Нарықтық экономикаға көшу барысында бухгалтерлiк есеп және аудит қызметiнiң алатын орны және қажеттiлiгi
Кіріспе..
I.тарау. Еңбекақының жалпы түсінігі және кәсіпорынның сипаты
1.1 Еңбекақының анықталуы, түрлерi, жүйесi
1.2 «VENTURA» ЖШС .нің қаржы . экономикалық сипаттамасы
II.тарау. «VENTURA» ЖШС .нің қызметкерлерінің еңбекақы есебін ұйымдастыру
2.1 Кәсіпорын қызметкерлерінің негізгі еңбекақысының есебі
2.2 Кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша еңбекақысының есебі
2.3 Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық
есебі
2.4 Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін сомалар есебі..
III.тарау. Қызметкерлердің еңбекақысының аудиті мен талдауы
3.1 Еңбекақы есебінің аудиторлық бағдарламасы
3.2 Еңбекақы ұсталымдарының аудиті
3.3 «VENTURA» ЖШС .нің қызметкерлерінің еңбекақысына талдау
жүргізу
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I.тарау. Еңбекақының жалпы түсінігі және кәсіпорынның сипаты
1.1 Еңбекақының анықталуы, түрлерi, жүйесi
1.2 «VENTURA» ЖШС .нің қаржы . экономикалық сипаттамасы
II.тарау. «VENTURA» ЖШС .нің қызметкерлерінің еңбекақы есебін ұйымдастыру
2.1 Кәсіпорын қызметкерлерінің негізгі еңбекақысының есебі
2.2 Кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша еңбекақысының есебі
2.3 Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық
есебі
2.4 Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін сомалар есебі..
III.тарау. Қызметкерлердің еңбекақысының аудиті мен талдауы
3.1 Еңбекақы есебінің аудиторлық бағдарламасы
3.2 Еңбекақы ұсталымдарының аудиті
3.3 «VENTURA» ЖШС .нің қызметкерлерінің еңбекақысына талдау
жүргізу
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қазіргі жағдайда шаруашылық жүргізуші ұйымдарда бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Шаруашылық ұйымдарында бухгалтерлік есеп жұмысы «Бухгалтерлік есеп туралы», «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы шаруашылық қызметі бухгалтерлік есептерінің типтік шоттар жоспарына сай бекітілген ортақ қағидалар және Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Бүгінгі күні елімізде қолданылып жүрген бухгалтерлік жүйесі Халықаралық Бухгалтерлік Есеп Стандартына (ХБЕС) барынша жақындатылған.
Жұмыспен қамту әрбір елдің алдында тұрған міндеттемелерінің бірі болып табылады және әрбір қызметкердің еңбекақысын Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» Заңына сәйкес есепті жүргізу де маңызды мәселе болып табылады. Қазақстан Республикасында қызметкерлердің ең төменгі еңбекақысы былтыр 2009 жылы 13470 теңге, биыл 2010 жылы 14952 теңге деп бекітілді. Яғни, әрбір кәсіпорын осы мөлшерден төмен қызметкерге еңбекақы төлеуге құқы жоқ.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтамасыз етуде және өз еңбек күштерімен кәсіппен айналысуға көптеген заңдастырылған жолдар қарастырылған. 2005 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтің жолдауында да еңбек етушілердің еңбек жалақысын өсіруге де көп мән беріліп, ол жүзеге асу үшін біраз жұмыстар жасалуда. Жолдауда 2005 жылдың 1 шілдесінен бастап бюджет саласының қызметкерлерінің жалақысын 32 пайызға көтеру, ал 2007 жылдан бастап 30 пайызға көтеру көзделген.
Жұмыспен қамту әрбір елдің алдында тұрған міндеттемелерінің бірі болып табылады және әрбір қызметкердің еңбекақысын Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» Заңына сәйкес есепті жүргізу де маңызды мәселе болып табылады. Қазақстан Республикасында қызметкерлердің ең төменгі еңбекақысы былтыр 2009 жылы 13470 теңге, биыл 2010 жылы 14952 теңге деп бекітілді. Яғни, әрбір кәсіпорын осы мөлшерден төмен қызметкерге еңбекақы төлеуге құқы жоқ.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтамасыз етуде және өз еңбек күштерімен кәсіппен айналысуға көптеген заңдастырылған жолдар қарастырылған. 2005 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтің жолдауында да еңбек етушілердің еңбек жалақысын өсіруге де көп мән беріліп, ол жүзеге асу үшін біраз жұмыстар жасалуда. Жолдауда 2005 жылдың 1 шілдесінен бастап бюджет саласының қызметкерлерінің жалақысын 32 пайызға көтеру, ал 2007 жылдан бастап 30 пайызға көтеру көзделген.
1. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2002-жылдың 24-ші маусымындағы Қазақстан Республикасының Заңы. (өзгерту толық 28.02.2007ж)
2. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. ҚР-сы қаржы министрлігінің 2007 жылғы 23 мамырындағы №185 бұйрығымен бекітілген.
3. «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» Заңы 2009.
4. Қазақстан Республикасы "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы 05.05.2006.
5. « Қаржылық Есепкерліктің Халықаралық Стандарттары» Алматы, 2008.
6. «Ұлттық Қаржылық Есептілік Стандарттары» №1 21.06.2007 жылғы ҚР ның Қаржы Министрінің №216 бекітілімі.
7. «Ұлттық Қаржылық Есептілік Стандарттары» №1 21.06.2007 жылғы ҚР ның Қаржы Министрінің №217 бекітілімі.
8. « Алғашқы есеп құжаттарды бекіту туралы» 21.06.2007 жылғы № 216 ші бекітілімі.
9. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы »
Салық Кодексі. Алматы. – Бико, 2010.
10. Абленов Д.О. Контроль и углубленный аудит. Алматы: Экономика, 2007.
11. Әжібаева З.Н.,Байболтаева Н.Ә.,Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит» Алматы, 2006.
12. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит, А., Қазақ университеті, 2006.
13. Дюсембаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдау, Алматы: Экономика, 2001.
14 .Жуйриков К.К., Баяхметов Т.Б. Анализ предприятия. Алматы. 2005 .
15. Қаржылық есепкерлік. Кеулімжаев.К.К. А: Экономика, 2009.
16. Медведев М.Ю. Бухгалтерский словарь. М.: Проспект, 2010.
17. Молчанов С.С. Бухгалтерский и управленческий учет. М.: ЭКСМО, 2008.
18. Муравицкая Н.К., Лукьяненко Г.И. Бухгалтерский учет. М.: КНОРУС, 2009.
19. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет. Алматы: Алматыкiтап баспасы, 2009.
20. Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях. Алматы: Lem, 2007.
21. Пласкова Н.С. Экономический анализ: Учебник – М.: Эксмо, 2007.
22. Практикум по финансово-инвестиционному анализу (ситуации, методы, решения). Под ред. Ендовицкого Д.А. М.: Кнорус, 2006
23. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Д.Ж., Датар Ш. Управленческий учет. М.: Питер, 2008.
24. Чая В.Т., Латыпова О.В. Бухгалтерский учет. М.: КНОРУС, 2010.
25. Широбоков В.Г., Грибанова З.М., Грибанов А.А. Бухгалтерский финансовый учет. М.: КНОРУС, 2010.
26. «VENTURA» ЖШС -ның қаржы- экономикалық мәліметтері. А:2008.
27. www.minfin.kz
28. salik.kz
29. www.buh.kz
30. www. afn.kz
2. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. ҚР-сы қаржы министрлігінің 2007 жылғы 23 мамырындағы №185 бұйрығымен бекітілген.
3. «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» Заңы 2009.
4. Қазақстан Республикасы "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы 05.05.2006.
5. « Қаржылық Есепкерліктің Халықаралық Стандарттары» Алматы, 2008.
6. «Ұлттық Қаржылық Есептілік Стандарттары» №1 21.06.2007 жылғы ҚР ның Қаржы Министрінің №216 бекітілімі.
7. «Ұлттық Қаржылық Есептілік Стандарттары» №1 21.06.2007 жылғы ҚР ның Қаржы Министрінің №217 бекітілімі.
8. « Алғашқы есеп құжаттарды бекіту туралы» 21.06.2007 жылғы № 216 ші бекітілімі.
9. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы »
Салық Кодексі. Алматы. – Бико, 2010.
10. Абленов Д.О. Контроль и углубленный аудит. Алматы: Экономика, 2007.
11. Әжібаева З.Н.,Байболтаева Н.Ә.,Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит» Алматы, 2006.
12. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит, А., Қазақ университеті, 2006.
13. Дюсембаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайын талдау, Алматы: Экономика, 2001.
14 .Жуйриков К.К., Баяхметов Т.Б. Анализ предприятия. Алматы. 2005 .
15. Қаржылық есепкерлік. Кеулімжаев.К.К. А: Экономика, 2009.
16. Медведев М.Ю. Бухгалтерский словарь. М.: Проспект, 2010.
17. Молчанов С.С. Бухгалтерский и управленческий учет. М.: ЭКСМО, 2008.
18. Муравицкая Н.К., Лукьяненко Г.И. Бухгалтерский учет. М.: КНОРУС, 2009.
19. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет. Алматы: Алматыкiтап баспасы, 2009.
20. Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях. Алматы: Lem, 2007.
21. Пласкова Н.С. Экономический анализ: Учебник – М.: Эксмо, 2007.
22. Практикум по финансово-инвестиционному анализу (ситуации, методы, решения). Под ред. Ендовицкого Д.А. М.: Кнорус, 2006
23. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Д.Ж., Датар Ш. Управленческий учет. М.: Питер, 2008.
24. Чая В.Т., Латыпова О.В. Бухгалтерский учет. М.: КНОРУС, 2010.
25. Широбоков В.Г., Грибанова З.М., Грибанов А.А. Бухгалтерский финансовый учет. М.: КНОРУС, 2010.
26. «VENTURA» ЖШС -ның қаржы- экономикалық мәліметтері. А:2008.
27. www.minfin.kz
28. salik.kz
29. www.buh.kz
30. www. afn.kz
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I-тарау. Еңбекақының жалпы түсінігі және кәсіпорынның сипаты ... ... ... ..6
1.1 Еңбекақының анықталуы, түрлерi,
жүйесi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...6
1.2 VENTURA ЖШС –нің қаржы – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II-тарау. VENTURA ЖШС –нің қызметкерлерінің еңбекақы есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Кәсіпорын қызметкерлерінің негізгі еңбекақысының
есебі ... ... ... ... ... ...24
2.2 Кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша еңбекақысының есебі ... ... ... ..33
2.3 Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4 Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін сомалар
есебі ... ... ... ... ... ... 48
III-тарау. Қызметкерлердің еңбекақысының аудиті мен талдауы
3.1 Еңбекақы есебінің аудиторлық
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Еңбекақы ұсталымдарының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.3 VENTURA ЖШС –нің қызметкерлерінің еңбекақысына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 69
Тіркемелер
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу барысында бухгалтерлiк есеп және аудит
қызметiнiң алатын орны және қажеттiлiгi артуда.
Қазіргі жағдайда шаруашылық жүргізуші ұйымдарда бухгалтерлік есептің
маңызы ерекше зор. Шаруашылық ұйымдарында бухгалтерлік есеп жұмысы
Бухгалтерлік есеп туралы, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы шаруашылық қызметі
бухгалтерлік есептерінің типтік шоттар жоспарына сай бекітілген ортақ
қағидалар және Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бухгалтерлік
есеп жөнінде шығарған нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ ұсыныстары
негізінде ұйымдастырылады. Бүгінгі күні елімізде қолданылып жүрген
бухгалтерлік жүйесі Халықаралық Бухгалтерлік Есеп Стандартына (ХБЕС)
барынша жақындатылған.
Жұмыспен қамту әрбір елдің алдында тұрған міндеттемелерінің бірі болып
табылады және әрбір қызметкердің еңбекақысын Қазақстан Республикасының
Еңбек туралы Заңына сәйкес есепті жүргізу де маңызды мәселе болып
табылады. Қазақстан Республикасында қызметкерлердің ең төменгі еңбекақысы
былтыр 2009 жылы 13470 теңге, биыл 2010 жылы 14952 теңге деп бекітілді.
Яғни, әрбір кәсіпорын осы мөлшерден төмен қызметкерге еңбекақы төлеуге құқы
жоқ.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтамасыз
етуде және өз еңбек күштерімен кәсіппен айналысуға көптеген заңдастырылған
жолдар қарастырылған. 2005 жылы Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтің жолдауында да еңбек етушілердің еңбек жалақысын өсіруге
де көп мән беріліп, ол жүзеге асу үшін біраз жұмыстар жасалуда. Жолдауда
2005 жылдың 1 шілдесінен бастап бюджет саласының қызметкерлерінің жалақысын
32 пайызға көтеру, ал 2007 жылдан бастап 30 пайызға көтеру көзделген.
Сонымен қатар жалақы мемлекеттік ғана емес жекеменшік секторларда да өсуге
тиіс. Осыған орай 2010 жылдың 1 қаңтарынан 14952 теңгеге көтерілген және
мемлекет қызметкерлерінің еңбекақысын сәуір айынан бастап 25 пайыз
көлемінде жоғарлады. 2011 жылы да елбасымыз еңбекақыны көтеруді жоспарлап
отыр.
Қазақстан Республикасының ”Қазақстан Республикасындағы еңбек” туралы
заңы 2000 жылдың 1 қаңтарынан № 494- 1 күшiне енген және 2004 жылдың 25
қыркүйегінде толықтырулар мен өзгертулер енгізілді. Осы заң азаматтардың
Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына Конституциялық құқығын iске
асыру процесiнде туындайтын еңбек қатынастарын реттейдi.
Еңбек пен еңбекақы есебiнiң мiндеттерiне мыналар жатқызылады:
- өндiрiлетiн өнiмдермен iстелiнетiн жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленiлетiн еңбекақы мөлшерiн дұрыс анықтау;
- еңбек өнiмдiлiгiнiң өсiмiн бақылау;
- жұмсалған еңбектiң саны мен сапасын бақылау;
- жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшiн еңбекақы
қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлiнетiн
қаржыларды бақылау;
- жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу;
- өндiрiске жедел басшылық жасау үшiн тиiстi мәлiметтер алу;
- еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлiк
қорытынды есеп беру.
Сонымен қатар, еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастыруды одан әрi
жетiлдiру үшiн мынадай жағдайлар қажет:
- еңбектiң өнiмдiлiгi мен орындалған жұмыстың көлемiн ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиiмдi түрлерiн кеңiнен қолдану;
- еңбек пен өндiрiстi басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестiң құрылымын қолдану;
- еңбекақы төлеудiң сыйлық беру жүйесiмен басқа да түрлерiн жұмыстағы
жетiстiктермен тығыз байланыстыра отырып, дұрыс қолдану;
- еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгi талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесiн жетiлдiру мен
жеңiлдету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты еңбекақы түсінігі, есебі, аудиті туралы
мәліметтерді толық қарастыру.
Жұмыстың зерттеу обьектісі болып VENTURA Жауапкершілігі Шектеулі
Серіктестігі табылады. Компания туроператорлық қызметтерді көрсетумен
айналысады. Еңбекақы туралы мәселелерді қарастыру өзекті мәселе болып
келеді. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы келесідей тақырыптарды
қарастырып, мүмкіндігінше шешеді:
1. Жұмыс орындары көбейіп жатыр, бірақ жұмыссыздық әліде жойылмаған.
Бұл мәселенің басты себебі болып жұмыскерлерге төленетін еңбекақы болып
табылады. Жұмыс беруші өз қызметкерлеріне төлейтін еңбекақының көлемі
төмен, бірақ олардың істейтін жұмысының көлемі үлкен болады;
2. Кейбір кәсіпорындарда қызметкерлердің еңбекақыны есептеудің
формалары мен нысандары дұрыс қолданылмайды;
3. Кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақыларын
белгіленген мерзімде төленбеуі;
4. Жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір себеп-салдарына
байланысты аванстық (сыйақы) еңбекақының берілмеуі;
5. Жұмыс орыннында қызмет барысында жұмысшының жарақаттану кезінде
жұмыс берушінің жарақаттанған қызметкерге алғашқы көмекті көрсетпеуі,
сондай-ақ жәрдемақыны төленбеуі;
6. Еңбекақының түрлері бойынша есепті қарастыру;
7. Аудиторлық тексерулер қызметкерлердің еңбекақысын есептеуде
жүргізілді;
8. VENTURA ЖШС-нің еңбекақысына талдау жүргізілді.
9. VENTURA ЖШС-нің еңбекақысының есебін жетілдіру жолдары ұсынылды.
I-тарау. Еңбекақының жалпы түсінігі және кәсіпорынның сипаты
1.1. Еңбекақының анықталуы, түрлері, жүйесi
Нарықтық экономикада еңбекақының рөлі өте зор. Жалақы – бұл еңбек үшiн
төлем, оны еңбек келiсiм – шартында және қызмет нұсқауында белгiленген
көлемiне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшiн алады.
Еңбек тиiмдiлiгiн арттырудың әртүрлi ынталандыру жолдары бар, атап
айтқанда: сыйлық, үстеме, кепiлдiк төлемдерi. Жұмыс берушi нақты жағдайын
ескере отырып, “Еңбекақы төлеу туралы” ережесiн дербес әзiрлей алады,
сондай-ақ онда еңбеккерлердiң категориясын, жұмыс уақытының тәртiбiн,
”Қызметкер туралы” ережесiн белгiлей алады. Аталған ереже жұмыс берушiге
еңбек тәртiбiн ұйымдастыру мен еңбек келiсiм – шартын жасау үшiн ғана емес,
сондай-ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негiздеу үшiн де қажет. Төлем жеке
немесе ұжымдық еңбек нәтижесi бойынша жасалуы мүмкiн. Бұл жағдайда жұмыс
берушiнiң белгiлеген жалақысының деңгейi заңда белгiлеген ең төменгi
жалақының деңгейiнен төмен болмауы керек. Еңбекақы екi түрге бөлiнедi:
негізгі және қосымша.
Негiзгi – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшiн,
орындаған жұмыстары мен өнеркәсiптiк өнiмдерiнiң саны мен сапасы үшiн
белгiленген бағалаулар мен қызметақы бойынша есептелетiн жалақы. Оның
құрамына мыналар кіреді:
- жұмыс iстеген уақытына тарифтiк ставкалар, қызметақы, кесiмдi
бағалаулар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалақы;
- қызметпен өткерген жылдар үшiн үстеме;
- жұмыс жағдайының өзгеруiне байланысты кесiмдi ақы алушыларға
үдемелi бағалаулар бойынша қосымша ақы;
- ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудiң бекiтiлген
тәртiбiне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар;
- мерзiмнен тыс уақыттағы жұмыс үшiн қосымша ақы;
- түндегi жұмыс үшiн қосымша ақы;
- жұмысшының кiнәсi жоқ тұрып қалуға төлемдер.
Ал жалақының қосымша түрі ретінде – бұл қызметкердiң кәсiпорында жұмыс
жасамаған уақытына Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес есептелетiн
жалақы қарастырылады. Оның құрамында келесілер бар:
- балаларын тамақтандырушы аналардың жұмысындағы үзiлiс уақытына
төлем;
- жасөспiрiмдердiң жеңiлдiк сағаттарына төлем;
- мемлекеттiк және қоғамдық мiндеттемелердi орындауға жұмсалған
жұмыс уақытына төлем;
- негiзгi және қосымша демалыстар уақытына төлем;
- пайдаланылмаған демалыс үшiн өтемақы.
Тәжірибе жүзінде еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі екі нысаны –
мерзімдік және кесімді қолданылады.
VENTURA ЖШС-де еңбекақыны ұйымдастырудың мерзiмдi (істеген күніне
қарай) нысаны пайдаланылады.
Мерзiмдi еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеген
уақытына, сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені
немесе өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына
төленеді. Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге
болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес
болып есептелетін жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге
негізделген.
Мерзімдік еңбекақының жай мерзімді және мерзімді сыйлықты түрлері бар.
Жай мерзімді жүйесі бойынша – жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы жұмыс
істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша
төленеді. Мерзімді сыйлықты – жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифие
немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің
өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесiмдi еңбекақы төленген кезде алдын-ала белгiленiп қойған деңгейде
әзiрленген өнiмнiң немесе орындалған жұмыстың әрбiр бiрлiгiне есептейдi
(дана, килограмм т.б.). кесiмдi еңбекақы нысаны келесiдей еңбекақы жүйесiне
бөлiнедi:
- Тікелей кесiмдi еңбекақы жүйесi әрбiр өнiм бiрлiгi бойынша бағасын
қою арқылы белгiленедi;
- Кесiмдi сыйақылық – бұл төлемде кесімді жалақы соммасынан басқа,
белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін сыйақы
есептейді;
- Кесiмдi – үдемелi еңбекақы төлемi. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi
жұмысшылардың белгiленген нормадан артық өндiргенi үшiн көтермелеу ретiнде
пайдаланылады. Норма мөлшерiнде дайындалған өнiм үшiн жұмысшыларға төлемдi
тiкелей кесiмдi бағалар бойынша есептейдi, ал нормадан асыра дайындалған
өнiм үшiн үдемелi бағалар бойынша есептейдi;
- Жанама кесiмдi еңбекақы төлемi. Мұнда қосалқы және басқа да
жұмысшылардың еңбек төлемi қызмет көрсететiн учаскесiнiң, цехтың негiзгi
жұмысшылардың төлем-ақысына шаққандағы пайызымен анықталады;
- Еңбекақы төлемiнiң аккордтық жүйесi. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек
төлемi нормаланған тапсырманың немесе жұмыс көлемiнiң орындалуы және алдын
ала кешендiк жұмыстың тұтастай орындалуына белгiленген жалпы кесiмдiк
бағасы бойынша анықтайды. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi жұмысшылардың бөлек
топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшiн еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруда және жұмыстың орындалу мерзiмдерiн қысқартуда, олардың
материалдық ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшiн пайдаланады. Еңбек
төлемiнiң аккордтық мөлшерiн қолданыстағы нормаланған тапсырмалар мен
бағалар негiзiнде белгiлейдi, ал олар болмаған жағдайда – онда ол осы
тәрiздес жұмыс үшiн қолданып жүрген, нормативтiк тапсырмалар мен баға
бойынша белгiленедi. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi бойынша аккордтық
тапсырманы мерзiмiнен бұрын орындағаны үшiн сыйақы беру тәртiбi белгiленуi
мүмкiн. Бұл жүйе құрылыс саласында жиі қолданылады.
Ынталандыру сипаттағы төлемдер. Өндiрiс тиiмдiлiгiн және орындалатын
жұмысының сапасын арттыру мақсатында еңбеккерлердiң материалдық мүддесiн
күшейту үшiн сыйлық пен марапаттау жүйесiн енгiзу керек, ал ол жыл соңының
нәтижесi бойынша және басқа да көрсеткiштер бойынша берiлуi мүмкiн.
Сыйлық еңбеккерлердiң жеткен жетiстiгi үшiн ақшалай қолдап дем беру
және оның одан әрi өсу қарқынын ынталандыру болып табылады. Сыйлық,
негiзiнен үстеме төлем ретiнде берiлуi мүмкiн. Жұмысшыларға жұмыстың
негiзгi нәтижелерi үшiн сыйлық беру мынадай көрсеткiштерi бойынша жүзеге
асырылады: еңбек өнiмдiлiгiне, өнiм сапасының арттырылуына және өндiрiстiң
соңғы нәтижелерiнiң жақсаруына байланысты болады. Сыйлықтардың мөлшерлерi
iстеген жұмыстарының маңыздылығы мен күрделiлiгiне қарай жұмысшылардың
кәсiптерi мен топтары бойынша сараланып белгiленедi..
Басшы қызметкерлерге, мамандарға және қызметкерлерге сыйлық беру. Бұл
категорияларға сыйлық кәсiпорын шаруашылық қызметiнiң негiзгi нәтижелерi
үшiн берiледi. Кәсiпорын қызметкерлерiне: басшы қызметкерлерге бүтiндей
алғанда кәсiпорын жұмысының нәтижелерi үшiн; басқару аппараты
қызметкерлерiне бөлiмшелердiң, басқару аппаратының қызметiнiң
қорытындыларын немесе жекелеген еңбек көрсеткiштерiн ескере отырып,
бүтiндей алғанда кәсiпорын жұмысының нәтижелерi үшiн; құрылымдық
кәсiпорындардың қызметкерлерiне осы бөлiмшелердiң жұмыс нәтижелерi үшiн
сыйлық берiледi.
Сыйлықтарды жазу үшiн басқару аппаратының басшы қызметкерлерiне
бухгалтерлiк және статистикалық есептердiң деректерi, сондай-ақ жедел есеп
пен лабораториялық бақылау деректерi; өндiрiстiк бөлiнiстер, цехтар мен
учаскелер қызметiнiң қызметкерлерiне бухгалтерлiк есептердiң, жедел есептiң
және лабораториялық бақылаудың деректерi негiз болып табылады. Сонымен
қатар, олардың моральдық факторлары да ескерiледi.
Еңбек жағдайының өзгерген кезiнде жасалатын қосымша төлемдер. Бiрнеше
қызметтi қатарынан атқарған кезде немесе уақытша келмегендердiң мiндетiн
атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер олар бiр ұйымның шеңберiнде
жұмыс iстейтiн болса және уақытша жұмысқа келмегендер қызметiнен босамаған
болса, еңбеккерлердi негiзгi мiндетiнен босатпай, оларға қосымша
мiндеттемелер жүктеледi. Оның мөлшерi жұмыс берушiмен жұмысты атқаратын
еңбеккерлердiң келiсiм бойынша анықталады. Егер де уақытша жұмысқа
келмегендердiң мiндетiн атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады
және айлығындағы айырмаға ынталандыру төлемi жасалмайды. Егер ол ваканттық
қызметте болса, онда ол уақытша жұмысқа келмеген болып саналмайды.
Түнгi уақыттағы жұмыс үшiн еңбек ақы. Түнгi уақыт кешкi 22 сағаттан
бастап, таңғы 6-ға дейiн созылады. Бүкiл жұмысының 50%-ы түнгi алмасуға
келсе, онда ол түнгi уақытта жұмыс iстеген болып саналады. Ондай
еңбеккерлерге жарты тарифтiк мөлшерлеменiң деңгейiнде қосымша еңбекақы
төлемi жасалады.
Нормадан артық жұмыс iстегенi үшiн еңбекақы. Нормадан артық жұмыс
iстегенi үшiн жарты тарифтiк мөлшерлеменiң деңгейiнде қосымша төлем
жасалады. Кез келген жұмыс берушi аптасына 40 сағат жұмыс уақыты етiп
белгiлейдi. Ал жеке және ұжымды келiсiм-шартта бұл одан да төмен болып
белгiленуi мүмкiн. Егер де кәсiпорын бiр аптаның алты күнiн 7 сағаттан
жұмыс iстейтiн күн етiп бекiтсе, онда оның жұмыс уақытының ұзақтығы – 40
сағатқа тең болады, ал егер де күндiгi 6 сағаттан есептелсе, онда ол 36
сағатқа тең болады, ал егер де күндiгi 5 сағатқа тең болса, онда ол 30
сағатты құрайды. Ендi осы көрсетiлген сағаттардан артық iстегенi, нормадан
артық iстегенi болып табылады.
Демалыс және мереке күндерiндегi жұмыс iстегенi үшiн жасалатын төлемi.
Егер қызметкер өзiне белгiленген демалыс күнiнде жұмысқа тартылса, онда
оған екi апта iшiнде басқа бiр демалыс күнi берiлуге тиiс. Егер кәсiпорын
әкiмшiлiгiнiң оған қосымша демалыс беруге мүмкiншiлiгi болмаса, ерекшелiк
жағдай ретiнде бұл күн үшiн екi есе мөлшерiнде: мерзiмдiк жұмысшыларға және
айлық ақы алатын қызметкерлерге тарифтiк төлем мөлшерлеменiң екi есе
еселенген төлем ақы төленедi.
Мерекелiк күндерде жұмыс iстегенi үшiн жұмысшыларға екi еселенген
кесiмдi бағалар бойынша; еңбектерi сағаттық не күндiк төлем мөлшерiнен
төленетiн жұмысшыларға сағаттық не күндiк төлем мөлшерiнiң екi еселенген
шамасында; айлық ақы алатын қызметкерлерге мерекелiк күнi, жұмыс iстегенi
үшiн айлығының шегiнде, сағаттық не күндiк төлем мөлшерiнiң екi еселенген
шамасында еңбек ақы төленедi.
Тоқтаусыз жұмыс iстейтiн ұйымдарда, сондай-ақ жұмыс уақытының есебiн
ынталандыру кезiнде демалыс пен мереке күндерiндегi жұмыс уақыты айлық
жұмыс уақытының нормасына енгiзiледi. Айрықша жағдайда төленетiн еңбек ақы.
Жеке және ұжымдық келiсiм-шарттарда ауа райы ауыр жағдаймен, қара жұмыспен,
қауiптi және денсаулығына зиян келтiретiн жұмыспен, интенсивтi еңбекпен
байланысты жұмыстарға жергiлiктi жерде қосымша еңбек ақы белгiленуi мүмкiн.
Қара жұмыс, қауiптi және денсаулығына зиян келтiретiн жұмыстар жұмыс орнын
аттестациялаудың көмегiмен және еңбек бойынша мемлекеттiк органдардың
өкiлеттiлiгiнiң қатысуымен анықталады. Ал интенсивтiк еңбек ақы салалық
және салааралық нормативтердiң негiзiнде анықталады.
Жұмыс уақытында орын алған тоқтауларды төлеу жеке және ұжымдық келiсiм-
шарттарда анықталады. Егер де тоқтатулар еңбеккерлердiң кiнәсiнен болмаса,
онда сол еңбеккерлерге төлеуге тура келедi. Сондай-ақ жұмыс берушi
төлемдердiң басқа да түрлерiн жасауға құқысы бар. Мысалға, тегiн сүт, тамақ
өнiмдерiн, тамақтандыру, витамин препараттарын беру, денсаулығы төмендеуiне
байланысты орташа жалақысын сақтау, арнайы киiмдер беру тағы басқаларын.
Бұл аталған төлем шығыстары дайын өнiмнiң өзiндiк құнына қосылады.
Сонымен қоса, жұмыс берушiлер жеке не ұжымдық келiсiм-шартында вахталық
әдiс бойынша да еңбек ақы төлеудi қарастырады. Олар мерзiмдi де, кесiмдi де
болуы мүмкiн. Олардың есебi алдын ала қаралған графиктердiң шегiнде жүредi.
Вахталық әдiсте еңбек ақы төлеудiң негiзiнде – бiр күндiк мөлшерлемесi
алынады және сол сомадан үстеме жалақының мөлшерi анықталады немесе
сағаттық тарифтiк мөлшерлеме пайдаланылады. Егер де еңбеккер жұмыс орнына
өз күшiмен барса, онда оған жұмыс берушi транспорттық шығысын өтеп беру
керек (егер ол орынды себептермен дәлелденсе).
Негiзгi және қосымша жалақылар жалақы қорын құрайды. Жалақы қорының
құрамына жалақының барлық түрлерi, әртүрлi сыйақылар, үстемелер, қосымша
ақылар, заңға сәйкес қызметкердiң жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша
сомаларын қоса алғанда, ақшалай немесе натуралды нысанда есептеген жеке
әлеуметтiк жеңiлдiктер қосылады.
Еңбек бойынша статистикалық есеп жасаған кезде қызметкерлермен еңбекақы
бойынша есеп айырысу жасалған төлем құжаттарында көрсетiлген ақша
қаражаттары көрсетiлуi тиiс. Бұл жағдайда “брутто” сомасы, яғни Қазақстан
Республикасы заңдарына сәйкес ұсталынатын ұсталымдар мен басқа да төлемдер
төленбегендегi сомалары көрсетiледi. Шет ел валютасында есептелген жалақы
есепке сол мерзiмге Ұлттық Банктiң бекiткен ұлттық ақша бiрлiгiне
шаққандағы шет ел валютасының бағамымен енгiзiледi.
Есептелген әр жылдық, әр жылдық қосымша және қосымша демалыстар
сомалары есептi айда көрсетiледi тек сол айға келетiн есептелген демалыс
күндерiнiң сомалары. Ал келесi айға есептелген демалыс сомалары сәйкесiнше
келесi айдың есебiнде көрсетiледi. Еңбекақымен натуралды нысанда есеп
айырысқан жағдайда сол мерзiмдегi сол жерде қалыптасқан нарық бағасымен
есептеп, еңбек бойынша есепке енгiзедi. Еңбекақы қоры өндiрiстiк
бағдарламаның орындалу көлемiне сәйкес жұмсалуы керек және еңбек өнiмдiлiгi
еңбек ақы өсiмiнен алда болуы керек.
Бухгалтерия, жоспарлау бөлiмi, еңбек және еңбекақы бөлiмi тарифтiк
ставкаларды, өнiмдiлiк нормаларының, кесiмдi бағаларды, бекiтiлген
окладтарды, сыйақы жүйелерi мен әртүрлi төлемдердi дұрыс пайдалануды жүзеге
асырулары керек. Еңбекақы қорын пайдалануға бақылау қоғамның ревизиялық
комиссиясына, iшкi және сыртқы аудиторларға жүктелген.
Қызметкердiң жұмысқа қабылдану мерзiмiне қарай былайша бөлiнедi:
- тұрақты – жұмысының аяқталу мерзiмi көрсетiлмеген;
- уақытша – 2 ай шамасындағы мерзiмге;
- маусымдық – маусымдық жұмыстарды орындау кезеңiне (6 айдан аспайды).
Ұлттық Статистикалық Агенттiктiң 20.12.08 ж. №150 қаулысымен бекiтiлген
жалдау бойынша жұмыс жасайтындардың саны мен жалақысының статистикасы
туралы нұсқаулыққа сәйкес қызметкердiң өндiрiстiк-шаруашылық қызметiне
қатысуына қарай персонал: өнеркәсiптiк-өндiрiстiк және өнеркәсiптiк емес
деп бөлiнедi. Кәсiпорында жұмыс жасайтындарды тiзiмдiк және тiзiмдiк емес
персонал деп бөледi. Орындайтын функцияларына байланысты жұмыс
жасайтындарды жұмысшылар және қызметкерлер деп бөледi. Қызметкерлер өз
кезегiнде басшылар, мамандар және басқа қызметкерлер болып бөлiнедi.
Жұмысшыларды өндiрiс процесiне қатысуына қарай негiзгi және көмекшi деп
бөледi.
1.2. VENTURA ЖШС-нің қаржы-экономикалық сипаттамасы
VENTURA ЖШС-гі 1997 жылдың 7 ақпаныңда құрылған. Кәсіпорын 1994 жылғы
27 желтоқсаныңдағы ҚР-ның Азаматтық кодексіне, 1995 жылғы 17 сәуірдегі
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуден өткізу туралы ҚР-ның Заңына, ҚР-
ның 2006 жылғы 31 қаңтарының Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына, өзге заң
актілеріне өзінің жарғылық қызметін орындау арқылы табыс табу мақсатымен
Қатысушылардың салымдарын ерікті біріктіру негізінде, нарық тетіктерін
енгізу барысын үдету және ҚР-ның заңдары тыйым салмаған кез келген
шаруашылық қызметінің түрлерін либерлизациялау үрдісін әрі қарай дамыту
мақсатында құрылған.
VENTURA ЖШС-нің мекен-жайы: Алматы қаласы, Төле би көшесі, 73 үй, 423
кеңсе. тел: 2-58-25-90.
Кәсіпорын қызметтерінің мақсаттарына:
- ҚР-ның нарығын тауарлар мен қызметтермен қанықтыру;
- Қатысушы қолындағы өндірістік, басқару және коммерциялық
потенциалды тиімді пайдалану;
- Бәсекелестікке қабілетті тауарлар және қызметтер жасау және сату;
- Қызметтер, жұмыстар және тауарларды ішкі және сыртқы нарықтарда
саиудан пайда алу.
VENTURA ЖШС-нің негізгі көрсетілген лицензиялық қызметі – туристік
қызмет бып табылады және келесідей қызметтерді көрсетеді:
- Келуге және кетуге құжаттарын рәсімдеу, шетел азаматтары үшін
визалық қолдау, кету құжаттарын рәсімдеу жөнінде кеңестік қызмет
көрсету;
- Халықтың бос уақытын және демалысын ұйымдастыру, соның ішінде
демалыс үйлерге, пансионаттарға, тур кешендеріне туристік
жолдамалар сату;
- Шетел туристарына, делегацияларына және спорт, мәдениет, қоғамдық
ұйымдарының шетел фирмаларының жеке өкілдеріне сервисті қызмет
көрсету;
- Авиа және теміржол билеттерін сату.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді,
қаржылық есептің маңызды элементі болып саналады. Активтерді талдау
барысында осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік
береді. Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтан, ол осы кәсіпорын
жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Баланс мәліметтері бойынша активтердің
құрамы мен олардың тартылуына талдау жасау үшін келесі 1-кесте құрылады.
1 кесте. 2009 жылдың басы мен соңындағы VENTURA ЖШС -ның баланс
активтерінің құрамы мен құрылуы
Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Жыл бойындағы Құрылы
өзгерістер (+,-) мы
ның
өзгеру
і
(4-2)
Сома үлес Сома үлес Сома үлес
сы, (мың салма сы, (мың салмасы салмағы
тг) ғы % тг) ғы % (мың тг ) %
(3-1) (51*100
)
1 2 3 4 5 6 7
1Активтер 15690,43 - 240974,44- 225284,01 1435,81
құны, барлығы
соның ішінде:
1.1 Ұзақ 4321,34 27,54 121325,0450,34117003,70 2707,58 22,8
мерзімді
активтер:
а) негізгі 4229,85 26,96 121220,1750,30116990,32 2765,83 23,34
құралдар;
ә) 48,70 0,31 39,57 0,01 -9,13 -18,74 -0,3
материалдық
емес активтер
б) өзге ұзақ 42,79 0,27 65,30 0,03 22,51 52,61 -0,24
мерзімді
активтер
1.2 Қысқа 11369,09 72,46 119649,4049,65108280,31 952,41 -22,81
2мерзімді
.активтер:
а)ақша 750,50 4,78 111133,8746,12110383,37 14707,9841,34
қаражаттары
және олардың
эквиваленттер
і
ә)қысқа 7886,95 50,27 6024,55 2,50 -1862,40 -23,61 -47,77
мерзімді
дебиторлық
берешек
б) қорлар 104,44 0,67 40,28 0,01 -64,16 61,43 -0,66
в) өзге қысқа2627,20 16,74 2450,70 1,02 -176,5 -6,72 -15,72
мерзімді
активтер
1-кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының есепті жылы 225284,01 мың теңгеге немесе 1435,81%-ке
артқандығын көруге болады. VENTURA ЖШС-нің әрі қарай дамуының оң
нәтижесін сипаттайды.
Жыл басында қысқа мерзімді активтердің үлесі ұзақ мерзімді активтер
үлесінен 44,92 пунтке (72,46-27,54) артық болса, жыл соныңда ұзақ мерзімді
активтер үлесі қысқа мерзімді активтер үлесінен 0,69 пунтке (50,34-49,65)
артық болды. Ұзақ мерзімді активтердің өсуі қысқа мерзімді активтердің
өсуінен 2,84 есеге артық (2707,58952,41) болып отыр.
Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау. Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін
талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және
оның құрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да
есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек.
Ал меншікті капитал мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас
оның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді. Активтердің қорлану көздерін талдау
кезінде меншікті және қарастырылған капиталдың көрсетілген көлемі
белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып,
оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар
аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық
тұрақтылығының барлығын көрсетеді. (2-кесте)
2 кесте. VENTURA ЖШС-нің 2009 жылдың басы мен соңындағы жағдайы негізінде
кәсіпорынның капиталының құрамы мен құрылымы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Жыл бойындағы
өзгерістер
Сома Үлес Сома Үлес Сома Үлес
сы, салма сы, салма сы. салма
(мың тг.)ғы, % (мың тг.) ғы, % (мың ғы, %
тг.)(3-1) (51*10
0)
1 2 3 4 5 6
1 Капитал, 15690,43 - 240974,44 - 225284,01 1435,81
соның ішінде:
1.1Капитал, -6657,02 -42,42 31880,59 13,23 38537,61 -578,90
соның ішінде
1.1.1 Меншікті 550 3,51 66293,80 27,51 65743,80 11953,4
капитал 2
1.1.2 Резервтер- - 4499,89 1,87 4499,89 0
1.1.3 -7207,02 -45,93 -38913,10 -16,15-31706,08 -439,93
Бөлінбеген
пайда
(жабылмаған
залал)
1.2 Қарыздық 22347,45 142,42 209093,85 86,77 186746,40 832,65
капитал, соның
ішінде
1.2.1 Қысқа 3224,69 20,55 189073,52 78,46 185848,83 5763,31
мерзімді қаржы
міндеттемелері
1.2.2 Салықтар 480,60 3,06 925,66 0,38 445,06 92,61
бойынша
міндеттемелер
1.2.3 Басқа да 46,25 0,29 72,85 0,03 26,60 57,51
міндетті және
ерікті төлемдер
бойынша
міндеттемелер
1.2.4 Қысқа 15117,03 96,35 15882,56 6,59 765,53 5,06
мерзімді
кредиторлық
берешек
1.2.5 Өзге 3500,10 22,31 3160,48 1,31 -339,62 -9,70
қысқа мерзімді
міндеттемелер
1.2.6 Кейінге -21,22 -0,14 -21,22 - - -
қалдырылған
салықтық
міндеттемелер
2 Тәуелсіздік 0,04 0,28
коэффициенті
(1.1.1 жол1
жол)
3 Қаржыландыру 0,02 0,32
коэффициенті
(1.1.1 жол1.2
жол)
4 Қатыстырылған 40,63 3,15
капиталдың
меншіктік
капиталға
қатынасы
коэффициенті
(1.2жол1.1.1
жол)
2-кестеден VENTURA кәсіпорынның есеп беру жылындағы авансталған
капитал көзі 225284,01 мың теңгеге немесе 1435,81%-ға өскені көрініп тұр.
Тәуелсіздік коэффициенті меншікті капиталдың кәсіпорын активтерінен
қалыптасу көзін сипаттайды, ол 0,04-тен 0,28-ге дейін немесе 0,24 пунктке
өскен. Бұл VENTURA ЖШС-нің қаржылық жағдайдың (тұрақтылығының)
дәлелдейді. Тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш бұл тәуелділік
коэффициенті деуге болады. Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы
сомасындағы қарыздың үлесін сипаттайды. Бұл үлес жоғары болған сайын,
кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарлайды. Біздің
кәсіпорынымызда оның деңгейі жылдың басында 0,96 (1-0,04), ал жыл соңында
0,72 (1-0,28) болды, яғни кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін жоғалтпады
деген сөз. Қаржыландыру коэффициенті меншікті және қарыз капиталының
арасындағы қатынасын сипаттайды. Бұл көрсеткіш кәсіпорында жыл басында 0,02-
ге, жыл аяғында 0,32-ге тең болды. Қатыстырылған капиталдың меншіктік
капиталға қатынасы коэффициенті 40,63-тен 3,15-ке дейін кеміді.
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі
бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда.
Актив пен міндеттемелер баптары белгілі бір тәртіппен топталады, өтімділігі
жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің
төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты өтімділігінің төмендеу тәртібі
бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай, яғни
қайтару уақытын жоғарылату тәптібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп
болуы да мүмкін, мысалы батыс европалық елдерде осыны қолданады. Өтімділік
дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты
кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.
А 1. Ең өтімді активтер - әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша
қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады. Ақша қаражаттары
мен құнды қағаздар - айналым қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден
есеп айырысуға болады, ал құнды қағаздар қолма – қол ақшаға тез айналады.
А 2. Тез өткізілетін активтер - бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш
басқа да активтерді жатқызады. Дебиторлық борыш сомалары есеп айырысу
шотына белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұлар да өз міндеттемелерін төлеуге
жұмсалуы мүмкін.
А 3. Баяу өткізілетін активтер - баланс активінің II бөлімінің Қорлар
бабы және баланс активінің I бөлімінің Ұзақ мерзімді инвестициялар бабы.
Бұл топтың активтерін ақшаға айналдыру қиынырақ: бірінші сатып алушының
тауып алу қажет, ал бұл оңай емес және белгілі бір уақытты керек етеді.
А 4. Қиын өткізілетін активтер – баланс активінің I бөлімінің алдындағы
топтарға енгізілген баптарынан басқа барлық баптары. I бөлім жиынынан Ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялар бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана
алынып тааталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа
кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.
Баланс активінің баптары оларды өтімділік дәрежесі бойынша топтағанда,
басты орынды ең өтімді және әр жақты меншік нысаны алады – кассадағы,
банктегі есеп айырысу, валюта және ағымдағы шоттардағы ақша қаражаттары.
Өтімділігі бұдан төмен элементтер қорлар мен негізгі капиталдың баптарына
топтастырылған. Баланс міндеттемелерді оларды қайтару, төлеу уақытының
мерзіміне байланысты топтастырылады.
П1. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер – бұларға уақытында
төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді
міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу
көлемінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады.
П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер – қысқа мерзімді несиелер мен заемдар
және жұмыскерлерге арналған қарыздар.
П3. Ұзақ мерзімді міндеттемелер - ұзақ мерзімді несиелер мен заемдар.
П4. Тұрақты міндеттемелер-пассивтің I бөлімінің Меншікті капитал
баптары.Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен міндеттемелер бойынша
келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп
келесідей қатынастарды саналады: А1П1, А2П2, А3П3, А4П4; Басқа сөзбен
айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы
кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса баланс
өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес. Төртінші теңсіздік
баланстау сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні бар: оның
орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын,
кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді (3-кесте).Жалпы
алғанда баланс активі мен міндеттемелері баптарының I және II топтарын
салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді.
3 кесте. VENTURA ЖШС-ның 2009 жылдың мәліметтері негізінде баланс
активінің өтімділік дәрежесі және пассивінің төлеу мерзімінің шұғылдығы
бойынша баптарының тобы
мың.тг.
Актив Сомасы, мың тг Міндет Сомасы, (мың тг) Төлеу артықтығы
темелер (+),
жетіспеушілігі(-)
Жыл Жыл
басында аяғында
Жыл Жыл Жыл Жыл
басында аяғында басында аяғында
А1 750,50 111133,87П1 3751,54 190072,03-3001,04-78938,16
А2 7886,95 6024,55 П2 18617,1319043,04 -10730,1-13018,49
8
А3 2731,64 2490,98 П3 -21,22 -21,22 2710,42 2469,76
А4 4321,34 121325,04П4 -6657,0231880,59 10978,3689444,45
Жиыны: 15690,43240974,44Жиыны: 15690,43240974,44
Ол қарастырылып отырған мезгілге жақын уақыттағы VENTURA
кәсіпорынның төлем қабілеттілігін көрсетеді. VENTURA ЖШС-нің жыл басында
да, аяғында да баланс баптарының осы екі тобының мәліметтері бойынша төлеу
қабілеттілігі болмаған. Ең өтімді және тез өткізілетін активтердің сомасы
жыл басында 8637,45 мың теңгені (750,50+7886,95) құрады, ал тез қайтарылуға
тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелер 22368,67 мың теңгеге тең, яғни
13731,22 мың теңгеге ((22368,67-8637,45) ең өтімді және тез өткізілетін
активтердің сомасы тез қайтарылуға тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелер
сомасынан кем болып отыр. Жыл соңында төлем жетіспеушілігі (-91956,65) мың
теңгені ((11113387+6024,55)- (190072,03+19043,04)) құрады.
Баяу өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру
перспективалы өтімділікті бейнелейді және болашақ кірістер мен төлемдерді
салыстыру негізінде төлем қабілеттілігін жобалауды көрсетеді, яғни
кәсіпорынның бұдан да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы
немесе нашарлануын алдын ала біліп отыруға мүмкіндік береді. VENTURA ЖШС-
нің жыл басында баяу өткізілетін активтер сомасы 2731,64 мың теңгеге тең,
ал ұзақ мерзімді міндеттемелер сомасы (-21,22) мың теңгеге тең. Яғни, жыл
басында кәсіпорынның төлем қабілеттілігі 2710,39 мың теңгеге тең, ал жыл
аяғында бұл көрсеткіш 2469,76 мың теңгеге тең болды.
Баланс активі мен міндеттемелері баптарының төртінші тобының жиындарын
салыстыру кәсіпорынның оның иеленушілері алдындағы міндеттемелерін жаба алу
мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл кәсіпорын жабылатын кезде ғана керек
болады, ал үздіксіздік үшін шаруашылық субьектінің өз меншікті айналым
капиталының болуы талап етіледі. Ол үшін келесідей теңсіздік сақталуы тиіс:
А4П4, яғни меншікті қаражаттардың көзі иммобильді активтерден көп болу
керек. VENTURA ЖШС-нің бұл теңсіздігі сақталмаған. Жыл басы мен аяғында
баланс активінің баптарының жиыны міндеттемелер баптарының жиынынан
10978,36 мың теңгеге және 89444,45 мың теңгеге артық болған. (Тіркеме 1).
Бұл кестенің мәліметтерінен, есепті жылдың соңы жылы тауарларды сатудан
түскен түсім 22707,44 мың тенгеге тең болды, бұл көрсеткіш есепті жылдың
басындағы көрсеткішімен салыстырғанда 3,1% -ға төмендеген, яғни 730,29 мың
тенгеге кеміді. Сонымен қатар сатылған тауарлардың өзіндік құны 11,2%-ға,
яғни 239,31 мың тенгеге кеміді. Осыған орай сатудан түскен табыс та 2,3%-ға
немесе 490,98 мың теңгеге кеміді. Ал кезең шығыстары керісінше 35710,25 мың
теңгеге өсіп, 144,3%-ды құрады.
4 кесте. VENTURA ЖШС-нің 2009 жылдың қаржы - шаруашылық қызметінің
негізгі көрсеткіштері
(мың тенге)
№ Көрсеткіштер Есепті Есепті жылАбсолютті %
жыл басы соңы
1 2 3 4 5 6
1 Тауарларды сатудан 23437,73 22707,44 -730,29 -3,1
(қызметкөрсетуден) тускен
түсім (мың теңге)
2 Сатылған тауарлардың 2130,51 1891,2 -239,31 -11,2
өзіндік құны (мың теңге)
3 Сатудан түскен табыс (мың21307,22 20816,24 -490,98 -2,3
теңге) (1-2)
4 Кезең шығыстары (мың 24742,17 60452,42 35710,25 144,3
теңге)
5 Негізгі қызметтен түскен -3434,95 -39636,18 -36201,23 -1053,9
табыс (шығын)
6 Негізгі емес қызметтен 624,98 7930,11 7305,13 1168,9
түскен табыс (шығын)
7 Салық салғанға дейінгі -2809,97 -31706,07 -28896,1 -1028,3
жай қызметтен түскен
табыс
8 Салық салғаннан кейінгі -2809,97 -31706,07 -28896,1 -1028,3
жай қызметтен түскен
табыс
9 Күтпеген қызметтен түскен- - - -
табыс
10 Таза табыс (шығын) -2809,97 -31706,07 -28896,1 -1028,3
Негізгі қызметтен түскен табыс (шығын) – 36201,23 мың теңгеге, негізгі
емес қызметтен түскен табыс (шығын) 7305,13 мың теңгеге өсті. Таза табыс
(шығын) -31706,07 мың теңгеге тең болды, яғни есепті кезең басындағы жылмен
саластырғанда есепті жылдың соңында таза табыс -28896,1 мың теңгеге шығын
келтіріп отыр. Бұл кәсіпорынның табыстылығының төмен екендігін білдіреді.
Алдағы уақыттарда VENTURA ЖШС-гі қосымша инвестицияларды тарту керек.
(Тіркеме 2, 3).
II-тарау. VENTURA ЖШС –нің қызметкерлерінің еңбекақы есебін
ұйымдастыру
2.1. Кәсіпорын қызметкерлерінің негізгі еңбекақысының есебі
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек
бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және цифрларының дұрыс
қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша
кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны - кәсіпорындар мен
ұйымдарға қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан
босатуға байланысты өзгеріп отырады. Кәсіпорындарда жұмысшылар мен
қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс уақыты да есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі - кәсіпорындар мен
ұйымдардың мамандар бөлімінде жүргізіледі. Мамандар бөлімінде мынадай
алғашқы құжаттары пайдаланады: жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-1;
басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-5; демалыс берілуі жайлы
бұйрық үлгілі Т-6; жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-8. Бірінші
рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге ұйымның мамандар
бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулері, сөгістері және тағы да басқа деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі
Т-2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты-жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
және жылы, мекен-жайы, тағы басқа керекті мәліметтер толтырылады.
Кәсіпорындардағы әрбір қызметке алынған адамға, яғни жұмысшылар мен
қызметкерлерге табельдік нөмір беріледі. Бұл нөмір — еңбекақы бойынша есеп
айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір кезеңдегі яғни, уақыттағы
ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін
жұмысшылар мен қызметкерлердің қүнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол
үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын
жұмысшылар мен қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу
бұйрықтары негізінде анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде
табелінің деректеріне сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін айдағы ұйымның
жұмысшылар мен қызметкерлердің ораташа саны сол айдағы күнтізбенің әрбір
күніндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі санын қосып, яғни 1-нен
30-на дейін немесе 1-нен 31-не дейін мереке және қызмет істемейтін, демалыс
күндерін қоса алғандағы қосынды санды сандық күнтізбенің күніне бөлу арқылы
табады. Демалыс немесе мереке күні, сондай-ақ басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I-тарау. Еңбекақының жалпы түсінігі және кәсіпорынның сипаты ... ... ... ..6
1.1 Еңбекақының анықталуы, түрлерi,
жүйесi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...6
1.2 VENTURA ЖШС –нің қаржы – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II-тарау. VENTURA ЖШС –нің қызметкерлерінің еңбекақы есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Кәсіпорын қызметкерлерінің негізгі еңбекақысының
есебі ... ... ... ... ... ...24
2.2 Кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша еңбекақысының есебі ... ... ... ..33
2.3 Еңбекақы бойынша есеп айырысудың талдамалық және топтамалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4 Еңбекақыдан ұсталынатын және шегерілетін сомалар
есебі ... ... ... ... ... ... 48
III-тарау. Қызметкерлердің еңбекақысының аудиті мен талдауы
3.1 Еңбекақы есебінің аудиторлық
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Еңбекақы ұсталымдарының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.3 VENTURA ЖШС –нің қызметкерлерінің еңбекақысына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 69
Тіркемелер
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу барысында бухгалтерлiк есеп және аудит
қызметiнiң алатын орны және қажеттiлiгi артуда.
Қазіргі жағдайда шаруашылық жүргізуші ұйымдарда бухгалтерлік есептің
маңызы ерекше зор. Шаруашылық ұйымдарында бухгалтерлік есеп жұмысы
Бухгалтерлік есеп туралы, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы шаруашылық қызметі
бухгалтерлік есептерінің типтік шоттар жоспарына сай бекітілген ортақ
қағидалар және Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бухгалтерлік
есеп жөнінде шығарған нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ ұсыныстары
негізінде ұйымдастырылады. Бүгінгі күні елімізде қолданылып жүрген
бухгалтерлік жүйесі Халықаралық Бухгалтерлік Есеп Стандартына (ХБЕС)
барынша жақындатылған.
Жұмыспен қамту әрбір елдің алдында тұрған міндеттемелерінің бірі болып
табылады және әрбір қызметкердің еңбекақысын Қазақстан Республикасының
Еңбек туралы Заңына сәйкес есепті жүргізу де маңызды мәселе болып
табылады. Қазақстан Республикасында қызметкерлердің ең төменгі еңбекақысы
былтыр 2009 жылы 13470 теңге, биыл 2010 жылы 14952 теңге деп бекітілді.
Яғни, әрбір кәсіпорын осы мөлшерден төмен қызметкерге еңбекақы төлеуге құқы
жоқ.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтамасыз
етуде және өз еңбек күштерімен кәсіппен айналысуға көптеген заңдастырылған
жолдар қарастырылған. 2005 жылы Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтің жолдауында да еңбек етушілердің еңбек жалақысын өсіруге
де көп мән беріліп, ол жүзеге асу үшін біраз жұмыстар жасалуда. Жолдауда
2005 жылдың 1 шілдесінен бастап бюджет саласының қызметкерлерінің жалақысын
32 пайызға көтеру, ал 2007 жылдан бастап 30 пайызға көтеру көзделген.
Сонымен қатар жалақы мемлекеттік ғана емес жекеменшік секторларда да өсуге
тиіс. Осыған орай 2010 жылдың 1 қаңтарынан 14952 теңгеге көтерілген және
мемлекет қызметкерлерінің еңбекақысын сәуір айынан бастап 25 пайыз
көлемінде жоғарлады. 2011 жылы да елбасымыз еңбекақыны көтеруді жоспарлап
отыр.
Қазақстан Республикасының ”Қазақстан Республикасындағы еңбек” туралы
заңы 2000 жылдың 1 қаңтарынан № 494- 1 күшiне енген және 2004 жылдың 25
қыркүйегінде толықтырулар мен өзгертулер енгізілді. Осы заң азаматтардың
Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына Конституциялық құқығын iске
асыру процесiнде туындайтын еңбек қатынастарын реттейдi.
Еңбек пен еңбекақы есебiнiң мiндеттерiне мыналар жатқызылады:
- өндiрiлетiн өнiмдермен iстелiнетiн жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленiлетiн еңбекақы мөлшерiн дұрыс анықтау;
- еңбек өнiмдiлiгiнiң өсiмiн бақылау;
- жұмсалған еңбектiң саны мен сапасын бақылау;
- жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшiн еңбекақы
қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлiнетiн
қаржыларды бақылау;
- жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу;
- өндiрiске жедел басшылық жасау үшiн тиiстi мәлiметтер алу;
- еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлiк
қорытынды есеп беру.
Сонымен қатар, еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастыруды одан әрi
жетiлдiру үшiн мынадай жағдайлар қажет:
- еңбектiң өнiмдiлiгi мен орындалған жұмыстың көлемiн ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиiмдi түрлерiн кеңiнен қолдану;
- еңбек пен өндiрiстi басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестiң құрылымын қолдану;
- еңбекақы төлеудiң сыйлық беру жүйесiмен басқа да түрлерiн жұмыстағы
жетiстiктермен тығыз байланыстыра отырып, дұрыс қолдану;
- еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгi талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесiн жетiлдiру мен
жеңiлдету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты еңбекақы түсінігі, есебі, аудиті туралы
мәліметтерді толық қарастыру.
Жұмыстың зерттеу обьектісі болып VENTURA Жауапкершілігі Шектеулі
Серіктестігі табылады. Компания туроператорлық қызметтерді көрсетумен
айналысады. Еңбекақы туралы мәселелерді қарастыру өзекті мәселе болып
келеді. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы келесідей тақырыптарды
қарастырып, мүмкіндігінше шешеді:
1. Жұмыс орындары көбейіп жатыр, бірақ жұмыссыздық әліде жойылмаған.
Бұл мәселенің басты себебі болып жұмыскерлерге төленетін еңбекақы болып
табылады. Жұмыс беруші өз қызметкерлеріне төлейтін еңбекақының көлемі
төмен, бірақ олардың істейтін жұмысының көлемі үлкен болады;
2. Кейбір кәсіпорындарда қызметкерлердің еңбекақыны есептеудің
формалары мен нысандары дұрыс қолданылмайды;
3. Кәсіпорындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақыларын
белгіленген мерзімде төленбеуі;
4. Жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір себеп-салдарына
байланысты аванстық (сыйақы) еңбекақының берілмеуі;
5. Жұмыс орыннында қызмет барысында жұмысшының жарақаттану кезінде
жұмыс берушінің жарақаттанған қызметкерге алғашқы көмекті көрсетпеуі,
сондай-ақ жәрдемақыны төленбеуі;
6. Еңбекақының түрлері бойынша есепті қарастыру;
7. Аудиторлық тексерулер қызметкерлердің еңбекақысын есептеуде
жүргізілді;
8. VENTURA ЖШС-нің еңбекақысына талдау жүргізілді.
9. VENTURA ЖШС-нің еңбекақысының есебін жетілдіру жолдары ұсынылды.
I-тарау. Еңбекақының жалпы түсінігі және кәсіпорынның сипаты
1.1. Еңбекақының анықталуы, түрлері, жүйесi
Нарықтық экономикада еңбекақының рөлі өте зор. Жалақы – бұл еңбек үшiн
төлем, оны еңбек келiсiм – шартында және қызмет нұсқауында белгiленген
көлемiне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшiн алады.
Еңбек тиiмдiлiгiн арттырудың әртүрлi ынталандыру жолдары бар, атап
айтқанда: сыйлық, үстеме, кепiлдiк төлемдерi. Жұмыс берушi нақты жағдайын
ескере отырып, “Еңбекақы төлеу туралы” ережесiн дербес әзiрлей алады,
сондай-ақ онда еңбеккерлердiң категориясын, жұмыс уақытының тәртiбiн,
”Қызметкер туралы” ережесiн белгiлей алады. Аталған ереже жұмыс берушiге
еңбек тәртiбiн ұйымдастыру мен еңбек келiсiм – шартын жасау үшiн ғана емес,
сондай-ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негiздеу үшiн де қажет. Төлем жеке
немесе ұжымдық еңбек нәтижесi бойынша жасалуы мүмкiн. Бұл жағдайда жұмыс
берушiнiң белгiлеген жалақысының деңгейi заңда белгiлеген ең төменгi
жалақының деңгейiнен төмен болмауы керек. Еңбекақы екi түрге бөлiнедi:
негізгі және қосымша.
Негiзгi – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшiн,
орындаған жұмыстары мен өнеркәсiптiк өнiмдерiнiң саны мен сапасы үшiн
белгiленген бағалаулар мен қызметақы бойынша есептелетiн жалақы. Оның
құрамына мыналар кіреді:
- жұмыс iстеген уақытына тарифтiк ставкалар, қызметақы, кесiмдi
бағалаулар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалақы;
- қызметпен өткерген жылдар үшiн үстеме;
- жұмыс жағдайының өзгеруiне байланысты кесiмдi ақы алушыларға
үдемелi бағалаулар бойынша қосымша ақы;
- ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудiң бекiтiлген
тәртiбiне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар;
- мерзiмнен тыс уақыттағы жұмыс үшiн қосымша ақы;
- түндегi жұмыс үшiн қосымша ақы;
- жұмысшының кiнәсi жоқ тұрып қалуға төлемдер.
Ал жалақының қосымша түрі ретінде – бұл қызметкердiң кәсiпорында жұмыс
жасамаған уақытына Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес есептелетiн
жалақы қарастырылады. Оның құрамында келесілер бар:
- балаларын тамақтандырушы аналардың жұмысындағы үзiлiс уақытына
төлем;
- жасөспiрiмдердiң жеңiлдiк сағаттарына төлем;
- мемлекеттiк және қоғамдық мiндеттемелердi орындауға жұмсалған
жұмыс уақытына төлем;
- негiзгi және қосымша демалыстар уақытына төлем;
- пайдаланылмаған демалыс үшiн өтемақы.
Тәжірибе жүзінде еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі екі нысаны –
мерзімдік және кесімді қолданылады.
VENTURA ЖШС-де еңбекақыны ұйымдастырудың мерзiмдi (істеген күніне
қарай) нысаны пайдаланылады.
Мерзiмдi еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеген
уақытына, сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені
немесе өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына
төленеді. Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге
болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес
болып есептелетін жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге
негізделген.
Мерзімдік еңбекақының жай мерзімді және мерзімді сыйлықты түрлері бар.
Жай мерзімді жүйесі бойынша – жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы жұмыс
істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша
төленеді. Мерзімді сыйлықты – жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифие
немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің
өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесiмдi еңбекақы төленген кезде алдын-ала белгiленiп қойған деңгейде
әзiрленген өнiмнiң немесе орындалған жұмыстың әрбiр бiрлiгiне есептейдi
(дана, килограмм т.б.). кесiмдi еңбекақы нысаны келесiдей еңбекақы жүйесiне
бөлiнедi:
- Тікелей кесiмдi еңбекақы жүйесi әрбiр өнiм бiрлiгi бойынша бағасын
қою арқылы белгiленедi;
- Кесiмдi сыйақылық – бұл төлемде кесімді жалақы соммасынан басқа,
белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін сыйақы
есептейді;
- Кесiмдi – үдемелi еңбекақы төлемi. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi
жұмысшылардың белгiленген нормадан артық өндiргенi үшiн көтермелеу ретiнде
пайдаланылады. Норма мөлшерiнде дайындалған өнiм үшiн жұмысшыларға төлемдi
тiкелей кесiмдi бағалар бойынша есептейдi, ал нормадан асыра дайындалған
өнiм үшiн үдемелi бағалар бойынша есептейдi;
- Жанама кесiмдi еңбекақы төлемi. Мұнда қосалқы және басқа да
жұмысшылардың еңбек төлемi қызмет көрсететiн учаскесiнiң, цехтың негiзгi
жұмысшылардың төлем-ақысына шаққандағы пайызымен анықталады;
- Еңбекақы төлемiнiң аккордтық жүйесi. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек
төлемi нормаланған тапсырманың немесе жұмыс көлемiнiң орындалуы және алдын
ала кешендiк жұмыстың тұтастай орындалуына белгiленген жалпы кесiмдiк
бағасы бойынша анықтайды. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi жұмысшылардың бөлек
топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшiн еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруда және жұмыстың орындалу мерзiмдерiн қысқартуда, олардың
материалдық ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшiн пайдаланады. Еңбек
төлемiнiң аккордтық мөлшерiн қолданыстағы нормаланған тапсырмалар мен
бағалар негiзiнде белгiлейдi, ал олар болмаған жағдайда – онда ол осы
тәрiздес жұмыс үшiн қолданып жүрген, нормативтiк тапсырмалар мен баға
бойынша белгiленедi. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi бойынша аккордтық
тапсырманы мерзiмiнен бұрын орындағаны үшiн сыйақы беру тәртiбi белгiленуi
мүмкiн. Бұл жүйе құрылыс саласында жиі қолданылады.
Ынталандыру сипаттағы төлемдер. Өндiрiс тиiмдiлiгiн және орындалатын
жұмысының сапасын арттыру мақсатында еңбеккерлердiң материалдық мүддесiн
күшейту үшiн сыйлық пен марапаттау жүйесiн енгiзу керек, ал ол жыл соңының
нәтижесi бойынша және басқа да көрсеткiштер бойынша берiлуi мүмкiн.
Сыйлық еңбеккерлердiң жеткен жетiстiгi үшiн ақшалай қолдап дем беру
және оның одан әрi өсу қарқынын ынталандыру болып табылады. Сыйлық,
негiзiнен үстеме төлем ретiнде берiлуi мүмкiн. Жұмысшыларға жұмыстың
негiзгi нәтижелерi үшiн сыйлық беру мынадай көрсеткiштерi бойынша жүзеге
асырылады: еңбек өнiмдiлiгiне, өнiм сапасының арттырылуына және өндiрiстiң
соңғы нәтижелерiнiң жақсаруына байланысты болады. Сыйлықтардың мөлшерлерi
iстеген жұмыстарының маңыздылығы мен күрделiлiгiне қарай жұмысшылардың
кәсiптерi мен топтары бойынша сараланып белгiленедi..
Басшы қызметкерлерге, мамандарға және қызметкерлерге сыйлық беру. Бұл
категорияларға сыйлық кәсiпорын шаруашылық қызметiнiң негiзгi нәтижелерi
үшiн берiледi. Кәсiпорын қызметкерлерiне: басшы қызметкерлерге бүтiндей
алғанда кәсiпорын жұмысының нәтижелерi үшiн; басқару аппараты
қызметкерлерiне бөлiмшелердiң, басқару аппаратының қызметiнiң
қорытындыларын немесе жекелеген еңбек көрсеткiштерiн ескере отырып,
бүтiндей алғанда кәсiпорын жұмысының нәтижелерi үшiн; құрылымдық
кәсiпорындардың қызметкерлерiне осы бөлiмшелердiң жұмыс нәтижелерi үшiн
сыйлық берiледi.
Сыйлықтарды жазу үшiн басқару аппаратының басшы қызметкерлерiне
бухгалтерлiк және статистикалық есептердiң деректерi, сондай-ақ жедел есеп
пен лабораториялық бақылау деректерi; өндiрiстiк бөлiнiстер, цехтар мен
учаскелер қызметiнiң қызметкерлерiне бухгалтерлiк есептердiң, жедел есептiң
және лабораториялық бақылаудың деректерi негiз болып табылады. Сонымен
қатар, олардың моральдық факторлары да ескерiледi.
Еңбек жағдайының өзгерген кезiнде жасалатын қосымша төлемдер. Бiрнеше
қызметтi қатарынан атқарған кезде немесе уақытша келмегендердiң мiндетiн
атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер олар бiр ұйымның шеңберiнде
жұмыс iстейтiн болса және уақытша жұмысқа келмегендер қызметiнен босамаған
болса, еңбеккерлердi негiзгi мiндетiнен босатпай, оларға қосымша
мiндеттемелер жүктеледi. Оның мөлшерi жұмыс берушiмен жұмысты атқаратын
еңбеккерлердiң келiсiм бойынша анықталады. Егер де уақытша жұмысқа
келмегендердiң мiндетiн атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады
және айлығындағы айырмаға ынталандыру төлемi жасалмайды. Егер ол ваканттық
қызметте болса, онда ол уақытша жұмысқа келмеген болып саналмайды.
Түнгi уақыттағы жұмыс үшiн еңбек ақы. Түнгi уақыт кешкi 22 сағаттан
бастап, таңғы 6-ға дейiн созылады. Бүкiл жұмысының 50%-ы түнгi алмасуға
келсе, онда ол түнгi уақытта жұмыс iстеген болып саналады. Ондай
еңбеккерлерге жарты тарифтiк мөлшерлеменiң деңгейiнде қосымша еңбекақы
төлемi жасалады.
Нормадан артық жұмыс iстегенi үшiн еңбекақы. Нормадан артық жұмыс
iстегенi үшiн жарты тарифтiк мөлшерлеменiң деңгейiнде қосымша төлем
жасалады. Кез келген жұмыс берушi аптасына 40 сағат жұмыс уақыты етiп
белгiлейдi. Ал жеке және ұжымды келiсiм-шартта бұл одан да төмен болып
белгiленуi мүмкiн. Егер де кәсiпорын бiр аптаның алты күнiн 7 сағаттан
жұмыс iстейтiн күн етiп бекiтсе, онда оның жұмыс уақытының ұзақтығы – 40
сағатқа тең болады, ал егер де күндiгi 6 сағаттан есептелсе, онда ол 36
сағатқа тең болады, ал егер де күндiгi 5 сағатқа тең болса, онда ол 30
сағатты құрайды. Ендi осы көрсетiлген сағаттардан артық iстегенi, нормадан
артық iстегенi болып табылады.
Демалыс және мереке күндерiндегi жұмыс iстегенi үшiн жасалатын төлемi.
Егер қызметкер өзiне белгiленген демалыс күнiнде жұмысқа тартылса, онда
оған екi апта iшiнде басқа бiр демалыс күнi берiлуге тиiс. Егер кәсiпорын
әкiмшiлiгiнiң оған қосымша демалыс беруге мүмкiншiлiгi болмаса, ерекшелiк
жағдай ретiнде бұл күн үшiн екi есе мөлшерiнде: мерзiмдiк жұмысшыларға және
айлық ақы алатын қызметкерлерге тарифтiк төлем мөлшерлеменiң екi есе
еселенген төлем ақы төленедi.
Мерекелiк күндерде жұмыс iстегенi үшiн жұмысшыларға екi еселенген
кесiмдi бағалар бойынша; еңбектерi сағаттық не күндiк төлем мөлшерiнен
төленетiн жұмысшыларға сағаттық не күндiк төлем мөлшерiнiң екi еселенген
шамасында; айлық ақы алатын қызметкерлерге мерекелiк күнi, жұмыс iстегенi
үшiн айлығының шегiнде, сағаттық не күндiк төлем мөлшерiнiң екi еселенген
шамасында еңбек ақы төленедi.
Тоқтаусыз жұмыс iстейтiн ұйымдарда, сондай-ақ жұмыс уақытының есебiн
ынталандыру кезiнде демалыс пен мереке күндерiндегi жұмыс уақыты айлық
жұмыс уақытының нормасына енгiзiледi. Айрықша жағдайда төленетiн еңбек ақы.
Жеке және ұжымдық келiсiм-шарттарда ауа райы ауыр жағдаймен, қара жұмыспен,
қауiптi және денсаулығына зиян келтiретiн жұмыспен, интенсивтi еңбекпен
байланысты жұмыстарға жергiлiктi жерде қосымша еңбек ақы белгiленуi мүмкiн.
Қара жұмыс, қауiптi және денсаулығына зиян келтiретiн жұмыстар жұмыс орнын
аттестациялаудың көмегiмен және еңбек бойынша мемлекеттiк органдардың
өкiлеттiлiгiнiң қатысуымен анықталады. Ал интенсивтiк еңбек ақы салалық
және салааралық нормативтердiң негiзiнде анықталады.
Жұмыс уақытында орын алған тоқтауларды төлеу жеке және ұжымдық келiсiм-
шарттарда анықталады. Егер де тоқтатулар еңбеккерлердiң кiнәсiнен болмаса,
онда сол еңбеккерлерге төлеуге тура келедi. Сондай-ақ жұмыс берушi
төлемдердiң басқа да түрлерiн жасауға құқысы бар. Мысалға, тегiн сүт, тамақ
өнiмдерiн, тамақтандыру, витамин препараттарын беру, денсаулығы төмендеуiне
байланысты орташа жалақысын сақтау, арнайы киiмдер беру тағы басқаларын.
Бұл аталған төлем шығыстары дайын өнiмнiң өзiндiк құнына қосылады.
Сонымен қоса, жұмыс берушiлер жеке не ұжымдық келiсiм-шартында вахталық
әдiс бойынша да еңбек ақы төлеудi қарастырады. Олар мерзiмдi де, кесiмдi де
болуы мүмкiн. Олардың есебi алдын ала қаралған графиктердiң шегiнде жүредi.
Вахталық әдiсте еңбек ақы төлеудiң негiзiнде – бiр күндiк мөлшерлемесi
алынады және сол сомадан үстеме жалақының мөлшерi анықталады немесе
сағаттық тарифтiк мөлшерлеме пайдаланылады. Егер де еңбеккер жұмыс орнына
өз күшiмен барса, онда оған жұмыс берушi транспорттық шығысын өтеп беру
керек (егер ол орынды себептермен дәлелденсе).
Негiзгi және қосымша жалақылар жалақы қорын құрайды. Жалақы қорының
құрамына жалақының барлық түрлерi, әртүрлi сыйақылар, үстемелер, қосымша
ақылар, заңға сәйкес қызметкердiң жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша
сомаларын қоса алғанда, ақшалай немесе натуралды нысанда есептеген жеке
әлеуметтiк жеңiлдiктер қосылады.
Еңбек бойынша статистикалық есеп жасаған кезде қызметкерлермен еңбекақы
бойынша есеп айырысу жасалған төлем құжаттарында көрсетiлген ақша
қаражаттары көрсетiлуi тиiс. Бұл жағдайда “брутто” сомасы, яғни Қазақстан
Республикасы заңдарына сәйкес ұсталынатын ұсталымдар мен басқа да төлемдер
төленбегендегi сомалары көрсетiледi. Шет ел валютасында есептелген жалақы
есепке сол мерзiмге Ұлттық Банктiң бекiткен ұлттық ақша бiрлiгiне
шаққандағы шет ел валютасының бағамымен енгiзiледi.
Есептелген әр жылдық, әр жылдық қосымша және қосымша демалыстар
сомалары есептi айда көрсетiледi тек сол айға келетiн есептелген демалыс
күндерiнiң сомалары. Ал келесi айға есептелген демалыс сомалары сәйкесiнше
келесi айдың есебiнде көрсетiледi. Еңбекақымен натуралды нысанда есеп
айырысқан жағдайда сол мерзiмдегi сол жерде қалыптасқан нарық бағасымен
есептеп, еңбек бойынша есепке енгiзедi. Еңбекақы қоры өндiрiстiк
бағдарламаның орындалу көлемiне сәйкес жұмсалуы керек және еңбек өнiмдiлiгi
еңбек ақы өсiмiнен алда болуы керек.
Бухгалтерия, жоспарлау бөлiмi, еңбек және еңбекақы бөлiмi тарифтiк
ставкаларды, өнiмдiлiк нормаларының, кесiмдi бағаларды, бекiтiлген
окладтарды, сыйақы жүйелерi мен әртүрлi төлемдердi дұрыс пайдалануды жүзеге
асырулары керек. Еңбекақы қорын пайдалануға бақылау қоғамның ревизиялық
комиссиясына, iшкi және сыртқы аудиторларға жүктелген.
Қызметкердiң жұмысқа қабылдану мерзiмiне қарай былайша бөлiнедi:
- тұрақты – жұмысының аяқталу мерзiмi көрсетiлмеген;
- уақытша – 2 ай шамасындағы мерзiмге;
- маусымдық – маусымдық жұмыстарды орындау кезеңiне (6 айдан аспайды).
Ұлттық Статистикалық Агенттiктiң 20.12.08 ж. №150 қаулысымен бекiтiлген
жалдау бойынша жұмыс жасайтындардың саны мен жалақысының статистикасы
туралы нұсқаулыққа сәйкес қызметкердiң өндiрiстiк-шаруашылық қызметiне
қатысуына қарай персонал: өнеркәсiптiк-өндiрiстiк және өнеркәсiптiк емес
деп бөлiнедi. Кәсiпорында жұмыс жасайтындарды тiзiмдiк және тiзiмдiк емес
персонал деп бөледi. Орындайтын функцияларына байланысты жұмыс
жасайтындарды жұмысшылар және қызметкерлер деп бөледi. Қызметкерлер өз
кезегiнде басшылар, мамандар және басқа қызметкерлер болып бөлiнедi.
Жұмысшыларды өндiрiс процесiне қатысуына қарай негiзгi және көмекшi деп
бөледi.
1.2. VENTURA ЖШС-нің қаржы-экономикалық сипаттамасы
VENTURA ЖШС-гі 1997 жылдың 7 ақпаныңда құрылған. Кәсіпорын 1994 жылғы
27 желтоқсаныңдағы ҚР-ның Азаматтық кодексіне, 1995 жылғы 17 сәуірдегі
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуден өткізу туралы ҚР-ның Заңына, ҚР-
ның 2006 жылғы 31 қаңтарының Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына, өзге заң
актілеріне өзінің жарғылық қызметін орындау арқылы табыс табу мақсатымен
Қатысушылардың салымдарын ерікті біріктіру негізінде, нарық тетіктерін
енгізу барысын үдету және ҚР-ның заңдары тыйым салмаған кез келген
шаруашылық қызметінің түрлерін либерлизациялау үрдісін әрі қарай дамыту
мақсатында құрылған.
VENTURA ЖШС-нің мекен-жайы: Алматы қаласы, Төле би көшесі, 73 үй, 423
кеңсе. тел: 2-58-25-90.
Кәсіпорын қызметтерінің мақсаттарына:
- ҚР-ның нарығын тауарлар мен қызметтермен қанықтыру;
- Қатысушы қолындағы өндірістік, басқару және коммерциялық
потенциалды тиімді пайдалану;
- Бәсекелестікке қабілетті тауарлар және қызметтер жасау және сату;
- Қызметтер, жұмыстар және тауарларды ішкі және сыртқы нарықтарда
саиудан пайда алу.
VENTURA ЖШС-нің негізгі көрсетілген лицензиялық қызметі – туристік
қызмет бып табылады және келесідей қызметтерді көрсетеді:
- Келуге және кетуге құжаттарын рәсімдеу, шетел азаматтары үшін
визалық қолдау, кету құжаттарын рәсімдеу жөнінде кеңестік қызмет
көрсету;
- Халықтың бос уақытын және демалысын ұйымдастыру, соның ішінде
демалыс үйлерге, пансионаттарға, тур кешендеріне туристік
жолдамалар сату;
- Шетел туристарына, делегацияларына және спорт, мәдениет, қоғамдық
ұйымдарының шетел фирмаларының жеке өкілдеріне сервисті қызмет
көрсету;
- Авиа және теміржол билеттерін сату.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді,
қаржылық есептің маңызды элементі болып саналады. Активтерді талдау
барысында осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік
береді. Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтан, ол осы кәсіпорын
жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Баланс мәліметтері бойынша активтердің
құрамы мен олардың тартылуына талдау жасау үшін келесі 1-кесте құрылады.
1 кесте. 2009 жылдың басы мен соңындағы VENTURA ЖШС -ның баланс
активтерінің құрамы мен құрылуы
Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Жыл бойындағы Құрылы
өзгерістер (+,-) мы
ның
өзгеру
і
(4-2)
Сома үлес Сома үлес Сома үлес
сы, (мың салма сы, (мың салмасы салмағы
тг) ғы % тг) ғы % (мың тг ) %
(3-1) (51*100
)
1 2 3 4 5 6 7
1Активтер 15690,43 - 240974,44- 225284,01 1435,81
құны, барлығы
соның ішінде:
1.1 Ұзақ 4321,34 27,54 121325,0450,34117003,70 2707,58 22,8
мерзімді
активтер:
а) негізгі 4229,85 26,96 121220,1750,30116990,32 2765,83 23,34
құралдар;
ә) 48,70 0,31 39,57 0,01 -9,13 -18,74 -0,3
материалдық
емес активтер
б) өзге ұзақ 42,79 0,27 65,30 0,03 22,51 52,61 -0,24
мерзімді
активтер
1.2 Қысқа 11369,09 72,46 119649,4049,65108280,31 952,41 -22,81
2мерзімді
.активтер:
а)ақша 750,50 4,78 111133,8746,12110383,37 14707,9841,34
қаражаттары
және олардың
эквиваленттер
і
ә)қысқа 7886,95 50,27 6024,55 2,50 -1862,40 -23,61 -47,77
мерзімді
дебиторлық
берешек
б) қорлар 104,44 0,67 40,28 0,01 -64,16 61,43 -0,66
в) өзге қысқа2627,20 16,74 2450,70 1,02 -176,5 -6,72 -15,72
мерзімді
активтер
1-кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының есепті жылы 225284,01 мың теңгеге немесе 1435,81%-ке
артқандығын көруге болады. VENTURA ЖШС-нің әрі қарай дамуының оң
нәтижесін сипаттайды.
Жыл басында қысқа мерзімді активтердің үлесі ұзақ мерзімді активтер
үлесінен 44,92 пунтке (72,46-27,54) артық болса, жыл соныңда ұзақ мерзімді
активтер үлесі қысқа мерзімді активтер үлесінен 0,69 пунтке (50,34-49,65)
артық болды. Ұзақ мерзімді активтердің өсуі қысқа мерзімді активтердің
өсуінен 2,84 есеге артық (2707,58952,41) болып отыр.
Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау. Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін
талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және
оның құрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да
есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек.
Ал меншікті капитал мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас
оның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді. Активтердің қорлану көздерін талдау
кезінде меншікті және қарастырылған капиталдың көрсетілген көлемі
белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып,
оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар
аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық
тұрақтылығының барлығын көрсетеді. (2-кесте)
2 кесте. VENTURA ЖШС-нің 2009 жылдың басы мен соңындағы жағдайы негізінде
кәсіпорынның капиталының құрамы мен құрылымы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Жыл бойындағы
өзгерістер
Сома Үлес Сома Үлес Сома Үлес
сы, салма сы, салма сы. салма
(мың тг.)ғы, % (мың тг.) ғы, % (мың ғы, %
тг.)(3-1) (51*10
0)
1 2 3 4 5 6
1 Капитал, 15690,43 - 240974,44 - 225284,01 1435,81
соның ішінде:
1.1Капитал, -6657,02 -42,42 31880,59 13,23 38537,61 -578,90
соның ішінде
1.1.1 Меншікті 550 3,51 66293,80 27,51 65743,80 11953,4
капитал 2
1.1.2 Резервтер- - 4499,89 1,87 4499,89 0
1.1.3 -7207,02 -45,93 -38913,10 -16,15-31706,08 -439,93
Бөлінбеген
пайда
(жабылмаған
залал)
1.2 Қарыздық 22347,45 142,42 209093,85 86,77 186746,40 832,65
капитал, соның
ішінде
1.2.1 Қысқа 3224,69 20,55 189073,52 78,46 185848,83 5763,31
мерзімді қаржы
міндеттемелері
1.2.2 Салықтар 480,60 3,06 925,66 0,38 445,06 92,61
бойынша
міндеттемелер
1.2.3 Басқа да 46,25 0,29 72,85 0,03 26,60 57,51
міндетті және
ерікті төлемдер
бойынша
міндеттемелер
1.2.4 Қысқа 15117,03 96,35 15882,56 6,59 765,53 5,06
мерзімді
кредиторлық
берешек
1.2.5 Өзге 3500,10 22,31 3160,48 1,31 -339,62 -9,70
қысқа мерзімді
міндеттемелер
1.2.6 Кейінге -21,22 -0,14 -21,22 - - -
қалдырылған
салықтық
міндеттемелер
2 Тәуелсіздік 0,04 0,28
коэффициенті
(1.1.1 жол1
жол)
3 Қаржыландыру 0,02 0,32
коэффициенті
(1.1.1 жол1.2
жол)
4 Қатыстырылған 40,63 3,15
капиталдың
меншіктік
капиталға
қатынасы
коэффициенті
(1.2жол1.1.1
жол)
2-кестеден VENTURA кәсіпорынның есеп беру жылындағы авансталған
капитал көзі 225284,01 мың теңгеге немесе 1435,81%-ға өскені көрініп тұр.
Тәуелсіздік коэффициенті меншікті капиталдың кәсіпорын активтерінен
қалыптасу көзін сипаттайды, ол 0,04-тен 0,28-ге дейін немесе 0,24 пунктке
өскен. Бұл VENTURA ЖШС-нің қаржылық жағдайдың (тұрақтылығының)
дәлелдейді. Тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш бұл тәуелділік
коэффициенті деуге болады. Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы
сомасындағы қарыздың үлесін сипаттайды. Бұл үлес жоғары болған сайын,
кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарлайды. Біздің
кәсіпорынымызда оның деңгейі жылдың басында 0,96 (1-0,04), ал жыл соңында
0,72 (1-0,28) болды, яғни кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін жоғалтпады
деген сөз. Қаржыландыру коэффициенті меншікті және қарыз капиталының
арасындағы қатынасын сипаттайды. Бұл көрсеткіш кәсіпорында жыл басында 0,02-
ге, жыл аяғында 0,32-ге тең болды. Қатыстырылған капиталдың меншіктік
капиталға қатынасы коэффициенті 40,63-тен 3,15-ке дейін кеміді.
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі
бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда.
Актив пен міндеттемелер баптары белгілі бір тәртіппен топталады, өтімділігі
жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің
төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты өтімділігінің төмендеу тәртібі
бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай, яғни
қайтару уақытын жоғарылату тәптібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп
болуы да мүмкін, мысалы батыс европалық елдерде осыны қолданады. Өтімділік
дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты
кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.
А 1. Ең өтімді активтер - әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша
қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады. Ақша қаражаттары
мен құнды қағаздар - айналым қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден
есеп айырысуға болады, ал құнды қағаздар қолма – қол ақшаға тез айналады.
А 2. Тез өткізілетін активтер - бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш
басқа да активтерді жатқызады. Дебиторлық борыш сомалары есеп айырысу
шотына белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұлар да өз міндеттемелерін төлеуге
жұмсалуы мүмкін.
А 3. Баяу өткізілетін активтер - баланс активінің II бөлімінің Қорлар
бабы және баланс активінің I бөлімінің Ұзақ мерзімді инвестициялар бабы.
Бұл топтың активтерін ақшаға айналдыру қиынырақ: бірінші сатып алушының
тауып алу қажет, ал бұл оңай емес және белгілі бір уақытты керек етеді.
А 4. Қиын өткізілетін активтер – баланс активінің I бөлімінің алдындағы
топтарға енгізілген баптарынан басқа барлық баптары. I бөлім жиынынан Ұзақ
мерзімді қаржылық инвестициялар бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана
алынып тааталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа
кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.
Баланс активінің баптары оларды өтімділік дәрежесі бойынша топтағанда,
басты орынды ең өтімді және әр жақты меншік нысаны алады – кассадағы,
банктегі есеп айырысу, валюта және ағымдағы шоттардағы ақша қаражаттары.
Өтімділігі бұдан төмен элементтер қорлар мен негізгі капиталдың баптарына
топтастырылған. Баланс міндеттемелерді оларды қайтару, төлеу уақытының
мерзіміне байланысты топтастырылады.
П1. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер – бұларға уақытында
төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді
міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу
көлемінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады.
П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер – қысқа мерзімді несиелер мен заемдар
және жұмыскерлерге арналған қарыздар.
П3. Ұзақ мерзімді міндеттемелер - ұзақ мерзімді несиелер мен заемдар.
П4. Тұрақты міндеттемелер-пассивтің I бөлімінің Меншікті капитал
баптары.Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен міндеттемелер бойынша
келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп
келесідей қатынастарды саналады: А1П1, А2П2, А3П3, А4П4; Басқа сөзбен
айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы
кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса баланс
өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес. Төртінші теңсіздік
баланстау сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні бар: оның
орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын,
кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді (3-кесте).Жалпы
алғанда баланс активі мен міндеттемелері баптарының I және II топтарын
салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді.
3 кесте. VENTURA ЖШС-ның 2009 жылдың мәліметтері негізінде баланс
активінің өтімділік дәрежесі және пассивінің төлеу мерзімінің шұғылдығы
бойынша баптарының тобы
мың.тг.
Актив Сомасы, мың тг Міндет Сомасы, (мың тг) Төлеу артықтығы
темелер (+),
жетіспеушілігі(-)
Жыл Жыл
басында аяғында
Жыл Жыл Жыл Жыл
басында аяғында басында аяғында
А1 750,50 111133,87П1 3751,54 190072,03-3001,04-78938,16
А2 7886,95 6024,55 П2 18617,1319043,04 -10730,1-13018,49
8
А3 2731,64 2490,98 П3 -21,22 -21,22 2710,42 2469,76
А4 4321,34 121325,04П4 -6657,0231880,59 10978,3689444,45
Жиыны: 15690,43240974,44Жиыны: 15690,43240974,44
Ол қарастырылып отырған мезгілге жақын уақыттағы VENTURA
кәсіпорынның төлем қабілеттілігін көрсетеді. VENTURA ЖШС-нің жыл басында
да, аяғында да баланс баптарының осы екі тобының мәліметтері бойынша төлеу
қабілеттілігі болмаған. Ең өтімді және тез өткізілетін активтердің сомасы
жыл басында 8637,45 мың теңгені (750,50+7886,95) құрады, ал тез қайтарылуға
тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелер 22368,67 мың теңгеге тең, яғни
13731,22 мың теңгеге ((22368,67-8637,45) ең өтімді және тез өткізілетін
активтердің сомасы тез қайтарылуға тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелер
сомасынан кем болып отыр. Жыл соңында төлем жетіспеушілігі (-91956,65) мың
теңгені ((11113387+6024,55)- (190072,03+19043,04)) құрады.
Баяу өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру
перспективалы өтімділікті бейнелейді және болашақ кірістер мен төлемдерді
салыстыру негізінде төлем қабілеттілігін жобалауды көрсетеді, яғни
кәсіпорынның бұдан да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы
немесе нашарлануын алдын ала біліп отыруға мүмкіндік береді. VENTURA ЖШС-
нің жыл басында баяу өткізілетін активтер сомасы 2731,64 мың теңгеге тең,
ал ұзақ мерзімді міндеттемелер сомасы (-21,22) мың теңгеге тең. Яғни, жыл
басында кәсіпорынның төлем қабілеттілігі 2710,39 мың теңгеге тең, ал жыл
аяғында бұл көрсеткіш 2469,76 мың теңгеге тең болды.
Баланс активі мен міндеттемелері баптарының төртінші тобының жиындарын
салыстыру кәсіпорынның оның иеленушілері алдындағы міндеттемелерін жаба алу
мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл кәсіпорын жабылатын кезде ғана керек
болады, ал үздіксіздік үшін шаруашылық субьектінің өз меншікті айналым
капиталының болуы талап етіледі. Ол үшін келесідей теңсіздік сақталуы тиіс:
А4П4, яғни меншікті қаражаттардың көзі иммобильді активтерден көп болу
керек. VENTURA ЖШС-нің бұл теңсіздігі сақталмаған. Жыл басы мен аяғында
баланс активінің баптарының жиыны міндеттемелер баптарының жиынынан
10978,36 мың теңгеге және 89444,45 мың теңгеге артық болған. (Тіркеме 1).
Бұл кестенің мәліметтерінен, есепті жылдың соңы жылы тауарларды сатудан
түскен түсім 22707,44 мың тенгеге тең болды, бұл көрсеткіш есепті жылдың
басындағы көрсеткішімен салыстырғанда 3,1% -ға төмендеген, яғни 730,29 мың
тенгеге кеміді. Сонымен қатар сатылған тауарлардың өзіндік құны 11,2%-ға,
яғни 239,31 мың тенгеге кеміді. Осыған орай сатудан түскен табыс та 2,3%-ға
немесе 490,98 мың теңгеге кеміді. Ал кезең шығыстары керісінше 35710,25 мың
теңгеге өсіп, 144,3%-ды құрады.
4 кесте. VENTURA ЖШС-нің 2009 жылдың қаржы - шаруашылық қызметінің
негізгі көрсеткіштері
(мың тенге)
№ Көрсеткіштер Есепті Есепті жылАбсолютті %
жыл басы соңы
1 2 3 4 5 6
1 Тауарларды сатудан 23437,73 22707,44 -730,29 -3,1
(қызметкөрсетуден) тускен
түсім (мың теңге)
2 Сатылған тауарлардың 2130,51 1891,2 -239,31 -11,2
өзіндік құны (мың теңге)
3 Сатудан түскен табыс (мың21307,22 20816,24 -490,98 -2,3
теңге) (1-2)
4 Кезең шығыстары (мың 24742,17 60452,42 35710,25 144,3
теңге)
5 Негізгі қызметтен түскен -3434,95 -39636,18 -36201,23 -1053,9
табыс (шығын)
6 Негізгі емес қызметтен 624,98 7930,11 7305,13 1168,9
түскен табыс (шығын)
7 Салық салғанға дейінгі -2809,97 -31706,07 -28896,1 -1028,3
жай қызметтен түскен
табыс
8 Салық салғаннан кейінгі -2809,97 -31706,07 -28896,1 -1028,3
жай қызметтен түскен
табыс
9 Күтпеген қызметтен түскен- - - -
табыс
10 Таза табыс (шығын) -2809,97 -31706,07 -28896,1 -1028,3
Негізгі қызметтен түскен табыс (шығын) – 36201,23 мың теңгеге, негізгі
емес қызметтен түскен табыс (шығын) 7305,13 мың теңгеге өсті. Таза табыс
(шығын) -31706,07 мың теңгеге тең болды, яғни есепті кезең басындағы жылмен
саластырғанда есепті жылдың соңында таза табыс -28896,1 мың теңгеге шығын
келтіріп отыр. Бұл кәсіпорынның табыстылығының төмен екендігін білдіреді.
Алдағы уақыттарда VENTURA ЖШС-гі қосымша инвестицияларды тарту керек.
(Тіркеме 2, 3).
II-тарау. VENTURA ЖШС –нің қызметкерлерінің еңбекақы есебін
ұйымдастыру
2.1. Кәсіпорын қызметкерлерінің негізгі еңбекақысының есебі
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде
бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы
құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың
қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек
бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және цифрларының дұрыс
қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша
кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны - кәсіпорындар мен
ұйымдарға қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан
босатуға байланысты өзгеріп отырады. Кәсіпорындарда жұмысшылар мен
қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс уақыты да есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі - кәсіпорындар мен
ұйымдардың мамандар бөлімінде жүргізіледі. Мамандар бөлімінде мынадай
алғашқы құжаттары пайдаланады: жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-1;
басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-5; демалыс берілуі жайлы
бұйрық үлгілі Т-6; жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т-8. Бірінші
рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге ұйымның мамандар
бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай-ақ ескертулері, сөгістері және тағы да басқа деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және оған үлгілі түрі
Т-2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты-жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
және жылы, мекен-жайы, тағы басқа керекті мәліметтер толтырылады.
Кәсіпорындардағы әрбір қызметке алынған адамға, яғни жұмысшылар мен
қызметкерлерге табельдік нөмір беріледі. Бұл нөмір — еңбекақы бойынша есеп
айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгілі бір кезеңдегі яғни, уақыттағы
ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін
жұмысшылар мен қызметкерлердің қүнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол
үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын
жұмысшылар мен қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу
бұйрықтары негізінде анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде
табелінің деректеріне сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін айдағы ұйымның
жұмысшылар мен қызметкерлердің ораташа саны сол айдағы күнтізбенің әрбір
күніндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі санын қосып, яғни 1-нен
30-на дейін немесе 1-нен 31-не дейін мереке және қызмет істемейтін, демалыс
күндерін қоса алғандағы қосынды санды сандық күнтізбенің күніне бөлу арқылы
табады. Демалыс немесе мереке күні, сондай-ақ басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz