Қазақстанның таулы және тау бөктерлеріндегі табиғи қауіпті құбылыстардың қалыптасу негізін қарастыру

КІРІСПЕ.

1 ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДА ОРНАЛАСҚАН ТАУЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Алтай тауы.
1.2 Сауыр.Тарбағатай тауы
1.3 Жоңғар Алатауы.
1.4 Тянь.Шань таулар жүйесі

2 ТАУЛЫ АЙМАҚТАРДАҒЫ ҚАУІПТІ ТАБИҒИ ҚҰБЫЛЫСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
2.1 Су басу, сел ...
2.2 Қар көшкіндері...
2.3 Зілзала, жер сілкінулер...
2.4 Жер көшкіні, сырғымалар мен опырмалар

ҚОРЫТЫНДЫ..

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

ҚОСЫМШАЛАР

Тақырыптың көкейтестілігі: Тәуелсіз Қазақстанның жер көлемінің үлкендігіне байланысты жер бедері де әр түрлі келеді. Яғни, биік, аласа таулар, қыраттар, жазықтар және ойпаттар бәрі де кездеседі. Сондықтан Қазақстанның таулы және тау бөктерлерінде болатын қауіпті құбылыстардың пайда болу орталықтарын анықтап, сол анықтау бойынша таулы аймақтарын үйлестіре отырып және осы негізде аймақтық жоспардағы қорғау сияқты табиғи процестер әрекетіне тап болған нақтылы объектілерді қорғауды іске асыру.
Зерттеудің негізгі мақсаты: Қазақстанның таулы және тау бөктерлеріндегі табиғи қауіпті құбылыстардың қалыптасу негізін қарастырып, олардан қорғану және алдын алудың тиімді жолдарын нақтылау, сонымен бірге қауіпті құбылыстардың болашақтағы алдын алуды зерттеу мәселелерін қарастыру.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
- Қазақстанның таулы және тау бөктеріндегі аудандардың қауіпті құбылыстар аумақтарының табиғи жағдайларын анықтау;
- тау жыныстарының түрлі генетикалық түрлерінің, қалыптастырудын геоморфологиялық, неотектоникалық қазіргі заманға экзогенді геологиялық және гидрометереологиялық шарттары мен факторларының және табиғи процестерінің даму қызметіне баға беру;
- Қауіпті табиғи құбылыстардың пайда болуының гидрометриологиялық шарттарын табу және табиғи процестерді бөлу және қауіпсіздік дәрежесіне баға беру;
- Қауіпті табиғи құбылыстарының әсерінен қорғау шараларын ұйымдастыру, алдын алу және жүзеге асыру бойынша шешімдерді негіздеу және тұрақты әзірлеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстанның таулы аймақтарындағы қауіпті табиғи процестерінің қалыптасуының заңдылықтарын табу бойынша кешендік жұмыс, көп зерттелмеген және осының негізінде табиғат құбылыстарының зардапты әсеріне тап болған нақты объектілерге де қатысты қорғау материалдарын жүзеге асыру бойынша негізделген ұсыныстар келтірілген.
Негізгі қорғалатын қағидалар: Қазақстан территориясында орналасқан таулардың физикалық – географиялық ерекшеліктері, жағдайы: рельефі мен геологиялық құрылымы, климаты, ішкі сулары және топырақ өсімдік жамылғысы.
Физикалық – географиялық факторларды жүйелі түрде талдау нәтежесінде қауіпті табиғи құбылыстардың пайда болуын анықтау, олардың қалыптасу аймақтарындағы геологиялық субстратты құрамы мен физикалық – механикалық қасиеттерін анықтау және олардың дамуы аумақтың рельефіне, тектоникасына және гидрометеорологиялық шарттарға байланысты.

1. Қалиев М., Бейсенова Ә. Қазақстанның физикалық географиясы.
Алматы 1997 – 63 б.
2. Өтемағанбетов М. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы 1967
102б.
3. Қожаназарова Сауыр – Тарбағатай. География және табиғат. 2008 №1
4. Алиев Д. Физическая география Казакстана. Алматы. 1998 – 128с.
5. Мариковский П. И. В горах Тянь – Шаня. Алматы 1981.
6. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы І – IV томдар. Алматы 1998.
7. Гуриков Е. “Іле Алатауы”. Алматы 1981
8. Медеу А. Сел қатерінен сақтандырудағы маркетингтік зерттеулер.
География және табиғат.2006 №3 7б.
9. Тасболат Б., Асқарова М. Селдік ағындардың экожүйенің абиотикалық
құрлымдарына әсері. География және табиғат. 2006 №1 25б.
10. Ботбаев А. Сел қауіп қатерінен сақтандыру нарығын квалиметрлік
бағалау. География және табиғат 2006 №5 10б.
11. Апат айтып келмейді. Оңтүстік Қазақстан. 2008 ж 26ақпан 4б. ОҚО
төтенше жағдайлар департаменті.
12. Арпабеков С. Өмір тіршілік қауіпсіздігі. Алматы 2004 – 61б.
13. Пулатова С. Жер сілкінісін болжау. География және табиғат. 2005 №5
26б.
14. Бейсенова Ә. Физика – географическая исследование Казакстана. 1982
– 124б.
15. Власова Т. Материктердің физикалық географиясы. І – том. Алматы
1984 – 250б.
16. Құсайынов С. Жалпы геоморфология. Алматы. 2006 - 27б.
17. Бейсенова Ә. Қазақстанның географиялық атласы. Алматы. 2003 –

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

Қазақстанның таулы аймақтарындағы ландшафттардың қалыптасуының
заңдылықтарын табу бойынша кешендік жұмыс, көп зерттелмеген және осының
негізінде табиғат құбылыстарының зардапты әсеріне тап болған нақты
объектілерге де қатысты қорғау материалдарын жүзеге асыру бойынша
негізделген ұсыныстар келтірілген.
Қауіпті табиғи құбылыстардың геологиялық – құрылымдық, геоморфологиялық
белгілермен қарқындылығын пайдалана отырып, Қазақстанның таулы аймақтарын
табиғи құбылыстың қауіптілігінің дәрежесі бойынша аудандастыру
түрлендірудің негізі болып табылады.
Қауіпті табиғи құбылыстардың әсерінен қорғану жүйесін жүзеге асырудың
қағидасы - әлеуметтік және экономикалық бағыттағы нақты объектілерге
қатысты әзірленген жұмыстың негізі болып табылады.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДА ОРНАЛАСҚАН ТАУЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.1 Алтай
тауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
1.2 Сауыр-Тарбағатай
тауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Жоңғар
Алатауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1.4 Тянь-Шань таулар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2 ТАУЛЫ АЙМАҚТАРДАҒЫ ҚАУІПТІ ТАБИҒИ ҚҰБЫЛЫСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПАЙДА
БОЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.1 Су басу,
сел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.2 Қар
көшкіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.3 Зілзала, жер
сілкінулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
2.4 Жер көшкіні, сырғымалар мен
опырмалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... .

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Тақырыптың көкейтестілігі: Тәуелсіз Қазақстанның жер көлемінің
үлкендігіне байланысты жер бедері де әр түрлі келеді. Яғни, биік, аласа
таулар, қыраттар, жазықтар және ойпаттар бәрі де кездеседі. Сондықтан
Қазақстанның таулы және тау бөктерлерінде болатын қауіпті құбылыстардың
пайда болу орталықтарын анықтап, сол анықтау бойынша таулы аймақтарын
үйлестіре отырып және осы негізде аймақтық жоспардағы қорғау сияқты табиғи
процестер әрекетіне тап болған нақтылы объектілерді қорғауды іске асыру.
Зерттеудің негізгі мақсаты: Қазақстанның таулы және тау бөктерлеріндегі
табиғи қауіпті құбылыстардың қалыптасу негізін қарастырып, олардан
қорғану және алдын алудың тиімді жолдарын нақтылау, сонымен бірге қауіпті
құбылыстардың болашақтағы алдын алуды зерттеу мәселелерін қарастыру.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
- Қазақстанның таулы және тау бөктеріндегі аудандардың қауіпті
құбылыстар аумақтарының табиғи жағдайларын анықтау;
- тау жыныстарының түрлі генетикалық түрлерінің, қалыптастырудын
геоморфологиялық, неотектоникалық қазіргі заманға экзогенді геологиялық
және гидрометереологиялық шарттары мен факторларының және табиғи
процестерінің даму қызметіне баға беру;
- Қауіпті табиғи құбылыстардың пайда болуының гидрометриологиялық
шарттарын табу және табиғи процестерді бөлу және қауіпсіздік дәрежесіне
баға беру;
- Қауіпті табиғи құбылыстарының әсерінен қорғау шараларын ұйымдастыру,
алдын алу және жүзеге асыру бойынша шешімдерді негіздеу және тұрақты
әзірлеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстанның таулы аймақтарындағы қауіпті
табиғи процестерінің қалыптасуының заңдылықтарын табу бойынша кешендік
жұмыс, көп зерттелмеген және осының негізінде табиғат құбылыстарының
зардапты әсеріне тап болған нақты объектілерге де қатысты қорғау
материалдарын жүзеге асыру бойынша негізделген ұсыныстар келтірілген.
Негізгі қорғалатын қағидалар: Қазақстан территориясында орналасқан
таулардың физикалық – географиялық ерекшеліктері, жағдайы: рельефі мен
геологиялық құрылымы, климаты, ішкі сулары және топырақ өсімдік жамылғысы.
Физикалық – географиялық факторларды жүйелі түрде талдау нәтежесінде
қауіпті табиғи құбылыстардың пайда болуын анықтау, олардың қалыптасу
аймақтарындағы геологиялық субстратты құрамы мен физикалық – механикалық
қасиеттерін анықтау және олардың дамуы аумақтың рельефіне, тектоникасына
және гидрометеорологиялық шарттарға байланысты.

1 Қазақстан территориясында орналасқан таулардың физикалық-
географиялық ерекшеліктері

Қазақстан жер аумағы жағынан Еуразия материгінде Ресей, Қытай, Үндістан
мемлекетінен кейін төртінші орын иеленеді. Жалпы жер аумағы 2724,9 мың
шаршы шақырым. Қазақстан батысында Каспий маңы ойпатынан шығысында Алтай
тауларына дейін үш мың шақырым, солтүстігінде Батыс Сібір жазығынан
оңтүстігінде Тянь-Шань тауларына дейін мың алты жүз шақырымға созылып
жатқан кең байтақ мемлекет.
Қазақстанның жер көлемінің үлкендігіне байланысты жер бедері де әр
түрлі келеді. Мұнда биік, аласа таулар, қыраттар, жазықтар және ойпаттар
бәрі де кездеседі. Қазақстанның жер көлемінің сексен алты пайызға жуығы
жазықты жерлер, қалған он төрт пайызы таулы жерлер болып табылады.
Негізінен Қазақстан жеріндегі биік таулары республиканың шығысы мен
оңтүстік-шығысында орналасқан. Олар: Алтай, Жоңғар Алатауы, Тянь - Шань,
Сауыр Тарбағатай таулары жатады.
Бұл биік таулар бір-бірінен физикалық-географиялық ерекшеліктеріне
қарай әр түрлі келеді. Қалыптасу кезеңі, геологиясы, табиғаты, топырағы
тіпті өсімдік, жануарларында өзгешіліктер байқалады.
Тауларда негізінен пайдалы қазбалар кен орындары, орман шаруашылығы,
ауыл шаруашылығының салалары, туризм саласында пайдаланады [1].

1.1 Алтай тауы

Биік тау массивтері негізінен Қазақстанның оңтүстік-шығыс және шығыс
бөліктерін ала қалыптасқан. Таулы өлке республиканың жалпы жерінің 10%-ын
қамтиды. Басты тау массивтеріне Алтай, Тарбағатай, Жоңғар, Тянь-
Шань жүйелері жатады. Алтай тау жүйесінен Қазақстан жеріне Оңтүстік
Алтай мен Кенді Алтай кіреді. Мұндағы Тигерен, Холзун және Листвяга
жоталарының биіктігі 2300—2600 м -ге жетеді, бұлардан оңтүстік-батысқа Уба,
Иванов, Үлбі т.б. жоталар бөлінеді. Листвяга сілемі солтүстік-шығыс
жағында Қатын жотасына (Алтайдағы ең биік Мұзтау 4506 м, осында) ұласады.
Бұларды қалың мұздықтар жапқан. Жүйенің оңтүстігінде жатқан Үкөк таулы
үстіртінен Алтай жоталалары жан-жаққа тарайды, сондықтан Үкөк Алтайдың
орталығы саналады. Орталық Алтайдың Қазақстандық бөлігінің рельефі сатылы
келеді. 1-суретте көрсетілгендей аласа таулық бөлігіндегі төбелерді,
биіктігі орташа тауларды онша терең емес өзен аңғарлары тілімдеген. Одан
жоғары бөлігіндегі өте тік, жақпарлы беткейлері қорым тасты және сеңгірлі
тау бастарына жалғасады [2].
Геологиялық құрылысына келер болсақ, бүкіл Алтай тау жүйесі сияқты оның
Қазақстандық бөлігі де герцин тау түзілісі кезінде пайда болған. Кайназой
эрасында болған жарылыс әсерлерінен жоталарға және тау аралык ойыстарға
тілімделген.
Оңтүстік Алтай солтүстігінде Бұқтырма өзені, Қара Ертіс, оңтүстігінде
Зайсан көлінің аралығында жатыр. Батысында Ертіс езені мен шығысында Табын-
Богда-Оло тау жүйесімен ұштасады. Сол жерден батысқа және оңтүстік-батысқа
қарай Сарымсақты, Нарын және Оңтүстік Алтай (3450 м) жоталары тарайды. Бұл
жоталар шығыс бөлігінен батыс бөлігіне қарай біртіндеп аласарып қыратқа
айналады. Оңтүстік Алтайдың басты жоталары — Оңтүстік Алтай, Сарымсақты,
Күршім, Азутау.
Кенді Алтай атына сәйкес полиметалл кен орындарына өте бай аймақ. Олар
Лениногор, Зырян, Белоусовка, т. б. кен орындары. Полиметалл кендеріне тән
сипат — кен құрамында көп түрлі заттардың болуы. Мысалы, негізгі металдарға
қосымша мырыш, қорғасын, мыс, алтын, күміс, сурьма, күкірт, т. б.
кездеседі.
Орталық Алтайдың Қазақстанға батыс жоталары кіреді. Олардың бастылары
Листвяга және Холзун жотасы. Листвяга Қазақстанның шекараларында жатқан
Қатын жотасындағы Алтайдың ең биік шыңы Белуха тауына жақын жерден
басталады. Холзун жотасының жер бедері көбірек тілімделінген, бірақ тау
басы жалаңаш, аздап белесті, үстіртті келеді.
Алтайдың климаты қоңыржай континентті. Жыл бойы континентті ауа
массалары әсер етеді. Алтай тауына батыстан жөне оңтүстік-батыстан соққан
желдер ылғал алып келеді, сондықтан тау беткейлерінде жылына 600 мм-ге
дейін жауын-шашын жауады. Тауға биіктеген сайын жауын-шашын мөлшері көбірек
түседі. Оба, Үлбі өзендері бастау алатын таудың жоғарғы бөлігінде 1800 мм-
ге дейін жауын-шашын жауады. Тау етегінде жауын-шашын мөлшері 250-300 мм.
Қардың түсуі тау етегінде 20-30 см, ал тауға биіктеген сайын 2 метрге дейін
қалыңдайды. Геологиялық құрылысына келер болсақ, бүкіл Алтай тау жүйесі
сияқты оның Қазақстандық бөлігі де герцин тау түзілісі кезінде пайда
болған. Кайназой эрасында болған жарылыс әсерлерінен жоталарға және тау
аралык ойыстарға тілімделген. Қазір альпі типтес жер бедері пішініне
жатады. Қазақстан жеріндегі тау жоталарының көпшілігінің биіктіктері 3000-
3500 метрден асады. Алтай тауын Оңтүстік Алтай, Орталық Алтай немесе Кенді
Алтай және Қалба деп үшке бөлуге болады. Ең биік шыңы Мұзтау 4506 метр.
Алтай тауы негізінен палеозой эрасының шөгінділері мен метаморфты
жыныстарынан түзілген. Кембрийге дейінгі дәуірдегі кристалды тақтатас Қатын
жотасының негізін қүрайды.
Алтайдың қазақ жеріндегі бөлігінде өзендер көп. Басты өзендері Ертіс
және оның салалары: Бұқтырма, Оба, Үлбі, Күршім, Нарын. Өзендері мұздық
және қар суымен, жер асты, жауын-шашын суымен қорланады. Өзендерінің суы
мол, ағысы қатты. Қара Ертіс өз бастауын Монғолия жерінен алады да Алтай
тауын қақ жарып, Қазақстан жерінде ағыны қатты тау өзенінен біртіндеп жазық
жерде ағатын Ертіске айналады.
Қазақстандағы Алтай тауында 328 мұздық бар, олардың жалпы ауданы 89,6
км2. Мұздықтар негізінен 2600 м биіктіктен жоғары орналасқан. Мұздықтар
Қатын, Холзун, Иванов, Оңтүстік Алтай, Сарымсақты жоталарында шоғырланған
(Кесте 1).
Үкөк таулы үстіртінің оңтүстік-батысынан тараған Оңтүстік Алтай жоталар
жүйесінің (Сарымсақты, Күршім, Азутау т.б. жоталары) беткейлері тастақты
тік құлама, бірақ тау бастары жатық келеді. Енсіз аңғарлар, терең шатқалдар
көп. Осында, 1485 м биіктікте Марқакөлдің қазан щұңқыры қалыптасқан.
Оңтүстік Алтайдың жалғасы Қалба жотасы (1658 м) Ертістің сол жағалауында
жатыр. Оңтүстік Алтай таулары аралығында Зайсан қазан шұнқыры жатыр, оның
ені 140 км-ге жетеді.

Кесте 1
Қазақстанның биік тау шыңдары

Шың аты Таулар Биіктігі, м
Хантәңірі Тянь-Шань тауы 6995
Меридиан жота Тянь-Шань тауы 6276
Талғар шыңы Іле Алатауы 4973
Шоқтал тауы Күнгей Алатау 4770
Бесбақан тауы Жоңғар Алатауы 4622
Металлургтер тауы Іле Алатауы 4600
Мұзтау шыңы Алтай тауы 4506
Манас шыңы Талас Алатауы 4482
Ашутор тауы Теріскей Алатауы 4427
Мұзтау тауы Жоңғар Алатауы 4370
Комсомол шыңы Іле Алатауы 4376

1.2 Сауыр-Тарбағатай тауы

Тарбағатай тауының Қазақстан жеріне тек батыс бөлігі кіреді, ал шығыс
жартысы Қытай территориясында. Жотаның ені 30—50 км, ұзындығы 300 км
шамасында, орташа биіктігі 2000—2200 м. Жота, тау бастарының кей жерлері
жайпақ, солтүстік беткейі біртіндеп аласарып жазыққа ұласады, оңтүстігі тік
құлама, жар тасты. Батыс бөлігіндегі бөктерлік онша биік емес, қырқалы-
төбелі етегі Сарыарқа шоқыларына ұштасады. Тарбағатайдың шығыс жалғасы —
Сауыр жотасының (биік жері Маңырақ шыңы 3816 м, ұзындығы 140 км шамасында)
біраз жері Қазақстан территориясында. Тарбағатай жотасы мен Жоңғар Алатауы
аралығында кең аумақты тау аралық Алакөл ойысы (Алакөл, Кіші Алакөл,
Сасықкөл, Ұялы көлдері жатыр) бар. Бұның батыс жазық жағалауы Балқаш
көліне, оңтүстік-шығыс шатқалды жағы Жоңғар қақпасына жалғасады [3].
Қаңтардағы ауаның орташа температурасы — 22°С, кей күндері — 46°С-ге
дейін төмендейді. Шілде айындағы орташа температурасы +36°С, кей күндері
+40°С-ге дейін ысиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері 350-500 мм. Зайсан көліне
қүятын бірнеше өзен бастау алады. Солтүстік беткейіндегі шатқалдарда
кішігірім мұздықтар бар.
Тарбағатай тауының геологиялық құрылысы әр келкі. Тарбағатай тауы
Сауырға қарағанда аласарақ, бірақ едәуір ұзын. Оның ең биік шоқысы 3134
метр. Шығысында төбелі-белесті өңір арқылы Сауыр жотасымен жалғасады.
Ұзындығы 300 км, ені 30-50 км шамасында. Тау беткейлерінен ежелгі
мұздықтардың ізі байқалады. Жота герцин тау түзілу кезеңінде пайда болған.
Негізінен тақтатас пен әктас аралас жыныстардан түзілген. Гранит, кристалды
тақтатас, саз балшықтар да кездеседі. Альпілік тау түзілу процесінің жүріп
жатқаны жер бедерінен байқалады. Баяу тектоникалык қозғалыс күні бүгінге
дейін жалғасуда. Мысалы, 1991 жылғы Зайсандағы жер сілкінісі соның салдары
болып табылады.
Тарбағатай тауының климаты қатаң континентті. Жазы ыстық, қысы салқын,
жауын-шашынның жылдық мөлшері 300-500 мм шамасында. Ауа температурасы
орташа есеп бойынша шілдеде +22°C, қаңтарда 20°С. Тау беткейлерінен
көптеген өзендер бастау алады. Өзендері негізінен қар суымен қоректенеді.
Тарбағатайда биіктік белдеулік байқалады. Таудың етегінен топырағы ашық
қызыл қоңыр, осы жерден бозды-бетегелі, жусанды, шөлейтті зона өсімдігі
өсетін биіктік белдеулік басталады, одан жоғарырақта қызыл қоңыр және қара
топырақты белдеуде дала өсімдігі өседі. Жотаның үгілуге көбірек ұшыраған
оңтүстік беткейі жақпар тасты келеді. Ертістің кейбір салаларына суайрық
болып табылады, одан Кендірлік өзені бастау алады. Қазақ жеріндегі Сауыр
тауының бөлігінде биіктік белдеулік байқалады. Солтүстік беткейінде 1100
метрге дейін далалық, одан жоғары 1900 метрге дейін орман алқабы, одан
жоғары альпі шалғындығы өседі. Оңтүстік беткейінде шөлейт және дала
өсімдіктері басым. Жота баурайы мал жайылымына пайдаланылады. Пайдалы
қазбалардан әзірге зерттелгені - Кендірлік қоңыр көмір кен орны. Қаңтардағы
ауаның орташа температурасы — 22°С, кей күндері — 46°С-ге дейін төмендейді.
Шілде айындағы орташа температурасы +36°С, кей күндері +40°С-ге дейін
ысиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері 350-500 мм. Зайсан көліне қүятын бірнеше
өзен бастау алады. Солтүстік беткейіндегі шатқалдарда кішігірім мұздықтар
бар.
Дала зонасынан жоғары жабайы алма, зерек, итмұрын, мойыл, қараған, тал,
көк теректі орман зонасы орналасады, ол жерде жауын-шашын мол (600-800).
2000 метрден жоғары субальпілік және альпілік шалғындық өседі. Жануарлар
дүниесі көршілес Алтай тауы жануарларына ұқсас. Онда қоңыр аю, қасқыр,
суыр, аламан, марал, тау ешкісі, т.б. жануарлар мекендейді. Тау беткейі мал
жайылымына өте қолайлы. 1968 жылы Тарбағатай мемлекеттік қорықшасы
ұйымдастырылды. Жалпы аумағы 240 мың гектар жерді алып жатыр. Бұл жерде
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген жолақты қара шұбар жылан, дуадақ,
ақбас тырна, қарабауыр бұлдырық, лашын, ителгі, бүркіт, арқар, қоян, суыр,
елік, құр, сұр шіл, кекілік, үкі мекендейді. Қорықша жерін Қосты, Қызыл
қайыңды, Қандысу өзендері кесіп өтеді.

1.3 Жоңғар Алатауы

Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ірі тау массивтерінің бірі — Жоңғар
Алатауы. Ұзындығы 450 км, ені 100—250 км. Шығыс бөлігі Қытай жеріне өтеді.
Көксу, Боротала (Бұратала) өзендерінің, аңғарлары тау жүйесін екі жотаға
бөледі. Солтүстік Жоңғар жотасы доғаша иіліп, сыртын оңтүстікке береді,
оның шығыс бөлігі биік және мұздықты келеді. Батысында аласарып шағын
жоталарға тармақталып барып, Балқаш маңы кұмына тіреледі. Жотаның,
солтүстік беткейі сатыланып, біртіндеп аласарып тау алды жазығына ұштасады.
Мұнда көптеген шағын тау массивтері (Күнгей, Суықтау, Тастау, Шыбынды т.
б.) жатыр. Бұлар өзара тау аралық ойыстармен бөлінген. Оңтүстік Жоңғар
жотасы негізінен ірі Тоқсанбай, Мұзтау, Бежінтау, Тышқантау жоталарынан
құралады. Бүкіл Жоңғар жүйесіндегі биік Бесбақан шыңы (4464 м) — Солтүстік
Жоңғар жотасы құрамындағы Көкжота тауында. Жоңғар Алатауының солтүстік
беткейінен Тентек, Лепсі, Басқан, Ақсу, оңтүстік беткейден Көксу, Боротала
(Бұратала), Қорғас, Үсек т. б. өзендердің аңғарлары басталады. Оңтүстік
беткейіндегі өзендердің суы тапшы, тасқыны күшті, ал тау жыныстарының
мүжілуі күшті. Жоңғар Алатауының оңтүстік етегі Іле ойысымен шектеседі.
Ойыстың батыс бөлігі Қараой және Итжон үстірттерін қамтиды, бұларды Іле
өзенінің Су Электр Станциясы салынған Қапшағай тау шатқалы бөледі. Іле
ойысының Қааақстан жеріндегі ұзындығы шамамен 250 км ені 120 км негізінен
қалың борпылдақ шөгінділерге толған, сол жағалауында құмды, құм төбешікті
рельеф қалыптасқан. Қапшағай бөгені құрылысының салынуына байланысты Іле
аңғарының біраз бөлігі су астында қалды.
Географиялық орны, жер бедері, геологиялық құрылысына келер болсақ
Жоңғар Алатауы — Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағында Қытаймен шекарада
орналасқан тау жүйесі. Жоңғар Алатауы солтүстігінде Алакөл қазаншұңқыры мен
оңтүстігінде Іле өзені аңғары аралығында орналасқан. Ол шығыстан батысқа
қарай ендік бағыт бойында 450 километрге созылып жатыр, ені 100-250 км.
Жоңғар Алатауы Солтүстік және Оңтүстік Жоңғар тауларына бөлінеді [4].
Жоңғар Алатауы палеозой эрасында пайда болған гнейс, кристалды
тақтатас, кұмтас, мәрмәр жыныстарынан, биік жерлері каледон граниттерінен
түзілген. Кей жерлерінде карбон, перм дәуірі жыныстары мен кайнозой дәуірі
шөгінділері де кездеседі. Жоңғар Алатауы пайдалы қазбаларға өте бай. Тас
көмір, қоңыр көмір, жанғыш тақтатас, вольфрам және молибден рудалары
барланған.
Жоңғар Алатауының климаты жота үстімен ететін полярлық, орта Азиядан
келетін тропиктік ауа массаларының әсерімен қалыптасады. Таудың қысы жылы,
жазы салқындау. Қаңтар айында ауаның орташа температурасы — 10°С, — 11°С,
шілде айында температура +18°С, +22°С. Солтүстік-батысында жылына 600-800
мм, оңтүстік және шығыс бөлігінде 300-400 мм жауын-шашын түседі.
Тауда биіктік белдеулік айқын байқалады. Жоңғар Алатауындағы биіктік
белдеулікті ең алғаш Ш. Уәлиханов зерттеп, сипаттап жазып, шолу карталарын
жасаған. Жоңғар Алатауы пайдалы қазбаларға өте бай. Тас көмір, қоңыр көмір,
жанғыш тақтатас, вольфрам және молибден рудалары барланған.
Жоңғар Алатауы Алакөл қазаншұңқырынан Іле – жақпарлы - қатпарлы таулы
аумағына дейін созылып жатыр. Тау алды палеоген, неоген және төрттік
шөгінділердің қалдық қабаттарынан құралған. Тау етегіндегі жазықтары мен
тау беткейлерінде суармалы және тәлімі егіншілікке пайдаланылады.

1.4 Тянь-Шань таулар жүйесі

Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығысында Тянь-Шань жүйесіне жататын
ірі тау жоталары (Қазақстандағы ең биік Хантәңірі шыңы (6995 м) осында)
жатыр. Бұл массив жоталары өте күрделі тілімделген және өтуге қиын.
Хантәңірі шыңы бүкіл Тянь-Шаньдағы мұзданудың негізгі торабы, ірі мұздықтар
да осында шоғырланған.
Қазақстан жеріне Теріскей Алатау жотасының шығыс бөлігінің біраз
сілемдері кіреді. Солтүстігін ала Текес және Кеген тау аралық ойысы жатыр,
оны солтүстігінен Кетпен жотасы тұйықтаған, биік жері — 3600 м. Мұнда
мұздық жоқ, тау бастары жатық, оңтүстік беткейі тік құлама, солтүстігі
көлбеу. Көршілес Күнгей Алатау массивінің біраз бөлігінің терең тілімделген
солтүстік беткейі Қазақстан территориясында. Тянь-Шаньның солтүстік
бөлігіндегі биік тау жотасы — Іле Алатауы, ең биік жері — Талғар шыңы 4951
м. Жота батыстан шығыс бағытқа 50 км-ге созылады. Солтүстік етегінде
республиканың ірі қаласы Алматы қаласы орналасқан. Жота шығысында
орографиясы біртұтастығын жоғалтып, тау аралық Жалаңаш, Сөгеті ойыстары
арқылы тармақталып кетеді. Солтүстік бөлігіндегі Қараш тауы Турген өзені
сыртында Бақай және Сөгеті тауларына, одан әрі Бөгеті (Бұғыты) тауына
жалғасады. Орта сілемі Сарытау, Торыайғыр жоталарынан, оңтүстігінде Далашық
таулы үстіртінен құралған. Батысында Іле Алатауы аласа Кіндіктас тауына
ұштасады да одан солтүстік-батыста аласа таулы, төбешікті Шу-Іле сілемі
бөлініп шығып, батысында Балқаш маңына дейін созылады. Іле Алатауының
оңтүстік беткейі Шілік, Чоңкемин өзендерінің аңғарына тік құлама болып
тіреледі. Жалпы Іле Алатауының беткейі терең шатқалдармен және каньондармен
тілімделген. Мұнда сел тасқыны, тасты қар көшкіні сияқты құбылыстар жиі
байқалады. Іле Алатауы — сейсмикалық өңір және мұнда ірі мұздану торабы
(мұнда 393 мұздық, бұлардың жалпы ауданы 469,7 км2, мұзының көлемі 27,7
кмг) бар.
Қазақстан территориясына Қырғыз Алатауының батыс бөлігінің солтүстік
беткейі және Талас Алатауының батыс беткейлерінің шеті кіреді. Одан әрі
бұлардың солтүстік-батыс жалғасы ретіндс Қаратау жотасы созылып жатыр.
Бұлар онша биік таулар емес, бастары жайпақ, батыс беткейі көлбеу, шығысы
құлама келеді [5].
Географиялық орны, жер бедері, геологиялық құрылысы бойынша Тянь-Шань
таулы өлкесі — Азия материгіндегі ең ірі таулардың бірі. Тянь-Шань деген
сөзді Қытай тілінен аударғанда тәңір шыңы, аспан тау деген мағынаны
білдіреді. Тянь-Шань тауы жоталарының орналасу бағытына қарай:
1. Солтүстік Тянь-Шань,
2. Орталық Тянь-Шань,
3. Батыс Тянь-Шань,
Шығыс Тянь-Шань деп бөлінеді.
Солтүстік Тянь-Шаньға туысқан қырғыз жеріндегі Ыстықкөлдің
солтүстігіндегі тау жоталары, Шу — Іле таулары, Жоңғар, Іле Алатауы мен
Күнгей Алатауы, Тарбағатай-Сауыр жатады.
Орталық Тянь-Шаньға Қырғыз жотасы, Теріскей Алатауы, Кекшалтау, Ферғана
жоталары жатады.
Батыс Тянь-Шаньға ендік бойымен орналасқан Талас Алатауы, Өгем, Піскем,
Сондалаш, Шатқал, Алай, Түркістан, Қаратау жоталары кіреді.
Шығыс Тянь-Шань ТМД елдерінен тыс жерлерде орналасқан. Тянь-Шань таулы
өлкесінен Қазақстан жеріне Солтүстік Тянь-Шань түгелімен, Батыс Тянь-
Шаньның көп бөлігі, Орталық Тянь-Шаньның бір бөлігі кіреді. 20
Тянь-Шаньның тау жоталары ендік бағыт бойында орналасқан. Қазақ
жеріндегі ең биік шыңы — Хан Тәңірі 6995 м. Тянь-Шань тауының геологиялық
дамуын екі кезеңге (ежелгі жөне жас) бөлуге болады. Ежелгі даму кезеңі,
яғни палеозой эрасы кезеңінде тегістелген беткейлері осы уақытқа дейін Тянь-
Шаньның шығыс бөлігінде сақталған.
Іле Алатауы — Солтүстік Тянь-Шаньның қиыр солтүстігіндегі биік таулы
жота. Ол шығыстан батысқа қарай ендік бойында созылып жатыр. Ұзындығы 350
км, ені 30—40 км, ең биік жері — Талгар шыңы (4973 м). Кайнозой эрасының
төрттік дәуірі кезінде пайда болған. Гранит, әктас, тақтатастан түзілген.
Тау түзілу процесі әлі тоқталмаған жас тау. Жер сілкіну жиі болып тұрады.
Биік шыңдарын мәңгі қар мен мұздык басқан. Іле Алатауының етегінде Алматы
қаласы орналасқан. Дүние жүзіне белгілі Медеу мұз айдыны, Шымбулақ шаңғы
базасы, көптеген санаторий, курорттар мен демалыс үйлері бар. Күнгей
Алатауында әсем тау көлі — Көлсай көз тартады. Тау табиғатын қорғау
мақсатында Алматы қорығы ұйымдастырылған.
Кетпен жотасы. Тянь-Шань таулы өлкесіне кіретін Кетпен жотасының батыс
бөлігі ғана Қазақстан жеріне еніп жатыр. Жалпы ұзындығы 300 км, ең биік
жері 3638 м.
Шу-Іле тауы Іле Алатауының солтүстік-батыс бөлігіндегі жалғасы.
Абсолюттік биіктігі 1800 метр келетін, экзогендік процестердің әсер етуінен
мүжілген тау, шөгінді және магмалык тау жыныстарынан түзілген.
Батыс Тянь-Шань Қазақстан жерінде Қырғыз Алатауынан басталады. Жер
бедері күшті тілімделінген. Қырғыз Алатауы Күнгей Алатауының Батыс жағында
орналасқан. Жалпы ұзындығы 375 км, ең биік шыңы - Батыс Алемендин (4875м).
Батыс Тянь-Шаньға ендік бойымен орналасқан Талас Алатауы, Түркістан,
Қаратау, Өгем, Піскем, Шатқал жоталары кіреді. Енді осы Батыс Тянь-Шаньның
жоталарына жеке тоқталып, сипаттама берелік.
Талас Алатауы - Тянь-Шаньның батыс сілеміндегі жота. Орташа биіктігі
4000м, (4488м, Қырғыз жерінде). Металломорфтанған тақтатас, құмтас,
әктастан тұрады. Талас Алатауының Қазақстан жеріндегі басты сілемдері -
Өгем, Майдантал, Алатау, Кіші Ақсу жоталары. Оңтүстік беткейі қатты
тілімденген, терең шатқалды өзен аңғарлары көп. Олардан Ақсу, Жабағылы,
Майдантал, Жосалы тағы басқа өзендер бастау алады. Батысында Ақсу-Жабағылы
қорығы орналасқан. Етегінде дала өсімдігі, бұталар, жеміс ағаштары, тау
беткейінде шырша, самырсын, арша, одан жоғарыда субальпі, альпі шалғыны
өседі.
Қаратау - Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік-батысында 420 км-ге созыла
орналасқан. Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары аумағында
жатыр. Оңтүстік батыста Талас және Қырғыз жоталарынан басталып солтүстік-
батыс бағытта аласарып, Сарысу өзені мен Шу жазығымен шектеседі. Қаратау,
Шу-Талас және Сырдария өзен алыптарының су айрығы жотасы. Ең енді жота
Боралдай жотасы 60-80км. Орташа биіктігі 1800м, ең биік жері - Бессаз (мың
жылқы, 2176м) тауы Таукент кентіне жақын орналасқан. Қаратау - Кіші, Үлкен
Қаратау, Үлкен Ақтау жэне Боралдай жоталарынан тұрады. Жоталар бір-бірінен
тауаралық ойыстармен бөлінген. Жоталардың тау бастары тегістеу келген
жазық, беткейлері шатқалды тік жартасты. Геологиялық құрылымы Шығыс қаратау
протерезойдың тақтатас пен құмтастарынан, Батыс Қаратау карбонның әктас,
құмтас, конгломерат тастарынан, тау аралық аңғарлари девонның қызыл шөгінді
жынысынан тұрады. Жергілікті жер бедері құрғақ климат әсерінен қалыптасқан.
Қаңтардың орташа температурасы 10 С, оңтүстік-батысында -6°С. Жазы ыстық
әрі қүрғақ, шілденің орташа температурасы 22-26 С. Жауын-шашынның жылдық
орташа мөлшері тау бөктерінде 200-400 мм, тауда 400-600 мм. Беткей топырағы
қоңыр, қызғылт қоңыр. Өсімдігінен селеу, сөде, боз, тағы басқа өсімдіктер
өседі. Тамырында 35-40% каучук болатын тау сағызы тек Қаратау өңірінде
кездеседі. Өзен бойларында тоғайлар еседі Қаратау жерін таутеке, қасқыр,
түлкі, тышқан, сарышұнақ тағы басқа жануарлар мекендейді. Жер асты
гидрокарбонатты. Кальцийлі су қоры мол 400-500 метрлік тереңдікті алып
жатыр. Пайдалы қазбаға бай өлке. Қазақстанның ірі полиметалл (Ащысай,
Мырғалымсай, Байжансай, т.б.) кен орындары шоғырланған. Құ рылыс
материалдарынан - гипс, цемент өнімдеріне қажетті жыныстар кездеседі [6].
Батыс Тянь-Шаньның геологиялық құрылымына келетін болсақ, Қаратау
жотасы протерезой тақтатастардан және құмтастардан тұрса, оңтүстік-батыс
Қаратау карбонның әктас, құмтас конгломераттарынан және девонның жанартау
тектес тау жыныстарынан құралған. Сонымен бірге полезой қатпарлы іргетасы,
пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жанартаулық, сондай-ақ
платформалық мезозой - кайнозой шөгінді тау жыныстары кездеседі.
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы гидрографиялық желінің жиелігі біркелкі
емес. Өзендер негізінен аймақтың таулы бөлігінен бастау алады. Сырдария
өзені республикадан тыс жердегі Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алып,
негізінен, қар және мұз суларымен толығып отырады. Сырдария өзенінің ірі
салаларының бірі - Арыс өзені, Талас Алатауы мен Өгем таулы жоталарының
беткейлерінен басталады. Қаратау жотасының оңтүстік беткейлерінен бастау
алатын Байылдыр, Хантағы, Иқансу, Көкқиясай өзендері Қарашық, Қалдыкөл,
Шүйнек көлдеріне қүяды.
Таулы аймақтың бір ерекшелігі биіктігі мұхит деңгейінен 4000 метрге
жақындайтындықтан топырақ климаттық зоналардың таралуында биік белдеулік
зоналық заңы орын алады, яғни тау биіктеген сайын ылғал көбейіп, ауа райы
суыта түседі. Міне осыған байланысты таудың төменгі етегіндегі шөлді-дала
белдеуінен (теңіз деңгейінен 250-300м.) таудың биік 3500-4000м деңгейіне
дейін бірнеше таудың белдеулік белдемдері кездеседі, олардың топырақ,
өсімдік жамылғылары да, жануарлар дүниесі де әр алуан болып келеді. Былайша
айтқанда, табиғаттың көлденең белдемдік заңы байқалатын сонау терістік
тундрадан оңтүстіктегі шөл зоналарына дейін мыңдаған шақырым қажет болса,
облыс аумағындағы Батыс Тянь-Шань тау етегінен биік шыңдарына дейін 3-4
шақырым қашықтықтағы бйіктікте көпшілік белдемдер кездеседі. Батыс Тянь-
Шань таулы белдеуінде таудың шалғынды-далалы альпілік, субальпілік, таулы-
далалық альпілік, таулы альпілік, таулы шалғынды гидраморфты субальпілік
және таудың күңгірт түсті субальпілік топырақтары кездеседі [7].
Қарқаралы таулары негізінен Қарағанды облысының жерін қамтиды. Қы-
зыларай, Кент, Бұғылы, Арқарлы, Қарқаралы, Ханқашты т. б. жеке таулар-дан
құралған. Олар гранитті плитлардан түзілген, жыныстардың көп жылдық
үгілуінен рельефтің ерекше пішіндері пайда болған, көпшілік жері орманды.
Қарқаралы тауларының шығысындағы Шыңғыстау Сарыарқаның аласа таулы шоқылы
өңірін биік таулық Тарбағатай массивімен жалғастырады.
Балқаш маңының солтүстігінде бірнеше оқшауланған аласа тау шоғыр-лары
бар. Бұлар: солтүстік-батысындағы Шолақ, Кызылсаяң, Қоскеліншек, солтүстік-
шығысындағы Қызылтас, Бектауата, Қалмақемел. Берікқара т.б. Сарыарқаның
оңтүстік-батыс шетінде Ұлытау жатыр (ең биік жері 1133 м). Бұдан біраз
солтүстікке таман Желадыр, Арғанаты қыраттары, шығысырақ Сарыжал, Шадыралы
т.б. таулары қалыптасқан.

2. Таулы аймақтардағы қауіпті табиғи құбылыстар және олардың пайда болуы

Қазақстанның таулы аймақтарындағы қауіпті табиғи процестердің болу
жағдайын анықтау бойынша ондай процестерге су басу, сел, қар көшкіндері мен
қар басу, жер сілкініс мен зілзала, жер көшкіні, сырғымалар мен опырмалар
жатады. Мұндай құбылыстардың пайда болу себептері таулы аудандардың
физикалық-географиялық ерекшеліктеріне яғни, геологиялық құрылымына,
тектоникасына және пайда болу негізіне байланысты.Осыған орай олардың
болашақтағы алдын алу, зерттеу мәселесі туралы мәліметтер қарастырылды.

2.1 Су басу, сел

Су басу негізінен ұзақ уақыт жауған қалың жаңбырдың немесе қысқа
уақытқы нөсердің, қардың күрт еруінің, мұз кептелуінің, қатты дауыл желдің
теңізден немесе өзеннен суды жағалауға қарай айдауының салдарынан болады.
Кенеттен су басқанда өзіңізбен бірге су өтпейтін жылы киімдеріңізді,
көрпеңізді, тамағыңызды т.б. алып, рельефтің бұрын су баспағаны белгілі ең
биік нүктелеріне шығыңыз. Егер ондай жерлер болмаса жүзіп кету үшін қайық
немесе басқадай жүзу кұралын даярлап қою қажет. Өзендердің жоғарғы жағында
кептелген мұз немесе топырақ үйінділері жырылғанда ғана су кенеттен
қаптайды. Ал басқа жағдайларда су басуға орай әрекет жасауға белгілі бір
уақыт болады. Дегенмен көктемгі қауырт қар еру кезінде, ұзақ уақыт ауа райы
бүзылғанда, өзеннің төмен жағалауларында мұз жүріп жатқан кезде жағалаудың
маңына тоқтамаған жөн. Әсіресе қар еріп жатқан кез бен ұзақ уақытқа ауа
райы бұзылған кезде үлкен шалшықтардан өту қауіпті. Судың қосымша мөлшері
шалшықтан өтуді едәуір қиындатады, сондыктан бұрын тексерілген учаскенің
өзі тез арада аса қауіпті, өткел бермес жерге айналады. Катастрофалык су
басулар кезінде ойпаң жерлерден неғұрлым тезірек кетіп, рельефтің неғұрлым
биіктеу жеріне шығып, сол араға ұзақ уақытқа апаттық лагерь тігу қажет [8].
Су деңгейі түскеннен кейін үзілген немесе салақтап тұрған электр
сымдарынан, бүлінген газ магистральдарынан сақ болыңыз. Үйге кірер алдында
оның конструкциясының су толқындарының соққысымен құлауға шақ қалмағанына
көз жеткізіп алыңыз. Судан табылған азық-түлікті де, тасқын судың өзін де
тағам дайындауға пайдалануға болмайды.
Сел - бұл таулы жерде болуы ықтимал жеке толқын секілді қысқа мерзімде
жүріп өтетін лайлы-тасты тасқын. Сел еріген қардан, мұздан, жауын-шашыннан
суға толған мореналы көлдердің арнасын бұзуы салдарынан пайда болады. Бір
беткей мен екінші беткейдің ортасына тастан, қиыршық тастан, топырақтан
салынған бөген селдің соққысына шыдамай, өзен, булақ арнасымен аққан сумен
бірге төмен қарай жөңкіледі. Тасқынның биіктігі 10-20 метрге, тіпті кейде
40-50 метрге дейін жетеді, жылдамдығы тау өзенінің ағу жылдамдығына
(секундына 3-5 жэне оданда астам метр) жақындайды. Сел тасқынының жолында
тұрсаңыз аман қалу мүмкін емес, сондықтан сел қаупінің алдын алудың мәні
ерекше.
Ереже бойынша сел тасқындары толассыз жауған нөсерден, сирегірек
сырғыма мұздақ немесе маусымды қар жамылғысының күрт ери бастауынан, сондай-
ақ өзен арнасына сырғыған топырақ пен шөп-шаламның көп түсуі салдарынан
пайда болады. Жанар тау оянғанда ең күшті сел тасқындары болады. Селдің
себептеріне тау сайларында жиналған үлкен көлемді көлді түзеген ( мұздың
қозғалысынан пайда болған тау жыныстар сынықтарының үйіліп қалғандары,
немесе шөккіндер болғанда өзен арнасын бөгеп-морена көлін пайда еткен)
бөгетті бұзып өтуі де жатады.
Зор қирату күші бар сел бір ағызындыларының көлемінде жүздеген мың,
кейде, тіпті, миллион ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.