корреляциялық байланыс есептеліп жасалды;
- халық денсаулығының соңғы 10 жылдықтағы жағдайына табиғи
ортаның әсеріне байланысты салыстырмалы сараптама жасалды;
- математикалық модельдеуді қолдана отырып бірінші рет Ақтөбе
қаласының халқының денсаулығына болжау жасалды.
Практикалық маңыздылығы
- информациялық жабдықтау мақсатында қоршаған ортаны басқарудың
автоматтандырылған жүйесін жасау мүмкіндігі;
- халықты және атқару органдарын қаланың табиғи ортасының
жағдайы туралы шынайы мәліметтермен уақытында танысуды
қамтамасыз ету;
- қоршаған орта жағдайы мен табиғат қорғау технологиялары туралы
мәліметтер банкін құру және жүргізу;
- жүйеде айналып тұрған информация ағымдарын тәртіпке келтіру
және алғашқы мәліметтер мен жүйенің әртүрлі деңгейлеріндегі
қорытындыланған информацияны пайдалану эффектілігін көтеру;
Қорғауға шығарылатын жағдайлар
- өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы заттар – хром және т.б.
адам денсаулығына қауіпті экологиялық фактор болып табылады;
- ұзақ уақыт бойы өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы
заттардың табиғи ортада – атмосферада, суда, топырақта,
жинақталуы - өсімдіктер мен жануарлар организмдерінде де
корреляциялық байланыс береді;
- урбандалған территорияларда халық денсаулығын бағалау үшін
объективті информациялар жинау арқылы ауру түрлерінің
приоритеттілері бағаланады;
- медико – экологиялық ситуацияны модельдеу мен болжау үшін
халық денсаулығының экологиялық мониторинг жүйесі мүмкіндік
береді.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико-химиялық
қасиеттері
Хром қосындыларының өнеркәсіптің әртүрлі салаларында кеңінен
қолданылуы және оның әрі қарай дамуы адамдардың осы заттармен тікелей қарым-
қатынасының мүмкіндігін көбейтеді. Бұл әсіресе өндіріс орындарындағы
адамдарға байланысты болып келеді де, әдебиетте жүзден аса сала мен хром
және оның қосындыларымен тікелей байланыста болатын 50 мамандық
көрсетіледі. 12,13,14,15 .
Хром қосындыларының қорлары бойынша Қазақстан Оңтүстік Араб
мемлекеті 3100 млн.т. және Зимбабведен 1000 млн.т. соң ең алғашқы
орындардың бірін алады. Кеннің балансты қорының негізгі бөлігі
Қазақстанның Ақтөбе облысының территориясының Оңтүстік-Кемпірсай кен
орындарының тобында шоғырланған.
Хром кендерін өндірудің негізгі көлемін Дөң тау кен-байыту
комбинаты атқарады. Дөң кен байыту комбинатының кен қорлары ауқымды
болып есептеледі.
Хром табиғатта бос күйінде кездеспейді,оның негізгі табиғи формасы
хром тотығы болып табылады 16 . Хром өзінің қосылыстарында негізінен
төмендегідей валенттілік көрсетеді: Cr2+, Cr3+, Cr6+ Бұлардың ішіндегі ең
тұрақтысы болып Cr3+ табылады. Хромның тотықтану деңгейі артқан сайын
оның қышқылдық қасиеттері өседі. Осылайша,Сr2+ туындылары - өте күшті
тотықсыздандырушы болса,Cr3+қосындылары тотықтырушы да, тотықсыздандырушы
да болып табылады. Өнеркәсіпте металл хромы,хром тотығы ІІІ , хромның үш
тотығы VI , натрий және калий хроматтары, натрий және калий
бихроматтары, хлорлы хром III қолданылады.
Металл хромын пайдалану – оның ыстыққа төзімділігі, қаттылығы және
коррозияға төзімділігіне негізделген. Болаттың беріктігін арттыру үшін хром
ең көп мөлшерде пайдаланылады. Хром даттанбайтын, ыстыққа шыдамды және
қышқылға төзімді болаттар құрамына кіре отырып, олардың коррозияға және
жоғары температурада тотығуына төзімділігін, сонымен қатар олардың
қаттылығы мен ұнтақталу мүмкіндігін арттырады. Алюмо және силикотермдік
алынған хромды нихром, нимоника және басқа да никельқорытпаларын қорыту
үшін пайдаланады.
Хромның біршама бөлігі декорациялы коррозияға беріктік беріп қаптау
– хромдау үшін қолданылады, Ұнтақ хром металды керамикалық заттар мен
пісіргіш электродтар үшін материалдар жасауға пайдаланылады.
Лағыл тастағы қоспа – Cr3+ ионы түріндегі хром, қымбат асыл тас және
лазер материалы ретінде пайдаланылады.
Хром тотығы – хром, хром карбиді, тегістеуші паста мен әйнек және
керамика бояуларын алуға қажетті шикізат – хром катализаторлары құрамына
кіреді. Хорм тотығы негізінде жасалған темір қоспалары бар бояулар
жарықтың, оттың, ауадағы оттегінің әсеріне төзімді болады. Құрамында хром
тотығы бар катализаторлар ароматты көмірсутектерін дегидрогенездеу,
ароматты көмірсутектерін парафиндеу, крекинг және гидрациялау процестеріне,
мұнай газдарының конверсиясына және т.б. пайдаланылады.
Хромның үш тотығы электролизді хромдау жолымен хром тотығын алу үшін
шикізат болып табылады.
Натрий және калий хроматтары химиялық реактивтер, хром тотығының
шикізаты, мақта–мата өнеркәсібінде қолданылатын бояу, тері өнеркәсібінде
тері өңдейтін ерітінділер құрамына кіретін малма иге кіретін зат ретінде
пайдаланылады. Сонымен қатар, ол ағаш консерванттары, тұқым улайтын дәрілер
жасау үшін де пайдаланылады.
Натрий мен калий бихроматтары металл өңдеуші, тері, мата, химиялық
және бояу-лак, фармацевтика, керамика, сіріңке жасау, пиротехника,
фотография, ауыл шаруашылығында және т.б. кеңінен қолданылады.
Хлорлы хром хромдау процестерінде және хром алу үшін пайдаланылады
17,18,19,14,16,19,20 .
Хром қосындыларының шектеулі концентрация шегі төмендегідей мөлшерде
беріледі:
- жұмыс зонасының ауасында – металл хромы – 2мгм3 , хромның үш
тотығы – 0,01 мгм3,хлорлы хром хром тотығына шаққанда - 0,01 мгм3
хроматтар - 0,01мгм3, хромды – аммонийлі ашудастар хромның үш тотығына
шаққанда- 0,02 мг м3 ;
- елді мекендердің атмосфералық ауасында – хромның үш тотығы максимум
мөлшерде, бір реттік - 0,0015 мгм3; орташа тәуліктік – 0,0015 мгм3
;
- алтывалентті хром қосындылары хромныңүш тотығына шаққанда - максимум
бір мәртелік – 0,0015 мгм3;
- шаруашылық – ауызсу және мәдени – тұрмыстық мақсатта пайдаланатын су
қоймаларында алтывалентті хромның қоспалары – 0,1 мгл;
- ағын суларда – үшвалентті хромның қосындылары–6мгл, алтывалентті
хромның қосындылары – 0,1 мгл ;
- тағам өнімдерінде: сүтте – 0,1 мгкг, етте – 0,2 мгкг, балықта – 0,3
мгкг, жеміс-жидектерде - 0,1 мгкг, көкөністерде – 0,2 мгкг, ұн мен
жармаларда – 0,4 мгкг, балалар азығында – 0,1 мгкг, басқа тамақ
өнімдерінде – 0,5 мгкг, сусындарда – 0,05 мгкг.
Хромның қоршаған ортаға келіп түсуі хром кенінен хром қосындыларынан
алып, оны әрі қарай өңдеу кезіде атмосфераның аэрозольдермен ластануы және
хромқұрамды минералдардың желмен ұшуы арқылы жүреді. Ауадан келіп түсетін
хром қоспалары топырақ пен су қоймаларын ластайды. Су қоймаларын негізгі
ластаушылар өнеркәсіптік ағын сулар мен құрамында хромы бар топырақ
шайындылары болып табылады 21,22,23,24,25 .
Жерасты сулары мен ашық су қоймалары құрамында ерігіш хром тұздары
бар атмосфералық жауын-шашын арқылы да ластанады. Хром атмосфераға хром
тотығы, хроматтар, бихроматтар, хлорлы хромил түрінде келіп түседі. Хром
кендерін өндіретін және өңдейтін, хром қоспаларын алатын және пайдаланатын
тау-кен, машина шығаратын, металл өңдейтін, тоқыма және т.б. өнеркәсіп
орындары қоршаған ортаның ластаушы көздері болып табылады. Хромды
ферроқорытпалар өнеркәсібінде жұмыс жасау зонасының ауа ортасына ол хром
кенінің дезинтеграциясының аэрозольдары түрінде, пештер мен сұйық қорыту
және шлактың ашық бетінен бөлінетін үш және алты валентті хромның
конденсациясының аэрозольдары түрінде келіп түседі 26,19,22,27,28,25.
Ауаның үш және алты валентті хроммен ластануы өндірістің бастапқы
және соңғы кезеңдерінде ондаған, тіпті жүздеген мгм3 құрайды. Балқыту
бөлімдерінде алтывалентті хром концентрациясы біршама төмен болады. Хром
тотығының ең көп мөлшері рафинделген феррохромды балқыту кезінде бөлінеді.
Шаңдағы хром темір, маргенц және басқа да ауыр металдармен қосылыстар
түрінде болады 29,30,31.
Өнеркәсіп орындарының айналасындағы, топырақта, өсімдік пен жануар
тектес тағамдарда, құрамында артық мөлшерде хром жинақталған биогеохимиялық
провинциялар пайда болуы мүмкін 17,32,16,33.
Батыс Қазақстанның Ақтөбе облысында хром кендерінің шоғырланған
жерлерінде топырақтағы және топырақасты қабаттарындағы деңгейі 0,2-1,0%
құрамды хромы бар биогеохимиялық провинция бар. Ол кларкты құрамнан 30-50
есе көп. Ақтөбе облысының жекелеген аудандарында хром концентрациясы
топырақта төмендеу болғанмен, оның кларкты құрамы екі я одан да көп есе
құрайды 22,16,34.
1.2 Хромның жануарларға және өсімдіктерге әсер етуін экологиялық
бағалау
Қазіргі уақытта клиникалық-экспериментальды зерттеулер арқылы хромның
әртүрлі валентті қосындыларының адам мен жануарлар ағзасына әсері бір типті
емес және ол оның физико-химиялық қасиетеріне тәуелді екені дәлелденген.
Өте улы және тұрақты болып табылатыны – хромның алтывалентті қосылыстары
12,35,36,37,38,28,39.
Хромның жер қабықшасындағы геохимиясы – бұл негізінен оның
үшвалентті ионының геохимиясы. Ауада, топырақта және суда алтывалентті
хромның болуы – антропогенді әсер етуге байланысты. Адамдардың әртүрлі
өндірістік іс-әрекеті хромның улы иондарының қоршаған ортада жинақталуына
әкеліп соқтырады, ал ол өз кезегінде хром қоспаларының адам ағзасына тек
өндіріс жағдайларында ғана емес, өндірістен тыс жерлерде де шектеулі рұқсат
етілген шегінен артық мөлшерде келіп түсуіне ықпал етеді.
Қоршаған ортаның хроммен ластануы кезінде ол ағзаға өте көп мөлшерде
тамақ өнімдерімен, ингаляциялы және терінің қабатынан резорбция жолымен
келіп түседі 40,41,42 . Хромның ағзаға таралуы және жеке органдарға
жинақталуы қоспаның химиялық табиғаты мен дозасына байланысты. Интактілі
қояндарға екі ай бойы калий бихроматын ингаляциялы және пероральды
тамақпен енгізгенде хромның құрамы бақылаудағыларға қарағанда барлық
зерттелген органдарда өсіп отырды. Бұл кезде ингаляциялы жолмен асқазанға
жібергеннен көрі көбірек келіп түсті. Ингаляция кезінде хромның максимум
концентрациясы бауырда табылған (органның шикі салмағынан 72(10-5 %), ал
минимум мөлшері – мида (3,5(10-5 %). Асқазанға жібергенде хромның жоғары
концентрациясы трахеяда (18-10-5 %) және бауырда (16-10-5 %) мөлшерінде
анықталған
43,44,45,46,47.
Эксперименттегі жануарларға (қояндарға) калий бихроматын ішетін су
арқылы 60 күн бойы 5мгкг дозасында беріп отырғанда минимум деңгейі
бауырынан (0,16мг%) табылған. Бүйректегі, өкпедегі және жүрек бұлшық
етіндегі құрамы үш есе аз (0,05-0,06мг%) болған. Натрий бихроматының ыстық
ерітіндісімен 850гл концентрациясында қояндардың арқасындағы жарақаттанған
терісіне аппликация жасағанда оның шапшаң сорылып, бауыр мен бүйрекке
жинақталғанын көрсетті 48,49. Егеуқұйрықтың аталықтарын ұзақ уақыт
30мкгм3 концентрациясындағы алтывалентті хроммен улаған кезде (90 күн
бойы тәулігіне 20 сағат), оның өкпедегі мөлшері 1% жетті (ұлпаның құрғақ
қалдығына шаққанда), бұл бақылаудағы деңгейден 30 есе көп. Хромның мөлшері
бүйректің құрғақ қалдығында (0,1%), бауырда (0,045%), талақта (0,08%),
бастың миында(0,04%)болды 50,28 .
Органдардағы хромның химиялық анализі ағзадағы таңбаланған хромның
таралуын зерттеу нәтижелерімен қиысады. Үшвалентті хромның радиоактивті
изотопын (Cr51) ақ егеуқұйрықтың аталықтарына хлорлы тұз ретінде 5мккюри
(улы емес доза) мөлшерінде бір мәрте қарын ішіне, асқазан ішіне, тері
астына және интратрахеялы енгізілген. Қарын ішілік және тері астылық енгізу
кезінде егеуқұйрық қанында 5 минуттан соң 10% және 3% мөлшерінде енгізілген
хром, бір сағаттан 6 сағатқа дейінгі интервалда қандағы хромның құрамы
максимум шамаға жетті яғни біріншісінде 28% ,екіншісінде 11% болды. Хромның
ең көп мөлшері плазмадан табылған. Бір тәуліктен соң қандағы хромның
концентрациясы азайған, бірақ мөлшері жоғары деңгейде қалғандықтан, қанды
индикатор орта ретінде есептеуге мүмкіндік берді 42 .
Парентеральды тәсілдермен енгізгенде хром ағзада әжептәуір ұзақ уақыт
кідіреді де, 30 күннен кейінгі қалдық деңгейі енгізілген мөлшерден 15-31%
құрайды, әрі хром-50% алғашқы мөлшерде екі тәулік ішінде шығарылса, қалған
бөлігі енгізілген бөлікте (екінші депо) қалып қояды. Бұл кезде енгізген жер
хромнан тез босайды да, ал қалған 30-тәуліктегі хром мөлшері (31%) ішкі
органдарда болады. Трахеяға хромды енгізгеннен кейін 30 тәуліктен соң оның
құрамы өкпе мен тері асты клетчаткаларында осыларға сәйкес алғашқы
мөлшерінің 15% және 28% құрайды. Таңбаланған хромды енгізгеннен кейін 30
тәуліктен соң оның құрамы (% енгізілген доза мөлшерінен берілгенде) :
Қарын мен бауырда – 2,5; бүйректерде – 1,2; талақта – 4,2; өкпеде – 0,4;
қуыс сүйекте – 1,0% құрады. Тері астына енгізгенде бауырда – 2,2; бүйректе
– 0,5; өкпеде – 20,0; қуыс сүйекте – 1,0% . Демек, аталған енгізу
тәсілдерінің барлығында да хром көбінесе бауырда, бүйректе, қуыс
сүйектерде, ал трахеяға енгізгенде - өкпеде жинақталады. Енгізу әдісінің
түріне байланыссыз хром ұзақ мерзімге бауырда және ретикулды-эндетелиальды
жүйеде жиналады 42,51,52,53.
Хромның таңбаланған изотоптары сонымен қатар, оның үш және алты
валентті қоспаларының таралуын салыстыру үшін де пайдаланылды. Егеуқұйрық
тышқандарының құрамында 5мккюри 100г дене массасындай Cr51 бар натрий
хроматын (Cr+6) және хлорлы хромды Cr+3 енгізгенде, сол ендірілген
қосылыстарға байланысты ішкі органдар мен қанда хромның жинақталу
динамикасының біршама айырмашылықтары анықталды.
Хромды хлордың өкпедегі максимумы енгізген соң 10 минуттен кейін
өкпеде біртіндеп жиналып, 6 сағатта (17,5%) жете отырып, 6 сағаттан соң
күрт азайса, хромат максимумге жетіп, 17 тәуліктен соң азая бастайды
54,55,42,28 .
Адамда хромның ең көп мөлшері бауырда, ішкі секреция бездерінде және
ішекте табылған 29,56,24,57. Жаңа туған сәбилердің ұлпаларында
ересектерге қарағанда хром көбірек табылады. Хромның жүректегі, өкпедегі
қарта мен талақтағы құрамы өмір сүрудің алғашқы 10 жылында тез төмендей
бастайды да, бауыр мен бүйректе оның деңгейі екінші он жылдыққа дейін
сақталады. Өкпе – организмнің қартаюына байланысты хромның құрамы өзгеретін
бірден-бір орган 42. Хромның таза қандағы 4,6 мкг% құрамы қалыпты
мөлшер деп алынады 58. Хромның сау адамдар плазмасындағы концентрациясы
0,009-0,055 мкгл, эритроциттерде 0,055-0,054 мкгл аралығында болады.
Адамның қалыпты қан сарысуында хромның концентрациясы 0,14 мкгл көлемде
болады 59. Өндірісте хроммен тікелей қарым-қатынаста болатын адамдарда
оның шаштағы, тырнақтағы, қандағы, аймақтық лимфабуындардағы мөлшері басқа
органдар мен ұлпаларына қарағанда көп болды 60,52. Өндірісте хромның аз
концентрациясымен (шектеулі концентрация шегінен төмен) ұзақ уақыт жұмыс
жасаған 400 жұмысшыға тексеру жасағанда қандағы хром деңгейі 0,066-0,011
мкгл екенін көрсетті 60 .
Ағзаға келіп түскен хром бүйрек, тоқ ішек, өт арқылы, ал емшекте
балалары бар әйелдердің сүті арқылы бөлінеді 42. Егеуқұйрықтарға үш және
алтывалентті хромның қоспаларын парентеральды енгізген уақытта бүйрек
ұлпасына алтывалентті хромның анағұрлым интенсивті енгенін көруге болады.
Бүйрек ұлпаларындағы радиоактивтіліктің өзгерулері қандағы өзгерістермен
сәйкес келгендігі, оның бүйректегі бөлу функциялары мен қандағы
концентрациясының өзара байланысын көрсетеді. Радиоактивті заттың зәрмен
шығуы (47% дейін натрий хроматы және 20% ке дейін хром хлориді 17 тәулікте)
олардың бүйрек жолымен бөлінуін дәлелдейді. Хроматтың бөлінуінің негізгі
органдары – бүйрек, ал хром хлоридынікі – бүйрек пен ішек деп есептелінеді.
Бихроматтармен тікелей жұмыс істейтін адамдардың қанында хром
0,005тен 0,25% , асқазан құрамында–0,002 ден 0,15 мг% , өтте–0,005 тен 0,12
мг% , зәрде 0,04 тен 0,3 мг% , нәжісінде - 0,002 ден 0,7 мг% , сүтте – 0,42
мг% ке дейін болып тұрған.
Хром қосындыларының, әсіресе алтывалентті хром қосындыларының улы
әсерлері туралы деректер қазіргі заманғы әдебиетте бірқатар ірі жұмыстармен
берілген 12,13,61,19,62,16,27,63,64,65,66 .
Улылық деңгейіне байланысты хром қоспалары 3 топқа бөлінеді.
Ең улы қосындыларына алты валентті хром, оның ішінде бихроматтар
хроматтарға қарағанда анағұрлым улы, ал үшвалентті хромның қосындыларының
улылығы аздау. Металды хром мен оның қос валентті қосылыстарының улылығы аз
деп есептелінеді 16,34 .
Улылығының көрсетілуінің әртүрлілігі алтывалентті хромның
қосындыларының ерігіштігінің жоғары болуында 67,68,69,70. Хром
қоспаларының өте тез улылығы папметрлері туралы мәліметтер қарама-қайшы
және көп емес. Хлорлы хром үшін - DL50 440 мгкг (егеуқұйрықтар асқазанына
енгізу), 7,8-40,0 мгкг (тышқандардың терісінің астына енгізу), DL50-
31,6+60,0 мгм3 (тышқандар үшін). Егеуқұйрықтардың терісіне енгізгенде
оларды өлтіретін мөлшер – 2000мгкг, қояндардың терісіне 1000 мгкг. Калий
бихроматы үшін DL50-25 мгкг, (егеуқұйрықтың күре тамырына енгізгенде),
енгізудің басқа жолдарында өлтіру мөлшері 50,75,100 мгкг 42,71,25 .
Хроммен уланудың шұғыл улылыққа жақын табалдырығы DL50 ден 0,1-0,15
мөлшері болып табылады 40,43,42,66, ал созылмалысынікі дене массасының
0,1-0,6 мгкг болып табылады
61,72,49,20 .
Тітіркендіруші әсер етумен бірге хромның улы мөлшерлері
иммуносупрессивті әсер етеді. Егеуқұйрықтарға калий бихроматымен
ингаляциялы әсер еткенде (камераға 500 мг күніне 3 сағаттан 2,5 ай бойы)
қан лейкоциттерінің фагоцитарлы активтілігінің төмендеуі 1,5 есе,
мамандалған антителалардың титрлерінің бақылаудағыға қарағанда 3 есе
төмендеуіне әкелді. Лейкоциттердің фагоцитарлы активтілігі бұл кезде
өзгерген жоқ. Теңіз шошқалары мен қояндарына калий бихроматының 1%
ерітіндісін бір ай бойы пероральды енгізгенде, қандағы спецификалық
антителалардың титрінің төмендеуіне әкелді. Иммундық жауап берудің
күйзелуін иммундық процестерге жауап беретін клеткалардың жойылуымен
байланыстырады 34 .
Хром қосындыларының эмбриоулылық эффектін М.И.Смирнов сипаттаған
73, онда анорганикалық Сr+6 мен Cr+6 плацент барьерінің өтпейтіні
көрсетілген. Бірақ жоғарыда айтылғандармен қарама-қайшы келетін
хабарламаларда хром тотығын және хлорлы хромды 5-тен 19,5 мгкг мөлшерінде
парентальды енгізген уақытта эмбриондардың өлуі, резорбция және
мальформация коэфициенттерінің өсуі, және ұрық дамуының басқа да
бұзылулары жүретіні айтылған 74,75 . Хром қосындылары зауытының жұмысшы
әйелдерін эпидемиологиялық зерттеген кезде, екіқабат кезеңінің күрделенуі,
босанудың қиындауы, ұрық дамуының кері өзгерістері анықталды. Жаңа туған
балалардың одан әрі қарай қадағалағанда балалардың 3,6% әртүрлі туа біткен
аномалиялар (Даун ауруы, таңдай мен жоғарғы еріннің ыдырауы, қисықаяқтылық,
арқа жұлынының жарығы және т.б.) табылған 73,28 .
Жануарлардың хроммен улануының әртүрлі жолдары ағзаға оның келіп түсу
тәсілдеріне әсер етуші қоспалардың химиялық табиғатына және жануарлар
түріне тәуелді болады 42,20 .
Хром қосындылары зауытынан әртүрлі қашықтыққа орналастырылып, 60
тәулік бойы қояндарға 0,003-0,0016 мгм3(Cr3+) және 0,0011-0,55 мгм3(Cr6+)
концентрацияда хром тотығы және хромның үштотығының аэрозолімен
ингаляциялы әсер еткенде, оларда катаралдық бронхит пен десквамативті
пневмония, сонымен қатар, бүйректерінде склероздық өзгерістер, ал айқын
емес морфологиялық өзгерістердің басқа органдарында дамуы байқалған
12,19,62 .
Егеуқұйрықтарға хром тотығының немесе тотық пен хром үштотығының
қоспаларының конденсациясының аэрозолімен ингаляциялы жолмен әсер еткенде
(1,5 ай бойы күніне 4 сағаттан 150 мгм3концентрацияда), қандағы гемоглобин
деңгейінің төмендеуі, ретикулоциттердің санының көбеюі, нейтрофилез және
лимфопенияға әкеліп соқтырады 20,57.
Егеуқұйрықтарға интратрахеялы 50мг хром тотығын енгізгенде
тәжірбенің 10-шы күні өкпелерінде тығыздалу бөліктері анықталды, ол кейде
өпенің бүтін бір бөлігін алып отырады, орталық бөлігінде хром тотығының
жасыл бөліктерін көруге болады 73,27,74 .
Иттердің асқазанына алтывалентті хромның су ерітінділерін (5,2 мгкг
мөлшерінде) енгізгенде, 74-130 күннен бастап тәбетінің нашарлауы, құсу,
салмағын жоғалту, ұйқыбасу, бүйректің функциялары мен морфологиясының
бұзылуы (азотемия, анурия және т.б.), гиалиноз, бүйрек ұлпасының склерозы,
асқазан ішек трактілерінде жаралардың пайда болуы басталды
49,75,76,42,77,79 .
Егеуқұйрықтардың асқазанына калий бихроматын күн сайын 2мгкг
мөлшерінде 1-6 ай бойы енгізіп отырғанда таңбаланған альбумині үшін
ішкі органдардың тамырлы-ұлпалы кедергілерінің өткізгіштік қасиеттерінде
біршама өзгерістер пайда болды. Бұл өзгерістер кезеңдік сипатта болды.
Уланудың басында өткізгіштік жоғары және таңбаланған ақуыздың шығуы да
тамырлы жүйеде жоғары деңгейде көрініп, органдарда біршама жинақталды.
Интоксикация мерзімінің ұзаруы таңбаланған ақуыздардың өтуінің баяулауына
әкелді, себебі бұл кезде тамырлардың тығыздалуы және склерозымен берілетін
органдар мен ұлпалардың дистрофикалық өзгерістері пайда болады 6 .
Көптеген зерттеушілер хром қоспаларын жануарлардың асқазанына тамақ
арқылы немесе ауыз су арқылы енгізген 41,80,49,81,82
. Ең көп қолданылғандары калий немесе натрий бихроматы, хромды
ангидрид, хроматтар, хром тотығы, ал хлорлы хром сирегірек қолданылған.
Препараттарды мөлшерлеудің шектері 0,005тен 13 мгкг (хром ионына
шаққанда) дейін, экспозициясы 30 күннен 3 жылға дейін болды. Тәжірибе жасау
үшін тышқандар, егеуқұйрықтар, теңіз шошқалары және иттер алынды. Хромның
улы әсері денесінің салмағының азаюымен, жануарлардың мінез-құлық
реакциясының өзгеруімен, гемотологиялық өзгерістермен (гемоглобин мен
эритроциттердің төмендеуі), көмірсу, май және ақуыз алмасуының
бұзылуларымен (- глобулиндер мөлшерінің азаюына байланысты
диспротеинемия пайда болуы, аминқышқылдарының синтезінің күйзеліске
ұшырауы); иммунологиялық реактивтіліктің бұзылуы, тиол ферменттерінің,
Кребс циклының, аэробты гликолиздің ингибирленуі, гистро-энзимдік
өзгерістердің пайда болуымен көрінді 83,36,84,85,86,48,87,20,63,88 .
В.А.Доценконың зерттеулері арқылы калий бихроматын тері үстіне, тері
астына және пероральды енгізген уақытта теңіз шошқалары мен
егеуқұйрықтардың денесін түршіктіретін қасиеті бар екені анықталды 44.
Денелері түршігетін жануарларда басқа метаболизм ауытқушыларынан өзге
олардың ағзаларының С,Р,В,В6 және РР витаминдерімен қамтамасыз етілуінің
нашарлағаны анықталды. Бірқатар авторлардың зерттеулері бойынша хромның улы
әсерінің негізінде субклеткалы құрылымдардың бұзылуы жатқаны, атап
айтқанда, мезосомалар мен бауырдың эндоплазмалық торының, бүйрек пен
гонадалардың бұзылуы жатқаны анықталды 89,90,91.
Хромның ДНК мен комплекстер құру қабілеті оны генетикалық
токсикология тұрғысынан қауіпті қосылыстар қатарына қояды.
Бұл оның канцерогенді активтілігін де көрсетеді 92,51.
М.И.Смирновтың 73 көрсетуінше, тәжірибедегі жануарлар ағзасына
алтывалентті хром су арқылы ұзақ уақыт келіп түскенде оның эмбриондық
улылық әсері орын алды, ал үшвалентті хром үшін гонадалардағы
сперматозоидтардың гендік аппаратының бұзылуы және аталықтардың ұрықтандыру
қабілетінің төмендеуіне әсер етті.
Адамның хроммен улануының клиникалық сипаты металдың жалпы улылық
жәнежергілікті әсер етулерімен көрінеді. Жергілікті әсер ету көбінесе мұрын
шырышының, тері мен көздің зақымдануымен беріледі.
Хромның шектеулі рұқсат етілген шектен көп концентрацияларда әсер
етуі мұрын шырышының терең эрозиясы пайда болатын ринит және мұрын
қуыстарының кең перфорациясының (1-3 см-ге) дамуына әкеліп соқтырады. Бұл
өзгерістер жұмыс істеу уақытының алтыншы және он екінші айлары арасында,
кейде улы заттармен қарым-қатынастың бірінші айларында пайда болады. 13,26
.
ШКШ-не жақын концентрацияларда әсер еткенде мұрыннан қан кету және мұрын
шырышының үстіңгі эрозиялары пайда болады. Мұрын қуыстарының перфорациясы
болмайды, бұл кезде тек мұрынмен тыныс алуды бұзбайтын нүктелік перфорация
ғана дамиды 92 .
Алтывалентті хром ерітінділерінің теріге келіп түсуі кезінде, егер
жабынды эпителийдің біртұтастығы бұзылған болса, дөңгелек немесе сопақша
пішінді диаметрі 2-ден 20 мм-ге дейін, тереңдігі 2-4 мм немесе одан да
үлкен хром жараларыныңпайда болуына әкеліп соғады. Ең жиі жаралардың пайда
болатын жерлері – адам саусағының ұштары, қолдың қоспасының және иықастының
сырт жағы, кейде киімнің жабылған тері бөліктері 93,94. Көз қабығының
терісіне, көздің конъюктивасы мен қасаң қабығына хром қоспаларының
контактісі кезінде блефариттердің, конъюктивиттердің, кератиттердің және
хром күйіктерінің дамуына әкеліп соғады 62,92 . Адам ағзасына хром
қосындыларының жалпы улы әсері көбінесе әсер етуші концентрацияларымен
анықталады да, клиникалық ек түрі болады:
1. өкпе формасы,
2. асқазан формасы.
Бірінші түріне тән сипат: құрғақ жөтел, объективті – бронхит,
сезімталдығы басым жағдайда – қолқа астмасы. Рентген көрсетулері - өкпе
ұлпасының ауамен толуының жоғары деңгейде болуы, өкпе суретінің күшеюі. Әрі
қарай өзгерістері пневмосклераздық сипатқа ие бола отырып, ентікпе және
қақырық түсіретін күшті жөтелге ұласа отырып, ұзаққа созылған пневмонияға
айналады. Өкпе тамыршалары өзінің структурасын жоғалтып, деформацияға
ұшырайды.
Интоксикацияның екінші формасы эпигастральды ауданның ауыруымен,
сілекей бөлінуінің күшеюімен, лоқсу, құсу, іш өту және іш қатып қалумен
сипатталады. Асқазан-ішек трактінің зақымдануы дискинетикалық функциональды
өзгерістерінен бастап шырышты қабықшаның тітіркенуінен, гастритке дейін
және ішектің жара ауруларына дейін әкеліп соқтырады. Жара ауруы ұзақ
уақытқа созылатын асқынумен, ремиссиялардың қысқа мерзімімен, терапияның
төменгі эффектілігімен сипатталады. Стационарда емдеу, хроммен қарым-
қатынас тоқтатылмаса, ұзақ уақытты ремиссияны қамтамасыз ете алмайды
62,92,93.
Интоксикацияның екі формасында да бауырдың зақымдануы (мөлшерінің
үлкеюі, цирроз дамуға дейін баратын бауыр қызметінің бұзылуы), бүйректің
зақымдануы (микрогематурия, альбуминурия және т.б.) білінеді.
Уланудың бастапқы стадиясында хроммен контакт тоқтаса, жекелеген
симптомдардың кері дамуына әкеледі, ал контактіні тоқтату кеш басталса –
процесс әсіресе паталогияның өкпе формасында баяу дамиды 62,16,93.
Динамикалық жүйелілік жүрек-тамыр жүйесінің өзгерістеріне де тән.
Бірінші фазасында гипотоникалық типтегі нейроциркуляторлы дистония; аяқ-
қолдың, бауырдың қанмен толуының интенсивтілігі мен жылдамдық
ассиметриясының төмендеуі, олардың өкпеде күшеюі дамиды. Бейімделушілік –
компенсаторлы реакциясы стадиясында қан айналу жүйесінде миокардтың
гиперфункциясы байқалады. Бұл кезде қан айналудың үлкен шеңберінің төмендеу
тенденциясы, кіші шеңберінің үлкею тенденциясы тіркеледі. Екінші фазасында
миокардтың гиперфункциясының белгілері азаяды, оның қысқаратын қабілетінің
бұзылулары көбейеді, жүрек бұлшық етінің дисметаболизм өзгерістері жүреді.
Соңынан миокард пен қан айналу шеңберінің жетіспеушілігі – тыныштық кезінде
де білінеді
12,13,62,92,27,51.
Сыртқы тыныс алу жүйесінің патологиясы да даму кезеңінде белгілі бір
фазалық сатысынан өтеді. Қолқа бұлшық етінің гипертонусымен белгіленетін
қолқа өткізгіштігінің бұзылуы түріндегі қызметінің өзгерістері хромның
аллергиялық және рефлекторлық әсер етуі арқылы жүреді, вентиляциялық
резервтердің төмендеуі, өкпенің қалдық көлемінің өсуі, артериялы
гипоксемияның дамуына дейін барады. Нерв жүйесі, әсіресе вегетативті
бөлігі, хроммен ерте зақымданады, ол вегетативті –тамырлы дисфункция және
астено-вегетативті бұзылулардан көрінеді 94,24,71.
Хром қосындыларының жалпы улылық әсер етуінің білінуі-олардың адамдар
ағзасына дене түршіктіретін қасиеті болып табылады. Металмен контактіде
болатын адамдарда сенсибилизация әсері латентті түрде ғана емес, сонымен
қатар аллергиялық аурулар – аллергодерматоздар, риносинусопатиялар,
ентікпелі бронхит, қолқа астымасы да дамиды
26,43,95,62,16,27,94.
Дей тұрғанмен, хром өте күшті сенсибилизатор болып табылмайды, онымен
контакт тоқтатылған соң оған сезімталдық, басқа тітіркендіруші агенттерге
қарағанда тез кетеді.
Алтывалентті хромның үшвалентті хромға қарағанда әсер етуі күшті
43,95 .
Хром қосындыларының қолқа-өкпе қатерлі ісік ауруын сол өндірісте жұмыс
істейтіндерде дамытуда канцерогендік ролі жалпыға белгілі.
Бұл сұраққа отандық және көптеген шетел авторларының жұмыстары
арналған 62,16,96,97,66 .
Канцерогенді қасиетке хромның барлық қоспалары ие, оның ішінде
көпшілік зерттеушілердің пікірі бойынша ең күштісі алтывалентті хром болып
табылады.
Канцерогенді қасиеттермен бірге хром қосындыларында мутагенді
активтілік те бар. Алтывалентті хром қосындыларының мутагенді потенциалы
жоғары. Үшвалентті хромның қоспаларының генетикалық активтілігі төмен.
Бірақ өндіріс жағдайларында олардың валенттілігінің өзгеріске ұшырауы
мүмкін, бұл кезде үш валентті хромның генетикалық қаупі күшейеді. Хром
қосындыларының генетикалық қаупі оның биоаккумуляциялану қабілетімен өсе
түседі. Осылайша, мысалы тышқандардың аталықтарының қарын ішіне бір мәрте
калий бихроматын кішкентай дозамен енгізген уақытта летальды доминантты
жағдайлар мен жұлынның клеткаларында хромосомалық аберрациялар
қалыптаспайды. Бірақ ұзақ уақыт (24 күн бойы) сондай дозада енгізіп отыру
доминантты летальдардың санының біршама көбеюіне әкеліп соғады. Осыған
ұқсас етіп егеуқұйрықтарға калий бихроматын (интратрехеялы 1 мгкг дозада,
немесе тамақпен 0,2 мл 5% ерітіндіні) бір мәрте енгізгенде мутагенді әсер
етпейді, ал бір жыл бойы енгізіп отырғанда анеуплоидты жасушалардың
көбеюіне, хромосомдық аберрациялар және жұлын хромосомаларының спиральдану
деңгейлерінің варияциялануына әкелді 92 .
Биосфера құрамының өзгеруімен бірге эволюцияның әртүрлі кезеңдерінде
өсімдіктердің де металл сіңіргіш қасиеттері өзгеріп отыратынын және
сондықтан әр түрлі уақытта пайда болған өсімдіктер организмі әртүрлі металл
мөлшерімен сипатталатынына А.Бойченко 98 , В.Б.Ильин 99, ал
А.П.Виноградов 100 өсімдіктердің элементтік химиялық құрамын түр белгісі
ретінде қарау мүмкіндігі туралы жорамалдар айтты.
В.Б.Ильиннің 99 , А.Кабата – Пондиас пен Х.Пендиастың 101,
В.В.Добровольскийдің 102 зерттеулері өсімдіктердің химиялық құрамы мен
ортаның элементті құрамы арасында байланыс бар екенін сөзсіз дәлелдеді,
бірақ В.Б.Ильин 99 өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерінің топырақтағы
мөлшеріне тәуелділігі өсімдіктердің өзіне қажетті элементтерді таңдап
жинауына байланысты екенін жазды. Сонымен қатар, В.Б.Ильин 103
өсімдіктердің элементтік құрамының қалыптасуында екі басты фактор бар
екенін, яғни олар – генетикалық және экологиялық факторлар екенін, бұлардың
үлесті қатысы орта жағдайларының өзгерісіне тәуелді құбылып отыратынын, ал
өмір сүру ортасының ауыр металдармен әсіресе олардың қозғалыстағы
формалармен ластануында экологиялық фактор жетекші болып келетінін байқады.
А.Кабата – Пендиас пен Х.Пендиас 101 өсімдіктердің топырақтағы ауыр
металдардың жоғары концентрацияларына олардың төменгі концентрацияларынан
гөрі төзімді екенін бірақ М.Т.Абуталыбов 104 пен В.А.Алексеенко 105
бойынша олардың белгілі бір көлемге дейін өсуі іс жүзінде өсімдіктер
жағдайына кері ықпалын тигізеді, себебі ауыр металдар химиялық
элементтердің ішіндегі ең улысы болып табылады. Дей тұрғанмен В.Б.Ильин
99 улы элементтердің түрі туралы емес, олардың өсімдіктер үшін улы
концентрациялары туралы айтқан дұрысырақ дейді. Ауыр металдардың артық
мөлшерінің өсімдіктерге әсері тікелей де, жанама да болуы мүмкін. Жанама
әсерін ауыр металдардың топырақ қасиеті мен құнарлылығына, оның құрамына
негативті ықпал етуінен көруге болады 106,107. Ауыр металдардың әртүрлі
мөлшері мен топырақтағы ара қатынасы да олардың улылық деңгейін анықтайды
108.
Тірі ағзалардың ішінде ауыр металдардың аккумуляторлары өсімдіктер
екені сөзсіз, сондықтан өсімдіктер әлеміндегі берілген элементтердің
қалыпты концентрациялары туралы объективті мәлімет алу қажет. Төменгі
сатыдағы өсімдіктер (мүктер, қыналар) кейбір элементтердің улы
концентрацияларына бейімделушіліктің жоғары деңгейін көрсететіні туралы
пікір айтылып жүр, бұл улы заттар олардың биомассасында жабық тұқымдылар
биомассасына қарағанда анағұрлым көп мөлшерде жинақталады 101.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша ең үлкен металл аккумуляциялайтын
қасиетке қыналар ие 109,110.
А.П.Виноградов 100, А.Кабата-Пендиас пен Х.Пендиас 101 ауыр
металдардың өсімдікке келіп түсетін жолдары әртүрлі, оның ішінде
негізгілері-тамыр арқылы және фолиарлы екеніне тоқталады. Ауыр металдардың
өсімдіктер органдарында таралуы туралы деректер қарама-қайшы болып келеді
102,99. В.В.Добровольскийдің 102, Л.Н.Жемков және т.б. 111
еңбектерінде ауыр металдар концентрацияларының әр түрлі жер беті
органдарындағы (жапырақтарында, сабақтарында, жемістерінде) айырмашылықтары
олардың өсімдіктер метаболизмінің түр мамандарымен және элементтердің
өзіндік қасиеттерімен байланысты екені жиі айтылады.
2 МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико-географиялық және
климаттық сипаттамасы
Ақтөбе қаласы Орал тауларының теңіз деңгейінен биіктігі 217-223
м аралығындағы бөктерінде, солт-батыс жағында теңіз деңгейінен биіктігі
300-350 м болатын төбешіктің оңтүстік шығыс бөлігінде орналасқан.
Қала Орал өзенінің сол жақ саласы Електің сол жағалауында оған
Жақсы Қарғалы өзені құйылатын тұста орналасқан. Қала территориясы
көктемде суға толып, жазда кеуіп қалатын ұсақ өзендердің бірнешеуімен
тілгіленген. Бұл салалар - Жақсы Қарғалы – Терісбұтақ, Жаман Қарғалы,
Тамды, Сазды,Жіңішке өзендері. Олар Жақсы Қарғалы мен Елек өзендерінің
салалары бола отырып, олар қаланың негізгі су көзі болып табылады да,
Елек өзеніне, әрі қарай Орал өзеніне барып құяды. Жақсы Қарғалы өзенінің
өзі жаздыкүні бірнеше жеке салаларға бөлініп кетеді.
Топырағы қоңыр, сазды, құм аралас, кейбір жерлері тұзды.
Өсімдіктер типі құрғақ-далалық, яғни ақселеу мен бетеге комплексінен
тұрады. Төбелі жерлерде өсімдіктер құм топырақ жерлерге тән, ал
өзендердің жағалаулары мен ылғалды ойпаттарда жайылымдық және
астықтұқымдас өсімдіктер кездеседі. Ағаш тектес өсімдіктерді негізінен
ескі қала шекарасынан көруге болады.
Қала климаты шұғыл континентальды, ауа температурасының тәуліктік
және жылдық амплитудасы жоғары болып келеді. Абсолютті минимумы –340 С,
ал абсолютті максимумы +430 С. Жылдық орташа ауа температурасы 3,60.
Климаты салқын және жылы кезеңдерде үлкен ауытқушылықпен сипатталады.
Ең суық қаңтар айының орташа айлық температурасы-15,60С құраса, ал
ең жылы шілде айында +220С (1-кесте). Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4,5
мс (2-кесте).
1-кесте
Көпжылдық бақылаулар бойынша ауаның орташа айлық және жылдық
температурасы ( 0С ).
Айы
0-1
27,1 20,0 17,6 13,2 8,3 5,8 3,4
Жер беті инверсияларының
қайталануы 40% 35% 36.2% 36.6% 75% 58%
Көтеріңкі инверсиялардың
қайталануы 30% 36% 37.2% 26% 42% 40%
Жел жылдамдықтарының
қайталануы 46% 38% 49.5% 56% 65% 43%
Тұмандардың қайталануы 0.8% 0.2% 0.4% 0.7% 0.5% 0.7%
Жауын-шашынды күндер саны 183 215 115 148 119 193
2.3 Өнеркәсіп орындары орналасқан аудандар мен сол өнеркәсіп
орындарының қызметіне сипаттама.
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты қаланың байырғы (60 жыл) және
қалыптасқан технологиясы бар ең ірі кәсіпорын болып табылады.
Ферроқорытпа зауытының үлесіне қала кәсіпорындарынан шығарылатын
барлық қалдықтардың 42,4% -і сәйкес келеді екен.
Ферроқорытпа зауыты (Феррохром АҚ) жерді қолдануға құқық беретін
№81 мемлекеттік Актіге сәйкес 21.08.95 ж кәсіпорынға қолдануға 481,82га
жер берілген. Зауыттың негізгі территориясы 359,52 га ауданды алып жатыр,
оның 132,3 га – Ақтөбе ауданында шлак бөлінісіне берілген.
Феррохром акционерлік қоғамы Ақтөбе қаласының негізгі тұрғын үй
массивінің солтүстік-шығысына орналасқан.
Кәсіпорын территориясынан оңтүстік-батысқа қарай ЖЭС, батысында хром
қоспалары зауыты мен үй құрылысы комбинаты орналасқан. Оңтүстік жағында
ұнтатылған гипс және силикат кірпіш шығаратын зауыттары қарауытып көрінеді.
Ферроқорытпа өндірісі 2 негізгі технологиялық цех - №1, 2 цехтармен
сипатталады. №1 цех соғыс жылдары, №2 цех 1950-60 жылдары салынған.
Цехтардың жұмысқа кірісуінен бастап қазіргі кезге дейін зауыт бірнеше рет
электор пештерінің қуатын ұлғайту есебінен қайта құрылған.
№1 балқыту цехы Фх650 маркалы жоғары көміртекті және орташа
көміртекті феррохром балқытуға, сонымен қатар, халықаралық стандартқа сай
48% -тік ферросиликохром өндіруге негізделген. Балқыту корпусының пеш
жиегінде ашық типті, трансформаторының қуаты 16,5-22,95 МВА болатын 7
рудақалыптастырушы электропеш және сыйымдылығы 15 тонна болатын 5 конвертор
қондырылған. Конверторларда жоғары көмірсутекті феррохромды техникалық таза
оттегімен желдету әдісімен орташа көміртекті феррохром балқытылады. Орташа
көмірсутекті феррохромды балқытып шығару үшін құрамдас материалдарға Дөң
кен байыту комбинатының хромиттерімен қатар, мыналар кіреді: кокс (қытай,
зариндік, новотроицкілік, нижни-Тагилдік кокстары), жартылай кокс және
Қарағанды көмірі, кварцит, өндірістің өз қалдықтары (төгінді шайын мен
қайта өндірілген металл) және ФХ-800, ФХ-900, ФХ-1000 маркалы орташа
көміртекті феррохром қорытпалар.
Ферросиликохром балқымасына кварцит, қайта түзілім жаңғақ тәріздес
етіп бөлшектенген орташа көміртекті металл, темір үгіндісі, кокс және
жартылай кокс қолданылады.
Технологиялық мақсаттарда пештерде таза оттегі желдету жолға
қойылмаған. Бұл үшін зауытта оттегі цехы жұмыс жасайды. №2 балқыту цехы
феррохромның төмен көміртекті ФХ-200, ФХ-600 маркаларын өңдеуге
негізделген.
№3 цех металды балқытудағы қоспа ретінде әкті қолданады. Зауытта әк
күйдіретін цех жұмыс жасайды. Әкті күйдіру пештері табиғи газбен жұмыс
жасайды.
№4 цех №2 балқыту цехында қолданылатын шихт материалдарын қабылдауға
арналған.
№5 цех болса, дайын өнім қоймасы болып табылады. Мұнда қорытпаларды
бөлшектеу және оларды теміржол вагондарына тиеу жүзеге асырылады.
Зауытта ферроқорытпа өндіретін негізгі цехтардан басқа қосымша
цехтар да бар – жөндеу-механикалық, жөндеу-құрылыс, энергоцех, электр цехы,
металлургиялық құрал-жабдықтар жөндеу цехы,негізгі цехтардың жөндеу
шеберханалары.
Ферроқорытпа зауыты қалдықтарының сипаттамасы Феррохром АҚ үшін
Қазмеханобр жасаған экспертиза бойынша зауыт қайнарлары 5 топқа
біріктірілетін зиянды заттардың 29 түрін шығарады.
Феррохром АҚ жылына 7214,48 тонна қоршаған ортаны ластайтын заттар
шығарады, оның 3495,08 тоннасы қатты, 3819,4 тоннасы газ тәріздес
қалдықтар.
1.Балқытудың барлық сатыларында газ тазартқыш арқылы пеш
құбырларынан бөлінетін ферротозаң шығарылады. Вакуум цехында ұсталған
тозаңнан сұйық әйнек қосу арқылы балқыту цехтарында қолданылатын кірпіш
өндірілді.
Қазіргі уақытта №14 руданы қалпына келтіру пешінің құбыры мен
сатымаларынан тозаңданған газ-ауа қоспасы атмосфераға тазартылмастан
шығарылады.
№15, 16, 17 пештерінің құбырлары мен сатыларынан шығарылатын газ-ауа
қоспасы 364,3 м3 тазартқыш фильтр саңылаулары арқылы шығарылады. Газ-ауа
қоспасының ақырғы тозаңдауы 20 мгм. Тозаңнан тазарылу тиімділігі 97,2%.
11, 12, 13 пештерінің газ-ауа қоспалары тозаңнан Гидросталь фильтрлерінде
тазартылады, атмосфераға шыққан соң ауыр бөлшектерден тұратындықтан,
топыраққа түседі, ал желдің күшті кездерінде батыстан тұрғын үйлер
массивінің үстіне шашылады.
2.Ферроқорытпаларды алу барысында ауа кеңістігіне магний және
кальций бөлшектері шығады және олар зауыттың жанындағы топыраққа түсіп,
желмен тарайды.
3.Зауыттың қатты қалдықтарына металды құйып болғандағы соңғы сатыда
қалыптасатын шлактар жатады. Металл қалдықтарын қазаншаларға құяды, сонан
соң шлакты қайта өндіру цехында оларды ұнтақтап, бөлшектейді.
4.Ферроқорытпа өндірісінде технологиялық қоспа ретінде ауыз су
қолданылады. Ол руданы ұнтақтап, бөлшектегенде тозаңды азайту үшін, шихтаны
дайындағанда, металды суыту, шаю үшін қолданылады.
Техносу зауыт территориясында орналасқан шлак көлшіктеріне құйылады.
Суда С, Са, AL, SI, Fe қышқылдарының бөлшектері болады.
Зауытта зиянды заттар бөліп шығаратын 399 көз бар. Олар атмосфераға
қалдық бөліп шығарады. 67 газ тозаң аулаушы құрылғы тазарту жүйесімен
жабдықталған жер үсті қалыпты жағдайынан асып кету жағдайы мына төрт қоспа
бойынша байқалады – тозаң, хром оксиді, көміртегі оксиді, азот диоксиді.
1999 жыл бойынша атмосфераға 1556,05 тонна қалдық шығарылған, оның ішінде
қатты заттар 1189,02 т, газ тәрізідегі қалдықтар –357,62 т.
Жер үсті қабаты негізінен ұйымдаспаған көздер арқылы уланып,
ластанады. Олар қауіптіліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР, СИМВОЛДАР,
БІРЛІКТЕР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико-
химиялық қасиеттері
1.2 Хромның өсімдіктерге, жануарларға және адамға
әсер етуін экологиялық бағалау
МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико-географиялық және климаттық
сипаттамасы
2.2 Қала ауасының ластану деңгейін анықтайтын метеорологиялық
мәліметтер
2.3 Өнеркәсіп орындарының орналасу аудандары мен өндірістік
қызметіне сипаттама
2.4 Хромның адам, жануарлар және өсімдіктер ағзасында
жинақталуының динамикасы
2.5 Хромның Ақтөбе қаласының ауа, су бассейніндегі
концентрациясы және оның топырақ пен қар қабатында жинақталуы
ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1Экологиялық процестерді модельдеуде математикалық әдістерді
қолдану
3.2 Ақтөбе қаласы халқының 1989 – 1998 жылдар аралығында ауру
құрамы мен динамикасы
3.3 Математикалық модельдеуді негізге ала отырып Ақтөбе
облысының экологиялық жағдайын болжау
НӘТИЖЕЛЕР
ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
КІРІСПЕ
Проблеманың өзектілігі
Қазақстан Республикасының территориясында тиімсіз шаруашылық қызметінің
нәтижесінде антропогенді әсер етулер арқылы бірқатар экологиялық қолайсыз
тарихи региондар қалыптасты. Бұл жерлердің тұрғындары қоршаған табиғи
ортаның өзгеріске ұшыраған жағдайында өмір сүріп жатыр. Осындай экологиялық
проблемасы күрделі регионға Ақтөбе облысы да жатады. Бұл проблемалар
табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған тез
шешімдер қабылдауды және ең бастысы, қоршаған орта мен табиғаттың жағдайын,
оның үздіксіз өзгерістерін және өзгеру тенденцияларын бақылайтын жақсы
ұйымдастырылған жүйе құруды қажет етеді.
Адам денсаулығына негативті әсер етуші себептердің жиынтығы жекелеген
региондардың әрқайсысында өзіне тән болады, себебі экологиялық жағдай аймақ
дамуының экономикалық жағдайларына, шаруашылық қызметінің негізгі
бағыттарына және өнеркәсіптің өктем профиліне байланысты қалыптасады.
Бұлардың барлығы қоршаған ортаға әсер етудің өзіндік сипатын анықтайды. Дей
тұрғанмен, адам баласының табиғатқа әсер ету тәсілдері мен жалпы
заңдылықтарын бөліп көрсетуге болады, бұл - зиянды заттардың, атмосфераға
бөлініп шоғырлануы, өндірістің қатты қалдықтарының үйінділерге жинақталуы,
жер үсті және жер асты суларында, топырақта зиянды заттардың шоғырлануы
осының әсерінен жанама ластанушылардың - өсімдіктер, микроағзалар,
балықтар, жануарлар және ең ақырында – адамның көретін зардабы.
Экологиялық ситуацияны зерттеген кезде ластаушы заттардың химиялық
құрамы мен мөлшеріне ғана мән беріп қоймай, әр ингридиенттің әсер ету күші
мен басқа да параметрлеріне зер салу керек. Мысалы, климаттық
ерекшеліктерге байланысты ластаушылардың таралуын зерттеу де бірден-бір
қажет зат.
Өндіріс орнының әсер ету ареалы оның орналасу ауданымен ғана шектеліп
қоймай, жақын жатқан территориялар мен біртұтас регионға да ықпал етеді.
Адам денсаулығына өндірістік ластаушылардың әсер ету проблемасына хром
мен оның қосылыстары кіреді де, өзекті мәселе болып саналады. Хром
интоксикациясының патогенезі күрделі және ол жан-жақты жеткілікті мөлшерде
зерттелмеген. Үш және алтывалентті хромның қосылыстары өте улы болып
табылады. Олардың ерекшеліктері тотығу процестеріне қатысып, метаболизмге
әсер ету; ферментативті өзгерушіліктердің жүрісін өзгерту, клетканың
биоэнергетикасын, оның структурасы мен функциясын бұзумен білінеді. Бұл
өзгерістер өмір сүрудің маңызды органдары мен жүйелерінде пайда болып, ол
хромның жалпыулылық (политроптық) әсерімен бақыланады 1,2,3,4,5,6,7,8,9
.
Математикалық модель қоршаған ортаны білу және шешімдер қабылдау
мониторингінде негізгі құрал болып табылады. Адам өзінің күнделікті және
ғылыми қызметінде қоршаған дүниенің образдарын (модельдерін) пайдалануға
дағдыланған. Ойша құрылған модельдер шынайылықты тек жақындатып қана бере
алады. Оның үстіне адам қарапайым өзара әрекеттестіктердің анализін жасауға
қабілетті болса да, ондаған және жүздеген факторлардың қосындысынан тұратын
жүйелердің өзгеру динамикасын бағалауға бейімделмеген. Осы кезде
мәліметтердің көп жиынтығымен жұмыс істей алатын ЭВМ көмекке келеді 10 .
Мәліметтер мен білімдер түрінде сақталып, әртүрлі информацияны
интеграциялауға арналып, информациялық – модельдеушілер деп аталатын
автоматтандырылған жүйелер региондық экологиялық проблемаларды шешу және
қоршаған орта сапасын жақсартудың перспективті құралы ретінде қаралады
11.
Жұмыстың негізгі міндеттері мен мақсаттары
Қала экологиялық жүйесін модельдеуде жүйелік тәсілді қолдану қажет, бұл
кезде ақырғы информация көрсеткіштердің жиынтығымен жинақталады. Ол барлық
жүйені құрумен қатар, жекелеген жүйеліктермен бірге зерттелетін объектіні 4
элемент көмегімен сипаттауды қарастырады, олар: өндіріс, қоршаған орта -
халық денсаулығы – реттеу құралдары.
Қойылған міндеттер :
• ластау көздерін анықтау;
• ластау деңгейіне климаттық факторлардың әсерін зерттеу;
• ауа бассейніндегі, су ортасындағы, топырақтағы алтывалентті хромның
жинақталу динамикасын зерттеу;
• хромның әртүрлі ағзаларда аккуммуляциялануын корреляциялық байланыс
арқылы көрсету;
• модельдің мәліметтер қорын жабдықтау үшін қала халқының денсаулығына
сараптама жасау;
• жинақталған параметрлер жәрдемімен халық денсаулығына болжау жасау;
Ғылыми жаңашылдығы
- табиғи ортаның ластануына байланысты барлық экожүйелердегі
хромның шоғырлану концентрациясы зерттелді;
- бірінші рет Ақтөбе облысы бойынша топырақ пен көкөніс, өсімдік
пен мал өнімдері арасында хром мөлшерінің жинақталуы бойынша
корреляциялық байланыс есептеліп жасалды;
- халық денсаулығының соңғы 10 жылдықтағы жағдайына табиғи
ортаның әсеріне байланысты салыстырмалы сараптама жасалды;
- математикалық модельдеуді қолдана отырып бірінші рет Ақтөбе
қаласының халқының денсаулығына болжау жасалды.
Практикалық маңыздылығы
- информациялық жабдықтау мақсатында қоршаған ортаны басқарудың
автоматтандырылған жүйесін жасау мүмкіндігі;
- халықты және атқару органдарын қаланың табиғи ортасының
жағдайы туралы шынайы мәліметтермен уақытында танысуды
қамтамасыз ету;
- қоршаған орта жағдайы мен табиғат қорғау технологиялары туралы
мәліметтер банкін құру және жүргізу;
- жүйеде айналып тұрған информация ағымдарын тәртіпке келтіру
және алғашқы мәліметтер мен жүйенің әртүрлі деңгейлеріндегі
қорытындыланған информацияны пайдалану эффектілігін көтеру;
Қорғауға шығарылатын жағдайлар
- өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы заттар – хром және т.б.
адам денсаулығына қауіпті экологиялық фактор болып табылады;
- ұзақ уақыт бойы өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы
заттардың табиғи ортада – атмосферада, суда, топырақта,
жинақталуы - өсімдіктер мен жануарлар организмдерінде де
корреляциялық байланыс береді;
- урбандалған территорияларда халық денсаулығын бағалау үшін
объективті информациялар жинау арқылы ауру түрлерінің
приоритеттілері бағаланады;
- медико – экологиялық ситуацияны модельдеу мен болжау үшін
халық денсаулығының экологиялық мониторинг жүйесі мүмкіндік
береді.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Хром және оның қосылыстарының физико-химиялық
қасиеттері
Хром қосындыларының өнеркәсіптің әртүрлі салаларында кеңінен
қолданылуы және оның әрі қарай дамуы адамдардың осы заттармен тікелей қарым-
қатынасының мүмкіндігін көбейтеді. Бұл әсіресе өндіріс орындарындағы
адамдарға байланысты болып келеді де, әдебиетте жүзден аса сала мен хром
және оның қосындыларымен тікелей байланыста болатын 50 мамандық
көрсетіледі. 12,13,14,15 .
Хром қосындыларының қорлары бойынша Қазақстан Оңтүстік Араб
мемлекеті 3100 млн.т. және Зимбабведен 1000 млн.т. соң ең алғашқы
орындардың бірін алады. Кеннің балансты қорының негізгі бөлігі
Қазақстанның Ақтөбе облысының территориясының Оңтүстік-Кемпірсай кен
орындарының тобында шоғырланған.
Хром кендерін өндірудің негізгі көлемін Дөң тау кен-байыту
комбинаты атқарады. Дөң кен байыту комбинатының кен қорлары ауқымды
болып есептеледі.
Хром табиғатта бос күйінде кездеспейді,оның негізгі табиғи формасы
хром тотығы болып табылады 16 . Хром өзінің қосылыстарында негізінен
төмендегідей валенттілік көрсетеді: Cr2+, Cr3+, Cr6+ Бұлардың ішіндегі ең
тұрақтысы болып Cr3+ табылады. Хромның тотықтану деңгейі артқан сайын
оның қышқылдық қасиеттері өседі. Осылайша,Сr2+ туындылары - өте күшті
тотықсыздандырушы болса,Cr3+қосындылары тотықтырушы да, тотықсыздандырушы
да болып табылады. Өнеркәсіпте металл хромы,хром тотығы ІІІ , хромның үш
тотығы VI , натрий және калий хроматтары, натрий және калий
бихроматтары, хлорлы хром III қолданылады.
Металл хромын пайдалану – оның ыстыққа төзімділігі, қаттылығы және
коррозияға төзімділігіне негізделген. Болаттың беріктігін арттыру үшін хром
ең көп мөлшерде пайдаланылады. Хром даттанбайтын, ыстыққа шыдамды және
қышқылға төзімді болаттар құрамына кіре отырып, олардың коррозияға және
жоғары температурада тотығуына төзімділігін, сонымен қатар олардың
қаттылығы мен ұнтақталу мүмкіндігін арттырады. Алюмо және силикотермдік
алынған хромды нихром, нимоника және басқа да никельқорытпаларын қорыту
үшін пайдаланады.
Хромның біршама бөлігі декорациялы коррозияға беріктік беріп қаптау
– хромдау үшін қолданылады, Ұнтақ хром металды керамикалық заттар мен
пісіргіш электродтар үшін материалдар жасауға пайдаланылады.
Лағыл тастағы қоспа – Cr3+ ионы түріндегі хром, қымбат асыл тас және
лазер материалы ретінде пайдаланылады.
Хром тотығы – хром, хром карбиді, тегістеуші паста мен әйнек және
керамика бояуларын алуға қажетті шикізат – хром катализаторлары құрамына
кіреді. Хорм тотығы негізінде жасалған темір қоспалары бар бояулар
жарықтың, оттың, ауадағы оттегінің әсеріне төзімді болады. Құрамында хром
тотығы бар катализаторлар ароматты көмірсутектерін дегидрогенездеу,
ароматты көмірсутектерін парафиндеу, крекинг және гидрациялау процестеріне,
мұнай газдарының конверсиясына және т.б. пайдаланылады.
Хромның үш тотығы электролизді хромдау жолымен хром тотығын алу үшін
шикізат болып табылады.
Натрий және калий хроматтары химиялық реактивтер, хром тотығының
шикізаты, мақта–мата өнеркәсібінде қолданылатын бояу, тері өнеркәсібінде
тері өңдейтін ерітінділер құрамына кіретін малма иге кіретін зат ретінде
пайдаланылады. Сонымен қатар, ол ағаш консерванттары, тұқым улайтын дәрілер
жасау үшін де пайдаланылады.
Натрий мен калий бихроматтары металл өңдеуші, тері, мата, химиялық
және бояу-лак, фармацевтика, керамика, сіріңке жасау, пиротехника,
фотография, ауыл шаруашылығында және т.б. кеңінен қолданылады.
Хлорлы хром хромдау процестерінде және хром алу үшін пайдаланылады
17,18,19,14,16,19,20 .
Хром қосындыларының шектеулі концентрация шегі төмендегідей мөлшерде
беріледі:
- жұмыс зонасының ауасында – металл хромы – 2мгм3 , хромның үш
тотығы – 0,01 мгм3,хлорлы хром хром тотығына шаққанда - 0,01 мгм3
хроматтар - 0,01мгм3, хромды – аммонийлі ашудастар хромның үш тотығына
шаққанда- 0,02 мг м3 ;
- елді мекендердің атмосфералық ауасында – хромның үш тотығы максимум
мөлшерде, бір реттік - 0,0015 мгм3; орташа тәуліктік – 0,0015 мгм3
;
- алтывалентті хром қосындылары хромныңүш тотығына шаққанда - максимум
бір мәртелік – 0,0015 мгм3;
- шаруашылық – ауызсу және мәдени – тұрмыстық мақсатта пайдаланатын су
қоймаларында алтывалентті хромның қоспалары – 0,1 мгл;
- ағын суларда – үшвалентті хромның қосындылары–6мгл, алтывалентті
хромның қосындылары – 0,1 мгл ;
- тағам өнімдерінде: сүтте – 0,1 мгкг, етте – 0,2 мгкг, балықта – 0,3
мгкг, жеміс-жидектерде - 0,1 мгкг, көкөністерде – 0,2 мгкг, ұн мен
жармаларда – 0,4 мгкг, балалар азығында – 0,1 мгкг, басқа тамақ
өнімдерінде – 0,5 мгкг, сусындарда – 0,05 мгкг.
Хромның қоршаған ортаға келіп түсуі хром кенінен хром қосындыларынан
алып, оны әрі қарай өңдеу кезіде атмосфераның аэрозольдермен ластануы және
хромқұрамды минералдардың желмен ұшуы арқылы жүреді. Ауадан келіп түсетін
хром қоспалары топырақ пен су қоймаларын ластайды. Су қоймаларын негізгі
ластаушылар өнеркәсіптік ағын сулар мен құрамында хромы бар топырақ
шайындылары болып табылады 21,22,23,24,25 .
Жерасты сулары мен ашық су қоймалары құрамында ерігіш хром тұздары
бар атмосфералық жауын-шашын арқылы да ластанады. Хром атмосфераға хром
тотығы, хроматтар, бихроматтар, хлорлы хромил түрінде келіп түседі. Хром
кендерін өндіретін және өңдейтін, хром қоспаларын алатын және пайдаланатын
тау-кен, машина шығаратын, металл өңдейтін, тоқыма және т.б. өнеркәсіп
орындары қоршаған ортаның ластаушы көздері болып табылады. Хромды
ферроқорытпалар өнеркәсібінде жұмыс жасау зонасының ауа ортасына ол хром
кенінің дезинтеграциясының аэрозольдары түрінде, пештер мен сұйық қорыту
және шлактың ашық бетінен бөлінетін үш және алты валентті хромның
конденсациясының аэрозольдары түрінде келіп түседі 26,19,22,27,28,25.
Ауаның үш және алты валентті хроммен ластануы өндірістің бастапқы
және соңғы кезеңдерінде ондаған, тіпті жүздеген мгм3 құрайды. Балқыту
бөлімдерінде алтывалентті хром концентрациясы біршама төмен болады. Хром
тотығының ең көп мөлшері рафинделген феррохромды балқыту кезінде бөлінеді.
Шаңдағы хром темір, маргенц және басқа да ауыр металдармен қосылыстар
түрінде болады 29,30,31.
Өнеркәсіп орындарының айналасындағы, топырақта, өсімдік пен жануар
тектес тағамдарда, құрамында артық мөлшерде хром жинақталған биогеохимиялық
провинциялар пайда болуы мүмкін 17,32,16,33.
Батыс Қазақстанның Ақтөбе облысында хром кендерінің шоғырланған
жерлерінде топырақтағы және топырақасты қабаттарындағы деңгейі 0,2-1,0%
құрамды хромы бар биогеохимиялық провинция бар. Ол кларкты құрамнан 30-50
есе көп. Ақтөбе облысының жекелеген аудандарында хром концентрациясы
топырақта төмендеу болғанмен, оның кларкты құрамы екі я одан да көп есе
құрайды 22,16,34.
1.2 Хромның жануарларға және өсімдіктерге әсер етуін экологиялық
бағалау
Қазіргі уақытта клиникалық-экспериментальды зерттеулер арқылы хромның
әртүрлі валентті қосындыларының адам мен жануарлар ағзасына әсері бір типті
емес және ол оның физико-химиялық қасиетеріне тәуелді екені дәлелденген.
Өте улы және тұрақты болып табылатыны – хромның алтывалентті қосылыстары
12,35,36,37,38,28,39.
Хромның жер қабықшасындағы геохимиясы – бұл негізінен оның
үшвалентті ионының геохимиясы. Ауада, топырақта және суда алтывалентті
хромның болуы – антропогенді әсер етуге байланысты. Адамдардың әртүрлі
өндірістік іс-әрекеті хромның улы иондарының қоршаған ортада жинақталуына
әкеліп соқтырады, ал ол өз кезегінде хром қоспаларының адам ағзасына тек
өндіріс жағдайларында ғана емес, өндірістен тыс жерлерде де шектеулі рұқсат
етілген шегінен артық мөлшерде келіп түсуіне ықпал етеді.
Қоршаған ортаның хроммен ластануы кезінде ол ағзаға өте көп мөлшерде
тамақ өнімдерімен, ингаляциялы және терінің қабатынан резорбция жолымен
келіп түседі 40,41,42 . Хромның ағзаға таралуы және жеке органдарға
жинақталуы қоспаның химиялық табиғаты мен дозасына байланысты. Интактілі
қояндарға екі ай бойы калий бихроматын ингаляциялы және пероральды
тамақпен енгізгенде хромның құрамы бақылаудағыларға қарағанда барлық
зерттелген органдарда өсіп отырды. Бұл кезде ингаляциялы жолмен асқазанға
жібергеннен көрі көбірек келіп түсті. Ингаляция кезінде хромның максимум
концентрациясы бауырда табылған (органның шикі салмағынан 72(10-5 %), ал
минимум мөлшері – мида (3,5(10-5 %). Асқазанға жібергенде хромның жоғары
концентрациясы трахеяда (18-10-5 %) және бауырда (16-10-5 %) мөлшерінде
анықталған
43,44,45,46,47.
Эксперименттегі жануарларға (қояндарға) калий бихроматын ішетін су
арқылы 60 күн бойы 5мгкг дозасында беріп отырғанда минимум деңгейі
бауырынан (0,16мг%) табылған. Бүйректегі, өкпедегі және жүрек бұлшық
етіндегі құрамы үш есе аз (0,05-0,06мг%) болған. Натрий бихроматының ыстық
ерітіндісімен 850гл концентрациясында қояндардың арқасындағы жарақаттанған
терісіне аппликация жасағанда оның шапшаң сорылып, бауыр мен бүйрекке
жинақталғанын көрсетті 48,49. Егеуқұйрықтың аталықтарын ұзақ уақыт
30мкгм3 концентрациясындағы алтывалентті хроммен улаған кезде (90 күн
бойы тәулігіне 20 сағат), оның өкпедегі мөлшері 1% жетті (ұлпаның құрғақ
қалдығына шаққанда), бұл бақылаудағы деңгейден 30 есе көп. Хромның мөлшері
бүйректің құрғақ қалдығында (0,1%), бауырда (0,045%), талақта (0,08%),
бастың миында(0,04%)болды 50,28 .
Органдардағы хромның химиялық анализі ағзадағы таңбаланған хромның
таралуын зерттеу нәтижелерімен қиысады. Үшвалентті хромның радиоактивті
изотопын (Cr51) ақ егеуқұйрықтың аталықтарына хлорлы тұз ретінде 5мккюри
(улы емес доза) мөлшерінде бір мәрте қарын ішіне, асқазан ішіне, тері
астына және интратрахеялы енгізілген. Қарын ішілік және тері астылық енгізу
кезінде егеуқұйрық қанында 5 минуттан соң 10% және 3% мөлшерінде енгізілген
хром, бір сағаттан 6 сағатқа дейінгі интервалда қандағы хромның құрамы
максимум шамаға жетті яғни біріншісінде 28% ,екіншісінде 11% болды. Хромның
ең көп мөлшері плазмадан табылған. Бір тәуліктен соң қандағы хромның
концентрациясы азайған, бірақ мөлшері жоғары деңгейде қалғандықтан, қанды
индикатор орта ретінде есептеуге мүмкіндік берді 42 .
Парентеральды тәсілдермен енгізгенде хром ағзада әжептәуір ұзақ уақыт
кідіреді де, 30 күннен кейінгі қалдық деңгейі енгізілген мөлшерден 15-31%
құрайды, әрі хром-50% алғашқы мөлшерде екі тәулік ішінде шығарылса, қалған
бөлігі енгізілген бөлікте (екінші депо) қалып қояды. Бұл кезде енгізген жер
хромнан тез босайды да, ал қалған 30-тәуліктегі хром мөлшері (31%) ішкі
органдарда болады. Трахеяға хромды енгізгеннен кейін 30 тәуліктен соң оның
құрамы өкпе мен тері асты клетчаткаларында осыларға сәйкес алғашқы
мөлшерінің 15% және 28% құрайды. Таңбаланған хромды енгізгеннен кейін 30
тәуліктен соң оның құрамы (% енгізілген доза мөлшерінен берілгенде) :
Қарын мен бауырда – 2,5; бүйректерде – 1,2; талақта – 4,2; өкпеде – 0,4;
қуыс сүйекте – 1,0% құрады. Тері астына енгізгенде бауырда – 2,2; бүйректе
– 0,5; өкпеде – 20,0; қуыс сүйекте – 1,0% . Демек, аталған енгізу
тәсілдерінің барлығында да хром көбінесе бауырда, бүйректе, қуыс
сүйектерде, ал трахеяға енгізгенде - өкпеде жинақталады. Енгізу әдісінің
түріне байланыссыз хром ұзақ мерзімге бауырда және ретикулды-эндетелиальды
жүйеде жиналады 42,51,52,53.
Хромның таңбаланған изотоптары сонымен қатар, оның үш және алты
валентті қоспаларының таралуын салыстыру үшін де пайдаланылды. Егеуқұйрық
тышқандарының құрамында 5мккюри 100г дене массасындай Cr51 бар натрий
хроматын (Cr+6) және хлорлы хромды Cr+3 енгізгенде, сол ендірілген
қосылыстарға байланысты ішкі органдар мен қанда хромның жинақталу
динамикасының біршама айырмашылықтары анықталды.
Хромды хлордың өкпедегі максимумы енгізген соң 10 минуттен кейін
өкпеде біртіндеп жиналып, 6 сағатта (17,5%) жете отырып, 6 сағаттан соң
күрт азайса, хромат максимумге жетіп, 17 тәуліктен соң азая бастайды
54,55,42,28 .
Адамда хромның ең көп мөлшері бауырда, ішкі секреция бездерінде және
ішекте табылған 29,56,24,57. Жаңа туған сәбилердің ұлпаларында
ересектерге қарағанда хром көбірек табылады. Хромның жүректегі, өкпедегі
қарта мен талақтағы құрамы өмір сүрудің алғашқы 10 жылында тез төмендей
бастайды да, бауыр мен бүйректе оның деңгейі екінші он жылдыққа дейін
сақталады. Өкпе – организмнің қартаюына байланысты хромның құрамы өзгеретін
бірден-бір орган 42. Хромның таза қандағы 4,6 мкг% құрамы қалыпты
мөлшер деп алынады 58. Хромның сау адамдар плазмасындағы концентрациясы
0,009-0,055 мкгл, эритроциттерде 0,055-0,054 мкгл аралығында болады.
Адамның қалыпты қан сарысуында хромның концентрациясы 0,14 мкгл көлемде
болады 59. Өндірісте хроммен тікелей қарым-қатынаста болатын адамдарда
оның шаштағы, тырнақтағы, қандағы, аймақтық лимфабуындардағы мөлшері басқа
органдар мен ұлпаларына қарағанда көп болды 60,52. Өндірісте хромның аз
концентрациясымен (шектеулі концентрация шегінен төмен) ұзақ уақыт жұмыс
жасаған 400 жұмысшыға тексеру жасағанда қандағы хром деңгейі 0,066-0,011
мкгл екенін көрсетті 60 .
Ағзаға келіп түскен хром бүйрек, тоқ ішек, өт арқылы, ал емшекте
балалары бар әйелдердің сүті арқылы бөлінеді 42. Егеуқұйрықтарға үш және
алтывалентті хромның қоспаларын парентеральды енгізген уақытта бүйрек
ұлпасына алтывалентті хромның анағұрлым интенсивті енгенін көруге болады.
Бүйрек ұлпаларындағы радиоактивтіліктің өзгерулері қандағы өзгерістермен
сәйкес келгендігі, оның бүйректегі бөлу функциялары мен қандағы
концентрациясының өзара байланысын көрсетеді. Радиоактивті заттың зәрмен
шығуы (47% дейін натрий хроматы және 20% ке дейін хром хлориді 17 тәулікте)
олардың бүйрек жолымен бөлінуін дәлелдейді. Хроматтың бөлінуінің негізгі
органдары – бүйрек, ал хром хлоридынікі – бүйрек пен ішек деп есептелінеді.
Бихроматтармен тікелей жұмыс істейтін адамдардың қанында хром
0,005тен 0,25% , асқазан құрамында–0,002 ден 0,15 мг% , өтте–0,005 тен 0,12
мг% , зәрде 0,04 тен 0,3 мг% , нәжісінде - 0,002 ден 0,7 мг% , сүтте – 0,42
мг% ке дейін болып тұрған.
Хром қосындыларының, әсіресе алтывалентті хром қосындыларының улы
әсерлері туралы деректер қазіргі заманғы әдебиетте бірқатар ірі жұмыстармен
берілген 12,13,61,19,62,16,27,63,64,65,66 .
Улылық деңгейіне байланысты хром қоспалары 3 топқа бөлінеді.
Ең улы қосындыларына алты валентті хром, оның ішінде бихроматтар
хроматтарға қарағанда анағұрлым улы, ал үшвалентті хромның қосындыларының
улылығы аздау. Металды хром мен оның қос валентті қосылыстарының улылығы аз
деп есептелінеді 16,34 .
Улылығының көрсетілуінің әртүрлілігі алтывалентті хромның
қосындыларының ерігіштігінің жоғары болуында 67,68,69,70. Хром
қоспаларының өте тез улылығы папметрлері туралы мәліметтер қарама-қайшы
және көп емес. Хлорлы хром үшін - DL50 440 мгкг (егеуқұйрықтар асқазанына
енгізу), 7,8-40,0 мгкг (тышқандардың терісінің астына енгізу), DL50-
31,6+60,0 мгм3 (тышқандар үшін). Егеуқұйрықтардың терісіне енгізгенде
оларды өлтіретін мөлшер – 2000мгкг, қояндардың терісіне 1000 мгкг. Калий
бихроматы үшін DL50-25 мгкг, (егеуқұйрықтың күре тамырына енгізгенде),
енгізудің басқа жолдарында өлтіру мөлшері 50,75,100 мгкг 42,71,25 .
Хроммен уланудың шұғыл улылыққа жақын табалдырығы DL50 ден 0,1-0,15
мөлшері болып табылады 40,43,42,66, ал созылмалысынікі дене массасының
0,1-0,6 мгкг болып табылады
61,72,49,20 .
Тітіркендіруші әсер етумен бірге хромның улы мөлшерлері
иммуносупрессивті әсер етеді. Егеуқұйрықтарға калий бихроматымен
ингаляциялы әсер еткенде (камераға 500 мг күніне 3 сағаттан 2,5 ай бойы)
қан лейкоциттерінің фагоцитарлы активтілігінің төмендеуі 1,5 есе,
мамандалған антителалардың титрлерінің бақылаудағыға қарағанда 3 есе
төмендеуіне әкелді. Лейкоциттердің фагоцитарлы активтілігі бұл кезде
өзгерген жоқ. Теңіз шошқалары мен қояндарына калий бихроматының 1%
ерітіндісін бір ай бойы пероральды енгізгенде, қандағы спецификалық
антителалардың титрінің төмендеуіне әкелді. Иммундық жауап берудің
күйзелуін иммундық процестерге жауап беретін клеткалардың жойылуымен
байланыстырады 34 .
Хром қосындыларының эмбриоулылық эффектін М.И.Смирнов сипаттаған
73, онда анорганикалық Сr+6 мен Cr+6 плацент барьерінің өтпейтіні
көрсетілген. Бірақ жоғарыда айтылғандармен қарама-қайшы келетін
хабарламаларда хром тотығын және хлорлы хромды 5-тен 19,5 мгкг мөлшерінде
парентальды енгізген уақытта эмбриондардың өлуі, резорбция және
мальформация коэфициенттерінің өсуі, және ұрық дамуының басқа да
бұзылулары жүретіні айтылған 74,75 . Хром қосындылары зауытының жұмысшы
әйелдерін эпидемиологиялық зерттеген кезде, екіқабат кезеңінің күрделенуі,
босанудың қиындауы, ұрық дамуының кері өзгерістері анықталды. Жаңа туған
балалардың одан әрі қарай қадағалағанда балалардың 3,6% әртүрлі туа біткен
аномалиялар (Даун ауруы, таңдай мен жоғарғы еріннің ыдырауы, қисықаяқтылық,
арқа жұлынының жарығы және т.б.) табылған 73,28 .
Жануарлардың хроммен улануының әртүрлі жолдары ағзаға оның келіп түсу
тәсілдеріне әсер етуші қоспалардың химиялық табиғатына және жануарлар
түріне тәуелді болады 42,20 .
Хром қосындылары зауытынан әртүрлі қашықтыққа орналастырылып, 60
тәулік бойы қояндарға 0,003-0,0016 мгм3(Cr3+) және 0,0011-0,55 мгм3(Cr6+)
концентрацияда хром тотығы және хромның үштотығының аэрозолімен
ингаляциялы әсер еткенде, оларда катаралдық бронхит пен десквамативті
пневмония, сонымен қатар, бүйректерінде склероздық өзгерістер, ал айқын
емес морфологиялық өзгерістердің басқа органдарында дамуы байқалған
12,19,62 .
Егеуқұйрықтарға хром тотығының немесе тотық пен хром үштотығының
қоспаларының конденсациясының аэрозолімен ингаляциялы жолмен әсер еткенде
(1,5 ай бойы күніне 4 сағаттан 150 мгм3концентрацияда), қандағы гемоглобин
деңгейінің төмендеуі, ретикулоциттердің санының көбеюі, нейтрофилез және
лимфопенияға әкеліп соқтырады 20,57.
Егеуқұйрықтарға интратрахеялы 50мг хром тотығын енгізгенде
тәжірбенің 10-шы күні өкпелерінде тығыздалу бөліктері анықталды, ол кейде
өпенің бүтін бір бөлігін алып отырады, орталық бөлігінде хром тотығының
жасыл бөліктерін көруге болады 73,27,74 .
Иттердің асқазанына алтывалентті хромның су ерітінділерін (5,2 мгкг
мөлшерінде) енгізгенде, 74-130 күннен бастап тәбетінің нашарлауы, құсу,
салмағын жоғалту, ұйқыбасу, бүйректің функциялары мен морфологиясының
бұзылуы (азотемия, анурия және т.б.), гиалиноз, бүйрек ұлпасының склерозы,
асқазан ішек трактілерінде жаралардың пайда болуы басталды
49,75,76,42,77,79 .
Егеуқұйрықтардың асқазанына калий бихроматын күн сайын 2мгкг
мөлшерінде 1-6 ай бойы енгізіп отырғанда таңбаланған альбумині үшін
ішкі органдардың тамырлы-ұлпалы кедергілерінің өткізгіштік қасиеттерінде
біршама өзгерістер пайда болды. Бұл өзгерістер кезеңдік сипатта болды.
Уланудың басында өткізгіштік жоғары және таңбаланған ақуыздың шығуы да
тамырлы жүйеде жоғары деңгейде көрініп, органдарда біршама жинақталды.
Интоксикация мерзімінің ұзаруы таңбаланған ақуыздардың өтуінің баяулауына
әкелді, себебі бұл кезде тамырлардың тығыздалуы және склерозымен берілетін
органдар мен ұлпалардың дистрофикалық өзгерістері пайда болады 6 .
Көптеген зерттеушілер хром қоспаларын жануарлардың асқазанына тамақ
арқылы немесе ауыз су арқылы енгізген 41,80,49,81,82
. Ең көп қолданылғандары калий немесе натрий бихроматы, хромды
ангидрид, хроматтар, хром тотығы, ал хлорлы хром сирегірек қолданылған.
Препараттарды мөлшерлеудің шектері 0,005тен 13 мгкг (хром ионына
шаққанда) дейін, экспозициясы 30 күннен 3 жылға дейін болды. Тәжірибе жасау
үшін тышқандар, егеуқұйрықтар, теңіз шошқалары және иттер алынды. Хромның
улы әсері денесінің салмағының азаюымен, жануарлардың мінез-құлық
реакциясының өзгеруімен, гемотологиялық өзгерістермен (гемоглобин мен
эритроциттердің төмендеуі), көмірсу, май және ақуыз алмасуының
бұзылуларымен (- глобулиндер мөлшерінің азаюына байланысты
диспротеинемия пайда болуы, аминқышқылдарының синтезінің күйзеліске
ұшырауы); иммунологиялық реактивтіліктің бұзылуы, тиол ферменттерінің,
Кребс циклының, аэробты гликолиздің ингибирленуі, гистро-энзимдік
өзгерістердің пайда болуымен көрінді 83,36,84,85,86,48,87,20,63,88 .
В.А.Доценконың зерттеулері арқылы калий бихроматын тері үстіне, тері
астына және пероральды енгізген уақытта теңіз шошқалары мен
егеуқұйрықтардың денесін түршіктіретін қасиеті бар екені анықталды 44.
Денелері түршігетін жануарларда басқа метаболизм ауытқушыларынан өзге
олардың ағзаларының С,Р,В,В6 және РР витаминдерімен қамтамасыз етілуінің
нашарлағаны анықталды. Бірқатар авторлардың зерттеулері бойынша хромның улы
әсерінің негізінде субклеткалы құрылымдардың бұзылуы жатқаны, атап
айтқанда, мезосомалар мен бауырдың эндоплазмалық торының, бүйрек пен
гонадалардың бұзылуы жатқаны анықталды 89,90,91.
Хромның ДНК мен комплекстер құру қабілеті оны генетикалық
токсикология тұрғысынан қауіпті қосылыстар қатарына қояды.
Бұл оның канцерогенді активтілігін де көрсетеді 92,51.
М.И.Смирновтың 73 көрсетуінше, тәжірибедегі жануарлар ағзасына
алтывалентті хром су арқылы ұзақ уақыт келіп түскенде оның эмбриондық
улылық әсері орын алды, ал үшвалентті хром үшін гонадалардағы
сперматозоидтардың гендік аппаратының бұзылуы және аталықтардың ұрықтандыру
қабілетінің төмендеуіне әсер етті.
Адамның хроммен улануының клиникалық сипаты металдың жалпы улылық
жәнежергілікті әсер етулерімен көрінеді. Жергілікті әсер ету көбінесе мұрын
шырышының, тері мен көздің зақымдануымен беріледі.
Хромның шектеулі рұқсат етілген шектен көп концентрацияларда әсер
етуі мұрын шырышының терең эрозиясы пайда болатын ринит және мұрын
қуыстарының кең перфорациясының (1-3 см-ге) дамуына әкеліп соқтырады. Бұл
өзгерістер жұмыс істеу уақытының алтыншы және он екінші айлары арасында,
кейде улы заттармен қарым-қатынастың бірінші айларында пайда болады. 13,26
.
ШКШ-не жақын концентрацияларда әсер еткенде мұрыннан қан кету және мұрын
шырышының үстіңгі эрозиялары пайда болады. Мұрын қуыстарының перфорациясы
болмайды, бұл кезде тек мұрынмен тыныс алуды бұзбайтын нүктелік перфорация
ғана дамиды 92 .
Алтывалентті хром ерітінділерінің теріге келіп түсуі кезінде, егер
жабынды эпителийдің біртұтастығы бұзылған болса, дөңгелек немесе сопақша
пішінді диаметрі 2-ден 20 мм-ге дейін, тереңдігі 2-4 мм немесе одан да
үлкен хром жараларыныңпайда болуына әкеліп соғады. Ең жиі жаралардың пайда
болатын жерлері – адам саусағының ұштары, қолдың қоспасының және иықастының
сырт жағы, кейде киімнің жабылған тері бөліктері 93,94. Көз қабығының
терісіне, көздің конъюктивасы мен қасаң қабығына хром қоспаларының
контактісі кезінде блефариттердің, конъюктивиттердің, кератиттердің және
хром күйіктерінің дамуына әкеліп соғады 62,92 . Адам ағзасына хром
қосындыларының жалпы улы әсері көбінесе әсер етуші концентрацияларымен
анықталады да, клиникалық ек түрі болады:
1. өкпе формасы,
2. асқазан формасы.
Бірінші түріне тән сипат: құрғақ жөтел, объективті – бронхит,
сезімталдығы басым жағдайда – қолқа астмасы. Рентген көрсетулері - өкпе
ұлпасының ауамен толуының жоғары деңгейде болуы, өкпе суретінің күшеюі. Әрі
қарай өзгерістері пневмосклераздық сипатқа ие бола отырып, ентікпе және
қақырық түсіретін күшті жөтелге ұласа отырып, ұзаққа созылған пневмонияға
айналады. Өкпе тамыршалары өзінің структурасын жоғалтып, деформацияға
ұшырайды.
Интоксикацияның екінші формасы эпигастральды ауданның ауыруымен,
сілекей бөлінуінің күшеюімен, лоқсу, құсу, іш өту және іш қатып қалумен
сипатталады. Асқазан-ішек трактінің зақымдануы дискинетикалық функциональды
өзгерістерінен бастап шырышты қабықшаның тітіркенуінен, гастритке дейін
және ішектің жара ауруларына дейін әкеліп соқтырады. Жара ауруы ұзақ
уақытқа созылатын асқынумен, ремиссиялардың қысқа мерзімімен, терапияның
төменгі эффектілігімен сипатталады. Стационарда емдеу, хроммен қарым-
қатынас тоқтатылмаса, ұзақ уақытты ремиссияны қамтамасыз ете алмайды
62,92,93.
Интоксикацияның екі формасында да бауырдың зақымдануы (мөлшерінің
үлкеюі, цирроз дамуға дейін баратын бауыр қызметінің бұзылуы), бүйректің
зақымдануы (микрогематурия, альбуминурия және т.б.) білінеді.
Уланудың бастапқы стадиясында хроммен контакт тоқтаса, жекелеген
симптомдардың кері дамуына әкеледі, ал контактіні тоқтату кеш басталса –
процесс әсіресе паталогияның өкпе формасында баяу дамиды 62,16,93.
Динамикалық жүйелілік жүрек-тамыр жүйесінің өзгерістеріне де тән.
Бірінші фазасында гипотоникалық типтегі нейроциркуляторлы дистония; аяқ-
қолдың, бауырдың қанмен толуының интенсивтілігі мен жылдамдық
ассиметриясының төмендеуі, олардың өкпеде күшеюі дамиды. Бейімделушілік –
компенсаторлы реакциясы стадиясында қан айналу жүйесінде миокардтың
гиперфункциясы байқалады. Бұл кезде қан айналудың үлкен шеңберінің төмендеу
тенденциясы, кіші шеңберінің үлкею тенденциясы тіркеледі. Екінші фазасында
миокардтың гиперфункциясының белгілері азаяды, оның қысқаратын қабілетінің
бұзылулары көбейеді, жүрек бұлшық етінің дисметаболизм өзгерістері жүреді.
Соңынан миокард пен қан айналу шеңберінің жетіспеушілігі – тыныштық кезінде
де білінеді
12,13,62,92,27,51.
Сыртқы тыныс алу жүйесінің патологиясы да даму кезеңінде белгілі бір
фазалық сатысынан өтеді. Қолқа бұлшық етінің гипертонусымен белгіленетін
қолқа өткізгіштігінің бұзылуы түріндегі қызметінің өзгерістері хромның
аллергиялық және рефлекторлық әсер етуі арқылы жүреді, вентиляциялық
резервтердің төмендеуі, өкпенің қалдық көлемінің өсуі, артериялы
гипоксемияның дамуына дейін барады. Нерв жүйесі, әсіресе вегетативті
бөлігі, хроммен ерте зақымданады, ол вегетативті –тамырлы дисфункция және
астено-вегетативті бұзылулардан көрінеді 94,24,71.
Хром қосындыларының жалпы улылық әсер етуінің білінуі-олардың адамдар
ағзасына дене түршіктіретін қасиеті болып табылады. Металмен контактіде
болатын адамдарда сенсибилизация әсері латентті түрде ғана емес, сонымен
қатар аллергиялық аурулар – аллергодерматоздар, риносинусопатиялар,
ентікпелі бронхит, қолқа астымасы да дамиды
26,43,95,62,16,27,94.
Дей тұрғанмен, хром өте күшті сенсибилизатор болып табылмайды, онымен
контакт тоқтатылған соң оған сезімталдық, басқа тітіркендіруші агенттерге
қарағанда тез кетеді.
Алтывалентті хромның үшвалентті хромға қарағанда әсер етуі күшті
43,95 .
Хром қосындыларының қолқа-өкпе қатерлі ісік ауруын сол өндірісте жұмыс
істейтіндерде дамытуда канцерогендік ролі жалпыға белгілі.
Бұл сұраққа отандық және көптеген шетел авторларының жұмыстары
арналған 62,16,96,97,66 .
Канцерогенді қасиетке хромның барлық қоспалары ие, оның ішінде
көпшілік зерттеушілердің пікірі бойынша ең күштісі алтывалентті хром болып
табылады.
Канцерогенді қасиеттермен бірге хром қосындыларында мутагенді
активтілік те бар. Алтывалентті хром қосындыларының мутагенді потенциалы
жоғары. Үшвалентті хромның қоспаларының генетикалық активтілігі төмен.
Бірақ өндіріс жағдайларында олардың валенттілігінің өзгеріске ұшырауы
мүмкін, бұл кезде үш валентті хромның генетикалық қаупі күшейеді. Хром
қосындыларының генетикалық қаупі оның биоаккумуляциялану қабілетімен өсе
түседі. Осылайша, мысалы тышқандардың аталықтарының қарын ішіне бір мәрте
калий бихроматын кішкентай дозамен енгізген уақытта летальды доминантты
жағдайлар мен жұлынның клеткаларында хромосомалық аберрациялар
қалыптаспайды. Бірақ ұзақ уақыт (24 күн бойы) сондай дозада енгізіп отыру
доминантты летальдардың санының біршама көбеюіне әкеліп соғады. Осыған
ұқсас етіп егеуқұйрықтарға калий бихроматын (интратрехеялы 1 мгкг дозада,
немесе тамақпен 0,2 мл 5% ерітіндіні) бір мәрте енгізгенде мутагенді әсер
етпейді, ал бір жыл бойы енгізіп отырғанда анеуплоидты жасушалардың
көбеюіне, хромосомдық аберрациялар және жұлын хромосомаларының спиральдану
деңгейлерінің варияциялануына әкелді 92 .
Биосфера құрамының өзгеруімен бірге эволюцияның әртүрлі кезеңдерінде
өсімдіктердің де металл сіңіргіш қасиеттері өзгеріп отыратынын және
сондықтан әр түрлі уақытта пайда болған өсімдіктер организмі әртүрлі металл
мөлшерімен сипатталатынына А.Бойченко 98 , В.Б.Ильин 99, ал
А.П.Виноградов 100 өсімдіктердің элементтік химиялық құрамын түр белгісі
ретінде қарау мүмкіндігі туралы жорамалдар айтты.
В.Б.Ильиннің 99 , А.Кабата – Пондиас пен Х.Пендиастың 101,
В.В.Добровольскийдің 102 зерттеулері өсімдіктердің химиялық құрамы мен
ортаның элементті құрамы арасында байланыс бар екенін сөзсіз дәлелдеді,
бірақ В.Б.Ильин 99 өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерінің топырақтағы
мөлшеріне тәуелділігі өсімдіктердің өзіне қажетті элементтерді таңдап
жинауына байланысты екенін жазды. Сонымен қатар, В.Б.Ильин 103
өсімдіктердің элементтік құрамының қалыптасуында екі басты фактор бар
екенін, яғни олар – генетикалық және экологиялық факторлар екенін, бұлардың
үлесті қатысы орта жағдайларының өзгерісіне тәуелді құбылып отыратынын, ал
өмір сүру ортасының ауыр металдармен әсіресе олардың қозғалыстағы
формалармен ластануында экологиялық фактор жетекші болып келетінін байқады.
А.Кабата – Пендиас пен Х.Пендиас 101 өсімдіктердің топырақтағы ауыр
металдардың жоғары концентрацияларына олардың төменгі концентрацияларынан
гөрі төзімді екенін бірақ М.Т.Абуталыбов 104 пен В.А.Алексеенко 105
бойынша олардың белгілі бір көлемге дейін өсуі іс жүзінде өсімдіктер
жағдайына кері ықпалын тигізеді, себебі ауыр металдар химиялық
элементтердің ішіндегі ең улысы болып табылады. Дей тұрғанмен В.Б.Ильин
99 улы элементтердің түрі туралы емес, олардың өсімдіктер үшін улы
концентрациялары туралы айтқан дұрысырақ дейді. Ауыр металдардың артық
мөлшерінің өсімдіктерге әсері тікелей де, жанама да болуы мүмкін. Жанама
әсерін ауыр металдардың топырақ қасиеті мен құнарлылығына, оның құрамына
негативті ықпал етуінен көруге болады 106,107. Ауыр металдардың әртүрлі
мөлшері мен топырақтағы ара қатынасы да олардың улылық деңгейін анықтайды
108.
Тірі ағзалардың ішінде ауыр металдардың аккумуляторлары өсімдіктер
екені сөзсіз, сондықтан өсімдіктер әлеміндегі берілген элементтердің
қалыпты концентрациялары туралы объективті мәлімет алу қажет. Төменгі
сатыдағы өсімдіктер (мүктер, қыналар) кейбір элементтердің улы
концентрацияларына бейімделушіліктің жоғары деңгейін көрсететіні туралы
пікір айтылып жүр, бұл улы заттар олардың биомассасында жабық тұқымдылар
биомассасына қарағанда анағұрлым көп мөлшерде жинақталады 101.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша ең үлкен металл аккумуляциялайтын
қасиетке қыналар ие 109,110.
А.П.Виноградов 100, А.Кабата-Пендиас пен Х.Пендиас 101 ауыр
металдардың өсімдікке келіп түсетін жолдары әртүрлі, оның ішінде
негізгілері-тамыр арқылы және фолиарлы екеніне тоқталады. Ауыр металдардың
өсімдіктер органдарында таралуы туралы деректер қарама-қайшы болып келеді
102,99. В.В.Добровольскийдің 102, Л.Н.Жемков және т.б. 111
еңбектерінде ауыр металдар концентрацияларының әр түрлі жер беті
органдарындағы (жапырақтарында, сабақтарында, жемістерінде) айырмашылықтары
олардың өсімдіктер метаболизмінің түр мамандарымен және элементтердің
өзіндік қасиеттерімен байланысты екені жиі айтылады.
2 МОДЕЛЬДІҢ ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОРЫН ЖИНАҚТАУ
2.1 Зерттелетін ауданның физико-географиялық және
климаттық сипаттамасы
Ақтөбе қаласы Орал тауларының теңіз деңгейінен биіктігі 217-223
м аралығындағы бөктерінде, солт-батыс жағында теңіз деңгейінен биіктігі
300-350 м болатын төбешіктің оңтүстік шығыс бөлігінде орналасқан.
Қала Орал өзенінің сол жақ саласы Електің сол жағалауында оған
Жақсы Қарғалы өзені құйылатын тұста орналасқан. Қала территориясы
көктемде суға толып, жазда кеуіп қалатын ұсақ өзендердің бірнешеуімен
тілгіленген. Бұл салалар - Жақсы Қарғалы – Терісбұтақ, Жаман Қарғалы,
Тамды, Сазды,Жіңішке өзендері. Олар Жақсы Қарғалы мен Елек өзендерінің
салалары бола отырып, олар қаланың негізгі су көзі болып табылады да,
Елек өзеніне, әрі қарай Орал өзеніне барып құяды. Жақсы Қарғалы өзенінің
өзі жаздыкүні бірнеше жеке салаларға бөлініп кетеді.
Топырағы қоңыр, сазды, құм аралас, кейбір жерлері тұзды.
Өсімдіктер типі құрғақ-далалық, яғни ақселеу мен бетеге комплексінен
тұрады. Төбелі жерлерде өсімдіктер құм топырақ жерлерге тән, ал
өзендердің жағалаулары мен ылғалды ойпаттарда жайылымдық және
астықтұқымдас өсімдіктер кездеседі. Ағаш тектес өсімдіктерді негізінен
ескі қала шекарасынан көруге болады.
Қала климаты шұғыл континентальды, ауа температурасының тәуліктік
және жылдық амплитудасы жоғары болып келеді. Абсолютті минимумы –340 С,
ал абсолютті максимумы +430 С. Жылдық орташа ауа температурасы 3,60.
Климаты салқын және жылы кезеңдерде үлкен ауытқушылықпен сипатталады.
Ең суық қаңтар айының орташа айлық температурасы-15,60С құраса, ал
ең жылы шілде айында +220С (1-кесте). Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4,5
мс (2-кесте).
1-кесте
Көпжылдық бақылаулар бойынша ауаның орташа айлық және жылдық
температурасы ( 0С ).
Айы
0-1
27,1 20,0 17,6 13,2 8,3 5,8 3,4
Жер беті инверсияларының
қайталануы 40% 35% 36.2% 36.6% 75% 58%
Көтеріңкі инверсиялардың
қайталануы 30% 36% 37.2% 26% 42% 40%
Жел жылдамдықтарының
қайталануы 46% 38% 49.5% 56% 65% 43%
Тұмандардың қайталануы 0.8% 0.2% 0.4% 0.7% 0.5% 0.7%
Жауын-шашынды күндер саны 183 215 115 148 119 193
2.3 Өнеркәсіп орындары орналасқан аудандар мен сол өнеркәсіп
орындарының қызметіне сипаттама.
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты қаланың байырғы (60 жыл) және
қалыптасқан технологиясы бар ең ірі кәсіпорын болып табылады.
Ферроқорытпа зауытының үлесіне қала кәсіпорындарынан шығарылатын
барлық қалдықтардың 42,4% -і сәйкес келеді екен.
Ферроқорытпа зауыты (Феррохром АҚ) жерді қолдануға құқық беретін
№81 мемлекеттік Актіге сәйкес 21.08.95 ж кәсіпорынға қолдануға 481,82га
жер берілген. Зауыттың негізгі территориясы 359,52 га ауданды алып жатыр,
оның 132,3 га – Ақтөбе ауданында шлак бөлінісіне берілген.
Феррохром акционерлік қоғамы Ақтөбе қаласының негізгі тұрғын үй
массивінің солтүстік-шығысына орналасқан.
Кәсіпорын территориясынан оңтүстік-батысқа қарай ЖЭС, батысында хром
қоспалары зауыты мен үй құрылысы комбинаты орналасқан. Оңтүстік жағында
ұнтатылған гипс және силикат кірпіш шығаратын зауыттары қарауытып көрінеді.
Ферроқорытпа өндірісі 2 негізгі технологиялық цех - №1, 2 цехтармен
сипатталады. №1 цех соғыс жылдары, №2 цех 1950-60 жылдары салынған.
Цехтардың жұмысқа кірісуінен бастап қазіргі кезге дейін зауыт бірнеше рет
электор пештерінің қуатын ұлғайту есебінен қайта құрылған.
№1 балқыту цехы Фх650 маркалы жоғары көміртекті және орташа
көміртекті феррохром балқытуға, сонымен қатар, халықаралық стандартқа сай
48% -тік ферросиликохром өндіруге негізделген. Балқыту корпусының пеш
жиегінде ашық типті, трансформаторының қуаты 16,5-22,95 МВА болатын 7
рудақалыптастырушы электропеш және сыйымдылығы 15 тонна болатын 5 конвертор
қондырылған. Конверторларда жоғары көмірсутекті феррохромды техникалық таза
оттегімен желдету әдісімен орташа көміртекті феррохром балқытылады. Орташа
көмірсутекті феррохромды балқытып шығару үшін құрамдас материалдарға Дөң
кен байыту комбинатының хромиттерімен қатар, мыналар кіреді: кокс (қытай,
зариндік, новотроицкілік, нижни-Тагилдік кокстары), жартылай кокс және
Қарағанды көмірі, кварцит, өндірістің өз қалдықтары (төгінді шайын мен
қайта өндірілген металл) және ФХ-800, ФХ-900, ФХ-1000 маркалы орташа
көміртекті феррохром қорытпалар.
Ферросиликохром балқымасына кварцит, қайта түзілім жаңғақ тәріздес
етіп бөлшектенген орташа көміртекті металл, темір үгіндісі, кокс және
жартылай кокс қолданылады.
Технологиялық мақсаттарда пештерде таза оттегі желдету жолға
қойылмаған. Бұл үшін зауытта оттегі цехы жұмыс жасайды. №2 балқыту цехы
феррохромның төмен көміртекті ФХ-200, ФХ-600 маркаларын өңдеуге
негізделген.
№3 цех металды балқытудағы қоспа ретінде әкті қолданады. Зауытта әк
күйдіретін цех жұмыс жасайды. Әкті күйдіру пештері табиғи газбен жұмыс
жасайды.
№4 цех №2 балқыту цехында қолданылатын шихт материалдарын қабылдауға
арналған.
№5 цех болса, дайын өнім қоймасы болып табылады. Мұнда қорытпаларды
бөлшектеу және оларды теміржол вагондарына тиеу жүзеге асырылады.
Зауытта ферроқорытпа өндіретін негізгі цехтардан басқа қосымша
цехтар да бар – жөндеу-механикалық, жөндеу-құрылыс, энергоцех, электр цехы,
металлургиялық құрал-жабдықтар жөндеу цехы,негізгі цехтардың жөндеу
шеберханалары.
Ферроқорытпа зауыты қалдықтарының сипаттамасы Феррохром АҚ үшін
Қазмеханобр жасаған экспертиза бойынша зауыт қайнарлары 5 топқа
біріктірілетін зиянды заттардың 29 түрін шығарады.
Феррохром АҚ жылына 7214,48 тонна қоршаған ортаны ластайтын заттар
шығарады, оның 3495,08 тоннасы қатты, 3819,4 тоннасы газ тәріздес
қалдықтар.
1.Балқытудың барлық сатыларында газ тазартқыш арқылы пеш
құбырларынан бөлінетін ферротозаң шығарылады. Вакуум цехында ұсталған
тозаңнан сұйық әйнек қосу арқылы балқыту цехтарында қолданылатын кірпіш
өндірілді.
Қазіргі уақытта №14 руданы қалпына келтіру пешінің құбыры мен
сатымаларынан тозаңданған газ-ауа қоспасы атмосфераға тазартылмастан
шығарылады.
№15, 16, 17 пештерінің құбырлары мен сатыларынан шығарылатын газ-ауа
қоспасы 364,3 м3 тазартқыш фильтр саңылаулары арқылы шығарылады. Газ-ауа
қоспасының ақырғы тозаңдауы 20 мгм. Тозаңнан тазарылу тиімділігі 97,2%.
11, 12, 13 пештерінің газ-ауа қоспалары тозаңнан Гидросталь фильтрлерінде
тазартылады, атмосфераға шыққан соң ауыр бөлшектерден тұратындықтан,
топыраққа түседі, ал желдің күшті кездерінде батыстан тұрғын үйлер
массивінің үстіне шашылады.
2.Ферроқорытпаларды алу барысында ауа кеңістігіне магний және
кальций бөлшектері шығады және олар зауыттың жанындағы топыраққа түсіп,
желмен тарайды.
3.Зауыттың қатты қалдықтарына металды құйып болғандағы соңғы сатыда
қалыптасатын шлактар жатады. Металл қалдықтарын қазаншаларға құяды, сонан
соң шлакты қайта өндіру цехында оларды ұнтақтап, бөлшектейді.
4.Ферроқорытпа өндірісінде технологиялық қоспа ретінде ауыз су
қолданылады. Ол руданы ұнтақтап, бөлшектегенде тозаңды азайту үшін, шихтаны
дайындағанда, металды суыту, шаю үшін қолданылады.
Техносу зауыт территориясында орналасқан шлак көлшіктеріне құйылады.
Суда С, Са, AL, SI, Fe қышқылдарының бөлшектері болады.
Зауытта зиянды заттар бөліп шығаратын 399 көз бар. Олар атмосфераға
қалдық бөліп шығарады. 67 газ тозаң аулаушы құрылғы тазарту жүйесімен
жабдықталған жер үсті қалыпты жағдайынан асып кету жағдайы мына төрт қоспа
бойынша байқалады – тозаң, хром оксиді, көміртегі оксиді, азот диоксиді.
1999 жыл бойынша атмосфераға 1556,05 тонна қалдық шығарылған, оның ішінде
қатты заттар 1189,02 т, газ тәрізідегі қалдықтар –357,62 т.
Жер үсті қабаты негізінен ұйымдаспаған көздер арқылы уланып,
ластанады. Олар қауіптіліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz