Жыртқыш құстар

1 Сұңқартәрізділер
2 Ителгі
3 Лашын
4 Бүркіт
5 Ақ сұңқар
6 Аққұйрықты субүркіт

1. BirdLife International (2009). Falco peregrinus. In: IUCN 2009. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 2009-11-03.
2. Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. - Алматы: "Алматыкітап", 2007. - 208 бет, суретті. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков.
3. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
4. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
5. Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: "Сөздік-Словарь"

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР (Fаlсоnіfоrmеs) — құстардың бір отряды. Антарктидадан басқа
құрлықтардың барлығында тараған. Қазақстанда 2 тұқымдасы (сұңқар, қыран),14
туысы, 38 түрі бар, 29 түрі ұялайды. Ең кішкене жыртқыш құстардың
(ергежейлі сұңқар) салмағы 50 г, ең ірісінікі (калифорния құмайы) 12 кг
болады. Калифорния құмайының жайған қанаты 3 м-ге дейін жетеді. Шәулісі,
әдетте, ұябасарынан ірілеу болады. Бұлардың арасындағы жыныстық айырмашылық
кейбір жыртқыш құстарда (күйкентай, құладын)айқын көрінеді. Жыртқыш
құстардың қыстап қалатын және қайтып кететін түрлері бар. Олар жерден тез
көтеріліп, мәнерлеп, көпшілік түрлері қалықтап ұшады. Негізінен, моногамды
(басыбайлы жұп құрады) құстар, ұясын қатарынан бірнеше жыл пайдаланады.
Ұясын ағаш басына, жартас қуысына, құрақарасына салады. Ірі түрлері (қыран,
құмай)1-3-тен, ұсақтары (бөктергі, тұйғын)4-7-ден жұмыртқа салады. Оны
шәулісі мен ұябасары кезектесіп басады, балапандарын да екеулеп асырайды.
Қорегін іздеуі, жемінің құрамы жыртқыш құстардың әр түрінде әр түрлі
болады. Көпшілігі етпен қоректенеді. Негізінен, зиянды кемірушілермен,
кейбір түрлері өлексемен қоректеніп, қоршаған ортаны тазартып, пайда
келтіреді. Жыртқыш құстардың біраз түрі (ителгі, лашын, бүркіт, жылан жегіш
қыран, ақ сұңқар, аққұйрықты субүркіт,т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның
"Қызыл кітабына" енгізілген.

Сұңқартәрізділер (Falconiformes)– қ ұстардың бір отряды.
Антарктидадан басқа құрлықтардың барлығында тараған. Қазақстанда 2
тұқымдасы (сұңқар, қыран), 14 туысы, 38 түрі бар, 29 түрі ұялайды. Ең
кішкене сұңқартәрізділердің (ергежейлі сұңқар) салмағы 50 г, ең ірісі
(калифорния құмайы) 12 кг болады. Калифорния құмайының жайған қанаты 3 м-ге
дейін жетеді. Шәулісі ұябасарынан ірілеу болады. Бұлардың арасындағы
жыныстық айырмашылық кейбір Жыртқыш құстарда (күйкентай, құладын) айқын
көрінеді. Сұңқартәрізділердің қыстап қалатын және қайтып кететін түрлері
бар. Олар жерден тез көтеріліп, мәнерлеп, көпшілік түрлері қалықтап ұшады.
Негізінен моногамды (басыбайлы жұп құрады) құстар, ұясын қатарынан бірнеше
жыл пайдаланады. Ұясын ағаш басына, жартас қуысына, құрақ арасына салады.
Ірі түрлері (қыран, құмай) 1 – 3-тен, ұсақтары (бөктергі, тұйғын) 4 – 7-ден
жұмыртқа салады. Оны шәулісі мен ұябасары кезектесіп басады, балапандарын
да бірігіп асырайды. Қорегін іздеуі, жемінің құрамы Жыртқыш құстардың әр
түрінде әр түрлі болады. Көпшілігі етпен қоректенеді. Негізінен зиянды
кемірушілермен, кейбір түрлері өлексемен қоректеніп, қоршаған ортаны
тазартып, пайда келтіреді. Жыртқыш құстардың біраз түрі
(ителгі, лашын, бүркіт, жылан жегіш қыран, ақ сұңқар, аққұйрықты субүркіт,
т.б.) қорғауға алынып,Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.

Сұңқартәрізділер

Ителгі (лат. Falco cherrug) – сұңқартәрізділер отрядына жататын
ірі жыртқыш құс. Қазақстанда биік таулар мен ормансыз жазықтардан басқа
жерлердің бәрінде кездеседі. Әсіресе, Маңғыстау мен Сарыарқаның аласа таулы
өңірлерінде көп ұшырасады. Баянауланың, Ерейментаудың,
Қызыларайдың, Қарқаралының, Көкшета удың қия тасты, қалың қарағайлы таулары
ителгінің негізгі мекені болып табылады. Шәулісінің қанатының ұызндығы 34 –
39 см, салмағы 730 – 800 г, ұябасарының қанаты 37 – 41 см, салмағы 1000 –
1300 г. Қазақстанда ителгінің 5 түр тармағы кездеседі. Олардың реңі
таралған аймағына қарай әр түрлі болып келеді. Бәріне ортақ белгі – сырт
жоны қоңырқай сұрғылт, бауыры – сарғылт теңбілді болады. Ителгі қанаттарын
жиі қағып, ауыр ұшады. Өте биіктеп, ұзақ қалықтайды. Негізінен, наурыздың
аяғы – мамырдың басында құз-жартас кемеріне, биік қарағайдың басына ұя
салады. Ұядағы 3 – 5 жұмыртқаны ұябасары бір айдан аса шайқайды.
Балапандары 40 – 45 күннен соң ұядан ұшады. Бір жұптан орта есеппен алғанда
жылына 2 балапан ғана қанаттанады. Негізгі қорегі – құмтышқан, сарышұнақ,
майда құстар (торғай, кептер, түркептер, кекілік), сондай-ақ бауырымен
жорғалаушыларды, ірі қоңыздарды, тіпті көкқасқа шегірткелерді де жей
береді. Жемтігін бір орнында ұзақ отырып, тасадан күтеді, оны көре
салысымен өте шапшаң ұшып, қуып жетіп ұстайды. Кейде құсты жоғарыдан
шүйлігіп, қағып түсіреді. Тамыз – қыркүйекте жылы жаққа ұша бастайды.
Жергілікті құстар республиканың оңт-нде, ал көпшілігі Таяу және Орта Шығыс
Азияда қыстайды. Қырандардың ішінде баптауға ең көндіккіші осы – ителгі
Арқа құсбегілері ителгіге қоян, үйрек алдырса, Сыр бойының құсбегілері
қырғауыл, құр, шіл, кекілік алдыратын болған. Ал араб елінің құсбегілері
ителгіні көбіне жорға дуадаққа салады. 20 ғасырдың 90-жылдарына дейін
Қазақстанда 2 – 3 мың бас ителгінің ұялағаны белгілі. Бірақ 1992 жылдан
бастап, бұл құсты шет елге (әсіресе, араб елдеріне) сату науқанының кең
етек алуына байланысты, И. бей-берекетсіз ауланып, саны күрт төмендеді.
Соңғы санақ бойынша Қазақстанда 100 – 150 жұп қана ұялаған (2001).
Алматыдағы “Сұңқар” біріккен кәсіпорнының құспитомнигі мен Алматы
хайуанаттар саябағында қолда өсіріліп, 100-ден аса ителгі табиғатқа
жіберілді (1990 – 1995). Қазақстанда ителгі Ақсу – Жабағылы, Наурызым,
Үстірт қорықтары мен “Алтынемел” ұлттық табиғи саябағында қорғалады.
ителгілердің жылдан жылға санының азаюына байланысты, қорғауға алынып,
Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген (1996).

Ителгі

Лашын (лат. Falco peregrinus) – сұңқар тұқымдасына жататын жыртқыш құс.
Қазақстанда Іле алабының төменгі ағысында, Ертіс– Есіл өзендері
алабында, Алакөл, Қызылтұз, Зайсан көлдері маңындағы
адырларда, Алтай, Алатау, Тарбағата й тауларының бөктерлерінде кездеседі.
Қанаты ұзын, үшкір, үстіңгі беті сұр, астыңғы жағы ақшылдау келген,
көлденең қара жолақты. Көзінің астында ұзынша қос қара мұртшасы
(қауырсыны) болады. Денесінің ұзындығы 40 – 50 см, қанаттары жайылғанда 90
– 110 см. Шәулісі ұябасарынан кішірек. Шәулісінің салм. 500 – 800 г, ал
ұябасарынікі – 540 – 1090 г. Аяқтары қысқа, тырнақтары майысқан,
өткір. [3] Сағатына 300 км жылдамдықпен ұшады. Лашын жартас, құздағы
қолайлы қуысқа, қияда өскен ағаш басына ұя салады. Кейде өзге құстардың
ұясын да иемденеді. Ұясына 2 – 4 (көбінесе 3) жұмыртқа (секпілді, қызғыш)
салады. Оны ұябасары 28 – 32 күндей басады. Балапандар бір жарым айда ұядан
ұшады. Негізгі қорегін (торғай, қарға, кептер, шіл, кекілі к, үйрек, т.б.)
ұшып жүріп аулайды. Лашын Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (1996)

Лашын

Бүркіт - (лат. Aquila chrysaetos) — сұңқартәрізділер отрядына,
қаршыға тұқымдасына жататын үлкен құс. Көбінесе тоғайлы және таулы жерде
тіршілік етеді. Биік ағаштар мен зәулім жар тасқа ұя салып, 1—2 жұмыртқа
табады. Орта Азияда, Қазақстанда бүркітті қолға үйретіп түлкі, елік,
қарақұйрық сияқты аңдарға салады, шабыты түскен кырағы
бүркіттер қасқырды да алады, ашынғанда адамға да түседі.

Кең қанаттары (созған кезде 2 метрге дейін жетеді) мен қысқа құйрығы
(30—35 см) ұшқан кезде "ұшып бара жатқан қанатқа" ұқсайды. Ұябасары
шәулісіне қарағанда ірілеу болады. Латынша "алтын қыран" деген аты күштілік
пен айбындылықтың белгісі ретінде 200 жыл бұрын берілген. Бүркіттің салмағы
3 кг-нан 6 кг-ға дейін. Үлкен құстары қара-күрең түсті, төменгі жақтары
ақшылдау болады. Ұясын ағаштарға, құзжартастардың басына, ал далалы жерде —
жерге салады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.