А. Жақсылықов прозасындағы постмодернисттік сипаттар
Кіріспе
І тарау. Постмодернизм ХХ ғасырдың ағымы
ІІ тарау. Аслан Жақсылықовтың өмірі мен шығармашылығы
ІІІ тарау. Аслан Жақсылықовтың "Сны окаянных" романындағы постмодернизмнің көріністері
Қорытынды
І тарау. Постмодернизм ХХ ғасырдың ағымы
ІІ тарау. Аслан Жақсылықовтың өмірі мен шығармашылығы
ІІІ тарау. Аслан Жақсылықовтың "Сны окаянных" романындағы постмодернизмнің көріністері
Қорытынды
Нысанаға алынып отырған қазіргі кезеңдегі қазақ романы кейінгі жылдарда жазылып дүниеге келді. Елдегі ұлы өзгерістер басталып, әкімшіл-әміршіл жүйе күйрегеннен кейін барып, біраз уақыттан соң жазылды. Бұл кездегі жағдайлар, қоғам өмірі, жеке адам тынысы сияқты мәселер ең алдымен қоғамымыздың ең сезімтал бөлігі–әдебиеттен көрініс тапты. Әсіресе әдебиеттің кең көлемді жанрында жаңалықтардың нұсқалары, сілемдері сезіледі.
Қазіргі егемен еліміз тәуелсіздігін алып, өз билігіміз өзімізде болған уақыттағы, яғни қазіргі қазақ әдебиетіндегі постмодернисттік ізеністерге бару аса қажет. Себебі, жазушыларды идеологиялық құрсау бұғауламай, өз еркінше жазуға мүмкіндіктері ашылып, әркімнің талантына сәйкес баға алуына жағдай жасалынып отырған кезеңде ауқымды жанр романды қарастыру қызғылықты.
Біз қарастырмақ болып отырған кезеңдегі орыс тілді қазақ романындағы постмодернисттік ізденістерді зерттеу, өзекті мәселе екені белгілі. Сонымен, еңбектің зерттеу нысанасы – А. Жақсылықовтың "Поющие камни", "Сны окаянных", "Другой океан" романдарыдағы постмодернизмнің көріністерін анықтау.
Соңғы он жылдықтағы қазақ прозасының есеюі мен дамуынын, көркемдік, идеялық бағытын тану үшін осы кезең романдарының деңгей, дәрежесін белгілейтін Аслан Жақсылықов, туындылары зерттелді. Жұмысымызға негізгі желі етіп, осы жазушының шығармаларын алу, себебіміз; біріншіден, бұл жазушының туындылары біз қарастырып отырған осы кезеңдегі қазақ әдебиетінің бағытына сыр - сипатына айрықша тән.
Екіншіден, аталмыш романдарындағы кейіпкер мінезі көркемдік талдау тұрғысынан қарастырғанда жоғарыда аталған жазушы шығармалары бұрын зерттелмеді, негізінен ғылыми айналымға бірінші рет түсіп отыр.
Үшіншіден, көп қаламгердің туындыларын түгелдей жалпы шолу түрінде алып қарастырғаннан гөрі, осы қаламгердің туындыларын жан-жақты талдау арқылы соңғы он жылдағы роман жанрының сапалық ерекшеліктерін анықтауға мол мүмкіндік алармыз деп ойладық.
Сонымен романдардағы постмодернизмнің элементтерін қарастыру, оның романдардағы орнын,қызметін анықтау қазіргі әдебиеттану үшін өте өзекті мәселе.
Қазіргі егемен еліміз тәуелсіздігін алып, өз билігіміз өзімізде болған уақыттағы, яғни қазіргі қазақ әдебиетіндегі постмодернисттік ізеністерге бару аса қажет. Себебі, жазушыларды идеологиялық құрсау бұғауламай, өз еркінше жазуға мүмкіндіктері ашылып, әркімнің талантына сәйкес баға алуына жағдай жасалынып отырған кезеңде ауқымды жанр романды қарастыру қызғылықты.
Біз қарастырмақ болып отырған кезеңдегі орыс тілді қазақ романындағы постмодернисттік ізденістерді зерттеу, өзекті мәселе екені белгілі. Сонымен, еңбектің зерттеу нысанасы – А. Жақсылықовтың "Поющие камни", "Сны окаянных", "Другой океан" романдарыдағы постмодернизмнің көріністерін анықтау.
Соңғы он жылдықтағы қазақ прозасының есеюі мен дамуынын, көркемдік, идеялық бағытын тану үшін осы кезең романдарының деңгей, дәрежесін белгілейтін Аслан Жақсылықов, туындылары зерттелді. Жұмысымызға негізгі желі етіп, осы жазушының шығармаларын алу, себебіміз; біріншіден, бұл жазушының туындылары біз қарастырып отырған осы кезеңдегі қазақ әдебиетінің бағытына сыр - сипатына айрықша тән.
Екіншіден, аталмыш романдарындағы кейіпкер мінезі көркемдік талдау тұрғысынан қарастырғанда жоғарыда аталған жазушы шығармалары бұрын зерттелмеді, негізінен ғылыми айналымға бірінші рет түсіп отыр.
Үшіншіден, көп қаламгердің туындыларын түгелдей жалпы шолу түрінде алып қарастырғаннан гөрі, осы қаламгердің туындыларын жан-жақты талдау арқылы соңғы он жылдағы роман жанрының сапалық ерекшеліктерін анықтауға мол мүмкіндік алармыз деп ойладық.
Сонымен романдардағы постмодернизмнің элементтерін қарастыру, оның романдардағы орнын,қызметін анықтау қазіргі әдебиеттану үшін өте өзекті мәселе.
1. Руднев В. Энциклопедиический словарь ХХ века.- Москва: аграф 2003-. 590б
2. Посмодерн в философии науке, культуре хрестоматия составители: В.И. Штанько, И.З.Цехмистро, В.Н.Сумятин -Харьков - 2000. -480 б.
3. Ивбилус В.Я. Модернизм и постмодернизм идейно-эстетически поиски на западе. - Москва: знание-1988.- 260 б.
4. Эпштейн М. Истоки и смысл русского постмодернизма // Звезда. – 1996. – № 8. – 166-188 б.
5. Джеймсон Ф. Постмодернизм и культурная логика познего капитализма // Тамыр. – 2004. –№ 1 (11)- 18-29 бет.
6. Пелипенко А.А. Постмодернизм в контексте переходных процесссов // Человек. – 2001. – № 4. – 5-17 б.
7. Ильин И.И. Постмодернизм от истоков до конца столетия: эволюция научного мифа - Москва. -1998,- 256 б.
8. Культурология ХХ века Энциклопедия.- СПБ: университетская книга, Алетейя-1998.-650б.
9. Маньковская Н.Б. Эстетика постмодернизма – СПБ: Алетейя. – 2000- 347 б.
10. Кондратович В. Постмодернизм в современной русской философии // Приображение. – 1994-№ 2 -56-62 б.
11. Курицин В. О постмодернизме и модернизме -Москва:- 199 б.
12. Әдібаева Ш. Поэтика мифа художественной прозе конца ХХ-начала ХХІ века. Автореферат. – Алматы:- 2005.- 24 б.
13. Липовецкий М.Н. Руский постмодернизм. Екатеринбур:. –1997. –317б.
14. Курицин В. Постмодернизм в русской литературе -Москва. -1993 -206 б.
15. Лейдарман Н.Л. Липовецкий М.Н. Современная русская литература. Учебное пособие 2 томах.-Москва: 2001 - 2 том. -500 б.
16. Ильин И.И. Постмодернизм словарь терминов.- Москва: Іntrda,-2001- 384 б.
17. Малахов Н.Я. Модернизм критический очерк Москва:- Изоброзительное искусства.- 1980-265 б.
18. Эпштейн М. "Прото-или конец постмодернизма // Знания. – 1996. – № 37 – 196-209 б.
19. Введение в литературоведение. Литературное произведение основные понятия и термины. – Москва. – 1999.- 556 б.
20. Самохвалова В.Н. Вячеслав Ивановов и русский постмодернизм // Вопросы философии.– 2001.– № 8. – 66-77 б.
21. Мигунов А.С. Постмодернизм адаптация к культуре // Вопросы философии. МГУ Хабаршысы. Философия 7 сериясы. – 1994. – № 76-83 б.
22. Узлец М. Эстетика и искусство постмодернизма // Вопросы философии МГУ хабаршысы 7 сериясы философия. – 1994. – № 2. – 76-83 б.
23. Маньковская Н.Б. Постмодернизм как неклассическая эстетика // Вопросы философии МГУ хабаршысы философия 7 сериясы. – 1994. – № 2. – 76-83 б.
24. Ильин И. Поструктурализм, деконструктизм, постмодернизм-Москва Интрада-. 1996- 255 б.
25. Степнян К.. Постмодернизм – боль и забота наша// Вопросы литературы. – 1998. – № 3. – 32-54 б.
26. Постмодернизм: Энциклопедия. құрастырған және ғылыми редак. А.А.Грицанова.- Интерпрессервис.- 2001.563б
27. Иванова И. Точка зрения о прозе последних лет. – Москва:- 1988.- 424.
28. Қожабекова Н. Қазіргі қазақ прозасы және постмодернизм // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2003. – № 9. – 127-131 б.
29. Майтанов Б. Қазіргі қазақ прозасындағы модернистік және постмодернистіке ағымдар // Қазақ әдебиеті. - 2004. – 29 қазан. – № 43-44- 8-9 б.
30. Сафронова Л. Особенности казахстанской постмодернисткой прозы и роман Х.Адибаева Созвездие близнецов // Таң шолпан, – 2005. – № 2. – 166-180.
31. Елеукенова Г. К вопросу о постмодернизме в казахской литературе 1950-1980-х годов ХХ века // Әдебиеттанудың өзекті мәселелері: Академик Серік Қирабаевтың 75 жылдығына арналған жин. ред. алқасы. З.Ахметов, С.Қасқабасов, А.Ісмақова т.б. – Алматы: Комплекс. – 2002. – 195-201 б.
32. Әсемқұлов Т. Көп адам прозаның байыбына барған жоқ: Әдебиеттануымен сұхбат. // Алтын Орда, -2004.- 17 желтоқсан. (№ 50)-5 б.
33. Майтанов Б. "Я" и "другой" в модернизме и постмодернизме // Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың өзекті мәселелері. 2 кітап. Алматы: Қазақ университеті, 2005, 57-60 б.
34. Бөпежанова Ә. Қазақ прозасының негіңзгі проблемалары // Жалын, 1992. № 1,2.
35. Ильин И.И. Постмодернизм проблема соотношения творческих Запада / Современный роман. Опыт исследовании. М: Наука,- 1990 288 б.
36. Бөпежанова Ә., Қодар Ә.,Өнер-өмір, өнер-көркем текст немесе таным тайластары // Қазақ әдебиеті- 2000.-(№ 28.) 3-4 б.
37. Ісмақова А. Казахская художественная проза: Поэтика, жанр, стиль /начало ХХ века и современность Алматы, Ғылым, 1992.- 390 б.
38. Қастерле мені Дидар Амантай .Алматы -өнер,- 2000,- 576 б.
39. Мұнара Айгүл Кемелбаева Алматы- 2003, -217 б.
40. Кентавр Асқар Алтай // Қазақ әдебиеті.- 2002. Наурыз-(№ 21), (№ 25) -12 б.
41. Окно в степь А.Жақсылықов (повести, раccказы) Алматы:- жалын -1987. -127 б.
42. Темірболат А. Проблематика повести А.Жақсылықова "Окно в степь" /Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың өзекті мәселелері. 2-кітап. Алматы: -Қазақ университеті,- 2005.- 103-108 б.
43. К истокам любви и кросоты. Эссе. Алматы:- 2003,- 131 б.
44. Ананьева С. Красота спасет мир // Cолдат. 2003. (№22) 6 б.
45.Жақсылықов А. "Образы мотивы и идеи с религиозной содержательностью, в произведениях казахской литературе. Типология, эстетика, генезис. – Алматы: Қазақ университеті, -1999- 422 б.
45. Нұртазина Н. Труд востребованный временем. // Заман-Қазақстан. – 1999. – 2 маусым. – 16 б.
46. Жылқыбаев Б. Генезис циркуллос меос! - приобщись к моим кругам! // Солдат -2003. – № 6 (№ 21). – 11 б.
47. 2006 жылдың 25 сәуірінде өткен А.Жақсылықовтың "Сны окаянных" трилогиясының тұсаукесерінде үн таспаға жазылған сұхбаттар.
48. Темірболат А. У родинка любви // Книгалюб. 2005. – № 6. –48-49 б.
49. Сны окаянных А. Жақсылықов. Алматы, -2005, - 511 б.
50. Есин А.Б. Принципы и проблемы анализа литературного произведения. Учебное пособие /для студентов и преподавателей филологических факультетов, учителей-словесников) Москва, "Флинта", "Наука", 1998. 244 б.
51. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы:- Ғылым,-1984 270 б.
52. Синонимдер сөздігі. Ленинград, 1975, 648 б.
53. Орысша-қазақша сөздік . Қазақ совет энциклопедиясы редакциясы. 1981.
54. Әдібаева Ш. Поэтика мифа в художественной прозе конца ХХ-начала ХХІ веков Диссертация. Алматы, 2005.
55. Жетписбаева Б. Эсхотологические тенденции в контексте современного казахского романа/ Мәдениетаралық қатысым мен қазақ-орыс филологиясының өзекті мәселелері. ІІ том. Алматы- 2004. -7-15 б.
56. Еремина В.Е. Ритуал и фольклор. Ленинград. - 1991. -360 б.
57. Турскова Т. Новый справочник символов и знаков Риполклассик,- Москва:- 2003.- 798 б.
2. Посмодерн в философии науке, культуре хрестоматия составители: В.И. Штанько, И.З.Цехмистро, В.Н.Сумятин -Харьков - 2000. -480 б.
3. Ивбилус В.Я. Модернизм и постмодернизм идейно-эстетически поиски на западе. - Москва: знание-1988.- 260 б.
4. Эпштейн М. Истоки и смысл русского постмодернизма // Звезда. – 1996. – № 8. – 166-188 б.
5. Джеймсон Ф. Постмодернизм и культурная логика познего капитализма // Тамыр. – 2004. –№ 1 (11)- 18-29 бет.
6. Пелипенко А.А. Постмодернизм в контексте переходных процесссов // Человек. – 2001. – № 4. – 5-17 б.
7. Ильин И.И. Постмодернизм от истоков до конца столетия: эволюция научного мифа - Москва. -1998,- 256 б.
8. Культурология ХХ века Энциклопедия.- СПБ: университетская книга, Алетейя-1998.-650б.
9. Маньковская Н.Б. Эстетика постмодернизма – СПБ: Алетейя. – 2000- 347 б.
10. Кондратович В. Постмодернизм в современной русской философии // Приображение. – 1994-№ 2 -56-62 б.
11. Курицин В. О постмодернизме и модернизме -Москва:- 199 б.
12. Әдібаева Ш. Поэтика мифа художественной прозе конца ХХ-начала ХХІ века. Автореферат. – Алматы:- 2005.- 24 б.
13. Липовецкий М.Н. Руский постмодернизм. Екатеринбур:. –1997. –317б.
14. Курицин В. Постмодернизм в русской литературе -Москва. -1993 -206 б.
15. Лейдарман Н.Л. Липовецкий М.Н. Современная русская литература. Учебное пособие 2 томах.-Москва: 2001 - 2 том. -500 б.
16. Ильин И.И. Постмодернизм словарь терминов.- Москва: Іntrda,-2001- 384 б.
17. Малахов Н.Я. Модернизм критический очерк Москва:- Изоброзительное искусства.- 1980-265 б.
18. Эпштейн М. "Прото-или конец постмодернизма // Знания. – 1996. – № 37 – 196-209 б.
19. Введение в литературоведение. Литературное произведение основные понятия и термины. – Москва. – 1999.- 556 б.
20. Самохвалова В.Н. Вячеслав Ивановов и русский постмодернизм // Вопросы философии.– 2001.– № 8. – 66-77 б.
21. Мигунов А.С. Постмодернизм адаптация к культуре // Вопросы философии. МГУ Хабаршысы. Философия 7 сериясы. – 1994. – № 76-83 б.
22. Узлец М. Эстетика и искусство постмодернизма // Вопросы философии МГУ хабаршысы 7 сериясы философия. – 1994. – № 2. – 76-83 б.
23. Маньковская Н.Б. Постмодернизм как неклассическая эстетика // Вопросы философии МГУ хабаршысы философия 7 сериясы. – 1994. – № 2. – 76-83 б.
24. Ильин И. Поструктурализм, деконструктизм, постмодернизм-Москва Интрада-. 1996- 255 б.
25. Степнян К.. Постмодернизм – боль и забота наша// Вопросы литературы. – 1998. – № 3. – 32-54 б.
26. Постмодернизм: Энциклопедия. құрастырған және ғылыми редак. А.А.Грицанова.- Интерпрессервис.- 2001.563б
27. Иванова И. Точка зрения о прозе последних лет. – Москва:- 1988.- 424.
28. Қожабекова Н. Қазіргі қазақ прозасы және постмодернизм // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2003. – № 9. – 127-131 б.
29. Майтанов Б. Қазіргі қазақ прозасындағы модернистік және постмодернистіке ағымдар // Қазақ әдебиеті. - 2004. – 29 қазан. – № 43-44- 8-9 б.
30. Сафронова Л. Особенности казахстанской постмодернисткой прозы и роман Х.Адибаева Созвездие близнецов // Таң шолпан, – 2005. – № 2. – 166-180.
31. Елеукенова Г. К вопросу о постмодернизме в казахской литературе 1950-1980-х годов ХХ века // Әдебиеттанудың өзекті мәселелері: Академик Серік Қирабаевтың 75 жылдығына арналған жин. ред. алқасы. З.Ахметов, С.Қасқабасов, А.Ісмақова т.б. – Алматы: Комплекс. – 2002. – 195-201 б.
32. Әсемқұлов Т. Көп адам прозаның байыбына барған жоқ: Әдебиеттануымен сұхбат. // Алтын Орда, -2004.- 17 желтоқсан. (№ 50)-5 б.
33. Майтанов Б. "Я" и "другой" в модернизме и постмодернизме // Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың өзекті мәселелері. 2 кітап. Алматы: Қазақ университеті, 2005, 57-60 б.
34. Бөпежанова Ә. Қазақ прозасының негіңзгі проблемалары // Жалын, 1992. № 1,2.
35. Ильин И.И. Постмодернизм проблема соотношения творческих Запада / Современный роман. Опыт исследовании. М: Наука,- 1990 288 б.
36. Бөпежанова Ә., Қодар Ә.,Өнер-өмір, өнер-көркем текст немесе таным тайластары // Қазақ әдебиеті- 2000.-(№ 28.) 3-4 б.
37. Ісмақова А. Казахская художественная проза: Поэтика, жанр, стиль /начало ХХ века и современность Алматы, Ғылым, 1992.- 390 б.
38. Қастерле мені Дидар Амантай .Алматы -өнер,- 2000,- 576 б.
39. Мұнара Айгүл Кемелбаева Алматы- 2003, -217 б.
40. Кентавр Асқар Алтай // Қазақ әдебиеті.- 2002. Наурыз-(№ 21), (№ 25) -12 б.
41. Окно в степь А.Жақсылықов (повести, раccказы) Алматы:- жалын -1987. -127 б.
42. Темірболат А. Проблематика повести А.Жақсылықова "Окно в степь" /Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың өзекті мәселелері. 2-кітап. Алматы: -Қазақ университеті,- 2005.- 103-108 б.
43. К истокам любви и кросоты. Эссе. Алматы:- 2003,- 131 б.
44. Ананьева С. Красота спасет мир // Cолдат. 2003. (№22) 6 б.
45.Жақсылықов А. "Образы мотивы и идеи с религиозной содержательностью, в произведениях казахской литературе. Типология, эстетика, генезис. – Алматы: Қазақ университеті, -1999- 422 б.
45. Нұртазина Н. Труд востребованный временем. // Заман-Қазақстан. – 1999. – 2 маусым. – 16 б.
46. Жылқыбаев Б. Генезис циркуллос меос! - приобщись к моим кругам! // Солдат -2003. – № 6 (№ 21). – 11 б.
47. 2006 жылдың 25 сәуірінде өткен А.Жақсылықовтың "Сны окаянных" трилогиясының тұсаукесерінде үн таспаға жазылған сұхбаттар.
48. Темірболат А. У родинка любви // Книгалюб. 2005. – № 6. –48-49 б.
49. Сны окаянных А. Жақсылықов. Алматы, -2005, - 511 б.
50. Есин А.Б. Принципы и проблемы анализа литературного произведения. Учебное пособие /для студентов и преподавателей филологических факультетов, учителей-словесников) Москва, "Флинта", "Наука", 1998. 244 б.
51. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы:- Ғылым,-1984 270 б.
52. Синонимдер сөздігі. Ленинград, 1975, 648 б.
53. Орысша-қазақша сөздік . Қазақ совет энциклопедиясы редакциясы. 1981.
54. Әдібаева Ш. Поэтика мифа в художественной прозе конца ХХ-начала ХХІ веков Диссертация. Алматы, 2005.
55. Жетписбаева Б. Эсхотологические тенденции в контексте современного казахского романа/ Мәдениетаралық қатысым мен қазақ-орыс филологиясының өзекті мәселелері. ІІ том. Алматы- 2004. -7-15 б.
56. Еремина В.Е. Ритуал и фольклор. Ленинград. - 1991. -360 б.
57. Турскова Т. Новый справочник символов и знаков Риполклассик,- Москва:- 2003.- 798 б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚазаҚ Әдебиеті кафедрасы
Б і т і р у ж Ұ м ы с ы
А. Жақсылықов прозасындағы постмодернисттік сипаттар
Орындаған:
4 курс студенті
Қайыпова А.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент
Болатова Г.
Пікір жазушы:
Ф.ғ.д., проф. Ісмақова А.
Норма бақылаушы:
оқытушы Бисенбаев П.
Қорғауға жіберілді:
“ ____” ______ 2006
Қазақ әдебиеті
Кафедрасының меңгерушісі
ф.ғ.д., профессор
Бисенғали З.
АЛМАТЫ 2006
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Нысанаға алынып отырған қазіргі кезеңдегі қазақ романы кейінгі жылдарда
жазылып дүниеге келді. Елдегі ұлы өзгерістер басталып, әкімшіл-әміршіл жүйе
күйрегеннен кейін барып, біраз уақыттан соң жазылды. Бұл кездегі жағдайлар,
қоғам өмірі, жеке адам тынысы сияқты мәселер ең алдымен қоғамымыздың ең
сезімтал бөлігі–әдебиеттен көрініс тапты. Әсіресе әдебиеттің кең көлемді
жанрында жаңалықтардың нұсқалары, сілемдері сезіледі.
Қазіргі егемен еліміз тәуелсіздігін алып, өз билігіміз өзімізде болған
уақыттағы, яғни қазіргі қазақ әдебиетіндегі постмодернисттік ізеністерге
бару аса қажет. Себебі, жазушыларды идеологиялық құрсау бұғауламай, өз
еркінше жазуға мүмкіндіктері ашылып, әркімнің талантына сәйкес баға алуына
жағдай жасалынып отырған кезеңде ауқымды жанр романды қарастыру қызғылықты.
Біз қарастырмақ болып отырған кезеңдегі орыс тілді қазақ романындағы
постмодернисттік ізденістерді зерттеу, өзекті мәселе екені белгілі.
Сонымен, еңбектің зерттеу нысанасы – А. Жақсылықовтың "Поющие камни", "Сны
окаянных", "Другой океан" романдарыдағы постмодернизмнің көріністерін
анықтау.
Соңғы он жылдықтағы қазақ прозасының есеюі мен дамуынын, көркемдік,
идеялық бағытын тану үшін осы кезең романдарының деңгей, дәрежесін
белгілейтін Аслан Жақсылықов, туындылары зерттелді. Жұмысымызға негізгі
желі етіп, осы жазушының шығармаларын алу, себебіміз; біріншіден, бұл
жазушының туындылары біз қарастырып отырған осы кезеңдегі қазақ әдебиетінің
бағытына сыр - сипатына айрықша тән.
Екіншіден, аталмыш романдарындағы кейіпкер мінезі көркемдік талдау
тұрғысынан қарастырғанда жоғарыда аталған жазушы шығармалары бұрын
зерттелмеді, негізінен ғылыми айналымға бірінші рет түсіп отыр.
Үшіншіден, көп қаламгердің туындыларын түгелдей жалпы шолу түрінде алып
қарастырғаннан гөрі, осы қаламгердің туындыларын жан-жақты талдау арқылы
соңғы он жылдағы роман жанрының сапалық ерекшеліктерін анықтауға мол
мүмкіндік алармыз деп ойладық.
Сонымен романдардағы постмодернизмнің элементтерін қарастыру, оның
романдардағы орнын,қызметін анықтау қазіргі әдебиеттану үшін өте өзекті
мәселе.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Дәл біз қарастырып отырған қазіргі кезеңдегі роман оның
постмодернисттік көріністері туралы жеке ой-пікірлер, мақалалар әжептеуір.
Мысалы атап айтсақ, Әлия Бөпежанова мен Әуезхан Қодардың "Қазақ әдебиетің"
газетінің бетіндегі, "Өнер-өмір, өнер-көркем текст немесе таным
тайталастары"атты мақаласы, Бақытжан Майтановтың "Қазақ әдебиеті" бетіндегі
"Қазіргі қазақ прозасындағы модернисттік және постмодернисттік ағымдар"
атты мақаласы, Н. Қожабекованың "Қазіргі қазақ позасы және постмодернизм"
тағы басқа қысқа-қысқа ойлар мен пікірлер. Алайда қазақ әдебиетіндегі
постмодернмзм арнайы зерттеу обьектісіне айналып, ауқымды диссертациялық
еңбекке өзек бола қоймағаны ақиқат. Әрине бұл бағытта ізденіп жүрген
зерттеушілер бар. Мысалға: Б. Жетпісбаева, Л. Софронова, Ш. Әдібаева т.б.
Әйтсе де жоғарыда айтқандай, көлемді еңбек болып жарыққа шықпады. Және де
айтып өткен мақалалар мен пікірлерде қазіргі романдардағы постмодернисттік
көріністерді кеңінен қарастыру жоқ. Олар жеке көзқарастар мен лебіздер
ғана. Пікір айтушы әдебиетшілердің өзі осыны айтады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Ұсынылып отырған дипломдық еңбектің негізгі мақсаты А.Жақсылықов
романдарының әдеби үрдісте алар орнын, көркемдік, идеялық деңгейі мен
әстетикалық қуатын, постмодернисттік, рухани сипатын анықтау болып
табылады.
Соңғы жылда дүниеге келген А. Жақсылықовтың романдары туралы соны
проблемаларды қрастыруға бет бұру, ғылыми тұжырым жасау, ой түю. Сол арқылы
жалпы орыс тілді қазақ романдарының өсу, өркендеу жолына баға беру
мақсатында төмендегідей мәселелерді шешуге тырысамыз:
– көркем туындыдағы өмір шындығы мен жазушы қиялының ара қатынасын
қарастыру;
– жазушының қоршаған ортадан, өмірден белгілі бір құбылысты,
проблеманы таңдап, өз шығармаларына арқау етуіндегі ізденіс
сипатына талдау жасау;
– шығарма кейіпкерлерінің характерлерін жеке адам тұрғысынан
қарастыру;
– А.Жақсылықов романдары ("Поющие камни", "Сны окаянных", "Другой
океан") жаңалықтарын қарастыра отырып, постмодернисттік ағым
негізіндегі көркемдік, идеялық ізденістеріне талдау жасау.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері.
Еңбектің теориялық және методологиялық негіздерін ұлттық әдебиеттану
ғылымының жетекші өкілдері және батыс сыншыларының сын, зерттеу
еңбектеріндегі ой-пікірлері, тұжырымдары құрайды. Қазақ зерттеушілерінің
ішінен белгілі әдебиеттанушылар профессор Б. Майтанов, ғалым А. Ісмақова,
ғалым Г. Елеукенова, доцент А. Темірболат, доцент Ш.Әдібаева сынды
ғалымдардың, сонымен бірге орыс ғалымдары Н.Б. Маньковская, И.И. Ильин,
А.А. Пелипенко, М. Липовецкий, В. Курицин, В. Руднев, К. Степнян тәрізді
әдебиеттанушыларың теориялық пікірлері мен зерттеулері басшылықа алынды.
Зерттеудің жаңалығы, қамтылған материалдың сонылығы мен көтерілген
мәселелердің көкейтестілігіне байланысты. Дипломдық еңбекте қазіргі қазақ
романындағы постмодернизм көріністері алғаш рет зерттеу нысанасы ретінде
жазылып, ұсынылып отыр.
Әлеументтік талдауда қолднылатын портрет, қаһарман характерін ашудағы
ерекшеліктер, теңеу, диалог сияқты құралдардың қазіргі романда қолданыу
мүмкіндітерін нақтылы мысалдар арқылы беріледі.
Сондай-ақ қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық рухани тамырластық
тағылымдары, қоғамдағы адамның орны, адам өмірінің мән-маңызы тағы да басқа
мәселелер кең практикалық ауқымда сөз болады. Зерттеудің ғылыми жаңалығы да
осында.
Зерттеудің теориялық, практикалық маңызы.
Роман өте күрделі жанр. қаламгер шығармаларының өзін әлдененеше қырынан
зерттеуге болады. Қазіргі романдағы адамдардың өмірі, характерлер сипаты,
қоғамның келбеті, өзекті проблемалар мен адамдардың жан-дүниесі бір мәселе
болса, осының бәрін көркенм жеткізу басқа бір мәселе болып қарастырылады.
Ғылыми жұмыстың нәтижесін "Постмодернизм от истоков до конца столетия:
эволюция научного мифа", "Поэтика мифа художественной прозе конца конца ХХ
начала ХХІ века", "Эстетика постмодернизма", "Казахская художественная
проза. Поэтика, жанр, стиль начала ХХ века и современность" еңбектерімен,
бірге арнайы материалдар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдісі.
Талдау. Салыстыра қарастыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысының құрлымы кіріспеден, бірінші, екінші, үшінші тараудан
және қорытынды бөлімнен, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Постмодернизм ХХ ғасырдың ағымы
Постмодернизм – ХХ ғасырдың ІІ жартысында модернизмнен кейін өнер,
сәулет, кескін, әдебиетте, жалпы көркем мәдениет тенденциялары негізінде
пайда болған ағым.
Ең алдымен постмодернизмді ағым ретінде не болмаса ХХ ғасырдың
құбылысы ретінде тану үшін постмодернизмнің негізгі қасиеттері мен
ерекшеліктерін анықтап алуымыз керек.
В.Рудневтің көрсетуінде: "Постмодернизм – қазіргі заманғы философия,
өнер мен ғылымдағы негізгі ағым. Ол ең алдымен модернизмнен бойын бөлек
салады" [1; 333 ].
"Постмодерн в философии, науке, культуре" деп аталатын хрестоматияда
постмодернизмнің шығуы жайында былай делінген: "Постмодернизм термині
бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Р.Панвицтің "Европа мәдениетінің
тоқырауы", ("Кризис европейской культуры") 1917 жылғы еңбегінде берілсе,
Ф.де Онис 1984 жылы өзінің "Испан және латын – америка поэзиясының
антологиясы" деп аталатын еңбегінде модернизмге қарсы түрдегі мағына
ретінде пайдаланады.″ Алайда, эстетикада бұл термин тұрақталмайды. 1947
жылы А. Тойнби "Тарихты зерттеу" ("Изучение истории") деген кітабында
постмодернизм туралы былай дейді: "Постмодернизм – мәдениет пен діндегі
батыстың билігінің ақыры″.1970 жылдардың басындағы Латын Америкасының діни
проблемаларына арналған жұмыстарында Кокс "постмодернистік теология" деген
терминді кеңінен қолданады [2; 130].
Постмодернизмнің термин ретінде қалыптасуы туралы М. Эпштейн былай
жазған: ''Постмодернизм термині 1971 жылдан бастап алғаш рет Ихаб Хассан
әдеби ағымдарға байланысты қолданғаннан кейін, кең түрде қанат жая бастады.
80-жылдардан соң қоғамдық ғылымдар мен герменевтикада пайдаланылды″ [4;74].
десе, Ф. Джеймсон: "Терминнің (постмодернизмнің) танымалдылығы Ч.Дженкстің
"Постмодернистік сәулет өнерінің тілі" деп аталатын, 1977 жылғы еңбегінің
арқасында болды. Ч. Дженкс 60-70 жылдарда бұл термин модернистік әдеби
тәжірибелерде латын- америка сынын анықтау үшін қолданса да, өзі
постмодернизмді модернизмнен бас тартушылық пен дәстүрге қайта оралу деп
қабылдайтынын айтады″ [5;131].
Жалпы постмодернизмнің гүлденуі адам санасы мен өмірінің мықты
дамуы, қазіргі кездегі ақпарат жүйелері: масс-медиа, аудио-видео, жаңа
мәдени және көркем сапалардың күрт өсуін өзімен бірге алып келді. Кейбір
ғалымдардың пікірінше постмодернизм қазіргі заманғы мәдениеттің эстетикалық
құндылықтарын жоғалтады. Ф.Джеймсонның ойынша постмодернизм музыка, сәулет
өнері және тағы да басқа өнер түрлеріне қызмет етеуде [5;63].
В.Ивбулис постмодернизм терминінің мәнін айта келіп: "Бұл термин 30
жылдарда басқа мағынада қолданылған. Философия мен әдебиетте ол 1979 жылы
Жан Француа Лиотардың "Постмодернистік жағдай″ деген кітабы"
постмодернизмді түсіндіру мақсатында шықты″- дейді [3; 11].
Ихаб Хасанның жұмысын талдай келе, В.Ивбулис: "Постмодернизм қазіргі
өмірде болып жатқан құбылыстарды сипаттайды"- деп қорытады [3;17]. Ал Ф.
Джеймсон болса: "Мәдениетке деген постмодернизмнің ұмтылысы күшті, онда
тарихи факторлерден гөрі қазіргі заманның белгілері мен пародия мен
сатиралық сарын басым" – деген [5; 112 ].
Модернизмнің орнын басып бүкіл өнер салаларын жаулап алған
постмодернизмді ғалымдар болсын философтар болсын жан-жақты зерттеуге
тырысты.Постмодернизмнің элементтерін зерттеушілердің бірі-
А.А. Пелипенко постмодернизмдік сананың феномені ретінде
қарастырды [6;135].
И.Ильин постмодернизмді Батыс еуропа мен АҚШ-та кеңінен тараған жалпы
өнер және әдебиетпен тығыз байланысты әдеби ағым деп атай отырып, зерттеуші
Д. Фоккеманың постмодернизмді еш күмәнсыз әдеби ағым екенін мойындайтынын,
50-жылдардан бастап біздің қазіргі уақытымызға дейін жаулап алғандығын,
оның алғашқы көріністері Джойстың "Поминки по Финнегану″ (1939 ж) деп
аталатын шығармасында көрініс тапқандығын мәлімдей келіп, постмодернизм
американ әдебиетіне қарыздар″- деп санайды [16;157].
″Постмодернизм – өмірге деген ерекше көзқарас, әдебиеттің көп уақыт
бойы қалыптасуы мен қордалануының нәтижесі″ -дейді Н.Б Маньковская [9;
158].
"Мәдениеттану. ХХ ғасыр" деп аталатын энциклопедияда постмодернизм
табиғатын ашып көрсетеді: "Постмодернизм – модернизм дәуіріндегі
"тоталитаризация", "объективті білімді жатсыну", "адамдарды әртүрлі
елестермен еліту"- деген сияқты қоғамның жағымсыз құбылыстарымен күресуге
шақырады″ [8;10].
Н.Б. Маньковская жаңа заманның төсбелгісі (эмблема) ретінде –
иронияны ала отырып, постмодернизмнің негізгі белгілері деп мыналарды
көрсетеді: парадокс, абсурд принциптері, эстетикалық іс-әрекеттердің діни
сарындары,символизм, ал ойын жеткізудің негізгі құралы ретінде: полисемия
(көп мағыналылық) акценті, семиотика, мәтін құрылымы, эстетикалық
феномендерді талдауды алады [23; 137].
Постмодернизмнің ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы жетекші әдеби бағыт
ретіндегі даулары мен бізге жұмбақ қырлары тек қана әдебиеттанудың
мәселелері ғана емес. Осы бағыттың зерттеушілерінің бірі А. А. Пелипенко:
"Біз бұны қаласақ та, қаламасақ та постмодернизм ауасы менен дем алып, оны
тарихи құбылыс ретінде қарастырып жүрміз″ -дейді [8;5].
Зерттеуші, италия жазушысы Умберто Эконың ойынша: "Постмодернизм –
қандай да бір бекітілген хронологиялық құбылыс емес, ол – рухани күй. Әрбір
дәуірдің өз постмодернизімі бар" деген. Постмодернизмнің синонимы ретінде
бейклассикалық деген сөз көп қолданылатыны белгілі. В.Кондратович осы жайлы
былай дейді: "Постнеклассическая наука исследует не только сложные
организованные системы, но и сверхсложные системы, открытые и способные к
самоорганизации. Его объектом становятся и "человекоразмерные" комплексы,
неотъемлемым компонентoм которых является человек. Он характеризуется
повышением субъективности, гуманистичности, самокритичности, и истичностью"
[10; 12]. В. Курицин постмодернизмнің жалпы табиғаты жайлы былай дейді:
"Постмодернизм тек мәтінге құрылады. Оның бойынан дәйексөз, ирония,
интертекст табылады, және мәдени дәстүрлерді рухани аяда қарастырады.
Постмодернизм – қазіргі заманғы мәдениетте классикалық дәстүрдің жаңа
идеялары мен әртүрлі мәтін құрылымдарын жарыққа шығарды" [11; 238].
Умберто Эконың постмодернизм коллаж (сурет) секілді өзінде тек не
бейнеленгенін айтып қана қоймай, өзі жайлы да айтады деген сөзін келтіре
отырып, В. Курицин: "Әлем бұл мәтін сияқты″ деген формуланы айтады
[14;226].
В. Курицин ойынша: "Мәтін әлемді суреттейді, сол сияқты мәтін әлеммен
суреттеледі, мәтін мен әлем матрешкалар сияқты бір-бірінің ішінде болады
[14;226].
Батыстан орыс әдебиетіне келген постмодернизмнің өкілі ретінде
ғалымдар Владимир Набоковты, оның 1955 жылғы "Лолита" (алғашында ағылшын
тілінде) деген романын алады.
Постмодернизмнің мәтіні турасында жоғарыда айтылып кеткен В.
Курициннің: "әлем - мәтін сияқты" деген ойымен ойы сәйкес В. Руднев:
"Постмодернизмнің негізгі объектісі – үлкен әріппен – мәтін.
Постмодернизмнің басты көшбасшының (лидерлерінің) бірі - Ж.Деррид: "Мәтін
мырза" деп постмодернизмді атаған″ деп көрсетеді [1;336].
Н.Я. Малахов постмодернизм мен модернизмді салыстыра келіп ,былай
дейді: "Егер модернистік өнер – әлемдегі жалпы адамзатты бейнелеуде өз
күшін сарп етсе, постмодернизм – азғындалған қазіргі заманға қарсы
шығады"[17;184].
″Антиутопизм дегеніміз – постмодернизм″- деп айта отырып, Н.Я.Малахов
постмодернизмнің бірнеше белгілерін береді. Американдық әдебиетші Ихаб
Хасан постмодернизмнің он бір белгісін атағанын айтып кетеді. Олардың
ішінде "белгісіздік", "фрагменттілік", "меннің жоғалуы", "ирония" т.б. бар.
Ш. Әдібаева өз авторефератында неміс философы Арнольд Геленнің "Сан түрлі
стильдер мен мүмкіндіктердің араласып кеткендігін атай отырып,
екімағыналылық, плюрализм, күмәнділік - міне осылар постмодернизмнің басты
қасиеттеріне жатады" - деп көрсетеді [12;16]. ″Постмодернизм қазіргі
заманғы дүниетанудың адамзаттық болмысты тануының өзіндік бір белгісі″- дей
отырып, Н.Б. Маньковская: ″Әдебиеттегі постмодернизм мен қазіргі заманғы
визуалды өнердің қасиеттері арасындағы байланыстарды анықтайды.
Постмодернизмге тән дәйексөзділік, интертекстуалдылық, әр түрлі
имитацияларда, дәстүрлі жазуда ирониялық әрлеу (коллаж) көріне бастады″
-дейді[9;180].
Қазіргі уақытта постмодернизмнің қосымша мәдениеттің феномені
ретіндегі бірнеше концепциялары бар. М. Липовецкий Х. Кюнгтің постмодернизм
терминін тек қана әдебиеттану мен өнертануда ғана қолданып қоймай, бүкіл
әлемдік тарих деңгейінде пайдалану керек деген ойын келтіре отырып, Х.
Кюнгтің жаңа уақыттың келуінде төрт доминанттық күштің – жаратылыстану,
техника, индустрия, демократияның әсері барлығынан және ақылға, прогресске
жаңа сенімнің пайда болуынан дейді [13;98]. Соңғы жылдардағы
постмодернизмнің төңірегіндегі талқылаулар бұл ағымның өнердің барлық
түрлеріне тәндігі, дәстүрдің жаңа мағынаға ие болғандығы жайлы В. Курицин:
"Соңғы он жылдықта өнердегі, философиядағы, ғылымдағы, әдебиеттегі
постмодернизмді әр қилы аспектілерден талқылап жүрген бірнеше
зерттеушелірді айтуға болады. Олардың ішіндегі атақтылары – Францияда- А.
Ж. Бодрийяр; италияндық -Дж. Ваттимо; германдық- В. Вельш, Х. Кюнг, Д.
Кампер, Д. Барт, В. Джеймс, Ф. Джеймсон, Ч. Дженс, Р. Рорти; А. Хайсен, И.
Хассан сияқты американ зерттеушілері; ресейден В. Бычков, И. Ильин, Н.Б.
Маньковская; А. Крокер мен Д. Кук сияқты канаданың зерттеушілері мен
австриялық- М. Роз бен чилилік М. Шульцті атап өтуге болады " - дейді
[14;112].
Постмодернизмнің эстетикалық спецификасы (өзіндік ерекшелігі) әр
қилы: өнер жанрлары мен түрлерінде классикалық қалыптардың бейклассикалыққа
өтуі, т.б. Көркем мәдениетті бүтін деп қабылдап өткенге сын көзбен қарай
отырып, постмодернизм жаңа көркем дәстүрге жол салады.
М.Липовецкий орыс әдебиетінде: ″Мәтіннің шыңына шыққан жазушылар: В.
Ерофеев, А. Битов, Т. Толстая мен Е. Харитонов, Л. Петрушевская"- дейді
[13;104].
Н.Л.Лейдерман мен М.Липовецкий постмодернизмнің әдебиетте, өнерде,
философияда пайда болғандығын айта келіп: ″Постмодернизм модернистік
принциптерден бас тарта отырып, постмодернистік мәтін – өзінің дәйексөздік
табиғатын жасырмайды, ол танымал эстетикалық тілі мен үлгілеріне сүйенеді.
Еуропа мен америкалық постмодернизмнің классикасына Х.Л. Борхестің
новеллалары, В. Набоковтың "Лолитасы", У. Эконың "Имя розы" романы, Дж.
Фаулздың романдары, Х. Кортасардың, Г. Маркестің, П. Хандке, И. Кальвиноның
шығармалары жатты. Ал постмодернизмнің философиясына Ж. Дерридтің
деконструкциясы, М. Фукконың "Археология знаниясы", Ж. Бодрииярдың симулякр
теориясы, Ж.Ф. Лиотардың әлеуметтік мектебі жатады"- деген [15; 375].
Батыс теоретиктері постмодернизмді "кейінгі капитализмдік" мәдени
сана (Ф. Джеймсон), өркениеттегі масс-медианың (Ж. Бодриияр) пайда болуы,
Ф.Фукуяманың "тарихтың соңы" деп анықтайды. Бұл мінездемелерді орыс
әдебиетінде қолданбаса да, кеңес мәдениетінде Батыспен бірдей уақытта
Андрей Битовтың, Венедикт Ерофеевтың, Саша Соколовтың, Иосиф Бродскийдің
тағы да басқа бірнеше авторлардың шығармалары, 1980 жылдың аяғында орыс
постмодернизімінің алғашқы адымдары деп саналды. Постмодернизмнің орыс
әдебиетіне келуінің Н.Л. Лейдерман мен М. Липовецкий постиндустриалды
экономика мен компьютеризациядан басқа мынадай себептерін көрсетеді:
1) утопиялық идеологияның тоқырауы коммунистік утопия мен
тоталитаризмнен арылу мақсатында коммунизмге әлеуметтік прогресстің жоғарғы
формасы деп қараудың жалған сенімі;
2) қоғамдық сана терең идеялданған сайын, өмірді өтірік идеологияға
толтырып, қоғамның идеологиялық құндылықтарының құлдырауына алып
келді[15;20].
И. Ильин постмодернизмді модернизмге қарсы бағытта туғанын айта келе:
"Кейбір ағылшындарға постмодернизм таза американдық құбылыс болып көрінді.
Олар бұл құбылысты И. Хассанға (оның ойынша постмодернистер "тарихтың
иронистері") сілтеме жасай отырып талдады. ″Постмодернист – это радикальный
скептик, который преподносит нам имитацию романа, в авторском исполнении,
имитируя роль автора и парадируя себя уже самим актом породирования" -
деген тұжырымды айтады [16;20].
Постмодернизм қандай құбылыс, ол өнердің қандай салаларына тән, қай
жақтан келгені, жайлы біраз сөз өрбіте отырып, Л.А.Малахов постмодернизмнің
төмендегі ерекшеліктерін атап өтеді:
1) белгісіздік; 2) фрагменттілік; 3) ирония – бұл ирония
белгісіздікке ұласуы. "Постмодернизмнің мәтіні ауызша болсын, жазбаша
болсын қағазға ие болмаса ауызша айтуға сұранып тұрады ″- дейді [17;13].
Постмодернизмде И. Ильиннің ойынша метафора мен метонимия көп
қолданылады. "Улицы были белыми и сухими, как при столкновении на большой
скорости кладбища с грузовиком, груженным мешками с мукой" деген мысал
айтады [16;32].
Постмодернизмнің әдебиетке келуін В.Руднев модернизмге қарсы 1930
жылдардың соңында пайда болып, постмодернизмнің алғашқы романы деп Дж.
Джойстың "Поминки по Финнегану", "Мастер и Маргарита", "Доктор Фаустус",
Дж. Джойстың "Улисс" деген романын атап өтеді [1;336]. Ғалым ойынша
Фаулздың романдары, Кортасардың романдары мен повестері, Борхестің
новеллалары , ағылшын тілді В. Набоковтың "Бледная пламя" романы,
Д.Галковскийдің "Бесконечный тупик", М. Павичтың "Казанский словари", В.
Сорокиннің романдары осының барлығы – таза постмодернизм″ деген [18;337].
Постмодернизмнің философиялық ұғым болып қалыптасуы француз философы Ж. Ф.
Лиотардың "Постмодернистік удел" деп аталатын кітабын талқылағаннан кейін
барып қалыптасты. Постмодернизм - бұл мәтіннің пайда болуы тарихы мен
талқылануы. Осыдан бастап интермәтін (интертекст), гипермәтін (гипертекст)
деген сияқты ұғымдар қалыптаса бастады.
1999 жылғы шыққан “Введение в литературоведение” деп аталатын
кітапта: ″интермәтін – анонимді формулалардың жалпы кеңістігі, автоматты
және тырнақшасыз берілген дәйексөз" делінген. Осылай ″интермәтінділік –
дәйексөз бен реминисценцияға қарағанда ұғымы кең" деген [19;408]. Ал, Аслан
Жақсылықовтың айтуынша: ″Интермәтін - өзге тілдердің лексикасынан жиналған
ортақ лексика, бір шығармадағы сюжеттің, екінші бір басқа шығармада болуы
″Гипермәтін дегеніміз – бір сөйлемнің бірнеше, не болмаса бір бетті алуы,
яғни күрделі лексика″ Постмодернизмнен дүниетанудың жүйесі мен әлемді оны
түсінуге деген белгілі бір үлгі дей келе В.И. Самохвалова: "Постмодернизм -
фактически не подлежит критике, ибо его можно критиковать только иммоннетно
на его собственном поле, а не извне в терминах других мировоззренческих
позиций″ деп тұжырымдайды [20;68].
Постмодернист әлемді жаңаша көзқарастар мен жаңа іс-әрекеттерімен
өзгерту мақсатында жалпылылықтан жалқылыққа өтеді. В.И. Самохвалованың
пайымдауынша: ″Постмодернизм плюрализмділігімен (көп көзқарастар, жан-жақты
әртүрлі пікірлерімен) де ерекшеленеді. Сонымен қатар, орыс Күміс ғасырдың
руханилығы тек оның ерекшелігі ғана емес ″- дейді [20;76].
Зерттеуші А.С.Мигунов дәстүрлі эстетиканың негізі - жоғары
интеллектуалды құндылықтар яғни идея, әсемдікке бағытталатынын айта отырып,
Гегельден мына төмендегі тезисті келтіреді: ″Суреткер мен ғалым екеуі де
ойлау шығармашылығымен айналысады, суреткер бейнелермен , ал ғалым ұғыммен
ойлайды. Мұндай жағдайда интеллектке жатпайтыны сезімдік тәжіребие, осы
төменгі антиэстетикалық тәжірибенің төңірегінде өнердің жаңа ұғымдары – поп-
арт, хеппенинг, перфоманс, концептуалды поэзия, постмодернистік
архитектура, музыка мен киномотографияда назар аудартып жүр″ [21;78], деп
талқылай келе Ж. Лиотардың постмодернизм жайлы білдірген пікірін келтіреді:
″Постмодернизмнің түп -тамыры батыста, одан әрі шығыста жатыр.
Постмодернизмге жақын тәжіребие реалності (шындықты) виртуалды меңгеру,
виртуалды кеңістік адамның базалық адами сезімдерін игеруге көмек береді.
Адам осы бес сезмнің ішіндегі тек екеуін – түс пен дыбысты ғана (ақыл мен
қиюластырып) үйренген. Ал қалғандарын меңгере алмаған. Бұл адамның
психикасы оның физиологиялық құрылысы жағынан өз мүмкіндіктерінің шектеулі
екенін көрсетеді. Бұндай жағдайда психика физиологиядан тәуелсіз, жеке өз
бетімен өмір сүру қабілетіне ие болған. Бұл біздің сезімталдығымызды
эстетикалық аспекті жағынан да өсіреді″ -деген [21;82]. Югослав ғалымы М.
Узлецтің көрсетуімен: ″Постмодернизм мәтін идеясының ләззатына айналып,
асқақтық, таңқалушылық, трагикалық-пародоксалдылықпен ауысқан.″ Ол өз
еңбегінде иронизм- постмодернизм өнерінің мән-мағына беретін принципі болып
қалыптасқан. "Быть может, наиболее существенным философским отличием
постмодернизма является переход с позиций классического,
антропоцентрического гумнизма на платформу современного универсального
гуманизма, чье экологическое измерение обнимает все живое: человечество,
природу, космос, Вселенную" дей отыра, постмодернизмнің жаңа философиялық
көзқарастарының қалыптасуына құлдырау мен қасаңдықтан шығудан жол іздеу
әсер етті″ -деді [24;85]. Бірінші орынға симулякр, мета тіл,
интертекстуалдылық, көркем, мәдени, тарихи, ғылыми, діни мәтіндер шықты.
Симулякрдың постмодернизм эстетикасында, классикалық эстетикада, көркем
бейненің орнын басқанын көрсетті. Сонымен бірге, Н.Б. Маньковская
симулякрға төмендегідей анықтама берген: ″Симулякр – образ отсутствующей
действительности, праводоподобное подобие, Лишенное подлинника,
поверхностный, муляжный, гиперреалистический объект, за которым не стоит
какая-либо реальность. Эта пустая форма, самореференциальный знак,
артефакт, основанный лишь на собственной реальности"-деген [23; 87].
Постмодернизм эстетикасының артықшылығы: ол классикалық эстетиканың аясынан
шыға отырып, онымен қақтығысқа түспейді, алайда,классикалық эстетиканы
өзінің аясына жаңа теориялық негізде кіргізгісі келеді. Яғни постмодернизм
эстетикасы антисемантикалық, оның құрылымдары қатаң да қасаң, консептуалды,
негізгі символдары – ризома мен лабиринт деп атайды [23;59]
Осығанға дейін адам махаббат, негізділік, ұқыптылық, жұмысқа
қабілеттілік, қауіпсіздікпен қамтамасыз ету, өмір шығармашылығын қолдау,
карьера жасауды құптау деген сияқты қасиеттердің дамуына көңіл бөлсе,
постмодернизм дәуірінде адамшылыққа, елестету күшіне, эмоционалдылық, жан
жылулығы, нәзіктілік сияқты құндылықтарға мойын бұрғанын байқаймыз. Өзін -
өзі тануға, өзін жеке тұлғалық жағынан дамыту, сезімталдылықтың күшеюі,
тұлға арасындағы нәзік әрі жұқа қарым-қатынас пен байланыстың күрт
жоғарлауы, әлеуметтік мәселелерді шешуде дәлділік, табиғатқа, өсімдіктер,
жан-жануарларға деген ерекше көзқарас байқалады. И.Ильин постмодернизмді
"жазу стилі" ретінде қарастырады [7;202].
Келесі бір постмодернизм төңірегіндегі дау туғызған мәселе –
постмодернизмнің пайда болуы болса, ол жайлы И.Ильиннің мысалы
төмендегідей: ″И.Хассан үшін ол Джойстың 1939 жылы шыққан "Поминки по
Финнегану" деген еңбегімен байланысты. Басқа зерттеушілер оның пайда
болуын, 50-жылдардың ортасы мен 60 жылдардың басы өнердегі билеуші
тенденцияға айналған кезімен байланыстырады. Алайда, біршама батыс
ғалымдары, әдебиет теоретиктері мен өнертанушылар модернизмнен
постмодернизмге өткен кез 50-жылдардың ортасы деген пікірді қолдайды″-
дейді [24;211].
В.Кондратович Постмодернизм жайлы мынадай пікір білдіреді: "Как
собственно постмодернистический по своей природе стал рассматриваться такой
влятельный и распространенный в интеллектуальных кругах Запада феномен
(наиболее отчетливо проявившийся в последние два десятилетия и лежащий на
стыке литературы, критики, философии, лингвистики и культурологии), как
феномен поэтического языка и поэтического мышления- деп көрсеткен [10;12].
Осы поэтикалық ойлау постмодернизм теоретиктерінің ойынша постмодернистік
қасиеттердің іргелі белгісі болып табылады.
Постмодернизмнің өзіне дейінгі ағымдардан тағы бір ерекше белгісі- ол
әлемді "хаос" деп қарауында. В. Курицин суреткер-постмодернисттің
дүниетанымы әлемді хаос деп беруге ұмтылуын, көркем-бейнелеуіш құралдардың
шарттылығын, теоретиктердің "жазу беделі" (авторитет письма) деген ұғымға
байыппен қарау керек екендігін мәселе ретінде қарастыра келе , кез-келген
тарихи дәуір олар үшін ең негізгі құжат болып табылатынын өз еңбегінде
жазған [14;125].
В. Курицин: ″Жаңа әдебиетшілердің өмірі - көркем мәтін
заңдылықтарының негізінде құрылады. "Мәтін" көз алдымызда "әлемді"
ауыстырады.″ дей отырып: ″Постмодернистік сананың келесі бір сыртқы белгісі
– жоғарғы рефлекция. Бұл мәтін ішіндегі рефлекция деген сөз. Яғни автор
өзінің шығармасын жасау үрдісі кезінде белгілі бір мезгіл аралығында өзінің
сөзін бөле отырып, сол немесе өзге бейнененің мағынасын, дәл сол уақытта
болып жатқан жағдайды, оның шарттары мен формаларын түсіндіреді″ -деп
анықтайды [11;229]. Постмодернизмге талдау жасай отырып: ″Андрей Битовтың
"Пушкин үйі" деген шығармасын орыс постмодернизіміндегі соңғы шығарма″-
дейді. Ал М. Липовецкий болса синкретизм (тұтастық) - бұл постмодернизм
қасиеттерінің бірі деп қарастырып, әр түрлі өнердің қосылып, тектер мен
жанрдың сыртқы жағынан бірігуі тұтастық емес″- деген [13;65].
″Постмодернизмнің сапасы бұл технологиясында жатыр. Тамаша шығарманы алып
келу үшін тәжірибе аздық етеді, әр түрлі әдіс-тәсілдер, нақты оқиғаға ,
өнерге қажет шабыт болуы тиіс″- деп айта келе, Пригов, Левкин, Верников,
Берг, Тарщиков″ сияқты жазушыларды постмодернистер қатарына жатқызады
[13;68].
Постмодернизмнің сапасын айтқанда постмодернизмге тән-
постмодернистік сезімталдық деген ұғымды түсіндіріп кеткен жөн. Өйткені,
бұл термин постмодернизмді толықтыратын бір бөлшек ретінде саналады.
Постмодернистік сезімталдылықтың пайда болуы постструктуралистік
теориялардың қайтадан жаңа мағынаны иеленуімен байланысты. ″Постмодерниттік
сезімталдылық- постмодернистік ділдің көрінісі ретінде 80-жылдың орта
шенінде пайда болып, батыс философтары мен мәдениеттанушыларының талқылау
объектісіне айналды″- деген тұжырымды И. Ильин өз еңбегінде атап өтеді
[24;222]. Постмодернистік сезімталдық дегенде екі түрлі құбылысты түсінуге
болады. Бұл екі түсінікті И. Ильин төмендегідей талдап, атап көрсетеді:
″Бірінші аспектіге әлемді хаос деп түсіну кіреді. Осы аспектіде құндылықтың
мағыналық бағдарлауында белгілер болмайды. Екінші аспектіге постмодернистік
сезімталдылықтың сын теориясында жарқын көрінген ерекшелігі "жазудың"
ерекше әдебінің болуы жатады. Бұл тек әдебиетшілерге ғана емес, философтар
мен мәдениеттанушыларға да тән құбылыс″ [24;225].
Осы дәуірдің бірнеше прозаиктерін – В. Шаровты, В. Ерофеевты, В.
Сорокинді, Е. Попованы, одан да жас В. Пелевинді, Т. Толстаяны, Ю. Буйды,
К. Степнян ХХ ғасырдың әлемдік бағыттарының универсалды (әмбебап)
постмодернизмінің өкілдеріне жатқызады. Алайда К. Степняннің ойынша:
″Отандық әдебиет дәстүрі біреуінде күшті, біреуінде әлсіз, (бұл жерде
биологиялық жас ерекшелік рөл атқармайды: біршама жасырақ Т. Толстая мен В.
Пелевин өздерінен үлкендерге қарағанда классикалық дәстүрге жақын) дегенмен
де олар орыс әдебиетіне тән ерекшелігін толығымен жоғалтқан жоқ, Олардың
шығармаларында қоршаған ортаға деген идеологиялық проблематика, автордың
позициясы көрінеді″ деп санайды [25;48].
Итальяндық постмодернистік – жазушылардың шығармасын Н.Б. Маньковская
"жас әдебиет" деген жинақтау терминімен атайды: ″И. Кальвино мен У. Эконың
ізбасарлары мен қазіргі американдық постмодернистік-жазушыларды
біріктіретін үш ағым бар. И. Кальвиноның мектебіне жататын А. де Карло, Д.
дель Гвидичи және басқа бақылаушылар. Олар көзбен көруге болатын,
көрермендік әдебиетті жасаушылар ретінде танымал, олар кинематографияның
көмегін актив қолданып, өздерінің әдеби видеоклиптерін жасап шығару үшін
компьютерлік техниканы пайдаланды. "Жаңа романды" жасаушыларға қарағанда
"бақылаушылардың – өзгеше көзқарастары бар және олар қызықтырады.″ Н. Б.
Маньковская ғылымның гуманитарлану мен адам мен техника арасындағы
гармонизация проблемаларын қозғайды: ″Өздерінің роман-мысалдары мен
антидективтерінде С. Венни, А.Вузий, П. Тонделий американдық жалпы
мәдениетті пародиялай отырып, өткен мәдениет пен қазіргі өркениеттің
арасындағы диалогтың жемісті екенін айтып өтеді. Испандық әдебиеттің
постмодернистік тенденциялары маңызды өзіндік ерекшелігімен өзгешеленеді″-
деп көрсеткен [23;186].
Жоғарыда айтылып кеткен Батыс әдебиетіндегі постмодернизм Н. Б.
Маньковскаяның ойынша визуалды өнер төңірегінде туып, кейін басқа өнерлерге
тараса, орыс постмодернизмі дәстүрлі әдебицентризімімен көзге түседі
[23;295].
И. Иванованың ұйғаруымен орыс постмодернистерден модернистердің
айырмашылығы, олардың идеалдарды іздеп гармонияға (үйлесімділік),
шынайылыққа ұмтылуында. Орыс постмодернизімінде реалдылық бар. "Никакие
позитивные выгоды, никакой утилитарный расчет, а только творческая вера во
что-нибудь бесконечное и бессмертное может зажечь душу человеческую. Без
веры в божественное начало мира нет на земле красоты, нет справедливости,
нет поэзии, нет свободы" – деп жазған[27; 72].
К. Степнянның ойынша: "Постмодернизм хаоспен диалогқа түсіп, былық
пен кірдің арасынан шындықты іздейді" [25;52]. Мысалға: Татьяна Толстая,
Людмила Петрушевская, Андрей Битовтың шығармаларында құлдырауға ұшыраған
адамның жан-айқайы байқалады. К.Степнян "болмыс хосы" деген не? сұрақты қоя
отырып, классикалық дәуірдегі Ф. М. Достоевскийдің мына мысалын келтіреді.
Оның ойынша (Ф.М.Достоевскийдің) әлемде хаос мүлдем жоқ, әлемдік
гармонияның бөлшектерінің бұзылуы бұл хаос емес десе, К. Степнян: ″Өзгерген
әлем емес, мүмкін біздің замандастарымыз өзгерген шығар″ деген пікірге
тоқтайды [25;38]. М. Липовецкий: "Постмодернизм - всего лишь логичная
эволюционная фаза в развитии искусства, открывающая возможность новой
художественной стратегии – диалога с хаосом" деген болжам айтады [13;33].
Алайда М. Липовецкий хаосқа анықтама бермейді.
Н. Б. Маньковская: ″Постмодернизмнің болашағын, дамуын өнердің шарықтау
шегіне жеткен кезінде жаңа бір дәуірдің орын басуымен аяқталады″
дейді[9;57]. Алайда, ХХ ғасырда пайда болған бұл ағымда артықшылығымен қоса
жеткілікті кемшілігіде аз емес.
Орыс және батыс постмодернизмнің белгілерін біз 80-90 жылдардағы қазақ
әдебиетінен де табуымызға болады. Орыс постмодернизімімен қазақ
постмодернизмінің өте көп ұқсастығы бар. Шолпан Әдібаеваның ойынша: "Орыс
әдебиетіндегі постмодернизм сияқты қазақ әдебиетіндегі де постмодернизм
"модернизм аясында" дүниеге келді" [12;23].
ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің соңын Н .Қожабекова төмендегідей
сипаттап береді: ″Қазіргі қазақ прозасының өкілдерінің нақты бір бағыт
ұстанып, мектепке бірікпеуінің тарихи астарлы себептері де бар. ХХ ғасырдың
соңы қандай да бір қоғамдық құрылымдар жойылып, ортақ идеялардан бас тарту
заманы болды. Бірнеше адамның бірдей идеяны ұстануы сирек кездесетін
құбылысқа айналды. Әр жазушы аласапыран дүниеден шындықты өзі ғана іздейді,
әрі соны жалғыз ақиқат деп дәлелдеуге тырысады. Жазушылар әрқайсы өз
субъективті пікірін ұстанады, өз дүниетанымын өзгелерге танытуға ұмтылады.
Сонымен қатар, әлемдік сананың өзгеруі жаңа дүниетанымға негіз болады, жаңа
кейіпкер типін жасауға, сол кейіпкер бойына өз субъективті қабылдаулары мен
түсініктерін дарытуға әкеп соқты″ -деп тұжырымдайды [28;129]. Осыған
байланысты жазушыларды біріктіретін ортақ бастау жоқ әр жазушы жоғарғы
мәнді өмір сүруге сенім жоғалту проблемасына өзінше келеді. Батыс
постмодернизімінде , орыс және қазақ әдебиетінде пессимистік бағыт анық
көрініс тапты.
Тек қана қоршаған ортамен емес, өзімен де қақтығысқа түсетін жаңа
кейіпкерлер пайда болды, ең басты қатынас – адамның өз-өзімен, ішкі
"менімен" қатынасы шығарманның негізі болып саналды.
″Қазіргі кейіпкер типтері – бәрімен келісетін, бәрін қабылдайтын адам,
және ештеңемен, тіпті өзімен – өзі де келісімге келе алмайтын адам. Қазіргі
кейіпкер қоршаған әлемге салғырт қарай алмайды, ол бәрін де өз бойынан
өткізеді. Сыртқа дүниеде болып жатқан өзгерістер кейіпкер санасына керемет
әсер етеді. Әрбір құбылысқа кейіпкер санасы сезімдік импульстермен жауап
береді″ дейді Н. Қожабекова [28;129]. Қазіргі кездегі постмодернистік
шығармалардың кейіпкерлері туралы осылай өз пікірін ғалым білдірсе,
көрнекті ғалым, Бақытжан Майтанов: ″Постмодернизм өмірдегі құндылықтарды
үлкен, кіші деп бөлмейді, кез келген зат құбылысты дүние санауға бейім. Ол
техногенді , постиндустрияларды қоғам негізінде бей-берекет тіршіліктен
безер болудың орнына бәріне көнген, бәріне бекінген, қасіретін ішіне түйген
қалыпта, еш нәрсеге қатты алаңсыз, жүйкесін сауытпен қоршап күн кешуді жөн
санайды. Тығырықтан шығар жол іздеудің қажеті жоқ. Егер адамзат өркениеттің
жарқабағында тұрса, оған амал іздеу мүмкін емес. Әркім өзінде бар әлем
үлесіне тиген тағдыр мен сағат, сәттің тұтқынында сол күйіне жасымай, зар
төкпей тыныстауы қажет"- деп анықтайды [29;8]. Яғни постмодернизмге
өмірдегі сан-түрлі қиындықтарға мойынсынып, әбден көндігу тән. Белгілі
ғалым постмодернизмді модернизммен салыстыра отырып, өзіне тән қасиеттерін
атап-атап көрсетеді. Ал модернизм деген не? Ол қандай ағым? Біз осыны
талдап көрейік.М. Эпштейннің "модерн" деген екі үлкен айырмашылығы бар
ұғымды ажыратып береді:
1) модернділік ("modernіty" немесе орыс терминологиясымен сәйкес
"жаңа уақыт") Ренессанс дәуірінен басталып, ХХ ғасырдың ортасына дейін
жалғасқан орта ғасырдан бастау алып , жарты мыңжылдықты қамтыған бүкіл әлем
тарихындағы үлкен дәуір;
2)модернизм ("modernіsm") – модерн дәуірін аяқтайтын жарты ғасыр өмір
сүрген ХІХ ғасырдың аяғына дейін жалғасқан немесе бірінші дүние жүзілік
соғыстан 1950–1960 жылдарға дейін созылған, белгілі бір мәдени кезең
[1;177]. Яғни постмодернизмдегі "пост" деген сөздің түп төркіні "после"
деген сөзді берсе, "постмодернизм" термині "после модернизма" яғни
"модернизмнен кейінгі" деген ұғымды береді. Б. Майтановтың пікірінше
бұрынғы бір реализм бағытында жазылған деген туындыларымызда модернизмнің
белгілері бар. ″Әдебиет тарихына жаңа көзбен назар аударған уақытта біздің
көптеген реалистік туындыларымыздың модернизммен тамырласып жатқанын
байқаймыз. Ол М. Әуезов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, тіпті, С. Сейфуллин мен
С. Ерубаев шығармаларынан да кең орын алады" дей отырып, кеңес дәуірі
тұсындағы нақтырақ айтсақ 1960 жылдардан бертін қарайғы жазушылардың Р.
Тоқтаров, С. Мұратбеков, М. Мағауин, Ә. Кекілбаев, Т. Әбдіков, Ә. Тарази
т.б. жазушылардың көркемдік тәжірибесінен әдеби-танымдық дискурс анық
байқалады″-дейді [29;8]. Сонымен қатар модернизм мен постмодернизмнің
аражігін ашып көрсетеді. ″Модернистер дөрекі, алабажақ, сұрықсыз шындықтың
жан-жағынан жоғарғы шындық, жоғарғы өмір, сабақтас әлем, іргелі тұтастық,
өзгеше ой, тым ауқымды идея іздестіреді. Өмір олар үшін көріксіз де,
тазалық пен әсемділік өнерде ғана сақталмақ. Постмодернизм мұндай
кемшіліктерден ада, олар біріншіден осы сәттегі, тысқары дүниедегі
күнделікті тіршіліктегі бар нәрсеге назар аударады″ ″Олар үшін мұражайдағы
сурет пен жыртпалы күнтізбедегі соның көшірмесі бірдей″ деген П. Гречконы
мысалға келтіреді [29;8] Соңғы уақытта қазақ әдебиетіндегі ғалымдар Б.
Майтанов, А. Ісмақова, Ш. Әдібаева, Л. Сафронова осы екі ағымның қазақ
әдебиетіндегі орны туралы біраз пікірлер білдіруде. Сондай пікір айтушының
бірі көпке танымал әдебиетші, ғалым А. Ісмақова "Казахская художественная
проза, поэтика, жанр, стиль″ деп аталатын еңбегінде былай деген: "Модернизм
(ф.modern – жаңа, қазіргі заманғы) – өмірді көркем суреттеуде дәстүрлік
әдістерден бас тартқан ХХ ғасырдағы өнердегі бағыттарды білдіретін жалпы
шартты ұғым деп анықтама бере отырып, М.Әуезовтің "Қорғансыздың күні",
"Қаралы сұлу" т.б. көптеген шығармаларын жатқызады [37;255]. Қазақ
әдебиетін постмодернистік тұрғыда зерттеп жүрген Л. Сафронова: ″Американдық
және орыс дәстүрлі мәдениетінің постмодернизациялау үрдісі біздің
қазақстандық әдебиетке ықпал етсе, де қазақи өзіндік ерекшелігі бар″- дейді
[30;168]. "Архаикалық азиаттық элементтердің негізінде" бізде
постмодернизацияның ұлттық айшығы бар, жаңа түрі туып келе жатқандығын
айтады. Қазақстандық постмодернизмді зерттеуші Б.А.Жетпісбаева: "Қазіргі
таңдағы қазақ романдарындағы жетекші қызмет атқаратын – символ″ дей отырып:
″Символ постоянно присутствует в жанре предпостмодернистического
казахстанского романа, и это объясняется, прежде всего, изначальной
мифологичностью произведения″ деген анықтама береді [54; 168]. Бұдан біздің
назарымызды өзіне аудартқан жайт Л. Сафронова қазақ әдебиетіндегі
жазушылар: О. Сүлейменовті, О. Бөкейді, С. Санбаевты, Ә. Кекілбаевты
постмодернисттерге жатқызады: ″Их произведения отличаются от предществующих
особым "игровым" стилем, размыванием жанровых границ, преодолением прежних
эстетических и идеологических стереотипов, постмодернистки обращением к
немифологическому и неофольклорному мышлению"- деген тұжырым жасайды
[30;169].
Постмодернизмді кең ауқымдағы мәдени ағым дей отырып, әдебиет
мәселелерін талқылауға үлес қосып жүрген зерттеуші Г. Елеукенова қазақ
әдебиетіне 1950 жылдың басынан постмодернистік деп аталатын ұғым пайда
болғандығын айтады [31;196]. Зерттеушінің ойынша 1950-1980 жылдардағы қазақ
әдебиетіндегі жаңа тенденцияның пайда болуы Ғ. Мүсіреповтың (1959)
"Этнографиялық әңгіме" деген шығармасының жарыққа шығуымен байланысты. Бұл
шығармадағы кейіпкер әлеуметтік актив тұлға , батыл күресуші де емес,
өзінің ныспысы да жоқ, қоршаған адамдары сыйлайтын – Атеке. Яғни үйін, ауыл
аймағын асыраушы, қарапайым қазақтың шалы [33;197]. Социалистік реализмде
кездесетін мемлекет, ұжым үшін еңбек етіп, жан-жағына үлгі боларлық идеал
кейіпкер емес, өз беделі мен тамырынан ажырап, жоғалып бара жатқан, төре
жұрнағының қарапайым тіршілігі. Міне, осы, "Этнографиялық әңгіме"
постмодернистік сипаттарға ие алғашқы шығарма деп санайды.
Жалпы батыс пен орыс әдебиеті және өнерінен бізге ауысқан
постмодернистік тенденцияларға ресейдегі секілді, қазақ зиялы қауымының
көзқарастары әрқилы. Мысалға, Таласбек Әсемқұлов постмодернизмді әдеби ағым
деп атамайды, қабылдамайды: ″Постмодернизм интелектуалдық ойының бір түрі
ғана және кейбір Батыс ғалымдарының жаңсақ түсіндіруіндегідей,
постмодернизм бүгінгі заманның құбылыс емес. Ол – мәңгі құбылыс. Түрлі
формада ол мәңгі жасап келе жатыр″- дейді [32;4]. Осы кезде итальяндық
жазушысы Умберто Эконың "әр дәуірдің өз постмодернизмі бар" деген сөзі
ойыңа оралады.
Постмодернизмді ағым емес, құбылыс деп қабылдай отырып, Таласбек
Әсемқұлов постмодернизмнің мәтіні туралы да өз пікірін былай білдіреді:
″Постмодернизм мәтінмен (текст), оның заңдылықтармен, мәтіннің
технологиясымен жұмыс істейді. Постмодернистік мәтінмен жазу қазақ
әдебиетінде орнықпайтын шығар, ол бізге керек емес″ -деп ойын аяқтайды
[32,5].Постмодернистік мәтін жайлы сөз қозғаған уақытта біз жоғарында орыс
ғалымдарының пікірлерін айтқан болатынбыз. Қазақ әдебиетіндегі
постмодернистік мәтін туралы Бақытжан Майтанов та сөз қозғап, интертекст,
гипертекст, подтекст деген ұғымдарды атайды [33;59].
Постмодернизмде сөздің маңыздылығынан, оның мағынасы этимологиясы, ол
ертеректе қалай қолданылды- сол керек. Ең басты орында мәтін тұрады. Мәтін
арқылы тарихты, дүниені, болмысты тануға ұмтылады. Постмодернизмде бұрынғы
айтуға болмайтын шындықтар айтылады. Мысалы біз Аслан Жақсылықовтың "Сны
окаянных" трилогиясының екінші, үшінші романдарынан семей полигоны жайлы
баяндағанда көре аламыз [50]. Жазушының жазған шығармалары бүкіл қауымды
қамтиды. Шығармалар барлық қатардағы халыққа арналады. Жоғарыда айтып өткен
постмодернизмнің негізгі ұғымдары интертекстілік жайлы Ш. Әдібаева былай
дейді: ″Одним из ключевых понятий постмодернизма является понятие
интертекстуальности сформулированное Ю. Кристевой. Она в конце 1965 года
переехала из Болгарии в Париж, вскоре сделала в семинаре Р. Барта доклад о
неизвестном тогда на Западе М. Бахтине, а в 1967 году опубликовала статью
"Бахти, слово, диалог и роман". Там и появилось понятие
интертекстуальности″ -дейді [12;15]. Н. Б. Маньковская постмодернистер
шындық өмір қалай тұрса солай қабылдайтынын айтады.
Постмодернизмнің тағы да бір өзіне тән қасиеттерінің бірі – бұл
аллюзия, реминисценция және поток сознания, полифония. "Введение в
литературоведение" деген негізгі ұғымдар мен терминдердің анықтамалығында:″
Реминисцения – (латын тілінен аударғанда remіnіscentіa – еске алу),
(воспоминание) – не буквальное воспроизведение, невольное или намеренное,
чужих структур, слов, которое наводит на воспоминания о другом произведении
(подобными отголосками), отзвуками. Яғни біреудің құрылымы, сөзін оқығанда
өзге біреудің шығармасы дыбысында, сөздеріндегі ұқсастықты байқау
[19;85;407]. Аллюзия дегеніміз – (латын тілінен аударғанда alludіo –
қалжың, шутка, нұсқау (намек) дегенді білдіреді) – тарихи жағдайларға
нұсқау, оқырманға болжам мен белгілі тұрмыстық әдеби дәлел (факт) болса
[19;99,103], поток сознания (сана легі) деп – жаңалық пен жағдайлардың
үзіліссіз дамуы, әсерлердің, еске алулардың, ішкі ой-толғаныстардың
тізбектеліп бірінің артынан бірінің келуі [19;34,323]. Полифония дегеніміз
– монологтың диалогқа кейіпкерлердің көп дауыстылыққа ұласуы [19;82;326].
Мұндай құрылымға Аслан Жақсылықовтың ″Сны окаянных″ трилогиясының үшінші
романдарындағы журналисттің ойы мысал бола алады. Сонымен қоса, ХХ ғасырдың
прозасына постмодернистік ағымдардағы шығармаларда, (Р. П. Уорфеннің "Вся
королевская рать″, Г. Гессеннің "Игра в бисер") ал қазақ әдебиетінің
прозасында Б. Майтанов көрсетуімен Д. Амантай шығармаларына тән [33;59].
Соңғы жылдары төл әдебиетімізге келіп қосылған жаңа толқын
шығармаларынан жаңашыл ізденістердің көріністерін көре отырып, олардың
әдебиетіміздің дамуына ықпал жасағанын байқаймыз. Әдебиетке араласқан жас
толқынның басты ерекшелігі - сөз өнерінің адамды жан-жақты танудағы рөліне
баса назар аударуы. Осы жылдардағы әдебиет өзінің классикалық нысанасы –
адамдық аспектіге бетбұрысы көркем сөз жанрының ішкі мүмкіндіктерін сарқа
қозғауына, көркемдіктің шын биігіне деген талпынысына себепші болды. Жас
буынның жаңа толқын әлемдік әдебиетті, ондағы ағымдарды, небір формалық
ізденістерді жете зерттегені, терең білімі, өздерін еркін сезініп,
істерінде де сенімді жүзеге асырды. Атап айтарлық бір жағдай жаңа толқынның
ең озық өкілдері қазіргі әдебиетімізді жалпы қарастырғанда көпшілік
мәдениетінің көркем бір көрінісі деп танытады. Ал бұл танымда шындықтың
дәмі бар. Мұндай танымның енді белең алғанын ойлап, төл әдебиетімізге назар
салсақ, күні бүгінге дейінгі әдебиетіміз тұтастай алғанда көпшілік
мәдениетінің әдемі бір үлгісі, яғни айнала қоршаған дүниені бірдей
қабылдап, бір жазықтықта көретін қалың көпшілік оқырманның әдебиеті
болғанын мойындауымыз қажет. Жаңа толқынның ең озық өкілдері саналатын –
Айгүл Кемелбаева, Дидар Амантайдың, айталық, өзіндік тіл концепциясы бар.
Олардың концепциясы бойынша құлаш-құлаш көркем тіркестерден гөрі ой
кернеуін дөп басқан жалқы тағдырлы жалғыз сөйлем қымбат. Сөз жоқ, бұл жас
қаламгерлердің заман талабына сәйкес жанрға ысылғандығы байқалады.
ХХ ғасырдың постмодернисттік прозасында – мәтін ішіндегі мәтін,
фабуласыздық, стильдің сюжеттен басымдылығы, лексикадан гөрі синтаксиске
баса мән берілуі, семантика емес, – прагматика, текстік байланыс
принциптерінің бұзылуы деген сияқты мәселелер әдебиет әлемінде көтеріліп
жүр. Қазақ әдебиетіндегі постмодернизм мәтіні жайлы біраз ғалымдар өз
пікірлерін білдіруде. Мысалы: Әуезхан Қодар: "Постмодернизмдегі интертекст,
гипертекст туралы: "Текст автордан биік, оның болмысынан автордың ойына
кірмеген мән-мағына табуға еріктіміз. Демек, текстің иесі автор емес,
автордың иесі – текст. Әдебиет адамның жаны емес, адамды өнер тудыруға
қозғайтын, құдіреттің жаны, болмыстың атойы"-дейді [36;5]. Ә. Бөпежанова
постмодернизмді ХХ ғасырдың ең мықты көркем ағымы деп санайды. Қазіргі
таңда, қазақ әдебиетінде осы постмодернистік ағым аясында қалам сермеп
жүрген біраз жазушыларымыз бар. Олардың ішінде Дидар Амантай, Айгүл
Кемелбаева, Роза Мұқанова, Асқар Алтай т.б. көптеген жазушыларымыз бен қоса
қазақстандағы орыс тілді қаламгерлерді де атауға болады. Мәселен, Анатолий
Ким, Аслан Жақсылықов, Дүйсенбек Накипов шығармалары таза постмодернистік
бағытта жазылмаса да, постмодернизмнің сілемдерін табуымызға болады. Бір
жазушыны кез-келген адам әр түрлі қырынан танитыны секілді,қазіргі көркем
әдебиетте, проза саласында жұмыс атқарып жүрген жазушыларды әр оқырман,
ғалым, әдебиетші өз танымы мен білім өрісіне, көзқарасына байланысты әрқилы
таниды. Жарық көрген дүниелері постмодернистік эстетика заңдылықтарына
мейлінше жақын Дидар Амантайдың "Тоты құс түсті көбелек" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚазаҚ Әдебиеті кафедрасы
Б і т і р у ж Ұ м ы с ы
А. Жақсылықов прозасындағы постмодернисттік сипаттар
Орындаған:
4 курс студенті
Қайыпова А.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент
Болатова Г.
Пікір жазушы:
Ф.ғ.д., проф. Ісмақова А.
Норма бақылаушы:
оқытушы Бисенбаев П.
Қорғауға жіберілді:
“ ____” ______ 2006
Қазақ әдебиеті
Кафедрасының меңгерушісі
ф.ғ.д., профессор
Бисенғали З.
АЛМАТЫ 2006
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Нысанаға алынып отырған қазіргі кезеңдегі қазақ романы кейінгі жылдарда
жазылып дүниеге келді. Елдегі ұлы өзгерістер басталып, әкімшіл-әміршіл жүйе
күйрегеннен кейін барып, біраз уақыттан соң жазылды. Бұл кездегі жағдайлар,
қоғам өмірі, жеке адам тынысы сияқты мәселер ең алдымен қоғамымыздың ең
сезімтал бөлігі–әдебиеттен көрініс тапты. Әсіресе әдебиеттің кең көлемді
жанрында жаңалықтардың нұсқалары, сілемдері сезіледі.
Қазіргі егемен еліміз тәуелсіздігін алып, өз билігіміз өзімізде болған
уақыттағы, яғни қазіргі қазақ әдебиетіндегі постмодернисттік ізеністерге
бару аса қажет. Себебі, жазушыларды идеологиялық құрсау бұғауламай, өз
еркінше жазуға мүмкіндіктері ашылып, әркімнің талантына сәйкес баға алуына
жағдай жасалынып отырған кезеңде ауқымды жанр романды қарастыру қызғылықты.
Біз қарастырмақ болып отырған кезеңдегі орыс тілді қазақ романындағы
постмодернисттік ізденістерді зерттеу, өзекті мәселе екені белгілі.
Сонымен, еңбектің зерттеу нысанасы – А. Жақсылықовтың "Поющие камни", "Сны
окаянных", "Другой океан" романдарыдағы постмодернизмнің көріністерін
анықтау.
Соңғы он жылдықтағы қазақ прозасының есеюі мен дамуынын, көркемдік,
идеялық бағытын тану үшін осы кезең романдарының деңгей, дәрежесін
белгілейтін Аслан Жақсылықов, туындылары зерттелді. Жұмысымызға негізгі
желі етіп, осы жазушының шығармаларын алу, себебіміз; біріншіден, бұл
жазушының туындылары біз қарастырып отырған осы кезеңдегі қазақ әдебиетінің
бағытына сыр - сипатына айрықша тән.
Екіншіден, аталмыш романдарындағы кейіпкер мінезі көркемдік талдау
тұрғысынан қарастырғанда жоғарыда аталған жазушы шығармалары бұрын
зерттелмеді, негізінен ғылыми айналымға бірінші рет түсіп отыр.
Үшіншіден, көп қаламгердің туындыларын түгелдей жалпы шолу түрінде алып
қарастырғаннан гөрі, осы қаламгердің туындыларын жан-жақты талдау арқылы
соңғы он жылдағы роман жанрының сапалық ерекшеліктерін анықтауға мол
мүмкіндік алармыз деп ойладық.
Сонымен романдардағы постмодернизмнің элементтерін қарастыру, оның
романдардағы орнын,қызметін анықтау қазіргі әдебиеттану үшін өте өзекті
мәселе.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Дәл біз қарастырып отырған қазіргі кезеңдегі роман оның
постмодернисттік көріністері туралы жеке ой-пікірлер, мақалалар әжептеуір.
Мысалы атап айтсақ, Әлия Бөпежанова мен Әуезхан Қодардың "Қазақ әдебиетің"
газетінің бетіндегі, "Өнер-өмір, өнер-көркем текст немесе таным
тайталастары"атты мақаласы, Бақытжан Майтановтың "Қазақ әдебиеті" бетіндегі
"Қазіргі қазақ прозасындағы модернисттік және постмодернисттік ағымдар"
атты мақаласы, Н. Қожабекованың "Қазіргі қазақ позасы және постмодернизм"
тағы басқа қысқа-қысқа ойлар мен пікірлер. Алайда қазақ әдебиетіндегі
постмодернмзм арнайы зерттеу обьектісіне айналып, ауқымды диссертациялық
еңбекке өзек бола қоймағаны ақиқат. Әрине бұл бағытта ізденіп жүрген
зерттеушілер бар. Мысалға: Б. Жетпісбаева, Л. Софронова, Ш. Әдібаева т.б.
Әйтсе де жоғарыда айтқандай, көлемді еңбек болып жарыққа шықпады. Және де
айтып өткен мақалалар мен пікірлерде қазіргі романдардағы постмодернисттік
көріністерді кеңінен қарастыру жоқ. Олар жеке көзқарастар мен лебіздер
ғана. Пікір айтушы әдебиетшілердің өзі осыны айтады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Ұсынылып отырған дипломдық еңбектің негізгі мақсаты А.Жақсылықов
романдарының әдеби үрдісте алар орнын, көркемдік, идеялық деңгейі мен
әстетикалық қуатын, постмодернисттік, рухани сипатын анықтау болып
табылады.
Соңғы жылда дүниеге келген А. Жақсылықовтың романдары туралы соны
проблемаларды қрастыруға бет бұру, ғылыми тұжырым жасау, ой түю. Сол арқылы
жалпы орыс тілді қазақ романдарының өсу, өркендеу жолына баға беру
мақсатында төмендегідей мәселелерді шешуге тырысамыз:
– көркем туындыдағы өмір шындығы мен жазушы қиялының ара қатынасын
қарастыру;
– жазушының қоршаған ортадан, өмірден белгілі бір құбылысты,
проблеманы таңдап, өз шығармаларына арқау етуіндегі ізденіс
сипатына талдау жасау;
– шығарма кейіпкерлерінің характерлерін жеке адам тұрғысынан
қарастыру;
– А.Жақсылықов романдары ("Поющие камни", "Сны окаянных", "Другой
океан") жаңалықтарын қарастыра отырып, постмодернисттік ағым
негізіндегі көркемдік, идеялық ізденістеріне талдау жасау.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері.
Еңбектің теориялық және методологиялық негіздерін ұлттық әдебиеттану
ғылымының жетекші өкілдері және батыс сыншыларының сын, зерттеу
еңбектеріндегі ой-пікірлері, тұжырымдары құрайды. Қазақ зерттеушілерінің
ішінен белгілі әдебиеттанушылар профессор Б. Майтанов, ғалым А. Ісмақова,
ғалым Г. Елеукенова, доцент А. Темірболат, доцент Ш.Әдібаева сынды
ғалымдардың, сонымен бірге орыс ғалымдары Н.Б. Маньковская, И.И. Ильин,
А.А. Пелипенко, М. Липовецкий, В. Курицин, В. Руднев, К. Степнян тәрізді
әдебиеттанушыларың теориялық пікірлері мен зерттеулері басшылықа алынды.
Зерттеудің жаңалығы, қамтылған материалдың сонылығы мен көтерілген
мәселелердің көкейтестілігіне байланысты. Дипломдық еңбекте қазіргі қазақ
романындағы постмодернизм көріністері алғаш рет зерттеу нысанасы ретінде
жазылып, ұсынылып отыр.
Әлеументтік талдауда қолднылатын портрет, қаһарман характерін ашудағы
ерекшеліктер, теңеу, диалог сияқты құралдардың қазіргі романда қолданыу
мүмкіндітерін нақтылы мысалдар арқылы беріледі.
Сондай-ақ қазіргі қазақ әңгімелеріндегі ұлттық рухани тамырластық
тағылымдары, қоғамдағы адамның орны, адам өмірінің мән-маңызы тағы да басқа
мәселелер кең практикалық ауқымда сөз болады. Зерттеудің ғылыми жаңалығы да
осында.
Зерттеудің теориялық, практикалық маңызы.
Роман өте күрделі жанр. қаламгер шығармаларының өзін әлдененеше қырынан
зерттеуге болады. Қазіргі романдағы адамдардың өмірі, характерлер сипаты,
қоғамның келбеті, өзекті проблемалар мен адамдардың жан-дүниесі бір мәселе
болса, осының бәрін көркенм жеткізу басқа бір мәселе болып қарастырылады.
Ғылыми жұмыстың нәтижесін "Постмодернизм от истоков до конца столетия:
эволюция научного мифа", "Поэтика мифа художественной прозе конца конца ХХ
начала ХХІ века", "Эстетика постмодернизма", "Казахская художественная
проза. Поэтика, жанр, стиль начала ХХ века и современность" еңбектерімен,
бірге арнайы материалдар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының әдісі.
Талдау. Салыстыра қарастыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысының құрлымы кіріспеден, бірінші, екінші, үшінші тараудан
және қорытынды бөлімнен, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Постмодернизм ХХ ғасырдың ағымы
Постмодернизм – ХХ ғасырдың ІІ жартысында модернизмнен кейін өнер,
сәулет, кескін, әдебиетте, жалпы көркем мәдениет тенденциялары негізінде
пайда болған ағым.
Ең алдымен постмодернизмді ағым ретінде не болмаса ХХ ғасырдың
құбылысы ретінде тану үшін постмодернизмнің негізгі қасиеттері мен
ерекшеліктерін анықтап алуымыз керек.
В.Рудневтің көрсетуінде: "Постмодернизм – қазіргі заманғы философия,
өнер мен ғылымдағы негізгі ағым. Ол ең алдымен модернизмнен бойын бөлек
салады" [1; 333 ].
"Постмодерн в философии, науке, культуре" деп аталатын хрестоматияда
постмодернизмнің шығуы жайында былай делінген: "Постмодернизм термині
бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Р.Панвицтің "Европа мәдениетінің
тоқырауы", ("Кризис европейской культуры") 1917 жылғы еңбегінде берілсе,
Ф.де Онис 1984 жылы өзінің "Испан және латын – америка поэзиясының
антологиясы" деп аталатын еңбегінде модернизмге қарсы түрдегі мағына
ретінде пайдаланады.″ Алайда, эстетикада бұл термин тұрақталмайды. 1947
жылы А. Тойнби "Тарихты зерттеу" ("Изучение истории") деген кітабында
постмодернизм туралы былай дейді: "Постмодернизм – мәдениет пен діндегі
батыстың билігінің ақыры″.1970 жылдардың басындағы Латын Америкасының діни
проблемаларына арналған жұмыстарында Кокс "постмодернистік теология" деген
терминді кеңінен қолданады [2; 130].
Постмодернизмнің термин ретінде қалыптасуы туралы М. Эпштейн былай
жазған: ''Постмодернизм термині 1971 жылдан бастап алғаш рет Ихаб Хассан
әдеби ағымдарға байланысты қолданғаннан кейін, кең түрде қанат жая бастады.
80-жылдардан соң қоғамдық ғылымдар мен герменевтикада пайдаланылды″ [4;74].
десе, Ф. Джеймсон: "Терминнің (постмодернизмнің) танымалдылығы Ч.Дженкстің
"Постмодернистік сәулет өнерінің тілі" деп аталатын, 1977 жылғы еңбегінің
арқасында болды. Ч. Дженкс 60-70 жылдарда бұл термин модернистік әдеби
тәжірибелерде латын- америка сынын анықтау үшін қолданса да, өзі
постмодернизмді модернизмнен бас тартушылық пен дәстүрге қайта оралу деп
қабылдайтынын айтады″ [5;131].
Жалпы постмодернизмнің гүлденуі адам санасы мен өмірінің мықты
дамуы, қазіргі кездегі ақпарат жүйелері: масс-медиа, аудио-видео, жаңа
мәдени және көркем сапалардың күрт өсуін өзімен бірге алып келді. Кейбір
ғалымдардың пікірінше постмодернизм қазіргі заманғы мәдениеттің эстетикалық
құндылықтарын жоғалтады. Ф.Джеймсонның ойынша постмодернизм музыка, сәулет
өнері және тағы да басқа өнер түрлеріне қызмет етеуде [5;63].
В.Ивбулис постмодернизм терминінің мәнін айта келіп: "Бұл термин 30
жылдарда басқа мағынада қолданылған. Философия мен әдебиетте ол 1979 жылы
Жан Француа Лиотардың "Постмодернистік жағдай″ деген кітабы"
постмодернизмді түсіндіру мақсатында шықты″- дейді [3; 11].
Ихаб Хасанның жұмысын талдай келе, В.Ивбулис: "Постмодернизм қазіргі
өмірде болып жатқан құбылыстарды сипаттайды"- деп қорытады [3;17]. Ал Ф.
Джеймсон болса: "Мәдениетке деген постмодернизмнің ұмтылысы күшті, онда
тарихи факторлерден гөрі қазіргі заманның белгілері мен пародия мен
сатиралық сарын басым" – деген [5; 112 ].
Модернизмнің орнын басып бүкіл өнер салаларын жаулап алған
постмодернизмді ғалымдар болсын философтар болсын жан-жақты зерттеуге
тырысты.Постмодернизмнің элементтерін зерттеушілердің бірі-
А.А. Пелипенко постмодернизмдік сананың феномені ретінде
қарастырды [6;135].
И.Ильин постмодернизмді Батыс еуропа мен АҚШ-та кеңінен тараған жалпы
өнер және әдебиетпен тығыз байланысты әдеби ағым деп атай отырып, зерттеуші
Д. Фоккеманың постмодернизмді еш күмәнсыз әдеби ағым екенін мойындайтынын,
50-жылдардан бастап біздің қазіргі уақытымызға дейін жаулап алғандығын,
оның алғашқы көріністері Джойстың "Поминки по Финнегану″ (1939 ж) деп
аталатын шығармасында көрініс тапқандығын мәлімдей келіп, постмодернизм
американ әдебиетіне қарыздар″- деп санайды [16;157].
″Постмодернизм – өмірге деген ерекше көзқарас, әдебиеттің көп уақыт
бойы қалыптасуы мен қордалануының нәтижесі″ -дейді Н.Б Маньковская [9;
158].
"Мәдениеттану. ХХ ғасыр" деп аталатын энциклопедияда постмодернизм
табиғатын ашып көрсетеді: "Постмодернизм – модернизм дәуіріндегі
"тоталитаризация", "объективті білімді жатсыну", "адамдарды әртүрлі
елестермен еліту"- деген сияқты қоғамның жағымсыз құбылыстарымен күресуге
шақырады″ [8;10].
Н.Б. Маньковская жаңа заманның төсбелгісі (эмблема) ретінде –
иронияны ала отырып, постмодернизмнің негізгі белгілері деп мыналарды
көрсетеді: парадокс, абсурд принциптері, эстетикалық іс-әрекеттердің діни
сарындары,символизм, ал ойын жеткізудің негізгі құралы ретінде: полисемия
(көп мағыналылық) акценті, семиотика, мәтін құрылымы, эстетикалық
феномендерді талдауды алады [23; 137].
Постмодернизмнің ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы жетекші әдеби бағыт
ретіндегі даулары мен бізге жұмбақ қырлары тек қана әдебиеттанудың
мәселелері ғана емес. Осы бағыттың зерттеушілерінің бірі А. А. Пелипенко:
"Біз бұны қаласақ та, қаламасақ та постмодернизм ауасы менен дем алып, оны
тарихи құбылыс ретінде қарастырып жүрміз″ -дейді [8;5].
Зерттеуші, италия жазушысы Умберто Эконың ойынша: "Постмодернизм –
қандай да бір бекітілген хронологиялық құбылыс емес, ол – рухани күй. Әрбір
дәуірдің өз постмодернизімі бар" деген. Постмодернизмнің синонимы ретінде
бейклассикалық деген сөз көп қолданылатыны белгілі. В.Кондратович осы жайлы
былай дейді: "Постнеклассическая наука исследует не только сложные
организованные системы, но и сверхсложные системы, открытые и способные к
самоорганизации. Его объектом становятся и "человекоразмерные" комплексы,
неотъемлемым компонентoм которых является человек. Он характеризуется
повышением субъективности, гуманистичности, самокритичности, и истичностью"
[10; 12]. В. Курицин постмодернизмнің жалпы табиғаты жайлы былай дейді:
"Постмодернизм тек мәтінге құрылады. Оның бойынан дәйексөз, ирония,
интертекст табылады, және мәдени дәстүрлерді рухани аяда қарастырады.
Постмодернизм – қазіргі заманғы мәдениетте классикалық дәстүрдің жаңа
идеялары мен әртүрлі мәтін құрылымдарын жарыққа шығарды" [11; 238].
Умберто Эконың постмодернизм коллаж (сурет) секілді өзінде тек не
бейнеленгенін айтып қана қоймай, өзі жайлы да айтады деген сөзін келтіре
отырып, В. Курицин: "Әлем бұл мәтін сияқты″ деген формуланы айтады
[14;226].
В. Курицин ойынша: "Мәтін әлемді суреттейді, сол сияқты мәтін әлеммен
суреттеледі, мәтін мен әлем матрешкалар сияқты бір-бірінің ішінде болады
[14;226].
Батыстан орыс әдебиетіне келген постмодернизмнің өкілі ретінде
ғалымдар Владимир Набоковты, оның 1955 жылғы "Лолита" (алғашында ағылшын
тілінде) деген романын алады.
Постмодернизмнің мәтіні турасында жоғарыда айтылып кеткен В.
Курициннің: "әлем - мәтін сияқты" деген ойымен ойы сәйкес В. Руднев:
"Постмодернизмнің негізгі объектісі – үлкен әріппен – мәтін.
Постмодернизмнің басты көшбасшының (лидерлерінің) бірі - Ж.Деррид: "Мәтін
мырза" деп постмодернизмді атаған″ деп көрсетеді [1;336].
Н.Я. Малахов постмодернизм мен модернизмді салыстыра келіп ,былай
дейді: "Егер модернистік өнер – әлемдегі жалпы адамзатты бейнелеуде өз
күшін сарп етсе, постмодернизм – азғындалған қазіргі заманға қарсы
шығады"[17;184].
″Антиутопизм дегеніміз – постмодернизм″- деп айта отырып, Н.Я.Малахов
постмодернизмнің бірнеше белгілерін береді. Американдық әдебиетші Ихаб
Хасан постмодернизмнің он бір белгісін атағанын айтып кетеді. Олардың
ішінде "белгісіздік", "фрагменттілік", "меннің жоғалуы", "ирония" т.б. бар.
Ш. Әдібаева өз авторефератында неміс философы Арнольд Геленнің "Сан түрлі
стильдер мен мүмкіндіктердің араласып кеткендігін атай отырып,
екімағыналылық, плюрализм, күмәнділік - міне осылар постмодернизмнің басты
қасиеттеріне жатады" - деп көрсетеді [12;16]. ″Постмодернизм қазіргі
заманғы дүниетанудың адамзаттық болмысты тануының өзіндік бір белгісі″- дей
отырып, Н.Б. Маньковская: ″Әдебиеттегі постмодернизм мен қазіргі заманғы
визуалды өнердің қасиеттері арасындағы байланыстарды анықтайды.
Постмодернизмге тән дәйексөзділік, интертекстуалдылық, әр түрлі
имитацияларда, дәстүрлі жазуда ирониялық әрлеу (коллаж) көріне бастады″
-дейді[9;180].
Қазіргі уақытта постмодернизмнің қосымша мәдениеттің феномені
ретіндегі бірнеше концепциялары бар. М. Липовецкий Х. Кюнгтің постмодернизм
терминін тек қана әдебиеттану мен өнертануда ғана қолданып қоймай, бүкіл
әлемдік тарих деңгейінде пайдалану керек деген ойын келтіре отырып, Х.
Кюнгтің жаңа уақыттың келуінде төрт доминанттық күштің – жаратылыстану,
техника, индустрия, демократияның әсері барлығынан және ақылға, прогресске
жаңа сенімнің пайда болуынан дейді [13;98]. Соңғы жылдардағы
постмодернизмнің төңірегіндегі талқылаулар бұл ағымның өнердің барлық
түрлеріне тәндігі, дәстүрдің жаңа мағынаға ие болғандығы жайлы В. Курицин:
"Соңғы он жылдықта өнердегі, философиядағы, ғылымдағы, әдебиеттегі
постмодернизмді әр қилы аспектілерден талқылап жүрген бірнеше
зерттеушелірді айтуға болады. Олардың ішіндегі атақтылары – Францияда- А.
Ж. Бодрийяр; италияндық -Дж. Ваттимо; германдық- В. Вельш, Х. Кюнг, Д.
Кампер, Д. Барт, В. Джеймс, Ф. Джеймсон, Ч. Дженс, Р. Рорти; А. Хайсен, И.
Хассан сияқты американ зерттеушілері; ресейден В. Бычков, И. Ильин, Н.Б.
Маньковская; А. Крокер мен Д. Кук сияқты канаданың зерттеушілері мен
австриялық- М. Роз бен чилилік М. Шульцті атап өтуге болады " - дейді
[14;112].
Постмодернизмнің эстетикалық спецификасы (өзіндік ерекшелігі) әр
қилы: өнер жанрлары мен түрлерінде классикалық қалыптардың бейклассикалыққа
өтуі, т.б. Көркем мәдениетті бүтін деп қабылдап өткенге сын көзбен қарай
отырып, постмодернизм жаңа көркем дәстүрге жол салады.
М.Липовецкий орыс әдебиетінде: ″Мәтіннің шыңына шыққан жазушылар: В.
Ерофеев, А. Битов, Т. Толстая мен Е. Харитонов, Л. Петрушевская"- дейді
[13;104].
Н.Л.Лейдерман мен М.Липовецкий постмодернизмнің әдебиетте, өнерде,
философияда пайда болғандығын айта келіп: ″Постмодернизм модернистік
принциптерден бас тарта отырып, постмодернистік мәтін – өзінің дәйексөздік
табиғатын жасырмайды, ол танымал эстетикалық тілі мен үлгілеріне сүйенеді.
Еуропа мен америкалық постмодернизмнің классикасына Х.Л. Борхестің
новеллалары, В. Набоковтың "Лолитасы", У. Эконың "Имя розы" романы, Дж.
Фаулздың романдары, Х. Кортасардың, Г. Маркестің, П. Хандке, И. Кальвиноның
шығармалары жатты. Ал постмодернизмнің философиясына Ж. Дерридтің
деконструкциясы, М. Фукконың "Археология знаниясы", Ж. Бодрииярдың симулякр
теориясы, Ж.Ф. Лиотардың әлеуметтік мектебі жатады"- деген [15; 375].
Батыс теоретиктері постмодернизмді "кейінгі капитализмдік" мәдени
сана (Ф. Джеймсон), өркениеттегі масс-медианың (Ж. Бодриияр) пайда болуы,
Ф.Фукуяманың "тарихтың соңы" деп анықтайды. Бұл мінездемелерді орыс
әдебиетінде қолданбаса да, кеңес мәдениетінде Батыспен бірдей уақытта
Андрей Битовтың, Венедикт Ерофеевтың, Саша Соколовтың, Иосиф Бродскийдің
тағы да басқа бірнеше авторлардың шығармалары, 1980 жылдың аяғында орыс
постмодернизімінің алғашқы адымдары деп саналды. Постмодернизмнің орыс
әдебиетіне келуінің Н.Л. Лейдерман мен М. Липовецкий постиндустриалды
экономика мен компьютеризациядан басқа мынадай себептерін көрсетеді:
1) утопиялық идеологияның тоқырауы коммунистік утопия мен
тоталитаризмнен арылу мақсатында коммунизмге әлеуметтік прогресстің жоғарғы
формасы деп қараудың жалған сенімі;
2) қоғамдық сана терең идеялданған сайын, өмірді өтірік идеологияға
толтырып, қоғамның идеологиялық құндылықтарының құлдырауына алып
келді[15;20].
И. Ильин постмодернизмді модернизмге қарсы бағытта туғанын айта келе:
"Кейбір ағылшындарға постмодернизм таза американдық құбылыс болып көрінді.
Олар бұл құбылысты И. Хассанға (оның ойынша постмодернистер "тарихтың
иронистері") сілтеме жасай отырып талдады. ″Постмодернист – это радикальный
скептик, который преподносит нам имитацию романа, в авторском исполнении,
имитируя роль автора и парадируя себя уже самим актом породирования" -
деген тұжырымды айтады [16;20].
Постмодернизм қандай құбылыс, ол өнердің қандай салаларына тән, қай
жақтан келгені, жайлы біраз сөз өрбіте отырып, Л.А.Малахов постмодернизмнің
төмендегі ерекшеліктерін атап өтеді:
1) белгісіздік; 2) фрагменттілік; 3) ирония – бұл ирония
белгісіздікке ұласуы. "Постмодернизмнің мәтіні ауызша болсын, жазбаша
болсын қағазға ие болмаса ауызша айтуға сұранып тұрады ″- дейді [17;13].
Постмодернизмде И. Ильиннің ойынша метафора мен метонимия көп
қолданылады. "Улицы были белыми и сухими, как при столкновении на большой
скорости кладбища с грузовиком, груженным мешками с мукой" деген мысал
айтады [16;32].
Постмодернизмнің әдебиетке келуін В.Руднев модернизмге қарсы 1930
жылдардың соңында пайда болып, постмодернизмнің алғашқы романы деп Дж.
Джойстың "Поминки по Финнегану", "Мастер и Маргарита", "Доктор Фаустус",
Дж. Джойстың "Улисс" деген романын атап өтеді [1;336]. Ғалым ойынша
Фаулздың романдары, Кортасардың романдары мен повестері, Борхестің
новеллалары , ағылшын тілді В. Набоковтың "Бледная пламя" романы,
Д.Галковскийдің "Бесконечный тупик", М. Павичтың "Казанский словари", В.
Сорокиннің романдары осының барлығы – таза постмодернизм″ деген [18;337].
Постмодернизмнің философиялық ұғым болып қалыптасуы француз философы Ж. Ф.
Лиотардың "Постмодернистік удел" деп аталатын кітабын талқылағаннан кейін
барып қалыптасты. Постмодернизм - бұл мәтіннің пайда болуы тарихы мен
талқылануы. Осыдан бастап интермәтін (интертекст), гипермәтін (гипертекст)
деген сияқты ұғымдар қалыптаса бастады.
1999 жылғы шыққан “Введение в литературоведение” деп аталатын
кітапта: ″интермәтін – анонимді формулалардың жалпы кеңістігі, автоматты
және тырнақшасыз берілген дәйексөз" делінген. Осылай ″интермәтінділік –
дәйексөз бен реминисценцияға қарағанда ұғымы кең" деген [19;408]. Ал, Аслан
Жақсылықовтың айтуынша: ″Интермәтін - өзге тілдердің лексикасынан жиналған
ортақ лексика, бір шығармадағы сюжеттің, екінші бір басқа шығармада болуы
″Гипермәтін дегеніміз – бір сөйлемнің бірнеше, не болмаса бір бетті алуы,
яғни күрделі лексика″ Постмодернизмнен дүниетанудың жүйесі мен әлемді оны
түсінуге деген белгілі бір үлгі дей келе В.И. Самохвалова: "Постмодернизм -
фактически не подлежит критике, ибо его можно критиковать только иммоннетно
на его собственном поле, а не извне в терминах других мировоззренческих
позиций″ деп тұжырымдайды [20;68].
Постмодернист әлемді жаңаша көзқарастар мен жаңа іс-әрекеттерімен
өзгерту мақсатында жалпылылықтан жалқылыққа өтеді. В.И. Самохвалованың
пайымдауынша: ″Постмодернизм плюрализмділігімен (көп көзқарастар, жан-жақты
әртүрлі пікірлерімен) де ерекшеленеді. Сонымен қатар, орыс Күміс ғасырдың
руханилығы тек оның ерекшелігі ғана емес ″- дейді [20;76].
Зерттеуші А.С.Мигунов дәстүрлі эстетиканың негізі - жоғары
интеллектуалды құндылықтар яғни идея, әсемдікке бағытталатынын айта отырып,
Гегельден мына төмендегі тезисті келтіреді: ″Суреткер мен ғалым екеуі де
ойлау шығармашылығымен айналысады, суреткер бейнелермен , ал ғалым ұғыммен
ойлайды. Мұндай жағдайда интеллектке жатпайтыны сезімдік тәжіребие, осы
төменгі антиэстетикалық тәжірибенің төңірегінде өнердің жаңа ұғымдары – поп-
арт, хеппенинг, перфоманс, концептуалды поэзия, постмодернистік
архитектура, музыка мен киномотографияда назар аудартып жүр″ [21;78], деп
талқылай келе Ж. Лиотардың постмодернизм жайлы білдірген пікірін келтіреді:
″Постмодернизмнің түп -тамыры батыста, одан әрі шығыста жатыр.
Постмодернизмге жақын тәжіребие реалності (шындықты) виртуалды меңгеру,
виртуалды кеңістік адамның базалық адами сезімдерін игеруге көмек береді.
Адам осы бес сезмнің ішіндегі тек екеуін – түс пен дыбысты ғана (ақыл мен
қиюластырып) үйренген. Ал қалғандарын меңгере алмаған. Бұл адамның
психикасы оның физиологиялық құрылысы жағынан өз мүмкіндіктерінің шектеулі
екенін көрсетеді. Бұндай жағдайда психика физиологиядан тәуелсіз, жеке өз
бетімен өмір сүру қабілетіне ие болған. Бұл біздің сезімталдығымызды
эстетикалық аспекті жағынан да өсіреді″ -деген [21;82]. Югослав ғалымы М.
Узлецтің көрсетуімен: ″Постмодернизм мәтін идеясының ләззатына айналып,
асқақтық, таңқалушылық, трагикалық-пародоксалдылықпен ауысқан.″ Ол өз
еңбегінде иронизм- постмодернизм өнерінің мән-мағына беретін принципі болып
қалыптасқан. "Быть может, наиболее существенным философским отличием
постмодернизма является переход с позиций классического,
антропоцентрического гумнизма на платформу современного универсального
гуманизма, чье экологическое измерение обнимает все живое: человечество,
природу, космос, Вселенную" дей отыра, постмодернизмнің жаңа философиялық
көзқарастарының қалыптасуына құлдырау мен қасаңдықтан шығудан жол іздеу
әсер етті″ -деді [24;85]. Бірінші орынға симулякр, мета тіл,
интертекстуалдылық, көркем, мәдени, тарихи, ғылыми, діни мәтіндер шықты.
Симулякрдың постмодернизм эстетикасында, классикалық эстетикада, көркем
бейненің орнын басқанын көрсетті. Сонымен бірге, Н.Б. Маньковская
симулякрға төмендегідей анықтама берген: ″Симулякр – образ отсутствующей
действительности, праводоподобное подобие, Лишенное подлинника,
поверхностный, муляжный, гиперреалистический объект, за которым не стоит
какая-либо реальность. Эта пустая форма, самореференциальный знак,
артефакт, основанный лишь на собственной реальности"-деген [23; 87].
Постмодернизм эстетикасының артықшылығы: ол классикалық эстетиканың аясынан
шыға отырып, онымен қақтығысқа түспейді, алайда,классикалық эстетиканы
өзінің аясына жаңа теориялық негізде кіргізгісі келеді. Яғни постмодернизм
эстетикасы антисемантикалық, оның құрылымдары қатаң да қасаң, консептуалды,
негізгі символдары – ризома мен лабиринт деп атайды [23;59]
Осығанға дейін адам махаббат, негізділік, ұқыптылық, жұмысқа
қабілеттілік, қауіпсіздікпен қамтамасыз ету, өмір шығармашылығын қолдау,
карьера жасауды құптау деген сияқты қасиеттердің дамуына көңіл бөлсе,
постмодернизм дәуірінде адамшылыққа, елестету күшіне, эмоционалдылық, жан
жылулығы, нәзіктілік сияқты құндылықтарға мойын бұрғанын байқаймыз. Өзін -
өзі тануға, өзін жеке тұлғалық жағынан дамыту, сезімталдылықтың күшеюі,
тұлға арасындағы нәзік әрі жұқа қарым-қатынас пен байланыстың күрт
жоғарлауы, әлеуметтік мәселелерді шешуде дәлділік, табиғатқа, өсімдіктер,
жан-жануарларға деген ерекше көзқарас байқалады. И.Ильин постмодернизмді
"жазу стилі" ретінде қарастырады [7;202].
Келесі бір постмодернизм төңірегіндегі дау туғызған мәселе –
постмодернизмнің пайда болуы болса, ол жайлы И.Ильиннің мысалы
төмендегідей: ″И.Хассан үшін ол Джойстың 1939 жылы шыққан "Поминки по
Финнегану" деген еңбегімен байланысты. Басқа зерттеушілер оның пайда
болуын, 50-жылдардың ортасы мен 60 жылдардың басы өнердегі билеуші
тенденцияға айналған кезімен байланыстырады. Алайда, біршама батыс
ғалымдары, әдебиет теоретиктері мен өнертанушылар модернизмнен
постмодернизмге өткен кез 50-жылдардың ортасы деген пікірді қолдайды″-
дейді [24;211].
В.Кондратович Постмодернизм жайлы мынадай пікір білдіреді: "Как
собственно постмодернистический по своей природе стал рассматриваться такой
влятельный и распространенный в интеллектуальных кругах Запада феномен
(наиболее отчетливо проявившийся в последние два десятилетия и лежащий на
стыке литературы, критики, философии, лингвистики и культурологии), как
феномен поэтического языка и поэтического мышления- деп көрсеткен [10;12].
Осы поэтикалық ойлау постмодернизм теоретиктерінің ойынша постмодернистік
қасиеттердің іргелі белгісі болып табылады.
Постмодернизмнің өзіне дейінгі ағымдардан тағы бір ерекше белгісі- ол
әлемді "хаос" деп қарауында. В. Курицин суреткер-постмодернисттің
дүниетанымы әлемді хаос деп беруге ұмтылуын, көркем-бейнелеуіш құралдардың
шарттылығын, теоретиктердің "жазу беделі" (авторитет письма) деген ұғымға
байыппен қарау керек екендігін мәселе ретінде қарастыра келе , кез-келген
тарихи дәуір олар үшін ең негізгі құжат болып табылатынын өз еңбегінде
жазған [14;125].
В. Курицин: ″Жаңа әдебиетшілердің өмірі - көркем мәтін
заңдылықтарының негізінде құрылады. "Мәтін" көз алдымызда "әлемді"
ауыстырады.″ дей отырып: ″Постмодернистік сананың келесі бір сыртқы белгісі
– жоғарғы рефлекция. Бұл мәтін ішіндегі рефлекция деген сөз. Яғни автор
өзінің шығармасын жасау үрдісі кезінде белгілі бір мезгіл аралығында өзінің
сөзін бөле отырып, сол немесе өзге бейнененің мағынасын, дәл сол уақытта
болып жатқан жағдайды, оның шарттары мен формаларын түсіндіреді″ -деп
анықтайды [11;229]. Постмодернизмге талдау жасай отырып: ″Андрей Битовтың
"Пушкин үйі" деген шығармасын орыс постмодернизіміндегі соңғы шығарма″-
дейді. Ал М. Липовецкий болса синкретизм (тұтастық) - бұл постмодернизм
қасиеттерінің бірі деп қарастырып, әр түрлі өнердің қосылып, тектер мен
жанрдың сыртқы жағынан бірігуі тұтастық емес″- деген [13;65].
″Постмодернизмнің сапасы бұл технологиясында жатыр. Тамаша шығарманы алып
келу үшін тәжірибе аздық етеді, әр түрлі әдіс-тәсілдер, нақты оқиғаға ,
өнерге қажет шабыт болуы тиіс″- деп айта келе, Пригов, Левкин, Верников,
Берг, Тарщиков″ сияқты жазушыларды постмодернистер қатарына жатқызады
[13;68].
Постмодернизмнің сапасын айтқанда постмодернизмге тән-
постмодернистік сезімталдық деген ұғымды түсіндіріп кеткен жөн. Өйткені,
бұл термин постмодернизмді толықтыратын бір бөлшек ретінде саналады.
Постмодернистік сезімталдылықтың пайда болуы постструктуралистік
теориялардың қайтадан жаңа мағынаны иеленуімен байланысты. ″Постмодерниттік
сезімталдылық- постмодернистік ділдің көрінісі ретінде 80-жылдың орта
шенінде пайда болып, батыс философтары мен мәдениеттанушыларының талқылау
объектісіне айналды″- деген тұжырымды И. Ильин өз еңбегінде атап өтеді
[24;222]. Постмодернистік сезімталдық дегенде екі түрлі құбылысты түсінуге
болады. Бұл екі түсінікті И. Ильин төмендегідей талдап, атап көрсетеді:
″Бірінші аспектіге әлемді хаос деп түсіну кіреді. Осы аспектіде құндылықтың
мағыналық бағдарлауында белгілер болмайды. Екінші аспектіге постмодернистік
сезімталдылықтың сын теориясында жарқын көрінген ерекшелігі "жазудың"
ерекше әдебінің болуы жатады. Бұл тек әдебиетшілерге ғана емес, философтар
мен мәдениеттанушыларға да тән құбылыс″ [24;225].
Осы дәуірдің бірнеше прозаиктерін – В. Шаровты, В. Ерофеевты, В.
Сорокинді, Е. Попованы, одан да жас В. Пелевинді, Т. Толстаяны, Ю. Буйды,
К. Степнян ХХ ғасырдың әлемдік бағыттарының универсалды (әмбебап)
постмодернизмінің өкілдеріне жатқызады. Алайда К. Степняннің ойынша:
″Отандық әдебиет дәстүрі біреуінде күшті, біреуінде әлсіз, (бұл жерде
биологиялық жас ерекшелік рөл атқармайды: біршама жасырақ Т. Толстая мен В.
Пелевин өздерінен үлкендерге қарағанда классикалық дәстүрге жақын) дегенмен
де олар орыс әдебиетіне тән ерекшелігін толығымен жоғалтқан жоқ, Олардың
шығармаларында қоршаған ортаға деген идеологиялық проблематика, автордың
позициясы көрінеді″ деп санайды [25;48].
Итальяндық постмодернистік – жазушылардың шығармасын Н.Б. Маньковская
"жас әдебиет" деген жинақтау терминімен атайды: ″И. Кальвино мен У. Эконың
ізбасарлары мен қазіргі американдық постмодернистік-жазушыларды
біріктіретін үш ағым бар. И. Кальвиноның мектебіне жататын А. де Карло, Д.
дель Гвидичи және басқа бақылаушылар. Олар көзбен көруге болатын,
көрермендік әдебиетті жасаушылар ретінде танымал, олар кинематографияның
көмегін актив қолданып, өздерінің әдеби видеоклиптерін жасап шығару үшін
компьютерлік техниканы пайдаланды. "Жаңа романды" жасаушыларға қарағанда
"бақылаушылардың – өзгеше көзқарастары бар және олар қызықтырады.″ Н. Б.
Маньковская ғылымның гуманитарлану мен адам мен техника арасындағы
гармонизация проблемаларын қозғайды: ″Өздерінің роман-мысалдары мен
антидективтерінде С. Венни, А.Вузий, П. Тонделий американдық жалпы
мәдениетті пародиялай отырып, өткен мәдениет пен қазіргі өркениеттің
арасындағы диалогтың жемісті екенін айтып өтеді. Испандық әдебиеттің
постмодернистік тенденциялары маңызды өзіндік ерекшелігімен өзгешеленеді″-
деп көрсеткен [23;186].
Жоғарыда айтылып кеткен Батыс әдебиетіндегі постмодернизм Н. Б.
Маньковскаяның ойынша визуалды өнер төңірегінде туып, кейін басқа өнерлерге
тараса, орыс постмодернизмі дәстүрлі әдебицентризімімен көзге түседі
[23;295].
И. Иванованың ұйғаруымен орыс постмодернистерден модернистердің
айырмашылығы, олардың идеалдарды іздеп гармонияға (үйлесімділік),
шынайылыққа ұмтылуында. Орыс постмодернизімінде реалдылық бар. "Никакие
позитивные выгоды, никакой утилитарный расчет, а только творческая вера во
что-нибудь бесконечное и бессмертное может зажечь душу человеческую. Без
веры в божественное начало мира нет на земле красоты, нет справедливости,
нет поэзии, нет свободы" – деп жазған[27; 72].
К. Степнянның ойынша: "Постмодернизм хаоспен диалогқа түсіп, былық
пен кірдің арасынан шындықты іздейді" [25;52]. Мысалға: Татьяна Толстая,
Людмила Петрушевская, Андрей Битовтың шығармаларында құлдырауға ұшыраған
адамның жан-айқайы байқалады. К.Степнян "болмыс хосы" деген не? сұрақты қоя
отырып, классикалық дәуірдегі Ф. М. Достоевскийдің мына мысалын келтіреді.
Оның ойынша (Ф.М.Достоевскийдің) әлемде хаос мүлдем жоқ, әлемдік
гармонияның бөлшектерінің бұзылуы бұл хаос емес десе, К. Степнян: ″Өзгерген
әлем емес, мүмкін біздің замандастарымыз өзгерген шығар″ деген пікірге
тоқтайды [25;38]. М. Липовецкий: "Постмодернизм - всего лишь логичная
эволюционная фаза в развитии искусства, открывающая возможность новой
художественной стратегии – диалога с хаосом" деген болжам айтады [13;33].
Алайда М. Липовецкий хаосқа анықтама бермейді.
Н. Б. Маньковская: ″Постмодернизмнің болашағын, дамуын өнердің шарықтау
шегіне жеткен кезінде жаңа бір дәуірдің орын басуымен аяқталады″
дейді[9;57]. Алайда, ХХ ғасырда пайда болған бұл ағымда артықшылығымен қоса
жеткілікті кемшілігіде аз емес.
Орыс және батыс постмодернизмнің белгілерін біз 80-90 жылдардағы қазақ
әдебиетінен де табуымызға болады. Орыс постмодернизімімен қазақ
постмодернизмінің өте көп ұқсастығы бар. Шолпан Әдібаеваның ойынша: "Орыс
әдебиетіндегі постмодернизм сияқты қазақ әдебиетіндегі де постмодернизм
"модернизм аясында" дүниеге келді" [12;23].
ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің соңын Н .Қожабекова төмендегідей
сипаттап береді: ″Қазіргі қазақ прозасының өкілдерінің нақты бір бағыт
ұстанып, мектепке бірікпеуінің тарихи астарлы себептері де бар. ХХ ғасырдың
соңы қандай да бір қоғамдық құрылымдар жойылып, ортақ идеялардан бас тарту
заманы болды. Бірнеше адамның бірдей идеяны ұстануы сирек кездесетін
құбылысқа айналды. Әр жазушы аласапыран дүниеден шындықты өзі ғана іздейді,
әрі соны жалғыз ақиқат деп дәлелдеуге тырысады. Жазушылар әрқайсы өз
субъективті пікірін ұстанады, өз дүниетанымын өзгелерге танытуға ұмтылады.
Сонымен қатар, әлемдік сананың өзгеруі жаңа дүниетанымға негіз болады, жаңа
кейіпкер типін жасауға, сол кейіпкер бойына өз субъективті қабылдаулары мен
түсініктерін дарытуға әкеп соқты″ -деп тұжырымдайды [28;129]. Осыған
байланысты жазушыларды біріктіретін ортақ бастау жоқ әр жазушы жоғарғы
мәнді өмір сүруге сенім жоғалту проблемасына өзінше келеді. Батыс
постмодернизімінде , орыс және қазақ әдебиетінде пессимистік бағыт анық
көрініс тапты.
Тек қана қоршаған ортамен емес, өзімен де қақтығысқа түсетін жаңа
кейіпкерлер пайда болды, ең басты қатынас – адамның өз-өзімен, ішкі
"менімен" қатынасы шығарманның негізі болып саналды.
″Қазіргі кейіпкер типтері – бәрімен келісетін, бәрін қабылдайтын адам,
және ештеңемен, тіпті өзімен – өзі де келісімге келе алмайтын адам. Қазіргі
кейіпкер қоршаған әлемге салғырт қарай алмайды, ол бәрін де өз бойынан
өткізеді. Сыртқа дүниеде болып жатқан өзгерістер кейіпкер санасына керемет
әсер етеді. Әрбір құбылысқа кейіпкер санасы сезімдік импульстермен жауап
береді″ дейді Н. Қожабекова [28;129]. Қазіргі кездегі постмодернистік
шығармалардың кейіпкерлері туралы осылай өз пікірін ғалым білдірсе,
көрнекті ғалым, Бақытжан Майтанов: ″Постмодернизм өмірдегі құндылықтарды
үлкен, кіші деп бөлмейді, кез келген зат құбылысты дүние санауға бейім. Ол
техногенді , постиндустрияларды қоғам негізінде бей-берекет тіршіліктен
безер болудың орнына бәріне көнген, бәріне бекінген, қасіретін ішіне түйген
қалыпта, еш нәрсеге қатты алаңсыз, жүйкесін сауытпен қоршап күн кешуді жөн
санайды. Тығырықтан шығар жол іздеудің қажеті жоқ. Егер адамзат өркениеттің
жарқабағында тұрса, оған амал іздеу мүмкін емес. Әркім өзінде бар әлем
үлесіне тиген тағдыр мен сағат, сәттің тұтқынында сол күйіне жасымай, зар
төкпей тыныстауы қажет"- деп анықтайды [29;8]. Яғни постмодернизмге
өмірдегі сан-түрлі қиындықтарға мойынсынып, әбден көндігу тән. Белгілі
ғалым постмодернизмді модернизммен салыстыра отырып, өзіне тән қасиеттерін
атап-атап көрсетеді. Ал модернизм деген не? Ол қандай ағым? Біз осыны
талдап көрейік.М. Эпштейннің "модерн" деген екі үлкен айырмашылығы бар
ұғымды ажыратып береді:
1) модернділік ("modernіty" немесе орыс терминологиясымен сәйкес
"жаңа уақыт") Ренессанс дәуірінен басталып, ХХ ғасырдың ортасына дейін
жалғасқан орта ғасырдан бастау алып , жарты мыңжылдықты қамтыған бүкіл әлем
тарихындағы үлкен дәуір;
2)модернизм ("modernіsm") – модерн дәуірін аяқтайтын жарты ғасыр өмір
сүрген ХІХ ғасырдың аяғына дейін жалғасқан немесе бірінші дүние жүзілік
соғыстан 1950–1960 жылдарға дейін созылған, белгілі бір мәдени кезең
[1;177]. Яғни постмодернизмдегі "пост" деген сөздің түп төркіні "после"
деген сөзді берсе, "постмодернизм" термині "после модернизма" яғни
"модернизмнен кейінгі" деген ұғымды береді. Б. Майтановтың пікірінше
бұрынғы бір реализм бағытында жазылған деген туындыларымызда модернизмнің
белгілері бар. ″Әдебиет тарихына жаңа көзбен назар аударған уақытта біздің
көптеген реалистік туындыларымыздың модернизммен тамырласып жатқанын
байқаймыз. Ол М. Әуезов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, тіпті, С. Сейфуллин мен
С. Ерубаев шығармаларынан да кең орын алады" дей отырып, кеңес дәуірі
тұсындағы нақтырақ айтсақ 1960 жылдардан бертін қарайғы жазушылардың Р.
Тоқтаров, С. Мұратбеков, М. Мағауин, Ә. Кекілбаев, Т. Әбдіков, Ә. Тарази
т.б. жазушылардың көркемдік тәжірибесінен әдеби-танымдық дискурс анық
байқалады″-дейді [29;8]. Сонымен қатар модернизм мен постмодернизмнің
аражігін ашып көрсетеді. ″Модернистер дөрекі, алабажақ, сұрықсыз шындықтың
жан-жағынан жоғарғы шындық, жоғарғы өмір, сабақтас әлем, іргелі тұтастық,
өзгеше ой, тым ауқымды идея іздестіреді. Өмір олар үшін көріксіз де,
тазалық пен әсемділік өнерде ғана сақталмақ. Постмодернизм мұндай
кемшіліктерден ада, олар біріншіден осы сәттегі, тысқары дүниедегі
күнделікті тіршіліктегі бар нәрсеге назар аударады″ ″Олар үшін мұражайдағы
сурет пен жыртпалы күнтізбедегі соның көшірмесі бірдей″ деген П. Гречконы
мысалға келтіреді [29;8] Соңғы уақытта қазақ әдебиетіндегі ғалымдар Б.
Майтанов, А. Ісмақова, Ш. Әдібаева, Л. Сафронова осы екі ағымның қазақ
әдебиетіндегі орны туралы біраз пікірлер білдіруде. Сондай пікір айтушының
бірі көпке танымал әдебиетші, ғалым А. Ісмақова "Казахская художественная
проза, поэтика, жанр, стиль″ деп аталатын еңбегінде былай деген: "Модернизм
(ф.modern – жаңа, қазіргі заманғы) – өмірді көркем суреттеуде дәстүрлік
әдістерден бас тартқан ХХ ғасырдағы өнердегі бағыттарды білдіретін жалпы
шартты ұғым деп анықтама бере отырып, М.Әуезовтің "Қорғансыздың күні",
"Қаралы сұлу" т.б. көптеген шығармаларын жатқызады [37;255]. Қазақ
әдебиетін постмодернистік тұрғыда зерттеп жүрген Л. Сафронова: ″Американдық
және орыс дәстүрлі мәдениетінің постмодернизациялау үрдісі біздің
қазақстандық әдебиетке ықпал етсе, де қазақи өзіндік ерекшелігі бар″- дейді
[30;168]. "Архаикалық азиаттық элементтердің негізінде" бізде
постмодернизацияның ұлттық айшығы бар, жаңа түрі туып келе жатқандығын
айтады. Қазақстандық постмодернизмді зерттеуші Б.А.Жетпісбаева: "Қазіргі
таңдағы қазақ романдарындағы жетекші қызмет атқаратын – символ″ дей отырып:
″Символ постоянно присутствует в жанре предпостмодернистического
казахстанского романа, и это объясняется, прежде всего, изначальной
мифологичностью произведения″ деген анықтама береді [54; 168]. Бұдан біздің
назарымызды өзіне аудартқан жайт Л. Сафронова қазақ әдебиетіндегі
жазушылар: О. Сүлейменовті, О. Бөкейді, С. Санбаевты, Ә. Кекілбаевты
постмодернисттерге жатқызады: ″Их произведения отличаются от предществующих
особым "игровым" стилем, размыванием жанровых границ, преодолением прежних
эстетических и идеологических стереотипов, постмодернистки обращением к
немифологическому и неофольклорному мышлению"- деген тұжырым жасайды
[30;169].
Постмодернизмді кең ауқымдағы мәдени ағым дей отырып, әдебиет
мәселелерін талқылауға үлес қосып жүрген зерттеуші Г. Елеукенова қазақ
әдебиетіне 1950 жылдың басынан постмодернистік деп аталатын ұғым пайда
болғандығын айтады [31;196]. Зерттеушінің ойынша 1950-1980 жылдардағы қазақ
әдебиетіндегі жаңа тенденцияның пайда болуы Ғ. Мүсіреповтың (1959)
"Этнографиялық әңгіме" деген шығармасының жарыққа шығуымен байланысты. Бұл
шығармадағы кейіпкер әлеуметтік актив тұлға , батыл күресуші де емес,
өзінің ныспысы да жоқ, қоршаған адамдары сыйлайтын – Атеке. Яғни үйін, ауыл
аймағын асыраушы, қарапайым қазақтың шалы [33;197]. Социалистік реализмде
кездесетін мемлекет, ұжым үшін еңбек етіп, жан-жағына үлгі боларлық идеал
кейіпкер емес, өз беделі мен тамырынан ажырап, жоғалып бара жатқан, төре
жұрнағының қарапайым тіршілігі. Міне, осы, "Этнографиялық әңгіме"
постмодернистік сипаттарға ие алғашқы шығарма деп санайды.
Жалпы батыс пен орыс әдебиеті және өнерінен бізге ауысқан
постмодернистік тенденцияларға ресейдегі секілді, қазақ зиялы қауымының
көзқарастары әрқилы. Мысалға, Таласбек Әсемқұлов постмодернизмді әдеби ағым
деп атамайды, қабылдамайды: ″Постмодернизм интелектуалдық ойының бір түрі
ғана және кейбір Батыс ғалымдарының жаңсақ түсіндіруіндегідей,
постмодернизм бүгінгі заманның құбылыс емес. Ол – мәңгі құбылыс. Түрлі
формада ол мәңгі жасап келе жатыр″- дейді [32;4]. Осы кезде итальяндық
жазушысы Умберто Эконың "әр дәуірдің өз постмодернизмі бар" деген сөзі
ойыңа оралады.
Постмодернизмді ағым емес, құбылыс деп қабылдай отырып, Таласбек
Әсемқұлов постмодернизмнің мәтіні туралы да өз пікірін былай білдіреді:
″Постмодернизм мәтінмен (текст), оның заңдылықтармен, мәтіннің
технологиясымен жұмыс істейді. Постмодернистік мәтінмен жазу қазақ
әдебиетінде орнықпайтын шығар, ол бізге керек емес″ -деп ойын аяқтайды
[32,5].Постмодернистік мәтін жайлы сөз қозғаған уақытта біз жоғарында орыс
ғалымдарының пікірлерін айтқан болатынбыз. Қазақ әдебиетіндегі
постмодернистік мәтін туралы Бақытжан Майтанов та сөз қозғап, интертекст,
гипертекст, подтекст деген ұғымдарды атайды [33;59].
Постмодернизмде сөздің маңыздылығынан, оның мағынасы этимологиясы, ол
ертеректе қалай қолданылды- сол керек. Ең басты орында мәтін тұрады. Мәтін
арқылы тарихты, дүниені, болмысты тануға ұмтылады. Постмодернизмде бұрынғы
айтуға болмайтын шындықтар айтылады. Мысалы біз Аслан Жақсылықовтың "Сны
окаянных" трилогиясының екінші, үшінші романдарынан семей полигоны жайлы
баяндағанда көре аламыз [50]. Жазушының жазған шығармалары бүкіл қауымды
қамтиды. Шығармалар барлық қатардағы халыққа арналады. Жоғарыда айтып өткен
постмодернизмнің негізгі ұғымдары интертекстілік жайлы Ш. Әдібаева былай
дейді: ″Одним из ключевых понятий постмодернизма является понятие
интертекстуальности сформулированное Ю. Кристевой. Она в конце 1965 года
переехала из Болгарии в Париж, вскоре сделала в семинаре Р. Барта доклад о
неизвестном тогда на Западе М. Бахтине, а в 1967 году опубликовала статью
"Бахти, слово, диалог и роман". Там и появилось понятие
интертекстуальности″ -дейді [12;15]. Н. Б. Маньковская постмодернистер
шындық өмір қалай тұрса солай қабылдайтынын айтады.
Постмодернизмнің тағы да бір өзіне тән қасиеттерінің бірі – бұл
аллюзия, реминисценция және поток сознания, полифония. "Введение в
литературоведение" деген негізгі ұғымдар мен терминдердің анықтамалығында:″
Реминисцения – (латын тілінен аударғанда remіnіscentіa – еске алу),
(воспоминание) – не буквальное воспроизведение, невольное или намеренное,
чужих структур, слов, которое наводит на воспоминания о другом произведении
(подобными отголосками), отзвуками. Яғни біреудің құрылымы, сөзін оқығанда
өзге біреудің шығармасы дыбысында, сөздеріндегі ұқсастықты байқау
[19;85;407]. Аллюзия дегеніміз – (латын тілінен аударғанда alludіo –
қалжың, шутка, нұсқау (намек) дегенді білдіреді) – тарихи жағдайларға
нұсқау, оқырманға болжам мен белгілі тұрмыстық әдеби дәлел (факт) болса
[19;99,103], поток сознания (сана легі) деп – жаңалық пен жағдайлардың
үзіліссіз дамуы, әсерлердің, еске алулардың, ішкі ой-толғаныстардың
тізбектеліп бірінің артынан бірінің келуі [19;34,323]. Полифония дегеніміз
– монологтың диалогқа кейіпкерлердің көп дауыстылыққа ұласуы [19;82;326].
Мұндай құрылымға Аслан Жақсылықовтың ″Сны окаянных″ трилогиясының үшінші
романдарындағы журналисттің ойы мысал бола алады. Сонымен қоса, ХХ ғасырдың
прозасына постмодернистік ағымдардағы шығармаларда, (Р. П. Уорфеннің "Вся
королевская рать″, Г. Гессеннің "Игра в бисер") ал қазақ әдебиетінің
прозасында Б. Майтанов көрсетуімен Д. Амантай шығармаларына тән [33;59].
Соңғы жылдары төл әдебиетімізге келіп қосылған жаңа толқын
шығармаларынан жаңашыл ізденістердің көріністерін көре отырып, олардың
әдебиетіміздің дамуына ықпал жасағанын байқаймыз. Әдебиетке араласқан жас
толқынның басты ерекшелігі - сөз өнерінің адамды жан-жақты танудағы рөліне
баса назар аударуы. Осы жылдардағы әдебиет өзінің классикалық нысанасы –
адамдық аспектіге бетбұрысы көркем сөз жанрының ішкі мүмкіндіктерін сарқа
қозғауына, көркемдіктің шын биігіне деген талпынысына себепші болды. Жас
буынның жаңа толқын әлемдік әдебиетті, ондағы ағымдарды, небір формалық
ізденістерді жете зерттегені, терең білімі, өздерін еркін сезініп,
істерінде де сенімді жүзеге асырды. Атап айтарлық бір жағдай жаңа толқынның
ең озық өкілдері қазіргі әдебиетімізді жалпы қарастырғанда көпшілік
мәдениетінің көркем бір көрінісі деп танытады. Ал бұл танымда шындықтың
дәмі бар. Мұндай танымның енді белең алғанын ойлап, төл әдебиетімізге назар
салсақ, күні бүгінге дейінгі әдебиетіміз тұтастай алғанда көпшілік
мәдениетінің әдемі бір үлгісі, яғни айнала қоршаған дүниені бірдей
қабылдап, бір жазықтықта көретін қалың көпшілік оқырманның әдебиеті
болғанын мойындауымыз қажет. Жаңа толқынның ең озық өкілдері саналатын –
Айгүл Кемелбаева, Дидар Амантайдың, айталық, өзіндік тіл концепциясы бар.
Олардың концепциясы бойынша құлаш-құлаш көркем тіркестерден гөрі ой
кернеуін дөп басқан жалқы тағдырлы жалғыз сөйлем қымбат. Сөз жоқ, бұл жас
қаламгерлердің заман талабына сәйкес жанрға ысылғандығы байқалады.
ХХ ғасырдың постмодернисттік прозасында – мәтін ішіндегі мәтін,
фабуласыздық, стильдің сюжеттен басымдылығы, лексикадан гөрі синтаксиске
баса мән берілуі, семантика емес, – прагматика, текстік байланыс
принциптерінің бұзылуы деген сияқты мәселелер әдебиет әлемінде көтеріліп
жүр. Қазақ әдебиетіндегі постмодернизм мәтіні жайлы біраз ғалымдар өз
пікірлерін білдіруде. Мысалы: Әуезхан Қодар: "Постмодернизмдегі интертекст,
гипертекст туралы: "Текст автордан биік, оның болмысынан автордың ойына
кірмеген мән-мағына табуға еріктіміз. Демек, текстің иесі автор емес,
автордың иесі – текст. Әдебиет адамның жаны емес, адамды өнер тудыруға
қозғайтын, құдіреттің жаны, болмыстың атойы"-дейді [36;5]. Ә. Бөпежанова
постмодернизмді ХХ ғасырдың ең мықты көркем ағымы деп санайды. Қазіргі
таңда, қазақ әдебиетінде осы постмодернистік ағым аясында қалам сермеп
жүрген біраз жазушыларымыз бар. Олардың ішінде Дидар Амантай, Айгүл
Кемелбаева, Роза Мұқанова, Асқар Алтай т.б. көптеген жазушыларымыз бен қоса
қазақстандағы орыс тілді қаламгерлерді де атауға болады. Мәселен, Анатолий
Ким, Аслан Жақсылықов, Дүйсенбек Накипов шығармалары таза постмодернистік
бағытта жазылмаса да, постмодернизмнің сілемдерін табуымызға болады. Бір
жазушыны кез-келген адам әр түрлі қырынан танитыны секілді,қазіргі көркем
әдебиетте, проза саласында жұмыс атқарып жүрген жазушыларды әр оқырман,
ғалым, әдебиетші өз танымы мен білім өрісіне, көзқарасына байланысты әрқилы
таниды. Жарық көрген дүниелері постмодернистік эстетика заңдылықтарына
мейлінше жақын Дидар Амантайдың "Тоты құс түсті көбелек" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz