М.Қ. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ ТАРИХШЫ – ҒАЛЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІ (1985-2002)
Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты
ӘОЖ
Қолжазба құқында
КҮЛДЕБАЕВ ЕСТАЙ
М.Қ. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ
ТАРИХШЫ – ҒАЛЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІ (1985-2002)
07. 00. 02 –Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Тарих ғылымдарының докторы,
академик К.Н. Нұрпейіс
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР
3
КІРІСПЕ
4
1 М. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ КЕҢЕСТІК ЖӘНЕ
ТӘУЕЛСІЗ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТІ
1. М.Қ. Қозыбаевтың өмір жолы, тарихшы ғалым
ретіндегі қалыптасуы және қоғамдық – саяси қызметі 13
2 М.Қ. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ АРНАЛҒАН ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІ
2.1 М.Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі көне заманнан
XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихының
кейбір мәселелері
41
2.2 М.Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі XX ғасырдың 20-50
жылдардағы ашаршылық, ұжымдастыру, тәркілеу
және қуғын-сүргін мәселелері
70
2.3 М.Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі Ұлы Отан соғысы және
Желтоқсан дақпырты мен шындығы
83
3 М.Қ. ҚОЗЫБАЕВ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН
3.1 М.Қ. Қозыбаев зерттеулеріндегі тәуелсіздік, ұлт тақырыбы 101
3.2 М.Қ. Қозыбаев және ұлы тұлғалар
113
ҚОРЫТЫНДЫ
147
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 150
ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл диссертацияда мынадай қысқартылған сөздер қолданылды:
АКСР – Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
БК(б)П – Бүкілресейлік Коммунистік (большевиктік) партиясы
ЖЭС – Жаңа экономикалық саясат
ОАК – Орталық Атқару Комитеті
ОК – Орталық Комитет
РК(б)П – Ресей Коммунистік (большевиктік) партиясы
ҒА – Ғылым Академиясы
ҚК(б)П – Қазақстан Коммунистік (большевиктік) партиясы
КСР – Кеңестік Социалистік Респубикасы
ҚР БҒМ БММ – Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің
Біріккен мекемеаралық мұрағаты
ҚР ОММ – Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты
ҚР ПМ – Қазақстан Республикасы Президент Мұрағаты
МҚК –Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитеті
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігімізді алған жылдардың ішінде
тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында күрделі болып келген тақырыптарды
ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсету, шынайы баға беруге мүмкіндік туды.
Академик М.Қ. Қозыбаев “Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік
мемлекет болған екен, ендеше, оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет”
деуі [1, 114-б.], Қазақстан тарихшыларына 70 жыл бойы кеңестік жүйе
идеологиясында болып бұрмаланған ата тарихымызды қайтадан ой елегінен
өткізіп, жаңаша көзқараспен, әдістемемен зерделеу міндетін жүктеді.
Қоғамдық татулық пен демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан және
халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шараларды жүзеге
асырып жатқан кездерде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із
қалдырған қайраткерлердің ғұнырнамасын жасауды қолға алғанымыз абзал.
ХХ ғасыр басында Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұстафа сияқты қазақ
зиялыларының бір шоғыры халық арасынан суырылып шығып, елдің
тәуелсіздігі жолында күреске түскені белгілі. Кеңес өкіметі орнағаннан
кейін олардың қатарына С. Сейфуллин, С. Сәдуақасов, Н. Нұрмақов, Т.
Рысқұлов сияқты жаңа буын зиялы қауым өкілдері қосылып, еліміздің
өркениетті ел болып өрлеуіне, қазақ ұлтының асқақтауына барлық күш-
жігерін салып бақты.
Кеңес дәуірінде Қазақстанның мәдениет, ғылым, білім салаларын
көтерген, олардың дамуына зерттеулерімен, талантымен үлес қосқан
мемлекет және қоғам қайраткерінің, ғалымдардың шоғыры өсіп шықты.
Қазақстан ғылымының қалыптасуына және дамуына С. Асфендияров, Ә.
Марғұлан, Қ. Сәтбаев, М. Әуезов және т.б. азаматтар
белсене кірісіп, өздерінің интеллектісімен, нақты тұжырымдарымен
белгілі бола бастады. Алайда 20-50-ші жылдары болған сталиндік қуғын-
сүргін қазақ зиялыларының қаймағы болған азаматтарды, көптеген талантты
ғалымдар, өнер, мәдениет қайраткерлерін нәубет құрбанына айналдырды.
Сөйтіп, алдыңғы қатарлы ұлт зиялыларын қоғам ісіне араластырмай, ұлттық
санамызға балта шабуға тырысты.
Негізінде ХХ ғасыр басында үкімет саясатына араласа бастаған қазақ
зиялыларының қалыптасуын, олардың өмір жолдарын, қоғам саласына
тигізген қызметтерін, ғылыми, шығармашылық еңбектерін саралау,
ғұмырламалық жағынан зерделеу мәселелері 80-шы жылдардың соңына дейін
тиым салынып, тек 90-шы жылдың басынан өзінің тиісті бағасын алуға
мүмкін болды. Бұл күнде Абылайтану, Кенесарытану, Абайтану, Әуезовтану,
Әлихантану, Ахметтану, Халелтану, Қаныштану сияқты түрлі қорлар
құрылып, олардың жеке басы, халқының алдындағы қызметін зерделеу қолға
алынды.
Қоғамдық ғылым салаларындағы ілгері өзгерістер, соны қадамдар
жасаған жекелеген қайраткерлер мен жарқын тұлғалардың орын мен қосқан
үлесін саралау, олардың еңбектеріне тиісті баға беру маңызды
міндеттердің бірі. Халқымыздың тарихына терең зерттеулер жүргізіп,
келелі тұжырымдар айтатын тарихшы қауымы. Сондықтан қазақ қоғамына
еңбегі сіңген азаматтың ғұмырнамалық тарихын зерттеу, олардың
тарихтағы алар орнын айқындау осы тарихшылардың еншісінде.
Қазақстан тарихынын дамуына үлес қосқан, жаңа тарихшы буындарды
тәрбиелеуде жетекші ұстаз бола білген ғалымдарымыздың бірі – Манаш
Қабашұлы Қозыбаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының
академигі С. Қирабаев пен ҚР ҰҒА-ның корр.-мүшесі Ә. Бейсенованың:
“Манаш Қозыбаев қазақ ғылымындағы жарқын, биік тұлғалардың бірі еді. Өз
кезіндегі қазақтың ұлттық ой-пікірінің дамуына, оның ұлттық мүддеге
қызмет етуіне Манаштың қосқан үлесі қомақы. Ол осы еңбегімен еліне кең
танылды, халық құрметіне бөленді. Бұған ғалымның 70 жылдығы кезінде
көптің көзі жеткенді” [2, 22-б.], – деп жазуы, ғалымның қоғам мен
ғылым саласындағы қызметінің ерен екендігіне еш күмән тудырмайды.
М. Қозыбаевтың қоғам саласына сіңірген еңбектері, ғылыми
зерттеулерінің маңызы зор. Тарихшы-ғалымның қоғамдық, ғылыми-
ұйымдастыушылық қызметі париялық-өктемдік басқару мен әміршіл-әкімшіл
жүйенің гүлденген, шарықтау шегіне жеткен тұспен сәйкес келсе де, тарих
ғылымының қалыптасып, дамуына өзіндік үлесін қосты. Қазақстан тарихының
киелі ордасы тарих институтын басқарған жылдары тарихшы мамандар
“ақтаңдақ” аталып келген мәселелерді зерделеуге жұмылдырды, тарихи
сананы қалыптастырудың жолдары айқындалды, институттың кадрлық
потенциалы нығайтылды, ғылыми-зерттеу дәрежесі көтерілді.
Академик М.Қ. Қозыбаев тікелей ұйытқысымен тарихи зерттеулер
методологиясының мәселесі, жинақталған тарихи білімдерді қайта
пайымдау, Қазақстанның саяси-әлеуметтік және экономикалық даму тарихын,
жақын, алыс шетелдермен қарым-қатынасына байланысты мәселелер отандық
тарих ғылымының өзекті бағыттарына айналды. ХХ ғасыр басындағы ұлт
интеллиегнциясының қалыптасу үрдісі, 20-30-шы жылдардағы саяси жағдай,
ауылшаруашылығын ұжымдастыру, байларды тәркілеу, қуғын-сүргін, Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы қазақ халқының патриоттық істерін зерделеуде
зерттеудің концептуалдық тұжырымдамаларын жасады.
Тәуелсіздік алған жылдары көрнекті ғалым өзін ұлттың патриотты ұлы
екендігін көрсете білді. Қазақстан Республикасының Ата Заңын, еліміздің
ұлттық рәміздерін талқылап қабылдауға қатысып, ғылым саласының дамуына
қатысты заңдарды талдауда ұсыныстар мен толымды пікірлер айта білді.
М. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығындағы ғылыми, ұстаздық,
мемлекеттік қызметі Қазақстанның саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени
дамуының оқиғаларымен тұтасып жатыр. Ендеше, М.Қ. Қозыбаевты жеке
тұлға ретінде зерттеп тану дегеніміз – Қазақстанның көне заманнан
бүгінге дейінгі тарихына ғылыми тұрғыдан терең қарастырып баяндау,
тұжырымдап баға беру деген сөз. Міне, тарихшы-ғалымның отандық тарих
ғылымын дамытуға сіңірген еңбегін, мемлекеттік және қоғамдық қызметін
және оның ғылыми шығармашылығына талдау жасау, бағалау тақырыптың
маңыздылығы мен өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмір жолы
мен қоғамдық қызметін және алғашқы мақалалары турасындағы жарияланымдар
XX ғасырдың 50 жылдары, яғни студенттік кезінен–ақ басталды. Оның
университет қабырғасындағы өмірі мен тарихшы ретінде қызметке кірісуі
мен алғашқы ғылыми еңбектері тұңғыш І. Есқожин, А. Ержанов, Е. Шоланов,
Л. Левицкаялардың мақалаларында айтылса [3], ал 60
жылдары ғылым жолындағы еңбектерін бағалаған мақалалар тізбегі мерзімді
баспасөз беттерінде жариялана бастады. Бұл ретте ең алдымен М.
Қозыбаевтың ең алғашқы редакторлық қадамына және монографиялық
“Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында” (1964 ж.)
атты еңбегіне баға берген мақалалар тізбегін жатқызамыз [4]. Мақала
авторлар бұл еңбектің аса бай мұрағат материалдарына сүйене
жазылғандығын, ғалымның Қазақстан компартиясының халық шаруашылығын
соғыс ыңғайына қарай қайта құрудағы және шаруалар мен еңбекшілерді
неміс басқыншыларына қарсы күресуге жұмылдырудағы ролін айқындағанына
тоқтала келе, еңбектің көпшілік үшін аса маңыздылығын баяндаған.
М. Қозыбаевтың қатысуымен және А. Бәйішевтің редакторлығымен жарық
көрген “Плоды великого содружества” деген еңбегі (Алма-Ата, 1968.)
А. Ахметов, Т. Найзағарин, Ф. Петриковец және тағы
басқалардың мақалаларында жоғары бағаланып, тарих ғылымындағы құндылығы
атап өтілді [5].
1968 жылы Ұлы Отан соғысына Қазақстан халқының қосқан үлесі турасын
С.Н. Покровскийдің басшылығымен тарихшылардың мақалалары топтастырылған
“Казахстан в Великой Отечественной войне” атты очерктер жинағы жарық
көрді. Бұл очерктің маңыздылығы турасында пікірлерін білдірген А.
Игенбаев пен С. Нұрмұхамедовтар Ұлы Отан соғысы кезінде
қазақстандықтардың республика экономикасына қатысты қосқан үлесі туралы
жазған авторлардың арасында М. Қозыбаевтың да мақаласын аса бағалайды
[6].
М. Қозыбаевтың тарих ғылымындағы жетістіктері мен табыстарын С.
Бәкенеев, Ж. Дәненов, Д. Ысқақова, О Сощенколар өз мақалаларында айқын
көрсетті [7]. Бұл аталмыш ғалымдар мақалаларында М. Қозыбаевтың тарих
ғылымдарының докторы дәрежесін қорғау барысы (1969 ж.) мен бұл жұмыстың
ғылыми маңыздылығына тоқталды.
70-жылдары да Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың ғылыми еңбектеріне қатысты
пікірлер білдірген мақалалар тізбегі жарияланды. Мәселен, оның
“Қазақстан майдан арсеналы” атты монографиялық еңбегінің жарыққа
шығуына байланысты одақтық және республикалық мерзімді баспасөз
беттерінде бұл еңбектің құндылығын айтқан Т. Мұстафин, Е. Бәйтенов, Б.
Сұңқарбеков, О. Сүйіндіков және тағы басқалардың мақалалары жарияланды
[8]. Аталмыш авторлар ғалымның бұл еңбегінің Қазақстан тарихы үшін аса
қажетті, деректік көзі бай салиқалы еңбек екендігін бір ауыздан
мақұлдаған.
Академик М. Қозыбаевтың редакторлығымен Ұлы Отан соғысы жеңісінің
30 жылдығына орай құрастырылып, жарыққа шыққан бірнеше жинақтар жөнінде
мерзімді басылым беттеріне Б. Болатов, Е. Никитиндердің сын және
библиографиялық пікірлері жарияланып, бұл еңбектердің құндылығын
дәлелдеді [9].
Академик М. Қозыбаевтың өмірі, ғылыми-шығармашылық және қоғамдық
қызметі әр жылдарда түрлі энциклопедиялық, академиялық, библиографиялық
басылымдарда, естелік-эсселерде талдана келтірілді [10].
Ғалымның 50, 60 және 70 жылдық мерейтойларына арналған мақалалар
тізбегі мерзімді басылым беттеріне жарияланып, М. Қозыбаевты әр қырынан
танытты. Мәселен, И. Маляр ғалымның ғылым жолындағы жетістіктеріне,
қоғамдық қызметіне тың тұжырымдар жасаса [11], ал ғалымдар М.Х.
Асылбеков, М. Құл-Мұхаммед, Х. Маданов, Д. Шаймұханов, О. Сағынаевтар
мерейтой иесінің жеткен белестерін, ғылыми табыстарын объективті түрде
баяндай отырып, оның ғылыми еңбектерінің мәні мен маңыздылығын жоғары
бағалады [12].
Егемендік алған жылдары М. Қозыбаевтың 90-шы жылдары бірнеше тарих
саласының өзекті тақырыптарына арналған монографиялары мен ғылыми
мақалалары жарық көрді. Ғалымның “История и современность”,
“Ақтаңдақтар ақиқаты”, “Жауды шаптым ту байлап”, “Труд во имя Победы”,
“Тарих зердесі” сияқты әр жылдары жазылған ғылыми зерттеулерін
топтастырған монографияларының жарық көруі, тарих ғылымы саласының
әдістемелік, тарихнамалық, деректанулық еңбектерінің қатарын
толықтырды. Академик М.Қ. Қозыбаевтың бұл ғылыми кітаптарын тарих
саласына жанашыр оқырман қауым ниетпен қарсы алды. Аталмыш кітаптар
туралы түрлі сын-пікірлерде ғалымның еңбегінің тарих саласындағы
құндылығы баса көрсетілді. Мәселен, Б. Төлепбаев, Б. Сужиков, Б. Исаев,
О. Петрушель, А. Сейдімбек, Ә. Қайырбек және т.б. М. Қозыбаевтың
еңбектерінің маңыздылығы мен мазмұнының тереңділігін жоғары бағалап,
ғалымның ақтаңдақтар мәселесі туралы пайымдаулары, атамұра, шежірені
зерттеуді қолға алу қажеттігін дәлелдеген ұсыныстары, Ата заң, тіл, дін
тағдырына, ұлт-азаттық қозғалыс, Желтоқсан оқиғасының шындығын
айқындаған таптырмас құнды еңбектер екендігін көрсеткен [13].
Манаш Қабашұлының өмір жолдарын, тарихшы ретінде қалыптасуын,
көрнекті тарихшы ғалымдылығын, ұстаздығын, мемлекеттік қайраткерлігін
танытқан ғылыми мақалалар, естеліктер оның 70 жасқа толу мерейтойы
қарсаңында мерзімді басылым беттеріне жариялана бастады.
М. Қозыбаевтың өмір жолдарын саралаған көрнекті ғалым К. Нұрпейіс
танымдық мақалаларының орны ерекше. Автор М. Қозыбаевтың ғылымға
келген бастап жүріп өткен сара жолына тоқталып, ғалымның ұлттық мәдени
мұраларды жаңғыртып, оны насихаттауда жүргізген ғылыми қызметіне баға
беріп, ұлттық руханиятқа қосқан үлесін, ғылыми ойлары мен идеяларының
маңыздылығын айқындаған [14].
Академик М. Қозыбаевтың ғылыми және шығармашылық қызметін ашып
көрсетуде ғалым Ә. Нысанбаевтың тебіреніске толы мақаласын атауымызға
болады. Аталмыш ғалым Манаш Қабашұлының ғылым жолындағы жүрген
жолдарын, оның тарих саласындағы шығармашылық ізденістерін, тарихи
еңбектерінің маңыздылығын талдай отырып, алдағы ғылым жолында үлкен
белестерден көріне беруіне ізгі тілек білдірсе [15], ал С. Меңдібай, П.
Сүйінкина, С. Жолдасов, С. Әубәкіровтер ғалымның тарих ғылымына келген
жолдарын зерделей отырып, оның қыл қаламынан туындаған ғылыми,
публицистикалық еңбектерінің жоғарылығын дәлелдейді [16].
М. Қозыбаевтың 70 жасқа толу мерейтойына орай арналып шығарылған
“Отан тарихы” журналында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде ғалымның өмір
жолдары, мемлекеттік, қоғамдық қызметі, ғылыми шығармашылығы турасында
қысқаша мақала жарияланды. Бұл арнаулы басылымда М. Қозыбаевтың тарихи
сананы қалыптастырудағы, қазақ мемлекеттігінің, Қазақстанның отаршылдық
және кеңестік тоталитаризм кезіндегі тарихын жаңа концептуалды түрде
пайымдаудағы белсенділігі айтылды. Сонымен қатар, ғалым туралы Ә.
Кекілбаев, С. Зиманов, Ә. Қайдар, Ө. Сұлтанғазин, Қ. Ормантаев, Қ.
Сағадиев, Т. Шарманов, А. Қошанов, Т. Мансұров, С. Сартаев, К.
Нұрпейіс, М. Асылбеков, А. Құсайынов, К. Байпақов, О. Батырбеков, Қ.
Ахметов, М. Құл-Мұхаммед, Ж. Ысмағұлов, К. Смайылов, М. Қойгелдиев, Е.
Сыдықов, Г. Мендіқұлова, Д. Қабиев және т.б. ғалымдардың ой-пікірлері
жарияланды [17].
Ғалымның қазақ халқының тарихына, тоталитарлық жүйе, ашаршылық пен
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Кеңес өкіметі тұсындағы тоталитарлық
қысым, қуғын-сүргін тарихын зерделеудегі еңбегін, кайраткерлік қызметін
бағалаған Л. Гуревич, Ә. Жұмасұлтанов, Т. Шарманов, А. Қошанов,
Қ. Алдажұмановтардың мақалалар тізбегі мерзімді
басылымдарда жарық көрді [18].
Академик М.Қ. Қозыбаевтың қазақ тарихын бүгінгі биік талаптар
тұрғысынан зерделеп, ұлт рухын көтерген ерен еңбегі, адами тұлғасы,
биік парасаты жайлы замандас, әріптес, дос-жарандарын мен шәкірттерінің
ой-пікірлері, жылы лебіздері тарихшылар Ә. Пірманов пен А. Қапаеваның
құрастыруымен “Академик Манаш Қозыбаев” атты мерейтойлық жинақта
топтастырылды [19]. Жинақтың алғысөзінде М. Қозыбаев ақтаңдақтар
тарихымен қатар, тұтас “қазақ мәдениетінің тарихын” жазуды алға қойып,
қазақ халқының этногенезі, қазақ халқының көршілес шығыс халықтарымен
тарихи байланысы, Қазақстандағы мемлекеттердің пайда болу тарихы, патша
өкіметінің отарлау саясаты, Ресейдің аз халықтар тағдырына деген
көзқарасы, Ресейдегі үш революция, Азамат соғысы кезіндегі саяси-
қоғамдық ағым, партиялардың тарихи сырын ашу, қазақ халқының феодалдық-
патриархалдық қарым-қатынас, рулық идеология және отарлық режим үстем
кезінде қалыптасқан интеллигенцияның тарихы, ислам дінін қазақ
сахарасына тарату тарихын зерттегендігі келтірілді.
Мерейтой алдында Манаш Қабашұлының “Жұлдызым менің” атты естелік,
ғұмырнамалық еңбегі жарық көрді [20]. Бес бөлімнен тұратын бұл кітапта
ғалым балалық шағынан бастап есейген жылдары, ғылым жолынағы қиын да,
қызықты бастан өткен жәйттерін, туған-туысқан, дос-жарадары туралы
үздік сырлар айтылады. Ғалымның бұл ғұнырнамалық еңбегі өзінің
аналитикалық талдау, өмір тағылымына үңілу, тарихи шындықты сап
болымысында сақтауымен құнды.
М. Қозыбаевтың өмірден озғанына 40 күн толуына орай “Отан тарихы”
журналының арнайы басылымында ғалымның мезгілсіз қайтыс болуына
байланысты ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, преьер-министр И.
Тасмағамбетовтың, Сенат төрағасы О. Әбдікәрімов және т.б көңіл айтқан
жеделхаттары мен ғалымның ғұлама ғалымдығын, көрнекті қайраткерлігін,
елімізге танымал ел ағасы болғандығын тебірене жеткізген Ә. Кекілбаев,
С. Зиманов, Ө. Сұлтанғазин, Ө. Шөкеев, З. Қабдолов, Н. Айтқожина, Қ.
Сағадиев, К. Салықов, С. Сатыбалдин, М. Қойгелдиев және т.б ғалымдар
мен мемлекет қайраткерлерінің толғаныстары жарияланып, Манаш
Қабашұлының ұлттық тарихты жаңғыртқан тарихшы-ғалым, көсемсөз шебері,
майталман қаламгерлігі, зор парасат иесі болғандығы айтылды [21].
Ғалымның дүниеден өтуіне орай мемлекет басшысының, қоғам
қайраткерлерінің, белгілі ғалымдар мен қаламдас тарихшы ғалымдардың,
ғалымның шәкірттерінің отбасына, мерзімді басылым беттеріне жіберілген
жеделхаттары, көңіл айтулар мен қоштасулары “Дүниеден өтті тарихтың
тарланбозы” деп аталған кітапқа жинақталса, [22], ал 2003 жылы шыққан
“Жұлдызы жанған ғұлама” деп аталған естелік кітапта ғалыммен бірге
қызмет атқарған әріптестерінің, жақын араласқан дос-жарандарының,
ағайын-туыстарының, шәкірттерінің шын жүректен шыққан, ағынан жарылған
ой-сезімге толы естелік әңгімелері топтастырылды [23].
Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың 1931-1985 жылдар аралығындағы өмірі,
қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы тарихшы З.М. Төленованың
кандидаттық диссертациясы мен ғылыми мақалаларына арқау болды. Ғалымның
зерттеу жұмысында аталмыш жылдар аралығында шыққан М. Қозыбаевтың
ғылыми еңбектері талданып, оған тарихи баға берілді [24].
Манаш Қабашұлының ғылыми-педагогтік, ұйымдастырушылық, қоғамдық
қызметтері мен оның ғылыми еңбектерінің маңыздылығына арналып Алматы,
Қостанай, Петропавл қалаларында өткізілген ғылыми-практикалық
конференция материалдары жинақ болып шығарылды [25]. Бұл жинақтарға
ғалымның тарихи еңбектері мен ұстаздық қасиеттерін жан-жақты
сипаттаған А. Қошанов, А. Қапаева, Н. Атығаев, Қ. Зұлқарнышұлы және
тағы басқа ғалым-тарихшылардың мақалалары енгізілді.
Академик М. Қозыбаевтың 75 жылдығына орай Семей қаласында шығып
тұратын “Евразия орталығы” журналының №2 санын ғалымның өмір жолдары
мен ғылыми қызметіне арнаған тарихшы-ғалымдардың зерттеу мақалалары мен
естеліктер жариялауға арнады [26].
Көріп отырғанымыздай, көрнекті ғалым М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми-
ұйымдастырушылық және шығармашылық қызметіне жасалған шолу одан әрі
оның қайраткер ғалым, кәсіпқой маман екендігін, ол қалдырған мұраларға
талдау жүргізу қажеттігін қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның басты мақсаты –
бұрынан белгілі және ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған
мұрағат материалдарын сараптай келе, М.Қ. Қозыбаевтың ғұмырының барлық
кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси қызметін, ғылыми және
кәсіби қызметін, шығармашылық мұрасын тұтастай көрсету. Манаш
Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметіне, шығармашылық мұрасына сүйене
отырып, ғалым-тарихшы ретінде қарастыруды мақсат тұттық. Осыған орай
мынадай міндеттерді алға қойдық:
– М. Қозыбаевтың өмір жолын тарата отырып, көзқарасының қалыптасуы
мен мемлекеттік қайраткер дәрежесіне өсуінің негіздерін саралау;
– М.Қ. Қозыбаевтың тарихшы ғалым ретінде қалыптасуына әсер еткен
факторларды анықтау;
– М.Қ. Қозыбаевтың кеңестік кезеңдегі саяси-қоғамдық қызметін
айқындап, оның қоғамдағы орнына баға беру;
– Ғалымның тәуелсіздік жылдарында қазақ қоғамға тигізген рөлін ашу;
– Академиктің ғылым саласындағы тигізген қоғамдық қызметінің
маңыздылығын көрсету және ғылыми-ұйымдастырушылық ролін
анықтау;
– М.Қ. Қозыбаевтың еңбектеріндегі Қазақстан тарихы проблемаларын
тарихнамалық тұрғыдан талдап, олардың ғылыми құндылығын, маңыздылығын
ашып көрсету;
– Тәуелсіздік, ұлт мәселесіне қатысты жазылған еңбектерін
саралау арқылы Республикадағы саяси үрдістерге баға бер;
– М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми еңбектеріне және оның редакторлығымен
шыққан сын-пікірлерінің мәнін ашу;
– Қоғам және мемлекет қайраткері ретіндегі мемлекет тарапынан
бағалануын айқындап көрсету.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында
Қазақстан Республикасы мұрағаттарының қорларында сақталған құжаттар мен
кітапхана қорында сақталған мерзімді баспасөздегі материалдар, ғылыми
зерттеулер, М.Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығында шыққан
еңбектері кеңінен қолданылды.
М.Қ. Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметін зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының (ҚР ОММ) – 1109-
қоры (Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі. 1989-1995 жж.), 1352-қоры (Қазақ
мемлекеттік университеті. 1938-1971 жж.), 2263-қоры (Қаз КСР Орталық
сайлау комиссиясы); Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының (ҚР
ПМ) 811-қоры (Қазақстан Коммунистік партиясы ОК жанындағы Партия тарихы
институты), 163-нл-қоры (Қозыбаев М.Қ.), 708-қоры (ҚКП Орталық
Комитеті); Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
Біріккен ведомстволық мұрағатының (ҚР БҒМ БВМ) 2-қоры (Қаз КСР Ғылым
Академиясы. 1989-1996 жж.), 142-қоры (Республикалық мемлекеттік мекеме
“ҚР ҰҒА”. 1999-2004 жж.) құжаттық материалдары кеңінен пайдаланылып, М.
Қозыбаевтың 1985 жылдан 2002 жылдар аралығындағы қоғамдық-саяси
қызметі мен шығармашылық мұрасы айқындалды.
Ғалымның студенттік кезеңі мен педагог ретінде ең алғашқы еңбек
жолын айқындауда Қазақ ұлттық университетінің және Қостанай мемлекеттік
университетінің мұрағаттарында сақталған құжаттар тізбегі алынды.
Сондай-ақ М. Қозыбаевтың Ш.Ш. Уәлиханов атындағы институттағы басшылық
қызметі мен ғылыми еңбектері турасындағы мәліметтер институтта
сақталған есептерден, және Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің Бірікккен ведомстволық мұрағаттарында (ҚР БҒМ БВМ)
сақталған қорларынан алынды.
Ғалымның қызметі мен ғылыми еңбектеріне қатысты басты деректерге
энциклопедиялық басылымдар мен оның 60 және 70 жылдық мерейтойына
байланысты шыққан биобиблиографиялық басылымдарды жатқызуымызға болады.
Диссертациялық жұмыста М. Қозыбаевқа қатысты “Социалистік
Қазақстан”, “Егеменді Қазақстан”, “Алматы ақшамы”, “Жас Алаш”, Қостанай
таны”, “Қазақ әдебиеті”, “Заман Қазақстан”, “Казахстанская правда”
“Парасат”, “Отан тарихы”, “Ақиқат”, “Қазақ тарихы”, “ҚР ҰҒА Хабаршысы”
және тағы басқа мезімді баспасөз беттеріне жарияланған мақалалар
тізбегі мен хабарламалар пайдаланылды.
Осы газет-журналдарға жарық көрген Қ.М. Қозыбаевтың мақалаларын,
есепті баяндамаларын, тезистерін басшылыққа ала отырып, оларға терең
ғылыми талдау жасалды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ғалымның 1985 жылдардан
өмірінің соңына дейінгі, яғни 2002 жылдар аралығындағы ғылыми-
ұйымдастыушылық, ағартушылық, қоғамдық-саяси қызметі қамтылады.
М.Қ. Қозыбаевтың 1952-1985 жылдар аралығында жарық көрген ғылыми-
шығармашылық мұрасы тарихшы З.М. Төленованың “Академик М.Қ. Қозыбаев:
өмірі, қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы” деп аталатын кандидаттық
диссертациясында талданып қаралғандықтан, біз диссертациямызда ғалымның
1985-2002 жылдар аралығындағы шығармашылық мұрасына ғана талдау
жасаймыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диссертациялық
жұмыстың жаңалығы Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси
қызметін, ғылыми мұрасын тарихшы ретінде біртұтас көлемде қарастыру
болып табылады. Бұл еңбекте М.Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар
аралығында шыққан ғылыми еңбектері соңы көзқарас тұрғысынан терең де
объективті түрде талданады.
Диссертациялық жұмыста:
– М. Қозыбаевтың балалық, студенттік шақтарының бұрындары
ашылмаған кейбір беттері мұрағат, естеліктер негізінде жан-
жақты талданды;
– Ғалымның 1985-2002 жылдар аралығындағы қоғамдық, мемлекеттік
қызметінің барысы мұрағат құжаттары негізінде жан-жақты
қарастырылып, оның қайраткерлігі айқындалды;
– М. Қозыбаев ғалым, публицист ретінде алғаш қарастырылып, оның
шығармашылық қызметіне ұлттық көзқарас тұрғысынан жаңа баға
берілді;
– Қайраткердің Қазақстанның тәуелсіздік алған жылдардағы
қоғамдық-саяси қызметі нақтылана сараланды;
– Ғалымның 1985-2001 жылдар аралығында Қазақстанның көне
заманнан бастап тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихына, ұлы
тұлғалар арналған тарихи еңбектері алғаш рет сараланып, осының
нәтижесінде тың қорытындылар мен тұжырымдар жасалынды;
– Қайраткердің отан тарихнамасына, Қазақстан тарих ғылымына
сіңірген еңбегі мен үлесі және ғылым саласындағы орны
нақтыланды.
Зерттеу жұмысының методолгиялық негізіне тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу қалыптасқан қазіргі
кезеңдегі объективтілік және сыншыл талдау мен сараптау принципі
алынды. Мәселені талдау соңғы жылдар Отандық тарих ғылымына тән
методолгиялық және теориялық таным негізінде алынды. Зерттеу жұмысының
методолгиясы тарихилық, жүйелілік, салыстырмалы талдау мен жинақтау
әдістеріне негізделді. Зерттеу мақсатына жету үшін статистикалық,
суреттемелік, жан-жақтылық, салыстырмалық әдістер кеңінен қолданылды.
Қорғауға ұсынылытан негізгі тұжырымдар.
– М.Қ. Қозыбаевтың тарихшы-ғалым болып қалыптасуына өскен ортасы
мен сол кездердегі саяси жағдайлардың, оқыған білім ордасының
рухани әсері болды;
– М. Қозыбаевтың педагогтік, ғылыми-ұйымдастырушылық қызметтері
оны көрнекті тұлға ретінде көтерілуіне алып келді;
– Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жолында ұлттың қамын
ойлаған қайраткер екендігін көрсете білді;
– Қазақстанның Ата Заңын, ұлттық белгілерінің жобаларын
талқылауда толымды пікірлер айтып, мемлекет іргесінің нығаюына
үлес қосты;
– М. Қозыбаев қазақ тарихында “ақтаңдақ” болып келген өзекті
мәселелердің зерттеліп, ғылыми бағалауда жұмыстар жүргізді;
– М. Қозыбаев тәуелсіз Қазақстан тарихының ғалымдар мектебін
қалыптастырып, білікті мамандар даярлады.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Диссертациялық жұмыс Манаш
Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен тарихи шығармашылық мұрасы мысалында
Қазақстан тарихының проблемалық мәселелерін, Қазақстанның қоғамдық-
саяси құрлысына еңбек еткен саяси тұлғалардың мемлекет пен қоғамдығы
орны мен рөлін бағалауға септігін тигізеді. Ғұмырнамалық зерттеу жұмысы
болып табылғандықтан оның нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын жоғарғы
оқу орындарында лекция курстары мен арнаулы семинар сабақтарын жүргізу
барсында қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мәселелері ізденушінің
жариялаған 3 мақалаларында көпшілік назарына ұсынылды. Сонымен қатар
оның негізгі мазмұны ... ... атты халықаралық ғылыми-практикалық,
теориялық конференцияларда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс қысқартылған сөздерден, кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымшадан тұрады.
1 М. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢДЕГІ ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТІ
1.1 М.Қ. Қозыбаевтың өмір жолы және тарихшы ретінде қалыптасуы және
қоғамдық – саяси қызметі
“Академик Манаш Қозыбаев” атты мерейтойлық жинақта ғалым ағамыз
турасында: “Манаш Қабашұлы – XX ғасырдың бір перзенті. Ол – Міржақып
Дулатов айтқандай, ұлт мүддесіне жараған бір ағаштың, бәйтеректің жаңқасы
ғана. Сондықтан оның өмірінен де ел басынан кешкен өмірдің бір қырлары
көрінері хақ”, – деп көрсетілгендей, көрнекті тарихшы ғалымның жүрген
жолы, ерен еңбегі бүгінгі жас ұрпақ үшін ғибрат алар үлгі-өнегеге толы
десек артық айтпаспыз [19, 4-б.].
Манаш Қабашұлы 1931 жылдың 16 қарашасында Қостанай облысының
Меңдіғара ауданындағы Тазкөл ауылында дүниеге келді. Бұл кезеңде еліміз
қиын жағдайды бастан кешіріп отырған еді. Өзінің шыққан тегін Манаш
Қабашұлы былайша таратады: Ашамайлы (шын аты Ғали)–Төбей – Жарғақ –
Хажыған – Әлимұхаммед – Уызбек –Жанай тархан – Бағылан би – Фархад –
Танаш би – Тарышы – Тезағай – Матақай – Құдайқұл – (Құдас) – Аққошқар –
Ерназар – Сейтімбет – Маманай – Күсен – Сатыбалды – Қозыбай – Қабаш
(Қабдолла) – Манаш (Қабдысұлтан) – Ілияс – Алмас [20, 88-б.].
Манаш Қабашұлы атасы Қозыбай ер мінезді, намысшыл, ауыл арасында
беделді адам болған. 4 ұл, екі қызы өсіріп, адал еңбек етуге тәрбиеледі.
Манаш Қабашұлының еңбекқор болып өсуіне атасы Қозыбай тікелей себепші
болды. Ұлы Қабаш та еңбекпен есейіп, еңселі азаматтардың бірі болды. Ол
Кеңес өкіметінің жаңа экономикалық саясаты тұсында ел басқару жүйесіне
ілігіп, туған жерінде ауылнай болған кезінде 1929-31 жылдары қолдан
жасалған аштық кесірінен босып, өлім-жітімге ұшыраған елдің басын қосуға
араласты. Бірнеше ауылдың аштықтан аман қалған адамдарын жинап,
кооператив ұйымдастырып, аяқтарынан тік тұруларына жәрдемдесті.
Қабаш Қозыбайұлы сауатсыздығын үйірмеде жойып, өзі талаптанып араб
графикасын, кейін латынша оқып, хат таниды. Әкесі турасында Манаш
Қабашұлы: “ Кедей шаруа өкілі ретінде ауылдық кеңестің төрағасына
сайланған ол кешікпей шаруаларды ұйымдастыру ісіне тартылды. Аш-жалаңаш
босып кеткен жандарды жиыстырып, аз дүниені қиыстырып, “Жаңатұрмыс” ауыл
шаруашылық артелін біріктірді”, – деп жазады [19, 7-б.].
Манаш Қабашұлының әкесі Қабаш ұзақ жылдар бойы “Жаңатұрмыс”
колхозының төрағасы болып, аудандық кеңеске депутаттыққа сайланған. Ұлы
Отан соғысы жылдарында Сталинге хат жолдап, танк колоннасын жасауға
мемлекеттік банкке 190 мың ақша өткізгендігін, бұл жауынгерлік
машиналардың жауды тезірек талқандайтындығына сенім екендігін білдірген
жеделхатын жолдаған. Бұл жеделхат “Правда” газетіне жарияланады [27].
Қ. Қозыбаевқа алғыс айтқан И.В. Сталиннің жауабы “Правданың” келесі
санына жарияланады [28]. Біраз уақыттан кейін Яков Верещенко деген
азаматпен бірігіп, Орынбордағы авиация заводынан бір звено самолет сатып
алып, майданға жібереді.
1943 жылы ақпанда “Правда” газеті қазақ халқының майдангер
жерлестеріне арналған хатын жариялады. Қазақ халқының атынан қол
қойғандардың ішінде Қабаш Қозыбаев та бар еді.
Ғалымның әкесі Қабаш (Қабдолла) Қозыбайұлы Манаш, Сағымбай, Сәуле,
Әлия сынды ұл-қыздарды тәрбиелеп, олардың бәрін өмірге қанаттандырды.
Манаш Қабашұлы 1937 жылы мектеп табалдырығын аттап, ауыл ұстаздарынан
дәріс алады. Оның балалық кезеңі соғыс жылдарымен тұспа-тұс келді. Манаш
елдегі қиын жағдайға қарамастан алғыр да, зерек бала болып өсті. Өзінің
алғашқы ұстазы жөнінде былайша еске алады: “Алғашқы дәріс алған ұстазым
Ахметқызы Нағима апай еді. Сабақты жақсы оқығаннан болар, апай мені жақсы
көретін. Апай мені нашар оқыған балаларға бекітіп, сабақтан тыс кезімде
көмектесуімді өтінетін” [20, 18-б.].
Еңбекте де Манаш ересек адамдармен қатар бірге жүрді. Өзінің
“Жұлдызым менің” атты естелік кітабында соғыс басталған жылы колхоз
егістігінде арам шөп жинау бригадасында аптап ыстық пен қарынның ашқанына
қарамастан жұмыс істегендігін атап өтеді [20, 19-б.].
Манаш Қабашұлы “Жаңатұрмыс” жеті жылдық мектебін 1944 жылы үздік
бітіргеннен кейін, Меңдіқарадағы Ы. Алтынсарин атындағы педагогикалық
училищеге түсіп, 1947 жылы осы училищенің толық курсын бітіріп шығады. М.
Қозыбаевтың 70 жылдығына арналған “Отан тарихы” журналының арнаулы
басылымында бұл жөнінде: “Халықтың ата салтына, дәстүріне негізделген
отбасының тәрбиесі, білімге деген құштарлық әуелі оны Меңдіғара
педагогикалық училищесіне әкелді”,– деп келтірілді [17, 7-б.].
Студенттік өмірін: “1944-47 жылдар өте ауыр жылдар еді, қарын тойып тамақ
ішіп көрген емеспіз. Степендияны алмай, оның орнына үш мезгіл, кейде екі
рет асханадан тамақ ішетінбіз. Күніне 400 грамм нан, түсте көбіне етсіз
борщ, асқабақ араластырып бұқтырған тары ботқасын беретін-ді”, – деп еске
алатын [20, 26-27-б.]. Осындай қиындықтарға қарамастан Манаш Қабашұлы
училищені үздік бітіреді. Училищені бітіргендігі турасындағы аттестатта
“Осыны ұсынушы жолдас Қозыбаев Манаш 1944 жылы Меңдіқаралық қазақ
педагогикалық училищеге түсіп, 1947 жылы соның толық курсын бітірді.
Бітірушілердің мемлекеттік емтихан комиссиясының 1947 жылғы 25 июнь
ұйғарымымен оған бастауыш мектеп оқытушысы деген квалификация және
атақ берілді” деп келтірілді.
Бұл училищеде Жұмағали Дәкенов, Кәлям Байназаров сияқты республикаға
танымал қайраткер ұстаздар дәріс берді. Манаш Қабашұлы республика ағарту
ісіне еңбегі сіңген А.Д. Сыров, С. Ешмұханов, ғалым С. Тойшыбаева, А.
Попова сияқты ұстаздарын асқан жылылықпен жиі есіне алып отырды [19, 9-
б.].
Училищені бітіргеннен кейін Манаш Қабашұлы бір жылдай Қостанай
облысы Ұзынкөл ауданының Үлгілі жетіжылдық мектебінде мұғалім болып
істейді. Бұл мектепте 70-тен аса бала оқыды. “Ұжым өте ұйымшыл, сабақ
уақытында басталады, тәртіп қалыптасқан. Тілекең (Тілеуқабыл Мұстафин –)
мұғалімдердің сабағына үзбей қатысып тұрады”, – деп келтірді естелігінде
[20, 37-б.].
1948 жылы ол Алматыдағы Қазақ Мемлекеттік университетінің тарих
факультетіне оқуға түсті [29]. Университетте Манаш Қабашұлы орыс
бөлімінде оқыды. Бұл жайында ол: “Тарихтан алғашқы дәрісті лауазымы
жоғары, бұрын университет ректоры болған Лукбянец деген адам оқыды. Аузы-
аузына жұқпайды. “Коммунистік манифест” туралы айтып ала жөнелді, өте
шапшаң, лепіріп сөйлейді. Мен ішімнен дәрістің бәрі осылай оқылса, біз
оны түсінбей, көзіміз бақырайып отырсақ, ертеңгі емтиханды қалай
тапсырамыз деп ойлаймын. Алайда көз қорқақ, қол батыр. Кешікпей біз де
жетіліп, орысша оқығандар қатарына келіп қосылдық-ау. Алайда олармен
теңесіп, белдесу үшін екі жарым жылдай көз майын тауысып, күндіз-түні
еңбек етуге тура келді. Кітапханаға таң ата барып, түнде ғана
қайтатынмын”,– деп еске алды [19, 10-б.].
Университет қабырғасында оқып жүрген кезінде Манаш Қабашұлына Е.
Бекмаханов, Т. Тәжібаев, А. Нүсіпбеков, М. Ақынжанов, С. Бейсембаев, Н.
Киікбаев, С. Покровский, К. Коржова, В. Шахматов сияқты тарихшы-ғалымдар
дәріс береді. Кейіннен Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың тарих ғылымы жолына
түсуіне осы ұстаздарының ықпалы болғаны белгілі.
Манаш Қозыбаевтың ғылымға деген ынтасы университетке оқу іздеп
келген кездің өзінде ауа бастады. 1992 жылы “Ақиқат” журналына берген
сұхбатында университет табалдырығын аттап, құжат тапсыруға келген кезінде
ғылыми диссертация қорғап шыққан профессор Харасакалды көргеннен кейін
көңілінде осындай ғалым болсам деген құштарлық билегендігін, оған жету
үшін оқу мен еңбекті ұштастыру қажеттін түсінгендігін айтқан. “Дегенмен,
менің ғылымға бірден бел бууыма екі адам айрықша әсер етті.
Университеттің тарих факультетінің бірінші курсында жүргенде алғашқы
ұстазым Андрей Петрович Чижов деген кісі орыс халқы мен орыс мемлекетінің
пайда болуына байланысты курс жұмысын жазғызғаны әлі есімде. Ол тапсырма
берерде кітаптан, оқулықтардан көшіргендерге төмендететінін айтқан. Содан
қосымша әдебиеттерді оқып, әлгі тақырыптарды өзімше пайымдаған, ой
елегінен өткізген болдым. Кейінірек курс жұмысы талқыға түскенде
басқалардың бәріне тиісті бағасы қойылыпты да, менің жұмысым мүлде
атаусыз қалыпты. Оқытушы мені тақтаға шақырып: “Ал курс жұмысын қалай
жазғаныңды айт, еңбегіңді қорға” деді. “Еңбегім баға қоюға жарамаса, оның
несін қорғаймын” деп мен де қитыға қалдым. Әлі есімде, сол жұмыс сегіз
бөлімнен тұратын еді, ұстазым әрбір бөлімге бір-бір “бесті” қойып шықты
да, “Ал, сөйле батыр!” деп бұйырды”, - деп айта отырып, екінші ұстазына
Клавдия Павловна Коржованы атайды [30, 28-29-бб.].
Ол ұстазы К. Коржовадан “Ағайынды Грахтар басқарған көтеріліс” атты
тақырып алып, оны ойдағыдай жазып шығады. Ұстазы “еңбекті студенттерге
көмекші оқу құралы ретінде ұсынуға әбден лайықты” деп бағалайды. Шәкірті
М. Қозыбаев туралы естелігінде: “Его курсовая работа по античности уже
свидетельствовала о широте мысли автора, который много внимания уделял не
только содержанию темы, но и приемам научного иследования. Будучи
руководителем НИРСа (научно-исследовательская работа студентов), я
пригласила Манаша Козыбаева в состав Совета, считая, что он на этом
поприще еще более плодотворно проявит свои незаурядные способности в
изучении и исследовании истоических проблем. Мои ожидания полностью
оправдались: не только первокурсники, но и старшекурсники охотно
воспринимали его руководство, умные и полезные советы: планы и прогнозы
на будущее НИРСа. Во время его руководства НИРСом на историческом
факультете были организованы новые научные кружки”, – деп жылы лебіз
жазған [20, 118-119-б.].
Әр жыл сайын курстық жұмыстар жазып, бұл еңбектері ұстаздар
тарапынан “өте жақсы” деп бағаланды. Университеттің үздік студенттерінің
қатарына қосылып, Жақсы үлгерімі үшін университет тарапынан степендиясына
қосымша үстеме ақша қосылып отырған [31]. 4-ші курсқа көшкен жылы
Амангелді Иманов атындағы степендияның иегері атанады. Ол студенттер
арасында өткен ғылыми жұмыстардың байқауларына да қатысып, жүлделі
орындарды да иеленеді. Мәселен, оның “Значение работы И.В. Сталина
“Марксизм и вопросы языкознания” для исторических работ” деген ғылыми
баяндамасы жоғары бағаланды. Оған ұстазы, әрі жетекшісі болған Н.
Киікбаев жоғары баға берген [32]. М. Қозыбаевтың ғылым жолына түсуіне осы
университтет қабырғасынан алған білімі, ғылымға деген қызығушылығы түрткі
болды.
1952 жылы “Қазақ буржуазиялық ұлт болып қалыптасуы туралы” деген
тақырыптағы ғылыми жұмысы үшін студенттердің ғылыми жұмыстарының Алматы
қаласының конкурсында екінші жүлдені жеңіп алады [33, 8-б.]. Бұл турада
студенттік кезден бері дос болған ғалым Ж. Әбділдин өз естелігінде:
“Конференцияда белгілі үлкен ғалымдармен бірге үшінші курстың студенті
Мәкең де баяндама жасады. Баяндамасы жинақы, ойлары терең, теориялық
мәселелер батыл көтерілген екен. Баяндаманың маңыздылығы жөнінде кейін
де бірсыпыра сөйлеушілер сұрақтармен шығып, сөз алды. Екінші курстың
студенті мен де сөз алып, өз пікірімді айттым”, – деген еді [26, 13-б.].
Манаш Қабашұлы университеттің қоғамдық жұмыстарына белсене араласты.
Ол Университеттегі комсомол комитетінің жетекшілерінің бірі болды. 3
курсқа көшкен (1951 ж. қазан айында) жылы М. Қозыбаев большевиктер
партиясының кандидаттығына мүшелікке өтеді.
1953 жылы университетті үздік бітірген Манаш Қозыбаев жанұясының
жағдайына байланысты аспирантураға түсуден үзілді-кесілді бас тартып,
Қостанайға кетуге ұйғарады. Ол 1953-1958 жылдар аралығында Қостанайдың
оқытушылар, кейін педагогикалық болып өзгерген институтта аға оқытушы
болып қызмет етеді. Бастапқы кезде ассисент болудан бастаған Манаш
Қабашұлы институттың ұжымына өзінің ұйымдастырушы, әрі ұстаздық қабілетін
көрсете біледі. Біраз уақыт өткеннен кейін аға оқытушылыққа өтіп, сабақ
беруде жаңа әдіс қолданады.
Қостанай институтында жүрген кезінде “Коммунизм жолы” газетіне
Мәселен, Лев Толстойдың туғанына 125 жыл толуына орай “Л. Толстой орыс
революциясының айнасы” және “ССРО халықтарының мызғымас достығы-коммунизм
үшін күрестегі ұлы қозғаушы күш, “Халықтық демократия елдерінің
мемлекеттік құрлысы”, “Халықтық демократия елдерінің ауыл
шаруашылығындағы ұлы өзгерістер” сияқты мақалалар бірнеше мақалаларын
жариялайды [34].
Студенттер арасында тәрбие жұмысын арттыру, оларды іске
жауапкершілікпен қарауға дағдыландыру, іскерлікке баулу, шыдамдылық пен
төзімділікке шыңдау сияқты істерге үйретуге қатысты “Коммунизм жолы”
газетіне мақала жариялайды [35].
М. Қозыбаев институттың оқытушыларымен бірге басқа оқу орындарына
барып, марксизм-ленинизм негіздеріне қатысты лекциялар оқып, институттың
мәдени-көпшілік жұмыстарына қатысады. Институттың партия жиналыстарында
институттың жағдайын жақсартуға қатысты бірнеше ұсыныстар айтады. Ол
ғылыми-зерттеу жұмысына баса назар аударып, студенттерге әр түрлі
тақырыптарда баяндамалар, курстық жұмыстар беріп, оларды ғылым жолына
итермеледі. Сабақ барысында студенттерге ғылыми деректермен жұмыс істеу,
оларға талдау жасау, қорытынды беру сияқты тәсілдерді үйретті. Қостанай
педагогикалық институтындағы қызметі М. Қозыбаев
үшін үлкен ғылым жолына бет бұруға бел буған жылдар болды.
1958 жылы Манаш Қабашұлы Қозыбаев Алматыға ауысып, Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық комитеті жанындағы Партия тарихы
институтына қызметке қабылданады. Бұл институтта ол 1973 жылға дейін
қызмет етіп, аға қызметкерліктен ғылыми хатшы, институттың сектор
меңгерушісі болады.
“Академик Манаш Қозыбаев” атты мерейтойлық жинақта: “Қазақстан
Компартиясы жанындағы институтта істеп жүрген шағы байлаулы аттай кез
болды. Таңертең 9-да келіп, кешкі 6-ға дейін басшылардың алдында отырып,
табаны күректей 16 жыл қызмет істеді. Тапсырма алып, күнде бақылауда,
бас еркінен айырылып, өліп-талып істеген қызметтің айдауда жүргеннен не
айырмасы бар?”, – деп келтірілді [19, 18-б.].
Бұл институтта қызметте жүрген кезінде Манаш Қабашұлы бірнеше
құжаттық жинақтарды құрастыруға қатысады. Очерктің “Қазақстан Коммунистік
Партиясы Ұлы Отан соғысы кезеңінде” атты тарауын жазады [36]. Институтта
қызмет еткен жылдары Қостанай тарихына, осы өңірдегі алғашқы
революционерлер, партия ұйымы, Әліби Жангелдин, кеңестерді орнату
барысындағы күрес, Қостанайдағы комсомол ұйымы Мәншүк Мәметова және тағы
басқа тақырыптарда “Ленинский путь”, “Коммунизм жолы”, “Лениншіл жас”
сияқты газеттерге мақалаларын жариялайды.
1962 жылы Манаш Қабашұлы тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін С. Бәйішевтің жетекшілігімен “Қазақстан Компартиясының
Ұлы Отан соғысы кезінде өнеркәсіп пен транспортқа басшылық жасаудағы
тәжірибесі” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл ғылыми
жұмысқа Ермахан Бекмаханов пен Ақай Нүсіпбековтар оппонент болып, өте
жоғары баға беріп, осы тақырыпты кеңейту арқылы докторлық диссертация
қорғауды да ұсынады.
М. Қозыбаев екі ғалымның ұсынысын қабыл алып, тақырыпты одан әрі
жалғастырып, 1969 жылы “Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы
жылдарында” деген тақырыпта докторлық диссертация қорғайды. Осы жылы
Партия институтының ғылыми хатшысы болады.
Профессор М. Қозыбаев 70 жылдардың басында республикадағы қоғамдық
пікірді қалыптастыруға ықпал ететін қоғамтанушылардың алдыңғы қатарына
шықты. Оның мұндай жоғары деңгейге көтерілуіне ғалымның соғыс және
бейбітшілік, өлкені социалистік түрде модернизациялау, аймақтық-
республикалық көлемдегі билік жүйесінің структурасы, бүкіл шығыста
өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру проблемаларына арналған
академиялық және ғылыми-көсемсөздік еңбектері негіз болды [17, 9-б.].
М. Қозыбаев 1969 жылдар аралығында Партия институтының сектор
меңгерушісі болып тағайындалып, бұл қызметті 1974 жылға дейін атқарады.
1971 жылы оған профессор атағы беріледі. “Қазақстан –майдан арсеналы”
атты монографиясы үшін Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықты иеленеді және
Бүкілодақтық конкурстың екінші дәрежелі сыйлығын алады. Ал 1973 жылы
тарих ғылымдарын дамытудағы жетістіктері үшін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
Құрмет қағазымен марапатталады. Бір жылдан кейін, яғни 1974 жылы Алматы
зоотехникалық –малдәргерлік институттқа қызметке тұрып, КОКП тарихы
кафедрасының меңгерушісі болады. Бұл институтта жүрген кезінде Манаш
Қабашұлы КСРО көлеміндегі 100-дей аграрлық оқу орындарының қоғамтану
кафедралары оқытушыларының басын қосып, үш бүкілодақтық конференция
өткізеді. Институтта тарихтан аспирантура аштыртып, ғылым кандидаттарын
даярлауға қомақы үлесін қосады [19, 23-б.].
М. Қозыбаев кезінде институттың тарих кафедрасы Білім министрлігінің
базалық жетекші кафедрасына айналды. Кафедра жаңалығымен Қазақстанның
басқа да оқу орындарының өкілдері келіп танысатын болды. Манаш
Қабашұлының тікелей шақыруымен институтта студенттер арасында Қазақстан
ақын-жазушыларымен арнайы кездесулер өткізіліп тұрды. Мәселен, Сырбай
Мәуленов, Тұманбай Молдағалиев, Мариям Хакімжановалармен кездесулер
ұйымдастырылды [19, 23-б.].
1978 жылы Қазақ Мемлекеттік университеті жанынан Қоғамдық білімдер
пәндерін оқытушылар мамандығын жетілдіру институты ашылып, ондағы КОКП
тарихы кафедрасының меңгерушілігіне М. Қ. Қозыбаев шақырылады. Бұл
институтқа тарих, саяси экономия, политология, философия оқытушылары бес
жыл сайын мамандығын жетілдіріп үшін міндетті түрде 6 айлық арнайы
оқуға келуі керек еді.
1979 жылдың Манаш Қабашұлы Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі
болып сайланады. Осы жылдың жаз айында ол Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетіне шақырылады. З. Камалиденов Манаш Қабашұлына энциклопедия
қауымын басқаруды ұсынып, өзі бастап Д.А. Қонаевқа алып барады. Сөйтіп,
1980 жылдан 1986 жылдар аралығына дейін М. Қозыбаев Қазақ Совет
Энциклопедиясының Бас редакторы болады және осы жылдар аралығында Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының
тарихнама және деректану бөлімінде аға ғылыми қызметкер ретінде 0,5
ставкада қызмет етеді.
Қазақ энциклопедиясына қызметке орналасу алдындағы жәйттер жайында
ғалым: “Бұл өзі 1980 жылдың мамыр айында болған еді. Мені энциклопедияға
бас редактор етіп тағайындар алдында сол кездегі Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев
қабылдады. Димекеңнің қазақ тарихы, әдебиеті мен мәдениетінен хабары мол
адам екеніне сол жолы тағы көзім жетті. Көптеген көргенді ақыл-кеңестер
беріп, қазақ ғылымы мен мәдениетінен өзге халықтар, тіпті әлем жұртшылығы
танып-білу үшін энциклопедиялық басылымдарды орыс тілінде де шығару
керектігін айтты. Димекеңнің сол сөзінен кейін бас редакция қазақ және
орыс тілдерінде төрт томдық Қазақ КСР Қысқаша энциклопедиясын шығаруға
кірісіті. Біздің бұл кітабымыз дүние жүзінің 38 еліне тарады”, – деп еске
алды [26, 10-б.].
Қазақ энциклопедиясына басшылық қызметте жүрген кезінде
Д.А. Қонаевқа бірнеше рет М. Қозыбаев энциклопедияның жұмысына
мемлекет тарапынан көмек көрсетуді сұрап, өтініш білдіреді. Дінмұхамед
Ахметұлы Қонаевтың тарапынан қолдауы көрсетуі энциклопедияның материалдық
жағдайын жақсартып, қызметкерлердің жетістікті жұмыс істеуіне барлық
мүмкіндіктер жасалынды. Әмбебап энциклопедиялық басылымдар шығаруға Манаш
Қабашұлы кезінде зиялы қауымның қалың тобы тартты. Сол жылдары Ғабит
Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, академиктер С. Бейсембаев,
Ә. Қайдаровтармен және корреспондент-мүшелері М. Балақаев, Р.
Сыздықова, Ш. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ
Қолжазба құқында
КҮЛДЕБАЕВ ЕСТАЙ
М.Қ. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ
ТАРИХШЫ – ҒАЛЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІ (1985-2002)
07. 00. 02 –Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Тарих ғылымдарының докторы,
академик К.Н. Нұрпейіс
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР
3
КІРІСПЕ
4
1 М. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ КЕҢЕСТІК ЖӘНЕ
ТӘУЕЛСІЗ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТІ
1. М.Қ. Қозыбаевтың өмір жолы, тарихшы ғалым
ретіндегі қалыптасуы және қоғамдық – саяси қызметі 13
2 М.Қ. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ АРНАЛҒАН ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІ
2.1 М.Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі көне заманнан
XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихының
кейбір мәселелері
41
2.2 М.Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі XX ғасырдың 20-50
жылдардағы ашаршылық, ұжымдастыру, тәркілеу
және қуғын-сүргін мәселелері
70
2.3 М.Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі Ұлы Отан соғысы және
Желтоқсан дақпырты мен шындығы
83
3 М.Қ. ҚОЗЫБАЕВ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН
3.1 М.Қ. Қозыбаев зерттеулеріндегі тәуелсіздік, ұлт тақырыбы 101
3.2 М.Қ. Қозыбаев және ұлы тұлғалар
113
ҚОРЫТЫНДЫ
147
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 150
ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл диссертацияда мынадай қысқартылған сөздер қолданылды:
АКСР – Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
БК(б)П – Бүкілресейлік Коммунистік (большевиктік) партиясы
ЖЭС – Жаңа экономикалық саясат
ОАК – Орталық Атқару Комитеті
ОК – Орталық Комитет
РК(б)П – Ресей Коммунистік (большевиктік) партиясы
ҒА – Ғылым Академиясы
ҚК(б)П – Қазақстан Коммунистік (большевиктік) партиясы
КСР – Кеңестік Социалистік Респубикасы
ҚР БҒМ БММ – Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің
Біріккен мекемеаралық мұрағаты
ҚР ОММ – Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты
ҚР ПМ – Қазақстан Республикасы Президент Мұрағаты
МҚК –Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитеті
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігімізді алған жылдардың ішінде
тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында күрделі болып келген тақырыптарды
ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсету, шынайы баға беруге мүмкіндік туды.
Академик М.Қ. Қозыбаев “Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік
мемлекет болған екен, ендеше, оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет”
деуі [1, 114-б.], Қазақстан тарихшыларына 70 жыл бойы кеңестік жүйе
идеологиясында болып бұрмаланған ата тарихымызды қайтадан ой елегінен
өткізіп, жаңаша көзқараспен, әдістемемен зерделеу міндетін жүктеді.
Қоғамдық татулық пен демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан және
халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шараларды жүзеге
асырып жатқан кездерде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із
қалдырған қайраткерлердің ғұнырнамасын жасауды қолға алғанымыз абзал.
ХХ ғасыр басында Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұстафа сияқты қазақ
зиялыларының бір шоғыры халық арасынан суырылып шығып, елдің
тәуелсіздігі жолында күреске түскені белгілі. Кеңес өкіметі орнағаннан
кейін олардың қатарына С. Сейфуллин, С. Сәдуақасов, Н. Нұрмақов, Т.
Рысқұлов сияқты жаңа буын зиялы қауым өкілдері қосылып, еліміздің
өркениетті ел болып өрлеуіне, қазақ ұлтының асқақтауына барлық күш-
жігерін салып бақты.
Кеңес дәуірінде Қазақстанның мәдениет, ғылым, білім салаларын
көтерген, олардың дамуына зерттеулерімен, талантымен үлес қосқан
мемлекет және қоғам қайраткерінің, ғалымдардың шоғыры өсіп шықты.
Қазақстан ғылымының қалыптасуына және дамуына С. Асфендияров, Ә.
Марғұлан, Қ. Сәтбаев, М. Әуезов және т.б. азаматтар
белсене кірісіп, өздерінің интеллектісімен, нақты тұжырымдарымен
белгілі бола бастады. Алайда 20-50-ші жылдары болған сталиндік қуғын-
сүргін қазақ зиялыларының қаймағы болған азаматтарды, көптеген талантты
ғалымдар, өнер, мәдениет қайраткерлерін нәубет құрбанына айналдырды.
Сөйтіп, алдыңғы қатарлы ұлт зиялыларын қоғам ісіне араластырмай, ұлттық
санамызға балта шабуға тырысты.
Негізінде ХХ ғасыр басында үкімет саясатына араласа бастаған қазақ
зиялыларының қалыптасуын, олардың өмір жолдарын, қоғам саласына
тигізген қызметтерін, ғылыми, шығармашылық еңбектерін саралау,
ғұмырламалық жағынан зерделеу мәселелері 80-шы жылдардың соңына дейін
тиым салынып, тек 90-шы жылдың басынан өзінің тиісті бағасын алуға
мүмкін болды. Бұл күнде Абылайтану, Кенесарытану, Абайтану, Әуезовтану,
Әлихантану, Ахметтану, Халелтану, Қаныштану сияқты түрлі қорлар
құрылып, олардың жеке басы, халқының алдындағы қызметін зерделеу қолға
алынды.
Қоғамдық ғылым салаларындағы ілгері өзгерістер, соны қадамдар
жасаған жекелеген қайраткерлер мен жарқын тұлғалардың орын мен қосқан
үлесін саралау, олардың еңбектеріне тиісті баға беру маңызды
міндеттердің бірі. Халқымыздың тарихына терең зерттеулер жүргізіп,
келелі тұжырымдар айтатын тарихшы қауымы. Сондықтан қазақ қоғамына
еңбегі сіңген азаматтың ғұмырнамалық тарихын зерттеу, олардың
тарихтағы алар орнын айқындау осы тарихшылардың еншісінде.
Қазақстан тарихынын дамуына үлес қосқан, жаңа тарихшы буындарды
тәрбиелеуде жетекші ұстаз бола білген ғалымдарымыздың бірі – Манаш
Қабашұлы Қозыбаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының
академигі С. Қирабаев пен ҚР ҰҒА-ның корр.-мүшесі Ә. Бейсенованың:
“Манаш Қозыбаев қазақ ғылымындағы жарқын, биік тұлғалардың бірі еді. Өз
кезіндегі қазақтың ұлттық ой-пікірінің дамуына, оның ұлттық мүддеге
қызмет етуіне Манаштың қосқан үлесі қомақы. Ол осы еңбегімен еліне кең
танылды, халық құрметіне бөленді. Бұған ғалымның 70 жылдығы кезінде
көптің көзі жеткенді” [2, 22-б.], – деп жазуы, ғалымның қоғам мен
ғылым саласындағы қызметінің ерен екендігіне еш күмән тудырмайды.
М. Қозыбаевтың қоғам саласына сіңірген еңбектері, ғылыми
зерттеулерінің маңызы зор. Тарихшы-ғалымның қоғамдық, ғылыми-
ұйымдастыушылық қызметі париялық-өктемдік басқару мен әміршіл-әкімшіл
жүйенің гүлденген, шарықтау шегіне жеткен тұспен сәйкес келсе де, тарих
ғылымының қалыптасып, дамуына өзіндік үлесін қосты. Қазақстан тарихының
киелі ордасы тарих институтын басқарған жылдары тарихшы мамандар
“ақтаңдақ” аталып келген мәселелерді зерделеуге жұмылдырды, тарихи
сананы қалыптастырудың жолдары айқындалды, институттың кадрлық
потенциалы нығайтылды, ғылыми-зерттеу дәрежесі көтерілді.
Академик М.Қ. Қозыбаев тікелей ұйытқысымен тарихи зерттеулер
методологиясының мәселесі, жинақталған тарихи білімдерді қайта
пайымдау, Қазақстанның саяси-әлеуметтік және экономикалық даму тарихын,
жақын, алыс шетелдермен қарым-қатынасына байланысты мәселелер отандық
тарих ғылымының өзекті бағыттарына айналды. ХХ ғасыр басындағы ұлт
интеллиегнциясының қалыптасу үрдісі, 20-30-шы жылдардағы саяси жағдай,
ауылшаруашылығын ұжымдастыру, байларды тәркілеу, қуғын-сүргін, Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы қазақ халқының патриоттық істерін зерделеуде
зерттеудің концептуалдық тұжырымдамаларын жасады.
Тәуелсіздік алған жылдары көрнекті ғалым өзін ұлттың патриотты ұлы
екендігін көрсете білді. Қазақстан Республикасының Ата Заңын, еліміздің
ұлттық рәміздерін талқылап қабылдауға қатысып, ғылым саласының дамуына
қатысты заңдарды талдауда ұсыныстар мен толымды пікірлер айта білді.
М. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығындағы ғылыми, ұстаздық,
мемлекеттік қызметі Қазақстанның саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени
дамуының оқиғаларымен тұтасып жатыр. Ендеше, М.Қ. Қозыбаевты жеке
тұлға ретінде зерттеп тану дегеніміз – Қазақстанның көне заманнан
бүгінге дейінгі тарихына ғылыми тұрғыдан терең қарастырып баяндау,
тұжырымдап баға беру деген сөз. Міне, тарихшы-ғалымның отандық тарих
ғылымын дамытуға сіңірген еңбегін, мемлекеттік және қоғамдық қызметін
және оның ғылыми шығармашылығына талдау жасау, бағалау тақырыптың
маңыздылығы мен өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмір жолы
мен қоғамдық қызметін және алғашқы мақалалары турасындағы жарияланымдар
XX ғасырдың 50 жылдары, яғни студенттік кезінен–ақ басталды. Оның
университет қабырғасындағы өмірі мен тарихшы ретінде қызметке кірісуі
мен алғашқы ғылыми еңбектері тұңғыш І. Есқожин, А. Ержанов, Е. Шоланов,
Л. Левицкаялардың мақалаларында айтылса [3], ал 60
жылдары ғылым жолындағы еңбектерін бағалаған мақалалар тізбегі мерзімді
баспасөз беттерінде жариялана бастады. Бұл ретте ең алдымен М.
Қозыбаевтың ең алғашқы редакторлық қадамына және монографиялық
“Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында” (1964 ж.)
атты еңбегіне баға берген мақалалар тізбегін жатқызамыз [4]. Мақала
авторлар бұл еңбектің аса бай мұрағат материалдарына сүйене
жазылғандығын, ғалымның Қазақстан компартиясының халық шаруашылығын
соғыс ыңғайына қарай қайта құрудағы және шаруалар мен еңбекшілерді
неміс басқыншыларына қарсы күресуге жұмылдырудағы ролін айқындағанына
тоқтала келе, еңбектің көпшілік үшін аса маңыздылығын баяндаған.
М. Қозыбаевтың қатысуымен және А. Бәйішевтің редакторлығымен жарық
көрген “Плоды великого содружества” деген еңбегі (Алма-Ата, 1968.)
А. Ахметов, Т. Найзағарин, Ф. Петриковец және тағы
басқалардың мақалаларында жоғары бағаланып, тарих ғылымындағы құндылығы
атап өтілді [5].
1968 жылы Ұлы Отан соғысына Қазақстан халқының қосқан үлесі турасын
С.Н. Покровскийдің басшылығымен тарихшылардың мақалалары топтастырылған
“Казахстан в Великой Отечественной войне” атты очерктер жинағы жарық
көрді. Бұл очерктің маңыздылығы турасында пікірлерін білдірген А.
Игенбаев пен С. Нұрмұхамедовтар Ұлы Отан соғысы кезінде
қазақстандықтардың республика экономикасына қатысты қосқан үлесі туралы
жазған авторлардың арасында М. Қозыбаевтың да мақаласын аса бағалайды
[6].
М. Қозыбаевтың тарих ғылымындағы жетістіктері мен табыстарын С.
Бәкенеев, Ж. Дәненов, Д. Ысқақова, О Сощенколар өз мақалаларында айқын
көрсетті [7]. Бұл аталмыш ғалымдар мақалаларында М. Қозыбаевтың тарих
ғылымдарының докторы дәрежесін қорғау барысы (1969 ж.) мен бұл жұмыстың
ғылыми маңыздылығына тоқталды.
70-жылдары да Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың ғылыми еңбектеріне қатысты
пікірлер білдірген мақалалар тізбегі жарияланды. Мәселен, оның
“Қазақстан майдан арсеналы” атты монографиялық еңбегінің жарыққа
шығуына байланысты одақтық және республикалық мерзімді баспасөз
беттерінде бұл еңбектің құндылығын айтқан Т. Мұстафин, Е. Бәйтенов, Б.
Сұңқарбеков, О. Сүйіндіков және тағы басқалардың мақалалары жарияланды
[8]. Аталмыш авторлар ғалымның бұл еңбегінің Қазақстан тарихы үшін аса
қажетті, деректік көзі бай салиқалы еңбек екендігін бір ауыздан
мақұлдаған.
Академик М. Қозыбаевтың редакторлығымен Ұлы Отан соғысы жеңісінің
30 жылдығына орай құрастырылып, жарыққа шыққан бірнеше жинақтар жөнінде
мерзімді басылым беттеріне Б. Болатов, Е. Никитиндердің сын және
библиографиялық пікірлері жарияланып, бұл еңбектердің құндылығын
дәлелдеді [9].
Академик М. Қозыбаевтың өмірі, ғылыми-шығармашылық және қоғамдық
қызметі әр жылдарда түрлі энциклопедиялық, академиялық, библиографиялық
басылымдарда, естелік-эсселерде талдана келтірілді [10].
Ғалымның 50, 60 және 70 жылдық мерейтойларына арналған мақалалар
тізбегі мерзімді басылым беттеріне жарияланып, М. Қозыбаевты әр қырынан
танытты. Мәселен, И. Маляр ғалымның ғылым жолындағы жетістіктеріне,
қоғамдық қызметіне тың тұжырымдар жасаса [11], ал ғалымдар М.Х.
Асылбеков, М. Құл-Мұхаммед, Х. Маданов, Д. Шаймұханов, О. Сағынаевтар
мерейтой иесінің жеткен белестерін, ғылыми табыстарын объективті түрде
баяндай отырып, оның ғылыми еңбектерінің мәні мен маңыздылығын жоғары
бағалады [12].
Егемендік алған жылдары М. Қозыбаевтың 90-шы жылдары бірнеше тарих
саласының өзекті тақырыптарына арналған монографиялары мен ғылыми
мақалалары жарық көрді. Ғалымның “История и современность”,
“Ақтаңдақтар ақиқаты”, “Жауды шаптым ту байлап”, “Труд во имя Победы”,
“Тарих зердесі” сияқты әр жылдары жазылған ғылыми зерттеулерін
топтастырған монографияларының жарық көруі, тарих ғылымы саласының
әдістемелік, тарихнамалық, деректанулық еңбектерінің қатарын
толықтырды. Академик М.Қ. Қозыбаевтың бұл ғылыми кітаптарын тарих
саласына жанашыр оқырман қауым ниетпен қарсы алды. Аталмыш кітаптар
туралы түрлі сын-пікірлерде ғалымның еңбегінің тарих саласындағы
құндылығы баса көрсетілді. Мәселен, Б. Төлепбаев, Б. Сужиков, Б. Исаев,
О. Петрушель, А. Сейдімбек, Ә. Қайырбек және т.б. М. Қозыбаевтың
еңбектерінің маңыздылығы мен мазмұнының тереңділігін жоғары бағалап,
ғалымның ақтаңдақтар мәселесі туралы пайымдаулары, атамұра, шежірені
зерттеуді қолға алу қажеттігін дәлелдеген ұсыныстары, Ата заң, тіл, дін
тағдырына, ұлт-азаттық қозғалыс, Желтоқсан оқиғасының шындығын
айқындаған таптырмас құнды еңбектер екендігін көрсеткен [13].
Манаш Қабашұлының өмір жолдарын, тарихшы ретінде қалыптасуын,
көрнекті тарихшы ғалымдылығын, ұстаздығын, мемлекеттік қайраткерлігін
танытқан ғылыми мақалалар, естеліктер оның 70 жасқа толу мерейтойы
қарсаңында мерзімді басылым беттеріне жариялана бастады.
М. Қозыбаевтың өмір жолдарын саралаған көрнекті ғалым К. Нұрпейіс
танымдық мақалаларының орны ерекше. Автор М. Қозыбаевтың ғылымға
келген бастап жүріп өткен сара жолына тоқталып, ғалымның ұлттық мәдени
мұраларды жаңғыртып, оны насихаттауда жүргізген ғылыми қызметіне баға
беріп, ұлттық руханиятқа қосқан үлесін, ғылыми ойлары мен идеяларының
маңыздылығын айқындаған [14].
Академик М. Қозыбаевтың ғылыми және шығармашылық қызметін ашып
көрсетуде ғалым Ә. Нысанбаевтың тебіреніске толы мақаласын атауымызға
болады. Аталмыш ғалым Манаш Қабашұлының ғылым жолындағы жүрген
жолдарын, оның тарих саласындағы шығармашылық ізденістерін, тарихи
еңбектерінің маңыздылығын талдай отырып, алдағы ғылым жолында үлкен
белестерден көріне беруіне ізгі тілек білдірсе [15], ал С. Меңдібай, П.
Сүйінкина, С. Жолдасов, С. Әубәкіровтер ғалымның тарих ғылымына келген
жолдарын зерделей отырып, оның қыл қаламынан туындаған ғылыми,
публицистикалық еңбектерінің жоғарылығын дәлелдейді [16].
М. Қозыбаевтың 70 жасқа толу мерейтойына орай арналып шығарылған
“Отан тарихы” журналында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде ғалымның өмір
жолдары, мемлекеттік, қоғамдық қызметі, ғылыми шығармашылығы турасында
қысқаша мақала жарияланды. Бұл арнаулы басылымда М. Қозыбаевтың тарихи
сананы қалыптастырудағы, қазақ мемлекеттігінің, Қазақстанның отаршылдық
және кеңестік тоталитаризм кезіндегі тарихын жаңа концептуалды түрде
пайымдаудағы белсенділігі айтылды. Сонымен қатар, ғалым туралы Ә.
Кекілбаев, С. Зиманов, Ә. Қайдар, Ө. Сұлтанғазин, Қ. Ормантаев, Қ.
Сағадиев, Т. Шарманов, А. Қошанов, Т. Мансұров, С. Сартаев, К.
Нұрпейіс, М. Асылбеков, А. Құсайынов, К. Байпақов, О. Батырбеков, Қ.
Ахметов, М. Құл-Мұхаммед, Ж. Ысмағұлов, К. Смайылов, М. Қойгелдиев, Е.
Сыдықов, Г. Мендіқұлова, Д. Қабиев және т.б. ғалымдардың ой-пікірлері
жарияланды [17].
Ғалымның қазақ халқының тарихына, тоталитарлық жүйе, ашаршылық пен
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Кеңес өкіметі тұсындағы тоталитарлық
қысым, қуғын-сүргін тарихын зерделеудегі еңбегін, кайраткерлік қызметін
бағалаған Л. Гуревич, Ә. Жұмасұлтанов, Т. Шарманов, А. Қошанов,
Қ. Алдажұмановтардың мақалалар тізбегі мерзімді
басылымдарда жарық көрді [18].
Академик М.Қ. Қозыбаевтың қазақ тарихын бүгінгі биік талаптар
тұрғысынан зерделеп, ұлт рухын көтерген ерен еңбегі, адами тұлғасы,
биік парасаты жайлы замандас, әріптес, дос-жарандарын мен шәкірттерінің
ой-пікірлері, жылы лебіздері тарихшылар Ә. Пірманов пен А. Қапаеваның
құрастыруымен “Академик Манаш Қозыбаев” атты мерейтойлық жинақта
топтастырылды [19]. Жинақтың алғысөзінде М. Қозыбаев ақтаңдақтар
тарихымен қатар, тұтас “қазақ мәдениетінің тарихын” жазуды алға қойып,
қазақ халқының этногенезі, қазақ халқының көршілес шығыс халықтарымен
тарихи байланысы, Қазақстандағы мемлекеттердің пайда болу тарихы, патша
өкіметінің отарлау саясаты, Ресейдің аз халықтар тағдырына деген
көзқарасы, Ресейдегі үш революция, Азамат соғысы кезіндегі саяси-
қоғамдық ағым, партиялардың тарихи сырын ашу, қазақ халқының феодалдық-
патриархалдық қарым-қатынас, рулық идеология және отарлық режим үстем
кезінде қалыптасқан интеллигенцияның тарихы, ислам дінін қазақ
сахарасына тарату тарихын зерттегендігі келтірілді.
Мерейтой алдында Манаш Қабашұлының “Жұлдызым менің” атты естелік,
ғұмырнамалық еңбегі жарық көрді [20]. Бес бөлімнен тұратын бұл кітапта
ғалым балалық шағынан бастап есейген жылдары, ғылым жолынағы қиын да,
қызықты бастан өткен жәйттерін, туған-туысқан, дос-жарадары туралы
үздік сырлар айтылады. Ғалымның бұл ғұнырнамалық еңбегі өзінің
аналитикалық талдау, өмір тағылымына үңілу, тарихи шындықты сап
болымысында сақтауымен құнды.
М. Қозыбаевтың өмірден озғанына 40 күн толуына орай “Отан тарихы”
журналының арнайы басылымында ғалымның мезгілсіз қайтыс болуына
байланысты ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, преьер-министр И.
Тасмағамбетовтың, Сенат төрағасы О. Әбдікәрімов және т.б көңіл айтқан
жеделхаттары мен ғалымның ғұлама ғалымдығын, көрнекті қайраткерлігін,
елімізге танымал ел ағасы болғандығын тебірене жеткізген Ә. Кекілбаев,
С. Зиманов, Ө. Сұлтанғазин, Ө. Шөкеев, З. Қабдолов, Н. Айтқожина, Қ.
Сағадиев, К. Салықов, С. Сатыбалдин, М. Қойгелдиев және т.б ғалымдар
мен мемлекет қайраткерлерінің толғаныстары жарияланып, Манаш
Қабашұлының ұлттық тарихты жаңғыртқан тарихшы-ғалым, көсемсөз шебері,
майталман қаламгерлігі, зор парасат иесі болғандығы айтылды [21].
Ғалымның дүниеден өтуіне орай мемлекет басшысының, қоғам
қайраткерлерінің, белгілі ғалымдар мен қаламдас тарихшы ғалымдардың,
ғалымның шәкірттерінің отбасына, мерзімді басылым беттеріне жіберілген
жеделхаттары, көңіл айтулар мен қоштасулары “Дүниеден өтті тарихтың
тарланбозы” деп аталған кітапқа жинақталса, [22], ал 2003 жылы шыққан
“Жұлдызы жанған ғұлама” деп аталған естелік кітапта ғалыммен бірге
қызмет атқарған әріптестерінің, жақын араласқан дос-жарандарының,
ағайын-туыстарының, шәкірттерінің шын жүректен шыққан, ағынан жарылған
ой-сезімге толы естелік әңгімелері топтастырылды [23].
Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың 1931-1985 жылдар аралығындағы өмірі,
қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы тарихшы З.М. Төленованың
кандидаттық диссертациясы мен ғылыми мақалаларына арқау болды. Ғалымның
зерттеу жұмысында аталмыш жылдар аралығында шыққан М. Қозыбаевтың
ғылыми еңбектері талданып, оған тарихи баға берілді [24].
Манаш Қабашұлының ғылыми-педагогтік, ұйымдастырушылық, қоғамдық
қызметтері мен оның ғылыми еңбектерінің маңыздылығына арналып Алматы,
Қостанай, Петропавл қалаларында өткізілген ғылыми-практикалық
конференция материалдары жинақ болып шығарылды [25]. Бұл жинақтарға
ғалымның тарихи еңбектері мен ұстаздық қасиеттерін жан-жақты
сипаттаған А. Қошанов, А. Қапаева, Н. Атығаев, Қ. Зұлқарнышұлы және
тағы басқа ғалым-тарихшылардың мақалалары енгізілді.
Академик М. Қозыбаевтың 75 жылдығына орай Семей қаласында шығып
тұратын “Евразия орталығы” журналының №2 санын ғалымның өмір жолдары
мен ғылыми қызметіне арнаған тарихшы-ғалымдардың зерттеу мақалалары мен
естеліктер жариялауға арнады [26].
Көріп отырғанымыздай, көрнекті ғалым М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми-
ұйымдастырушылық және шығармашылық қызметіне жасалған шолу одан әрі
оның қайраткер ғалым, кәсіпқой маман екендігін, ол қалдырған мұраларға
талдау жүргізу қажеттігін қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның басты мақсаты –
бұрынан белгілі және ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған
мұрағат материалдарын сараптай келе, М.Қ. Қозыбаевтың ғұмырының барлық
кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-саяси қызметін, ғылыми және
кәсіби қызметін, шығармашылық мұрасын тұтастай көрсету. Манаш
Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметіне, шығармашылық мұрасына сүйене
отырып, ғалым-тарихшы ретінде қарастыруды мақсат тұттық. Осыған орай
мынадай міндеттерді алға қойдық:
– М. Қозыбаевтың өмір жолын тарата отырып, көзқарасының қалыптасуы
мен мемлекеттік қайраткер дәрежесіне өсуінің негіздерін саралау;
– М.Қ. Қозыбаевтың тарихшы ғалым ретінде қалыптасуына әсер еткен
факторларды анықтау;
– М.Қ. Қозыбаевтың кеңестік кезеңдегі саяси-қоғамдық қызметін
айқындап, оның қоғамдағы орнына баға беру;
– Ғалымның тәуелсіздік жылдарында қазақ қоғамға тигізген рөлін ашу;
– Академиктің ғылым саласындағы тигізген қоғамдық қызметінің
маңыздылығын көрсету және ғылыми-ұйымдастырушылық ролін
анықтау;
– М.Қ. Қозыбаевтың еңбектеріндегі Қазақстан тарихы проблемаларын
тарихнамалық тұрғыдан талдап, олардың ғылыми құндылығын, маңыздылығын
ашып көрсету;
– Тәуелсіздік, ұлт мәселесіне қатысты жазылған еңбектерін
саралау арқылы Республикадағы саяси үрдістерге баға бер;
– М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми еңбектеріне және оның редакторлығымен
шыққан сын-пікірлерінің мәнін ашу;
– Қоғам және мемлекет қайраткері ретіндегі мемлекет тарапынан
бағалануын айқындап көрсету.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында
Қазақстан Республикасы мұрағаттарының қорларында сақталған құжаттар мен
кітапхана қорында сақталған мерзімді баспасөздегі материалдар, ғылыми
зерттеулер, М.Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығында шыққан
еңбектері кеңінен қолданылды.
М.Қ. Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметін зерттеу барысында
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының (ҚР ОММ) – 1109-
қоры (Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі. 1989-1995 жж.), 1352-қоры (Қазақ
мемлекеттік университеті. 1938-1971 жж.), 2263-қоры (Қаз КСР Орталық
сайлау комиссиясы); Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының (ҚР
ПМ) 811-қоры (Қазақстан Коммунистік партиясы ОК жанындағы Партия тарихы
институты), 163-нл-қоры (Қозыбаев М.Қ.), 708-қоры (ҚКП Орталық
Комитеті); Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
Біріккен ведомстволық мұрағатының (ҚР БҒМ БВМ) 2-қоры (Қаз КСР Ғылым
Академиясы. 1989-1996 жж.), 142-қоры (Республикалық мемлекеттік мекеме
“ҚР ҰҒА”. 1999-2004 жж.) құжаттық материалдары кеңінен пайдаланылып, М.
Қозыбаевтың 1985 жылдан 2002 жылдар аралығындағы қоғамдық-саяси
қызметі мен шығармашылық мұрасы айқындалды.
Ғалымның студенттік кезеңі мен педагог ретінде ең алғашқы еңбек
жолын айқындауда Қазақ ұлттық университетінің және Қостанай мемлекеттік
университетінің мұрағаттарында сақталған құжаттар тізбегі алынды.
Сондай-ақ М. Қозыбаевтың Ш.Ш. Уәлиханов атындағы институттағы басшылық
қызметі мен ғылыми еңбектері турасындағы мәліметтер институтта
сақталған есептерден, және Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің Бірікккен ведомстволық мұрағаттарында (ҚР БҒМ БВМ)
сақталған қорларынан алынды.
Ғалымның қызметі мен ғылыми еңбектеріне қатысты басты деректерге
энциклопедиялық басылымдар мен оның 60 және 70 жылдық мерейтойына
байланысты шыққан биобиблиографиялық басылымдарды жатқызуымызға болады.
Диссертациялық жұмыста М. Қозыбаевқа қатысты “Социалистік
Қазақстан”, “Егеменді Қазақстан”, “Алматы ақшамы”, “Жас Алаш”, Қостанай
таны”, “Қазақ әдебиеті”, “Заман Қазақстан”, “Казахстанская правда”
“Парасат”, “Отан тарихы”, “Ақиқат”, “Қазақ тарихы”, “ҚР ҰҒА Хабаршысы”
және тағы басқа мезімді баспасөз беттеріне жарияланған мақалалар
тізбегі мен хабарламалар пайдаланылды.
Осы газет-журналдарға жарық көрген Қ.М. Қозыбаевтың мақалаларын,
есепті баяндамаларын, тезистерін басшылыққа ала отырып, оларға терең
ғылыми талдау жасалды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ғалымның 1985 жылдардан
өмірінің соңына дейінгі, яғни 2002 жылдар аралығындағы ғылыми-
ұйымдастыушылық, ағартушылық, қоғамдық-саяси қызметі қамтылады.
М.Қ. Қозыбаевтың 1952-1985 жылдар аралығында жарық көрген ғылыми-
шығармашылық мұрасы тарихшы З.М. Төленованың “Академик М.Қ. Қозыбаев:
өмірі, қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы” деп аталатын кандидаттық
диссертациясында талданып қаралғандықтан, біз диссертациямызда ғалымның
1985-2002 жылдар аралығындағы шығармашылық мұрасына ғана талдау
жасаймыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диссертациялық
жұмыстың жаңалығы Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси
қызметін, ғылыми мұрасын тарихшы ретінде біртұтас көлемде қарастыру
болып табылады. Бұл еңбекте М.Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар
аралығында шыққан ғылыми еңбектері соңы көзқарас тұрғысынан терең де
объективті түрде талданады.
Диссертациялық жұмыста:
– М. Қозыбаевтың балалық, студенттік шақтарының бұрындары
ашылмаған кейбір беттері мұрағат, естеліктер негізінде жан-
жақты талданды;
– Ғалымның 1985-2002 жылдар аралығындағы қоғамдық, мемлекеттік
қызметінің барысы мұрағат құжаттары негізінде жан-жақты
қарастырылып, оның қайраткерлігі айқындалды;
– М. Қозыбаев ғалым, публицист ретінде алғаш қарастырылып, оның
шығармашылық қызметіне ұлттық көзқарас тұрғысынан жаңа баға
берілді;
– Қайраткердің Қазақстанның тәуелсіздік алған жылдардағы
қоғамдық-саяси қызметі нақтылана сараланды;
– Ғалымның 1985-2001 жылдар аралығында Қазақстанның көне
заманнан бастап тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихына, ұлы
тұлғалар арналған тарихи еңбектері алғаш рет сараланып, осының
нәтижесінде тың қорытындылар мен тұжырымдар жасалынды;
– Қайраткердің отан тарихнамасына, Қазақстан тарих ғылымына
сіңірген еңбегі мен үлесі және ғылым саласындағы орны
нақтыланды.
Зерттеу жұмысының методолгиялық негізіне тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу қалыптасқан қазіргі
кезеңдегі объективтілік және сыншыл талдау мен сараптау принципі
алынды. Мәселені талдау соңғы жылдар Отандық тарих ғылымына тән
методолгиялық және теориялық таным негізінде алынды. Зерттеу жұмысының
методолгиясы тарихилық, жүйелілік, салыстырмалы талдау мен жинақтау
әдістеріне негізделді. Зерттеу мақсатына жету үшін статистикалық,
суреттемелік, жан-жақтылық, салыстырмалық әдістер кеңінен қолданылды.
Қорғауға ұсынылытан негізгі тұжырымдар.
– М.Қ. Қозыбаевтың тарихшы-ғалым болып қалыптасуына өскен ортасы
мен сол кездердегі саяси жағдайлардың, оқыған білім ордасының
рухани әсері болды;
– М. Қозыбаевтың педагогтік, ғылыми-ұйымдастырушылық қызметтері
оны көрнекті тұлға ретінде көтерілуіне алып келді;
– Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жолында ұлттың қамын
ойлаған қайраткер екендігін көрсете білді;
– Қазақстанның Ата Заңын, ұлттық белгілерінің жобаларын
талқылауда толымды пікірлер айтып, мемлекет іргесінің нығаюына
үлес қосты;
– М. Қозыбаев қазақ тарихында “ақтаңдақ” болып келген өзекті
мәселелердің зерттеліп, ғылыми бағалауда жұмыстар жүргізді;
– М. Қозыбаев тәуелсіз Қазақстан тарихының ғалымдар мектебін
қалыптастырып, білікті мамандар даярлады.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Диссертациялық жұмыс Манаш
Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен тарихи шығармашылық мұрасы мысалында
Қазақстан тарихының проблемалық мәселелерін, Қазақстанның қоғамдық-
саяси құрлысына еңбек еткен саяси тұлғалардың мемлекет пен қоғамдығы
орны мен рөлін бағалауға септігін тигізеді. Ғұмырнамалық зерттеу жұмысы
болып табылғандықтан оның нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын жоғарғы
оқу орындарында лекция курстары мен арнаулы семинар сабақтарын жүргізу
барсында қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мәселелері ізденушінің
жариялаған 3 мақалаларында көпшілік назарына ұсынылды. Сонымен қатар
оның негізгі мазмұны ... ... атты халықаралық ғылыми-практикалық,
теориялық конференцияларда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс қысқартылған сөздерден, кіріспеден,
үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымшадан тұрады.
1 М. ҚОЗЫБАЕВТЫҢ КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢДЕГІ ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТІ
1.1 М.Қ. Қозыбаевтың өмір жолы және тарихшы ретінде қалыптасуы және
қоғамдық – саяси қызметі
“Академик Манаш Қозыбаев” атты мерейтойлық жинақта ғалым ағамыз
турасында: “Манаш Қабашұлы – XX ғасырдың бір перзенті. Ол – Міржақып
Дулатов айтқандай, ұлт мүддесіне жараған бір ағаштың, бәйтеректің жаңқасы
ғана. Сондықтан оның өмірінен де ел басынан кешкен өмірдің бір қырлары
көрінері хақ”, – деп көрсетілгендей, көрнекті тарихшы ғалымның жүрген
жолы, ерен еңбегі бүгінгі жас ұрпақ үшін ғибрат алар үлгі-өнегеге толы
десек артық айтпаспыз [19, 4-б.].
Манаш Қабашұлы 1931 жылдың 16 қарашасында Қостанай облысының
Меңдіғара ауданындағы Тазкөл ауылында дүниеге келді. Бұл кезеңде еліміз
қиын жағдайды бастан кешіріп отырған еді. Өзінің шыққан тегін Манаш
Қабашұлы былайша таратады: Ашамайлы (шын аты Ғали)–Төбей – Жарғақ –
Хажыған – Әлимұхаммед – Уызбек –Жанай тархан – Бағылан би – Фархад –
Танаш би – Тарышы – Тезағай – Матақай – Құдайқұл – (Құдас) – Аққошқар –
Ерназар – Сейтімбет – Маманай – Күсен – Сатыбалды – Қозыбай – Қабаш
(Қабдолла) – Манаш (Қабдысұлтан) – Ілияс – Алмас [20, 88-б.].
Манаш Қабашұлы атасы Қозыбай ер мінезді, намысшыл, ауыл арасында
беделді адам болған. 4 ұл, екі қызы өсіріп, адал еңбек етуге тәрбиеледі.
Манаш Қабашұлының еңбекқор болып өсуіне атасы Қозыбай тікелей себепші
болды. Ұлы Қабаш та еңбекпен есейіп, еңселі азаматтардың бірі болды. Ол
Кеңес өкіметінің жаңа экономикалық саясаты тұсында ел басқару жүйесіне
ілігіп, туған жерінде ауылнай болған кезінде 1929-31 жылдары қолдан
жасалған аштық кесірінен босып, өлім-жітімге ұшыраған елдің басын қосуға
араласты. Бірнеше ауылдың аштықтан аман қалған адамдарын жинап,
кооператив ұйымдастырып, аяқтарынан тік тұруларына жәрдемдесті.
Қабаш Қозыбайұлы сауатсыздығын үйірмеде жойып, өзі талаптанып араб
графикасын, кейін латынша оқып, хат таниды. Әкесі турасында Манаш
Қабашұлы: “ Кедей шаруа өкілі ретінде ауылдық кеңестің төрағасына
сайланған ол кешікпей шаруаларды ұйымдастыру ісіне тартылды. Аш-жалаңаш
босып кеткен жандарды жиыстырып, аз дүниені қиыстырып, “Жаңатұрмыс” ауыл
шаруашылық артелін біріктірді”, – деп жазады [19, 7-б.].
Манаш Қабашұлының әкесі Қабаш ұзақ жылдар бойы “Жаңатұрмыс”
колхозының төрағасы болып, аудандық кеңеске депутаттыққа сайланған. Ұлы
Отан соғысы жылдарында Сталинге хат жолдап, танк колоннасын жасауға
мемлекеттік банкке 190 мың ақша өткізгендігін, бұл жауынгерлік
машиналардың жауды тезірек талқандайтындығына сенім екендігін білдірген
жеделхатын жолдаған. Бұл жеделхат “Правда” газетіне жарияланады [27].
Қ. Қозыбаевқа алғыс айтқан И.В. Сталиннің жауабы “Правданың” келесі
санына жарияланады [28]. Біраз уақыттан кейін Яков Верещенко деген
азаматпен бірігіп, Орынбордағы авиация заводынан бір звено самолет сатып
алып, майданға жібереді.
1943 жылы ақпанда “Правда” газеті қазақ халқының майдангер
жерлестеріне арналған хатын жариялады. Қазақ халқының атынан қол
қойғандардың ішінде Қабаш Қозыбаев та бар еді.
Ғалымның әкесі Қабаш (Қабдолла) Қозыбайұлы Манаш, Сағымбай, Сәуле,
Әлия сынды ұл-қыздарды тәрбиелеп, олардың бәрін өмірге қанаттандырды.
Манаш Қабашұлы 1937 жылы мектеп табалдырығын аттап, ауыл ұстаздарынан
дәріс алады. Оның балалық кезеңі соғыс жылдарымен тұспа-тұс келді. Манаш
елдегі қиын жағдайға қарамастан алғыр да, зерек бала болып өсті. Өзінің
алғашқы ұстазы жөнінде былайша еске алады: “Алғашқы дәріс алған ұстазым
Ахметқызы Нағима апай еді. Сабақты жақсы оқығаннан болар, апай мені жақсы
көретін. Апай мені нашар оқыған балаларға бекітіп, сабақтан тыс кезімде
көмектесуімді өтінетін” [20, 18-б.].
Еңбекте де Манаш ересек адамдармен қатар бірге жүрді. Өзінің
“Жұлдызым менің” атты естелік кітабында соғыс басталған жылы колхоз
егістігінде арам шөп жинау бригадасында аптап ыстық пен қарынның ашқанына
қарамастан жұмыс істегендігін атап өтеді [20, 19-б.].
Манаш Қабашұлы “Жаңатұрмыс” жеті жылдық мектебін 1944 жылы үздік
бітіргеннен кейін, Меңдіқарадағы Ы. Алтынсарин атындағы педагогикалық
училищеге түсіп, 1947 жылы осы училищенің толық курсын бітіріп шығады. М.
Қозыбаевтың 70 жылдығына арналған “Отан тарихы” журналының арнаулы
басылымында бұл жөнінде: “Халықтың ата салтына, дәстүріне негізделген
отбасының тәрбиесі, білімге деген құштарлық әуелі оны Меңдіғара
педагогикалық училищесіне әкелді”,– деп келтірілді [17, 7-б.].
Студенттік өмірін: “1944-47 жылдар өте ауыр жылдар еді, қарын тойып тамақ
ішіп көрген емеспіз. Степендияны алмай, оның орнына үш мезгіл, кейде екі
рет асханадан тамақ ішетінбіз. Күніне 400 грамм нан, түсте көбіне етсіз
борщ, асқабақ араластырып бұқтырған тары ботқасын беретін-ді”, – деп еске
алатын [20, 26-27-б.]. Осындай қиындықтарға қарамастан Манаш Қабашұлы
училищені үздік бітіреді. Училищені бітіргендігі турасындағы аттестатта
“Осыны ұсынушы жолдас Қозыбаев Манаш 1944 жылы Меңдіқаралық қазақ
педагогикалық училищеге түсіп, 1947 жылы соның толық курсын бітірді.
Бітірушілердің мемлекеттік емтихан комиссиясының 1947 жылғы 25 июнь
ұйғарымымен оған бастауыш мектеп оқытушысы деген квалификация және
атақ берілді” деп келтірілді.
Бұл училищеде Жұмағали Дәкенов, Кәлям Байназаров сияқты республикаға
танымал қайраткер ұстаздар дәріс берді. Манаш Қабашұлы республика ағарту
ісіне еңбегі сіңген А.Д. Сыров, С. Ешмұханов, ғалым С. Тойшыбаева, А.
Попова сияқты ұстаздарын асқан жылылықпен жиі есіне алып отырды [19, 9-
б.].
Училищені бітіргеннен кейін Манаш Қабашұлы бір жылдай Қостанай
облысы Ұзынкөл ауданының Үлгілі жетіжылдық мектебінде мұғалім болып
істейді. Бұл мектепте 70-тен аса бала оқыды. “Ұжым өте ұйымшыл, сабақ
уақытында басталады, тәртіп қалыптасқан. Тілекең (Тілеуқабыл Мұстафин –)
мұғалімдердің сабағына үзбей қатысып тұрады”, – деп келтірді естелігінде
[20, 37-б.].
1948 жылы ол Алматыдағы Қазақ Мемлекеттік университетінің тарих
факультетіне оқуға түсті [29]. Университетте Манаш Қабашұлы орыс
бөлімінде оқыды. Бұл жайында ол: “Тарихтан алғашқы дәрісті лауазымы
жоғары, бұрын университет ректоры болған Лукбянец деген адам оқыды. Аузы-
аузына жұқпайды. “Коммунистік манифест” туралы айтып ала жөнелді, өте
шапшаң, лепіріп сөйлейді. Мен ішімнен дәрістің бәрі осылай оқылса, біз
оны түсінбей, көзіміз бақырайып отырсақ, ертеңгі емтиханды қалай
тапсырамыз деп ойлаймын. Алайда көз қорқақ, қол батыр. Кешікпей біз де
жетіліп, орысша оқығандар қатарына келіп қосылдық-ау. Алайда олармен
теңесіп, белдесу үшін екі жарым жылдай көз майын тауысып, күндіз-түні
еңбек етуге тура келді. Кітапханаға таң ата барып, түнде ғана
қайтатынмын”,– деп еске алды [19, 10-б.].
Университет қабырғасында оқып жүрген кезінде Манаш Қабашұлына Е.
Бекмаханов, Т. Тәжібаев, А. Нүсіпбеков, М. Ақынжанов, С. Бейсембаев, Н.
Киікбаев, С. Покровский, К. Коржова, В. Шахматов сияқты тарихшы-ғалымдар
дәріс береді. Кейіннен Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың тарих ғылымы жолына
түсуіне осы ұстаздарының ықпалы болғаны белгілі.
Манаш Қозыбаевтың ғылымға деген ынтасы университетке оқу іздеп
келген кездің өзінде ауа бастады. 1992 жылы “Ақиқат” журналына берген
сұхбатында университет табалдырығын аттап, құжат тапсыруға келген кезінде
ғылыми диссертация қорғап шыққан профессор Харасакалды көргеннен кейін
көңілінде осындай ғалым болсам деген құштарлық билегендігін, оған жету
үшін оқу мен еңбекті ұштастыру қажеттін түсінгендігін айтқан. “Дегенмен,
менің ғылымға бірден бел бууыма екі адам айрықша әсер етті.
Университеттің тарих факультетінің бірінші курсында жүргенде алғашқы
ұстазым Андрей Петрович Чижов деген кісі орыс халқы мен орыс мемлекетінің
пайда болуына байланысты курс жұмысын жазғызғаны әлі есімде. Ол тапсырма
берерде кітаптан, оқулықтардан көшіргендерге төмендететінін айтқан. Содан
қосымша әдебиеттерді оқып, әлгі тақырыптарды өзімше пайымдаған, ой
елегінен өткізген болдым. Кейінірек курс жұмысы талқыға түскенде
басқалардың бәріне тиісті бағасы қойылыпты да, менің жұмысым мүлде
атаусыз қалыпты. Оқытушы мені тақтаға шақырып: “Ал курс жұмысын қалай
жазғаныңды айт, еңбегіңді қорға” деді. “Еңбегім баға қоюға жарамаса, оның
несін қорғаймын” деп мен де қитыға қалдым. Әлі есімде, сол жұмыс сегіз
бөлімнен тұратын еді, ұстазым әрбір бөлімге бір-бір “бесті” қойып шықты
да, “Ал, сөйле батыр!” деп бұйырды”, - деп айта отырып, екінші ұстазына
Клавдия Павловна Коржованы атайды [30, 28-29-бб.].
Ол ұстазы К. Коржовадан “Ағайынды Грахтар басқарған көтеріліс” атты
тақырып алып, оны ойдағыдай жазып шығады. Ұстазы “еңбекті студенттерге
көмекші оқу құралы ретінде ұсынуға әбден лайықты” деп бағалайды. Шәкірті
М. Қозыбаев туралы естелігінде: “Его курсовая работа по античности уже
свидетельствовала о широте мысли автора, который много внимания уделял не
только содержанию темы, но и приемам научного иследования. Будучи
руководителем НИРСа (научно-исследовательская работа студентов), я
пригласила Манаша Козыбаева в состав Совета, считая, что он на этом
поприще еще более плодотворно проявит свои незаурядные способности в
изучении и исследовании истоических проблем. Мои ожидания полностью
оправдались: не только первокурсники, но и старшекурсники охотно
воспринимали его руководство, умные и полезные советы: планы и прогнозы
на будущее НИРСа. Во время его руководства НИРСом на историческом
факультете были организованы новые научные кружки”, – деп жылы лебіз
жазған [20, 118-119-б.].
Әр жыл сайын курстық жұмыстар жазып, бұл еңбектері ұстаздар
тарапынан “өте жақсы” деп бағаланды. Университеттің үздік студенттерінің
қатарына қосылып, Жақсы үлгерімі үшін университет тарапынан степендиясына
қосымша үстеме ақша қосылып отырған [31]. 4-ші курсқа көшкен жылы
Амангелді Иманов атындағы степендияның иегері атанады. Ол студенттер
арасында өткен ғылыми жұмыстардың байқауларына да қатысып, жүлделі
орындарды да иеленеді. Мәселен, оның “Значение работы И.В. Сталина
“Марксизм и вопросы языкознания” для исторических работ” деген ғылыми
баяндамасы жоғары бағаланды. Оған ұстазы, әрі жетекшісі болған Н.
Киікбаев жоғары баға берген [32]. М. Қозыбаевтың ғылым жолына түсуіне осы
университтет қабырғасынан алған білімі, ғылымға деген қызығушылығы түрткі
болды.
1952 жылы “Қазақ буржуазиялық ұлт болып қалыптасуы туралы” деген
тақырыптағы ғылыми жұмысы үшін студенттердің ғылыми жұмыстарының Алматы
қаласының конкурсында екінші жүлдені жеңіп алады [33, 8-б.]. Бұл турада
студенттік кезден бері дос болған ғалым Ж. Әбділдин өз естелігінде:
“Конференцияда белгілі үлкен ғалымдармен бірге үшінші курстың студенті
Мәкең де баяндама жасады. Баяндамасы жинақы, ойлары терең, теориялық
мәселелер батыл көтерілген екен. Баяндаманың маңыздылығы жөнінде кейін
де бірсыпыра сөйлеушілер сұрақтармен шығып, сөз алды. Екінші курстың
студенті мен де сөз алып, өз пікірімді айттым”, – деген еді [26, 13-б.].
Манаш Қабашұлы университеттің қоғамдық жұмыстарына белсене араласты.
Ол Университеттегі комсомол комитетінің жетекшілерінің бірі болды. 3
курсқа көшкен (1951 ж. қазан айында) жылы М. Қозыбаев большевиктер
партиясының кандидаттығына мүшелікке өтеді.
1953 жылы университетті үздік бітірген Манаш Қозыбаев жанұясының
жағдайына байланысты аспирантураға түсуден үзілді-кесілді бас тартып,
Қостанайға кетуге ұйғарады. Ол 1953-1958 жылдар аралығында Қостанайдың
оқытушылар, кейін педагогикалық болып өзгерген институтта аға оқытушы
болып қызмет етеді. Бастапқы кезде ассисент болудан бастаған Манаш
Қабашұлы институттың ұжымына өзінің ұйымдастырушы, әрі ұстаздық қабілетін
көрсете біледі. Біраз уақыт өткеннен кейін аға оқытушылыққа өтіп, сабақ
беруде жаңа әдіс қолданады.
Қостанай институтында жүрген кезінде “Коммунизм жолы” газетіне
Мәселен, Лев Толстойдың туғанына 125 жыл толуына орай “Л. Толстой орыс
революциясының айнасы” және “ССРО халықтарының мызғымас достығы-коммунизм
үшін күрестегі ұлы қозғаушы күш, “Халықтық демократия елдерінің
мемлекеттік құрлысы”, “Халықтық демократия елдерінің ауыл
шаруашылығындағы ұлы өзгерістер” сияқты мақалалар бірнеше мақалаларын
жариялайды [34].
Студенттер арасында тәрбие жұмысын арттыру, оларды іске
жауапкершілікпен қарауға дағдыландыру, іскерлікке баулу, шыдамдылық пен
төзімділікке шыңдау сияқты істерге үйретуге қатысты “Коммунизм жолы”
газетіне мақала жариялайды [35].
М. Қозыбаев институттың оқытушыларымен бірге басқа оқу орындарына
барып, марксизм-ленинизм негіздеріне қатысты лекциялар оқып, институттың
мәдени-көпшілік жұмыстарына қатысады. Институттың партия жиналыстарында
институттың жағдайын жақсартуға қатысты бірнеше ұсыныстар айтады. Ол
ғылыми-зерттеу жұмысына баса назар аударып, студенттерге әр түрлі
тақырыптарда баяндамалар, курстық жұмыстар беріп, оларды ғылым жолына
итермеледі. Сабақ барысында студенттерге ғылыми деректермен жұмыс істеу,
оларға талдау жасау, қорытынды беру сияқты тәсілдерді үйретті. Қостанай
педагогикалық институтындағы қызметі М. Қозыбаев
үшін үлкен ғылым жолына бет бұруға бел буған жылдар болды.
1958 жылы Манаш Қабашұлы Қозыбаев Алматыға ауысып, Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық комитеті жанындағы Партия тарихы
институтына қызметке қабылданады. Бұл институтта ол 1973 жылға дейін
қызмет етіп, аға қызметкерліктен ғылыми хатшы, институттың сектор
меңгерушісі болады.
“Академик Манаш Қозыбаев” атты мерейтойлық жинақта: “Қазақстан
Компартиясы жанындағы институтта істеп жүрген шағы байлаулы аттай кез
болды. Таңертең 9-да келіп, кешкі 6-ға дейін басшылардың алдында отырып,
табаны күректей 16 жыл қызмет істеді. Тапсырма алып, күнде бақылауда,
бас еркінен айырылып, өліп-талып істеген қызметтің айдауда жүргеннен не
айырмасы бар?”, – деп келтірілді [19, 18-б.].
Бұл институтта қызметте жүрген кезінде Манаш Қабашұлы бірнеше
құжаттық жинақтарды құрастыруға қатысады. Очерктің “Қазақстан Коммунистік
Партиясы Ұлы Отан соғысы кезеңінде” атты тарауын жазады [36]. Институтта
қызмет еткен жылдары Қостанай тарихына, осы өңірдегі алғашқы
революционерлер, партия ұйымы, Әліби Жангелдин, кеңестерді орнату
барысындағы күрес, Қостанайдағы комсомол ұйымы Мәншүк Мәметова және тағы
басқа тақырыптарда “Ленинский путь”, “Коммунизм жолы”, “Лениншіл жас”
сияқты газеттерге мақалаларын жариялайды.
1962 жылы Манаш Қабашұлы тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін С. Бәйішевтің жетекшілігімен “Қазақстан Компартиясының
Ұлы Отан соғысы кезінде өнеркәсіп пен транспортқа басшылық жасаудағы
тәжірибесі” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл ғылыми
жұмысқа Ермахан Бекмаханов пен Ақай Нүсіпбековтар оппонент болып, өте
жоғары баға беріп, осы тақырыпты кеңейту арқылы докторлық диссертация
қорғауды да ұсынады.
М. Қозыбаев екі ғалымның ұсынысын қабыл алып, тақырыпты одан әрі
жалғастырып, 1969 жылы “Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы
жылдарында” деген тақырыпта докторлық диссертация қорғайды. Осы жылы
Партия институтының ғылыми хатшысы болады.
Профессор М. Қозыбаев 70 жылдардың басында республикадағы қоғамдық
пікірді қалыптастыруға ықпал ететін қоғамтанушылардың алдыңғы қатарына
шықты. Оның мұндай жоғары деңгейге көтерілуіне ғалымның соғыс және
бейбітшілік, өлкені социалистік түрде модернизациялау, аймақтық-
республикалық көлемдегі билік жүйесінің структурасы, бүкіл шығыста
өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру проблемаларына арналған
академиялық және ғылыми-көсемсөздік еңбектері негіз болды [17, 9-б.].
М. Қозыбаев 1969 жылдар аралығында Партия институтының сектор
меңгерушісі болып тағайындалып, бұл қызметті 1974 жылға дейін атқарады.
1971 жылы оған профессор атағы беріледі. “Қазақстан –майдан арсеналы”
атты монографиясы үшін Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықты иеленеді және
Бүкілодақтық конкурстың екінші дәрежелі сыйлығын алады. Ал 1973 жылы
тарих ғылымдарын дамытудағы жетістіктері үшін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
Құрмет қағазымен марапатталады. Бір жылдан кейін, яғни 1974 жылы Алматы
зоотехникалық –малдәргерлік институттқа қызметке тұрып, КОКП тарихы
кафедрасының меңгерушісі болады. Бұл институтта жүрген кезінде Манаш
Қабашұлы КСРО көлеміндегі 100-дей аграрлық оқу орындарының қоғамтану
кафедралары оқытушыларының басын қосып, үш бүкілодақтық конференция
өткізеді. Институтта тарихтан аспирантура аштыртып, ғылым кандидаттарын
даярлауға қомақы үлесін қосады [19, 23-б.].
М. Қозыбаев кезінде институттың тарих кафедрасы Білім министрлігінің
базалық жетекші кафедрасына айналды. Кафедра жаңалығымен Қазақстанның
басқа да оқу орындарының өкілдері келіп танысатын болды. Манаш
Қабашұлының тікелей шақыруымен институтта студенттер арасында Қазақстан
ақын-жазушыларымен арнайы кездесулер өткізіліп тұрды. Мәселен, Сырбай
Мәуленов, Тұманбай Молдағалиев, Мариям Хакімжановалармен кездесулер
ұйымдастырылды [19, 23-б.].
1978 жылы Қазақ Мемлекеттік университеті жанынан Қоғамдық білімдер
пәндерін оқытушылар мамандығын жетілдіру институты ашылып, ондағы КОКП
тарихы кафедрасының меңгерушілігіне М. Қ. Қозыбаев шақырылады. Бұл
институтқа тарих, саяси экономия, политология, философия оқытушылары бес
жыл сайын мамандығын жетілдіріп үшін міндетті түрде 6 айлық арнайы
оқуға келуі керек еді.
1979 жылдың Манаш Қабашұлы Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі
болып сайланады. Осы жылдың жаз айында ол Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетіне шақырылады. З. Камалиденов Манаш Қабашұлына энциклопедия
қауымын басқаруды ұсынып, өзі бастап Д.А. Қонаевқа алып барады. Сөйтіп,
1980 жылдан 1986 жылдар аралығына дейін М. Қозыбаев Қазақ Совет
Энциклопедиясының Бас редакторы болады және осы жылдар аралығында Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының
тарихнама және деректану бөлімінде аға ғылыми қызметкер ретінде 0,5
ставкада қызмет етеді.
Қазақ энциклопедиясына қызметке орналасу алдындағы жәйттер жайында
ғалым: “Бұл өзі 1980 жылдың мамыр айында болған еді. Мені энциклопедияға
бас редактор етіп тағайындар алдында сол кездегі Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев
қабылдады. Димекеңнің қазақ тарихы, әдебиеті мен мәдениетінен хабары мол
адам екеніне сол жолы тағы көзім жетті. Көптеген көргенді ақыл-кеңестер
беріп, қазақ ғылымы мен мәдениетінен өзге халықтар, тіпті әлем жұртшылығы
танып-білу үшін энциклопедиялық басылымдарды орыс тілінде де шығару
керектігін айтты. Димекеңнің сол сөзінен кейін бас редакция қазақ және
орыс тілдерінде төрт томдық Қазақ КСР Қысқаша энциклопедиясын шығаруға
кірісіті. Біздің бұл кітабымыз дүние жүзінің 38 еліне тарады”, – деп еске
алды [26, 10-б.].
Қазақ энциклопедиясына басшылық қызметте жүрген кезінде
Д.А. Қонаевқа бірнеше рет М. Қозыбаев энциклопедияның жұмысына
мемлекет тарапынан көмек көрсетуді сұрап, өтініш білдіреді. Дінмұхамед
Ахметұлы Қонаевтың тарапынан қолдауы көрсетуі энциклопедияның материалдық
жағдайын жақсартып, қызметкерлердің жетістікті жұмыс істеуіне барлық
мүмкіндіктер жасалынды. Әмбебап энциклопедиялық басылымдар шығаруға Манаш
Қабашұлы кезінде зиялы қауымның қалың тобы тартты. Сол жылдары Ғабит
Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, академиктер С. Бейсембаев,
Ә. Қайдаровтармен және корреспондент-мүшелері М. Балақаев, Р.
Сыздықова, Ш. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz