ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ДҮНИЕТАНЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ОРНЫ
КІРІСПЕ
1 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ РУХАНИ ТАНЫМДЫҚ ДАМУ ЖОЛЫ
1.1 Шәкәрім Құдайбердіұлы көзқарасының рухани толысу кезеңі мен шығармашылық өмірі
1.2 Абай және Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы сабақтастық
2 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ МҰРАСЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМДАҒЫ ОРНЫ
2.1 Адам болмысы және оның Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы көрінісі
2.2 Шәкәрім Құдайбердіұлы танымындағы иман, рух тәрбиесі және оның қазақ ұлттық мәдениетін жетілдірудегі рөлі
2.3 Қазіргі қоғамдық ой.пікірде ойшыл дүниетанымының құндылығы..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ РУХАНИ ТАНЫМДЫҚ ДАМУ ЖОЛЫ
1.1 Шәкәрім Құдайбердіұлы көзқарасының рухани толысу кезеңі мен шығармашылық өмірі
1.2 Абай және Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы сабақтастық
2 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ МҰРАСЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМДАҒЫ ОРНЫ
2.1 Адам болмысы және оның Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы көрінісі
2.2 Шәкәрім Құдайбердіұлы танымындағы иман, рух тәрбиесі және оның қазақ ұлттық мәдениетін жетілдірудегі рөлі
2.3 Қазіргі қоғамдық ой.пікірде ойшыл дүниетанымының құндылығы..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елбасы, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында «Дүниетанымдық құндылықтарды сақтау бағытында басты басымдық рухани танымдық ғылыми ізденістерге түседі. Халықаралық деңгейде бұл салада жасалып жатқан жұмыстар мен жедел іс-жүзіне ендіру мәселесі жүйелі түрде дамып келеді» [1] - деп, осы бағытта еңбек етіп келе жатқан ғалымдардың еңбектеріне баға береді.
Түрлі мәдениеттер тоғысқан жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымызды рухани биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасын, оның тағылымдық мәнін зерделеу – заман тудырып отырған қажеттілік. Сол ғұлама, ойшылдардың бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ойшыл шығармашылығы даналыққа толы. Имандылықты дәріптеген Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасының түп қазығы – ақ көніл, таза ақыл, адалдық иесіне адамды айналдыру, өз өмірі де сол бағыттағы үлгіге сай болды. Ар ілімін адамдық сапаның алдына шығарып бүкіл туындыларына өзек еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі күн үшін аса қажетті. Абайдың ізбасары, ұстаз дүниетанымында қалып қоймай өзге, қайталанбас қолтаңба қалдыруы Шәкәрім көзқарастарының қайталанбайтындығы. Бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі – дін тақырыбына қатысты ақынның тұжырым, түйіндерін философиялық тұрғыдан талдап, танытудың маңыздылығы дау тудырмайды. Себебі, ғұлама дін мәселесін шын ақыл мен салқын сана арқылы сараптап, негізгі өзегін өмір игілігіне айналдыра білген. Жаратылысқа деген сенім мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі ретінде бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген. Күрделі болмыс иесінің шығармашылық мұрасын әр түрлі аспектіде тереңдей, кешенді түрде қарастырудың қажеттілігі де осыдан туындайды.
Соны ізденістер арқылы Шәкәрім өлең сөздерін талдау жасап, қазақтың ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататын құндылығын таныту керек. Қандай да бір мәселе айтылса ойшыл ерекшелігі оны жалпылама қарастыра отырып, өлең өлшеміне өрісті оймен сыйдыра білген. Бұл қасиет сөз зергерінің шағын өлеңдерінде де, көлемді туындыларында да бөлекше бітімге, әсерлі айшыққа ұласқан. Шәкәрім шығармаларының идеялық және мазмұндық негіздері қазақ дүниетанымына тың үрдісті танытады. Онда дәстүрлі шығыстық сөз саптау үлгісі, әдеб, мідениет тұрғысында келеді де иманға ұласады. Оның негізі қай қоғамның да көкейкесті мәселесі болып келген адам тұлғасы мәселесін көтеруде жатыр. Ойшыл шығармашылығының түп тірегін және шешуші мәнін құрайтын адам мен қоғамның, адам мен тылсымның мәселелерінің мәнін ашу іргелі зерттеуге негіз боларлық өзекті мәселе.
Түрлі мәдениеттер тоғысқан жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымызды рухани биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасын, оның тағылымдық мәнін зерделеу – заман тудырып отырған қажеттілік. Сол ғұлама, ойшылдардың бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ойшыл шығармашылығы даналыққа толы. Имандылықты дәріптеген Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасының түп қазығы – ақ көніл, таза ақыл, адалдық иесіне адамды айналдыру, өз өмірі де сол бағыттағы үлгіге сай болды. Ар ілімін адамдық сапаның алдына шығарып бүкіл туындыларына өзек еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі күн үшін аса қажетті. Абайдың ізбасары, ұстаз дүниетанымында қалып қоймай өзге, қайталанбас қолтаңба қалдыруы Шәкәрім көзқарастарының қайталанбайтындығы. Бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі – дін тақырыбына қатысты ақынның тұжырым, түйіндерін философиялық тұрғыдан талдап, танытудың маңыздылығы дау тудырмайды. Себебі, ғұлама дін мәселесін шын ақыл мен салқын сана арқылы сараптап, негізгі өзегін өмір игілігіне айналдыра білген. Жаратылысқа деген сенім мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі ретінде бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген. Күрделі болмыс иесінің шығармашылық мұрасын әр түрлі аспектіде тереңдей, кешенді түрде қарастырудың қажеттілігі де осыдан туындайды.
Соны ізденістер арқылы Шәкәрім өлең сөздерін талдау жасап, қазақтың ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататын құндылығын таныту керек. Қандай да бір мәселе айтылса ойшыл ерекшелігі оны жалпылама қарастыра отырып, өлең өлшеміне өрісті оймен сыйдыра білген. Бұл қасиет сөз зергерінің шағын өлеңдерінде де, көлемді туындыларында да бөлекше бітімге, әсерлі айшыққа ұласқан. Шәкәрім шығармаларының идеялық және мазмұндық негіздері қазақ дүниетанымына тың үрдісті танытады. Онда дәстүрлі шығыстық сөз саптау үлгісі, әдеб, мідениет тұрғысында келеді де иманға ұласады. Оның негізі қай қоғамның да көкейкесті мәселесі болып келген адам тұлғасы мәселесін көтеруде жатыр. Ойшыл шығармашылығының түп тірегін және шешуші мәнін құрайтын адам мен қоғамның, адам мен тылсымның мәселелерінің мәнін ашу іргелі зерттеуге негіз боларлық өзекті мәселе.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдау. «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» 17.01.2014
2. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М.Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев). - Алматы: Жазушы 1988, 560-бет.
3. Бөкейханов Ә. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі (1911 жылы
басылып шыққан кітап жайлы) // Қазақ, 1913. 28 сәуір №12 («Қыр баласы» деп қол қойған).
4. Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тезистер, публистициалық мақалалар мақалалар және әдеби зерттеулер (Құрастырушылар Нұрғалиев Р.). – Алматы: Жалын, 1991.– 464 б.
5. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім (өмірі мен творчествосы жайында) // Қазақ әдебиеті, 1988. 15 сәуір.
6. Амребаев А. Көрікті ойдан – көркем сөз. Алматы: Рауан, 2012. – 67 б.
7. Айтпаева А. Шәкәрім Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы. Философия ғылымының кандидат ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1996.
8. Әбдірасылова Г. Шәкәрім Құдайбердіұлы адам мәселесі. Философия ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1997.
9. Базарбаев М. Шәкәрім ақын // Жұлдыз. – 1989. №12. –Б. 192-197.
10. Елеукенов Ш. Жаңа жолдан. – Алматы: жазушы. – 1989. – 319 б.
11. Бердібаев Р. Шежірелі Шыңғыстау (Шәкәрімнің тойынан соң) // Лениншіл жас. – 1988. 23 тамыз.
12. Бердібаев Р. Елеулі рухани олжа // Қазақстан мұғалімі. – 1988. 12 тамыз.
13. Сүйіншалиев Х. Ақынның оралуы // Орал өңірі. – 1988. 23 тамыз.
14. Жұртбаев Т. Ақ бостандық туғызған азаматтар (Шәкәрімнің «Әділ мен Марияның бір жылдық өмірі» атты прозалық шығармасы жайында) // Жұлдыз. – 1988. №11, Б.110-111.
15. Жұртбаев Т. Шырмалған шындық немесе бір тергеудің тарихы. Кітапта Бес арыс (Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалары). Кұрастырғандар Әшімханов Д. Алматы: Жалын, 1992. – Б. 128-176.
16. Кумисбаев У. О дастане «Лейла-Меджнун» Шакарима Кұдайбердиева. В книге Казахская и персидско-арабские литературные связи Алма –Ата: Наука 1989, 136 с.
17. Қыраубаева А. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім (Шәкәрімнің Ләйлі – Мәжнүн дастаны) // Кітапта Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері (Ғылыми мақалалар жинағы). Алматы. – 1993. – Б. 33-39.
18. Есім Ғ. Хакім Абай (Даналық дүниетанымы). – Алматы: Қазақстан. – 1994 жыл 198 б.
19. Есім Ғ. Мұтылған философиясы // Кітапта Сана болмысы (Саясат пен мәдениет туралы ойлар). – Алматы: Ғалым. – 1996. – Б. 114-120.
20. Есім Ғ. Заман өткен сайын адамның адамшылығы түзеліп бара ма, бұзылып бара жатыр ма? Шәкәрімнің сауалына жауап // Абай. – 1994. №4.
21. Есім Ғ. Білімділерден бес түрлі сөздің шешуін сұраймын // Абай. – 1998 №2. – Б. 9-14
22. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім Құдайбердиев. Творчестволық өмірбаяны (методикалық нұсқау). – Алматы: Қазақ университеті 1989.
23. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім дастандарының дәстүрлі арналары (ақын поэзиясы туралы) // Қазақ ССР ҒА. Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 1990, №3. – Б. 41-47.
24. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті. – 1992.
25. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім ақын // Түркі дүниесі. – 1995, №106. – Б. 38-39.
26. Қасымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. –301 с.
27. Нысанбаев Ә.Н. Қ.А.Яссауи дүниетанымындағы адам проблемасы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. – Түркістан: Қ.А. Яссауи ат-ғы ХҚТУ, 2000. –216 б.
28. Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы: Атамұра, 1994. –198 б.
29. Нұрмұратов С. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани құндылықтар туралы, немесе сопылық дүниетанымның рухани даму бағдарлары // Культурные контексты Казахстана: История и современность. – Алматы: Ниса, 1998. –280 б.
30. Орынбеков М. С. Духовные основы консолидации казахов. в Алматы: ИД «Аркаим», 2001. 214с.
31. Сегізбаев О.А. История казахской философии: От первых архаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия. – Алматы: Ғылым, 2001. –456 с.
32. Ақпанбет Ғ. Казахская философия. – Алматы: Өлке, 2002. -162 б.
33. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы : Ғылым, 1999. - 200 б.
34. Мәдениеттану негiздерi: оқулық / Габитов Т.Х., Омирбекова М.Ш. - Алматы : Зият, 2003. - 240 с.
35. Ш. Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М.Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев). - Алматы: Жазушы 1988, 560-бет.
36. Қазақстан. Өткені, бүгіні мен ертеңі. Файзуллаь Будак. Анкара, 2000, 358 6.
37. Ш. Құдайбердіұлы "Жолсыз жаза": Өлеңдер мен поэмалар. Құраст. М. Мағауин. Алматы: Жалын 1988, 256-бет.
38. Ш. Қүдайбердіүлы. Түрік, Қырғыз, Қазақ ҺӘМ Ханлар шежіресі, Орынбор, 1911, 70-бет.
39. М. Мырзахметұлы. Түркістанда туған ойлар. Алматы "Санат" 1988 368 6.
40. Әле.м: АльМанах: Өлеңдер, Очерктер, әңгімелер. Алматы Жазушы. 1991.496 6. Суретті.
41. "Поэты Казахстана" Ленинград 1978, 284 б.
42. М. Әуезов шығармалары, 12 томдық, 4 т. Алматы, 1968.
43. Абай, Қалың елім қазағым: шығармалары, Алматы "Жальш" 1995, 384 б
44. А. Құнанбайұлы шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы "Жазушы", 1995 ж. 336 б.
45. . Досай Кенжетай Қ. А. Иассауи дүниетанымы. Түркістан 2004. 341 б.
46. . М. Мырзахметүлы "Абай жэне Шығыс" Алматы, "Қазақстан" 1994, 208-6.
47. . Ш. Құдайбердіүлы, "Мұсылмандық шарты", Алматы, 1993, 80 6.
48. Кахак Шгки1и§шшп аусііп Іаіапіага ЫізапЬаеуіп Ьакізі/ Наг. 8ас1ік Тигаі. Апкага: АҮК 1999, 198 з.
49. Дәуітұлы С. "Диуани хикмет хақында" Алматы Қазақстан 1998, 168 б.
50. Насафи "Қожа Ахмет Иассауи", Ташкент 1993, 120 6.
51. А. Қыраубаева "Тамыр жайған бэйтерек". //Ег. Қазақстан. 20 - казан.
52. Нұрмұратов С. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани құндылықтар туралы, немесе сопылық дүниетанымның рухани даму бағдарлары // Культурные контексты Казахстана: История и современность. – Алматы: Ниса, 1998. –280 б.
53. Иасауи Қ.А. Диуани хикмет. Аударғандар: М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғи. – Алматы: Мұраттас, 1993. -262 б.
54. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Шығармалары (өлендер, дастандар, кара сөздер). -Алматы: Жазушы, 1988. 231 бет.
55. Қазақ философиясының тарихы.Ғ.Есім.Алматы.2006.
56. Қазақ халқының философиялық мұрасы.
57. Рақымжанов Бақытжан - Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымына
тарихи философиялық талдау.Автореферат.Алматы.2005-32 бет.
58. Шәкәрім.Шығармалары.Құраст.: Жармұхамедов М., Дәуітов С., Құдайбердиев А.А.,Жазушы,1988.
59. «Абай» журналы № 9.1994.24 бет.
60. Шәкәрім.Шығармалары. - Алматы: Жазушы,1988. 138 бет.
61. Абай.Шығармаларының екі томдық жинағы.т.2.- Алматы: Жазушы,1995, б.
62. Дулатов М.Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1991. 235- 236 б.
63. Құнанбаев А.- Алматы, 1977.2 т. 153 б.
64. Айтбаева Априза. Ш.Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 1996. - 26 б.
65. Әбдірасылова Г.З. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 1998.- 23 б.
66. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім //Бес арыс. - Алматы, 1992, 10-39 б.
67. . Мағауин М.Ақын,тарихшы,философ //Бес арыс.-Алматы,1991. 85-127 б.
68. . Есім Ғ. Адамға өлген соң рахат, бейнет, «сауап, азап» бар ма? (Қажының сауалына жауап ізденістер) //Абай журналы. - 1998, №4, 13-18 б.
69. . Әбдіғазиұлы Балтабай. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері.Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған докторлық диссертацияның авторефераты. Алматы,2001.- 55 б.
70. . Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. Алматы, 2004.-144 б. (91 -139).
71. . Ш. Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М.Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев). - Алматы: Жазушы 1988, 560-бет.
72. Ш. Құдайбердіұлы "Жолсыз жаза": Өлеңдер мен поэмалар. Құраст. М. Мағауин. Алматы: Жалын 1988, 256-бет.
73. Ш. Құдайбердіүлы, "Мұсылмандық шарты", Алматы, 1993, 80 6.
74. Насафи "Қожа Ахмет Иассауи", Ташкент 1993, 120 6.
75. Ш. Құдайбердіұлы. Шығармалары. - Алматы: Жазушы,1988. 138 бет.
76. Қорқыт туралы аңыз. Қазақ ертегілері. – А., 1957, 1т. – 443 б.
77. Философия: жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық // Құрастырған Т. Ғабитов. Аударған Б. Сатершинов. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2002. – 352 б.
78. Байтұрсынов. А. « Шахар» – Алматы: 1994. № 2.
79. Абай Құнанбаев. Қалың елім қазағым: Шығармалары. – Алматы.: Жалын. 1995. – 384 б.
80. Ж. Әбділдин. Ой әлемінен сөз. – Алматы.: Қазына. 2012. – 218 б.
81. Абай Құнанбаев. Таңдамалы шығармалар. – Алматы., 1968. – 251 б.
82. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое обшество. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. – 272 б.
2. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М.Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев). - Алматы: Жазушы 1988, 560-бет.
3. Бөкейханов Ә. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі (1911 жылы
басылып шыққан кітап жайлы) // Қазақ, 1913. 28 сәуір №12 («Қыр баласы» деп қол қойған).
4. Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тезистер, публистициалық мақалалар мақалалар және әдеби зерттеулер (Құрастырушылар Нұрғалиев Р.). – Алматы: Жалын, 1991.– 464 б.
5. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім (өмірі мен творчествосы жайында) // Қазақ әдебиеті, 1988. 15 сәуір.
6. Амребаев А. Көрікті ойдан – көркем сөз. Алматы: Рауан, 2012. – 67 б.
7. Айтпаева А. Шәкәрім Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы. Философия ғылымының кандидат ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1996.
8. Әбдірасылова Г. Шәкәрім Құдайбердіұлы адам мәселесі. Философия ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1997.
9. Базарбаев М. Шәкәрім ақын // Жұлдыз. – 1989. №12. –Б. 192-197.
10. Елеукенов Ш. Жаңа жолдан. – Алматы: жазушы. – 1989. – 319 б.
11. Бердібаев Р. Шежірелі Шыңғыстау (Шәкәрімнің тойынан соң) // Лениншіл жас. – 1988. 23 тамыз.
12. Бердібаев Р. Елеулі рухани олжа // Қазақстан мұғалімі. – 1988. 12 тамыз.
13. Сүйіншалиев Х. Ақынның оралуы // Орал өңірі. – 1988. 23 тамыз.
14. Жұртбаев Т. Ақ бостандық туғызған азаматтар (Шәкәрімнің «Әділ мен Марияның бір жылдық өмірі» атты прозалық шығармасы жайында) // Жұлдыз. – 1988. №11, Б.110-111.
15. Жұртбаев Т. Шырмалған шындық немесе бір тергеудің тарихы. Кітапта Бес арыс (Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалары). Кұрастырғандар Әшімханов Д. Алматы: Жалын, 1992. – Б. 128-176.
16. Кумисбаев У. О дастане «Лейла-Меджнун» Шакарима Кұдайбердиева. В книге Казахская и персидско-арабские литературные связи Алма –Ата: Наука 1989, 136 с.
17. Қыраубаева А. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім (Шәкәрімнің Ләйлі – Мәжнүн дастаны) // Кітапта Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері (Ғылыми мақалалар жинағы). Алматы. – 1993. – Б. 33-39.
18. Есім Ғ. Хакім Абай (Даналық дүниетанымы). – Алматы: Қазақстан. – 1994 жыл 198 б.
19. Есім Ғ. Мұтылған философиясы // Кітапта Сана болмысы (Саясат пен мәдениет туралы ойлар). – Алматы: Ғалым. – 1996. – Б. 114-120.
20. Есім Ғ. Заман өткен сайын адамның адамшылығы түзеліп бара ма, бұзылып бара жатыр ма? Шәкәрімнің сауалына жауап // Абай. – 1994. №4.
21. Есім Ғ. Білімділерден бес түрлі сөздің шешуін сұраймын // Абай. – 1998 №2. – Б. 9-14
22. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім Құдайбердиев. Творчестволық өмірбаяны (методикалық нұсқау). – Алматы: Қазақ университеті 1989.
23. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім дастандарының дәстүрлі арналары (ақын поэзиясы туралы) // Қазақ ССР ҒА. Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 1990, №3. – Б. 41-47.
24. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті. – 1992.
25. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім ақын // Түркі дүниесі. – 1995, №106. – Б. 38-39.
26. Қасымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. –301 с.
27. Нысанбаев Ә.Н. Қ.А.Яссауи дүниетанымындағы адам проблемасы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. – Түркістан: Қ.А. Яссауи ат-ғы ХҚТУ, 2000. –216 б.
28. Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы: Атамұра, 1994. –198 б.
29. Нұрмұратов С. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани құндылықтар туралы, немесе сопылық дүниетанымның рухани даму бағдарлары // Культурные контексты Казахстана: История и современность. – Алматы: Ниса, 1998. –280 б.
30. Орынбеков М. С. Духовные основы консолидации казахов. в Алматы: ИД «Аркаим», 2001. 214с.
31. Сегізбаев О.А. История казахской философии: От первых архаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия. – Алматы: Ғылым, 2001. –456 с.
32. Ақпанбет Ғ. Казахская философия. – Алматы: Өлке, 2002. -162 б.
33. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы : Ғылым, 1999. - 200 б.
34. Мәдениеттану негiздерi: оқулық / Габитов Т.Х., Омирбекова М.Ш. - Алматы : Зият, 2003. - 240 с.
35. Ш. Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М.Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев). - Алматы: Жазушы 1988, 560-бет.
36. Қазақстан. Өткені, бүгіні мен ертеңі. Файзуллаь Будак. Анкара, 2000, 358 6.
37. Ш. Құдайбердіұлы "Жолсыз жаза": Өлеңдер мен поэмалар. Құраст. М. Мағауин. Алматы: Жалын 1988, 256-бет.
38. Ш. Қүдайбердіүлы. Түрік, Қырғыз, Қазақ ҺӘМ Ханлар шежіресі, Орынбор, 1911, 70-бет.
39. М. Мырзахметұлы. Түркістанда туған ойлар. Алматы "Санат" 1988 368 6.
40. Әле.м: АльМанах: Өлеңдер, Очерктер, әңгімелер. Алматы Жазушы. 1991.496 6. Суретті.
41. "Поэты Казахстана" Ленинград 1978, 284 б.
42. М. Әуезов шығармалары, 12 томдық, 4 т. Алматы, 1968.
43. Абай, Қалың елім қазағым: шығармалары, Алматы "Жальш" 1995, 384 б
44. А. Құнанбайұлы шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы "Жазушы", 1995 ж. 336 б.
45. . Досай Кенжетай Қ. А. Иассауи дүниетанымы. Түркістан 2004. 341 б.
46. . М. Мырзахметүлы "Абай жэне Шығыс" Алматы, "Қазақстан" 1994, 208-6.
47. . Ш. Құдайбердіүлы, "Мұсылмандық шарты", Алматы, 1993, 80 6.
48. Кахак Шгки1и§шшп аусііп Іаіапіага ЫізапЬаеуіп Ьакізі/ Наг. 8ас1ік Тигаі. Апкага: АҮК 1999, 198 з.
49. Дәуітұлы С. "Диуани хикмет хақында" Алматы Қазақстан 1998, 168 б.
50. Насафи "Қожа Ахмет Иассауи", Ташкент 1993, 120 6.
51. А. Қыраубаева "Тамыр жайған бэйтерек". //Ег. Қазақстан. 20 - казан.
52. Нұрмұратов С. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани құндылықтар туралы, немесе сопылық дүниетанымның рухани даму бағдарлары // Культурные контексты Казахстана: История и современность. – Алматы: Ниса, 1998. –280 б.
53. Иасауи Қ.А. Диуани хикмет. Аударғандар: М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғи. – Алматы: Мұраттас, 1993. -262 б.
54. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Шығармалары (өлендер, дастандар, кара сөздер). -Алматы: Жазушы, 1988. 231 бет.
55. Қазақ философиясының тарихы.Ғ.Есім.Алматы.2006.
56. Қазақ халқының философиялық мұрасы.
57. Рақымжанов Бақытжан - Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымына
тарихи философиялық талдау.Автореферат.Алматы.2005-32 бет.
58. Шәкәрім.Шығармалары.Құраст.: Жармұхамедов М., Дәуітов С., Құдайбердиев А.А.,Жазушы,1988.
59. «Абай» журналы № 9.1994.24 бет.
60. Шәкәрім.Шығармалары. - Алматы: Жазушы,1988. 138 бет.
61. Абай.Шығармаларының екі томдық жинағы.т.2.- Алматы: Жазушы,1995, б.
62. Дулатов М.Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1991. 235- 236 б.
63. Құнанбаев А.- Алматы, 1977.2 т. 153 б.
64. Айтбаева Априза. Ш.Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 1996. - 26 б.
65. Әбдірасылова Г.З. Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 1998.- 23 б.
66. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім //Бес арыс. - Алматы, 1992, 10-39 б.
67. . Мағауин М.Ақын,тарихшы,философ //Бес арыс.-Алматы,1991. 85-127 б.
68. . Есім Ғ. Адамға өлген соң рахат, бейнет, «сауап, азап» бар ма? (Қажының сауалына жауап ізденістер) //Абай журналы. - 1998, №4, 13-18 б.
69. . Әбдіғазиұлы Балтабай. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері.Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған докторлық диссертацияның авторефераты. Алматы,2001.- 55 б.
70. . Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. Алматы, 2004.-144 б. (91 -139).
71. . Ш. Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құраст. М.Жармұхамедов, С. Дәуітов (А. Құдайбердиев). - Алматы: Жазушы 1988, 560-бет.
72. Ш. Құдайбердіұлы "Жолсыз жаза": Өлеңдер мен поэмалар. Құраст. М. Мағауин. Алматы: Жалын 1988, 256-бет.
73. Ш. Құдайбердіүлы, "Мұсылмандық шарты", Алматы, 1993, 80 6.
74. Насафи "Қожа Ахмет Иассауи", Ташкент 1993, 120 6.
75. Ш. Құдайбердіұлы. Шығармалары. - Алматы: Жазушы,1988. 138 бет.
76. Қорқыт туралы аңыз. Қазақ ертегілері. – А., 1957, 1т. – 443 б.
77. Философия: жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық // Құрастырған Т. Ғабитов. Аударған Б. Сатершинов. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2002. – 352 б.
78. Байтұрсынов. А. « Шахар» – Алматы: 1994. № 2.
79. Абай Құнанбаев. Қалың елім қазағым: Шығармалары. – Алматы.: Жалын. 1995. – 384 б.
80. Ж. Әбділдин. Ой әлемінен сөз. – Алматы.: Қазына. 2012. – 218 б.
81. Абай Құнанбаев. Таңдамалы шығармалар. – Алматы., 1968. – 251 б.
82. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое обшество. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. – 272 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 297: 1 (57)
Қолжазба құқығында
Тайтенова Айгерим
ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ДҮНИЕТАНЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ОРНЫ
6М020100 – Философия мамандығы бойынша философия ғылымдарының магистрі
академиялық дәреже алу үшін магистерлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Философия кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
_______ Ө.А.Малдыбеков
_________________2014 ж.
Магистерлік диссертация
ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ДҮНИЕТАНЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ОРНЫ
мамандығы: 6М020100 – Философия
Магистрант ___________________ А.Тайтенова
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Ө.А.Малдыбеков
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ РУХАНИ ТАНЫМДЫҚ
ДАМУ ЖОЛЫ
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы көзқарасының рухани толысу кезеңі мен
шығармашылық
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 12
2. Абай және Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы сабақтастық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 22
2 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ МҰРАСЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМДАҒЫ ОРНЫ
2.1 Адам болмысы және оның Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.2 Шәкәрім Құдайбердіұлы танымындағы иман, рух тәрбиесі және оның қазақ
ұлттық мәдениетін жетілдірудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.3 Қазіргі қоғамдық ой-пікірде ойшыл дүниетанымының құндылығы..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 78
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елбасы, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
Жолдауында Дүниетанымдық құндылықтарды сақтау бағытында басты басымдық
рухани танымдық ғылыми ізденістерге түседі. Халықаралық деңгейде бұл салада
жасалып жатқан жұмыстар мен жедел іс-жүзіне ендіру мәселесі жүйелі түрде
дамып келеді [1] - деп, осы бағытта еңбек етіп келе жатқан ғалымдардың
еңбектеріне баға береді.
Түрлі мәдениеттер тоғысқан жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда
ұлтымызды рухани биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасын, оның тағылымдық
мәнін зерделеу – заман тудырып отырған қажеттілік. Сол ғұлама, ойшылдардың
бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ойшыл шығармашылығы даналыққа толы. Имандылықты
дәріптеген Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасының түп қазығы – ақ көніл, таза
ақыл, адалдық иесіне адамды айналдыру, өз өмірі де сол бағыттағы үлгіге сай
болды. Ар ілімін адамдық сапаның алдына шығарып бүкіл туындыларына өзек
еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі күн үшін аса қажетті. Абайдың ізбасары,
ұстаз дүниетанымында қалып қоймай өзге, қайталанбас қолтаңба қалдыруы
Шәкәрім көзқарастарының қайталанбайтындығы. Бүгінгі күннің басты
мәселесінің бірі – дін тақырыбына қатысты ақынның тұжырым, түйіндерін
философиялық тұрғыдан талдап, танытудың маңыздылығы дау тудырмайды. Себебі,
ғұлама дін мәселесін шын ақыл мен салқын сана арқылы сараптап, негізгі
өзегін өмір игілігіне айналдыра білген. Жаратылысқа деген сенім мен
сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі ретінде бағалау
арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген. Күрделі болмыс
иесінің шығармашылық мұрасын әр түрлі аспектіде тереңдей, кешенді түрде
қарастырудың қажеттілігі де осыдан туындайды.
Соны ізденістер арқылы Шәкәрім өлең сөздерін талдау жасап, қазақтың
ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататын құндылығын
таныту керек. Қандай да бір мәселе айтылса ойшыл ерекшелігі оны жалпылама
қарастыра отырып, өлең өлшеміне өрісті оймен сыйдыра білген. Бұл қасиет сөз
зергерінің шағын өлеңдерінде де, көлемді туындыларында да бөлекше бітімге,
әсерлі айшыққа ұласқан. Шәкәрім шығармаларының идеялық және мазмұндық
негіздері қазақ дүниетанымына тың үрдісті танытады. Онда дәстүрлі шығыстық
сөз саптау үлгісі, әдеб, мідениет тұрғысында келеді де иманға ұласады. Оның
негізі қай қоғамның да көкейкесті мәселесі болып келген адам тұлғасы
мәселесін көтеруде жатыр. Ойшыл шығармашылығының түп тірегін және шешуші
мәнін құрайтын адам мен қоғамның, адам мен тылсымның мәселелерінің мәнін
ашу іргелі зерттеуге негіз боларлық өзекті мәселе. Шәкәрім дүниетанымы өзі
өсіп өнген жұрттың ауқымынан асып, бүкіл адамзаттық мазмұндағы ойлармен
сабақтасып жататындықтан оның әлеміндегі әрбір идеясының мәні терең.
Өйткені барлық замандарға тән мәңгілік тақырыптарды (жан мен тән, өмір мен
өлім, адам мен жаратылыс) көнеден күні бүгінге дейін түрлі даму сатыларын
басынан өткерді. Бұл жағдай Шәкәрім өмір кешкен аумалы-төкпелі трагедияға
толы заманда ғана емес оған дейін де, бүгінгі күні де адамзат үшін аса
маңызды тақырып.
Әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие
болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын зерттей отырып,
онытаныту ең өзекті мәселелердің бірі. Халқымыздың дана тұлғаларының
адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас
ұрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен иман
іліміне бүгінгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып тұр.
Қазіргі заман адам еркіндігіне мән беріліп, рухани танымдық көзқарастарыныі
жетілу барысында адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен адамгершілік
касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл жолда тарихтан
тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана елдігімізді
бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз. Міне,
ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны зерттеу, қазақ деген
халықтың өзін-өзі тануына ата-жұрттың мәдениетінің негізгі рухани өзектерін
тануға жол ашпақ.
Халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшылдар
дүниетанымына философиялық талдаулар жасап, халқымыздың даналық рухын
танытқан шығармалар мен дәстүрді жастарға мейлінше танымал ету және қазақ
мәдениетінің ерекшелігін танытқан рухани күштің орнын әлемге танытудағы
ойшылдың шығармашылығына мән беру арқылы қоғамымыздың болашағын берік
қалыптастыруға қызмет ету жұмыстың өзектілігін арттыра түседі.
Көрмесе де көзімді,
Білмесе де өзімді,
Кейінгі жастар қабылдар
Айтылған түзу сөзімді...
Қиналған тәнім азапқа,
Жанған жаным дозаққа.
Әділ жандар алдында
Ақталып шықса ғажап па? [2].
Шәкәрім өлең жолдары өрелі ой айтудың құралына айналған. Сондықтан да
өлең жолдарында философиялық танымдық ақыл-ойдағы парасаттылық тұтастықта
жарасым тауып, нәтижесінде қазақ дүниетанымына пара-пар жаңа мазмұндағы
өлеңдер мен келісті суреттеулер, тың түр мен мазмұн пайда болып ұлттың
рухани әлемін жаңа бір сатыға көтерген.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ философиясының
ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттеудің
маңызы зор. Шәкәрім дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы
дүниетанымдық мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның
ойлау мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып
қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты,
қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы ХIХ
ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен,
халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық
дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Міне
сондықтан да ойшылдың шығармашылығы мен танымы қазақ жастарының
дүниетанымын қалыптастыруда үлкен маңызға ие.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ философиясы зерттеу қырлары әр алуан
дүниетанымдық пікірлермен заман талабына сай сомдалып, қаралу кезеңінен
өтті. Қазіргі таңда зерттеушілердің осы бағытта талмай жасаған еңбектері
мен жинаған мәліметтерді қайта сараптап, тарихнамалық зерттеулермен
негіздеп, мән берілмеген, жете зерттелмеген тұстарын қарастыру қолға
алынған кезең. Әрбір халық өзінің даму тарихында қайталанбас мәдениет
қалыптастырып, сол арқылы оның өзіне тән дүниетанымдық болмысы сомдалады.
Көшпелі өмір салтында қалыптасқан халықтық дүниетаным болашақ қазақ ойының
дамуы мен өркендеуіне жол ашқан еді.
Қазақ философиясы осы бір дәстүрлі дүниетанымнан бастау алып, дамып
келеді. Қазақ өнер арқылы өзін-өзі таныған халық. Содан болар халқымыздың
озық ойлы ұлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен,
өнермен ұштастыра қараған. Дәл осындай дарынды тұлғалар еліміздің тарихында
аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж.Баласағұн. А.Ясауи, кейінгі
жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі ағартушылық мәдениет
өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар дүниені тануға ұмтылған
ойшыл, әрі өнерпаз дарынды тұлғалар болған. Бұлар туған елімен бірге қиын-
қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың
даналық рухын тану жолында казақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-
тұлғаларымыздың философиялық дүниетанымын зерттеу, бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі болып отыр.
Бұған дейін де Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы әр түрлі ғылым
салалары тарапынан зерттеліп, соңғы жылдары Шәкәрімтану жеке ғылым саласы
ретінде біршама жетістіктерге жетіп, қалыптаса бастағаны белгілі. Шәкәрім
болмысының күрделілігі мен оның қалдырған мұраларының сан салалы сипаты әр
түрлі ғылым өкілдерінің назарын аудартып тың ізденістер тудыруда.
Яғни ақын шығармашылығының поэзиямен ғана шектелмейтіндігі философиялық
тарихи дерек көздері мен ағартушылық педагогикалық көзқарастарының жүйесін
кешенді түрде зерттеудің енді қолға алына бастауы заман үрдісінен туған
қажеттілік.
Сондықтан қазіргі кезеңде Шәкәрім шығармашылығын белсенді зерттеумен
әдебиетшілермен қоса, философтар, тарихшылар, педагогика және психология
ғылымдарының мамандары айналысуда.
Әрине Шәкәрімнің философиялық, ағартушылық, психологиялық ой
тұжырымдарын танудың негізі – поэзиялық туындылары. Шәкәрім шығармашылығын
зерттеудегі осы ерекшелікті шәкәрімтанушылардың қай-қайсысы да атап
көрсетеді.
Қазақ елінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалаған
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов сияқты ойшыл қайраткерлері. Шәкәрімнің Абайдан
кейін қазақ дүниетанымын жаңа сатыға көтеруші екендігін жан-жақты дәлелдеп,
ақын шығарамашылығының ерекшеліктерін, дүниетанымының күрделігін анықтады.
Ә.Бөкейханов Шәкәрімнің адам, қоғам және діни мәселелеріне ерекше назар
аударып, қоғамдағы саяси-әлеуметтік мәселелерге қатысты пікірлерін жан-
жақты талдап, Түрік, қырғыз, қазақ hәм ханлар шежіресіне арнап мақалалар
жариялап, онда ойшылға жоғары баға береді[3].
А.Байтұрсыновтың Абай шығармашылығы жөнінде жазылған Қазақтың бас
ақынымақаласында: Абай сөздері дүниеде қалғаны қазаққа зор бақ. Бетін
түзеп, жөн сілтеген кісілерге де, сілтеген жолды ылақпай тұп-тура тапқан
адамға да қазақ балалары талай алғыс берер [4], – деген. Шәкәрім Абай
дәстүрін бірден-бір жалғастырушы. Имандылық және діни құндылықтар негіз
болған туындылар оның философиялық мұрасын жаңа сапаға көтерді.
Қ.Мұхаметқанов Қазір орны ойсырап тұрған, елге ежелден белгілі болған
дана тұлғаларды атағанда, Шәкәрімді қарастыруымыз орынды. Өйткені, ол
Абайдың ізбасары. Адам рухани азғындамасын - деген Абай пікірлеріне жауап
ретінде діннің негіздерін күрделілігіне қарамастан аша түседі, – деп ой
түйіндеген [5].
Шәкәрім Кұдабердіұлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт
өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл казіргі заманда өз
мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.
XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан
Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы
деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып,
ойшылдың рухани мұрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп қалғаны
белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің тарапынан
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде, Шәкәрімдей
ғұлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол ашылып, соның
салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне жағдай туып
отыр. Жұмыстағы зерттеудің құндылық мәні де осындай жаңа замандық
көзқарастың нәтижесі болып табылады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық
түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге көтерілгендігін
көреміз. Сондықтан ғұламаның айтып кеткен даналық тағылымдары мен
дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты зерттеу неғұрлым ұтымды да қажетті
жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан қилы қарама-қайшылыққа
толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми, философиялық сауатының,
интелектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл идеяларының айрықша даналық
үлгілерінің ауқымдылығын аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда
жеке адам және тұтас қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз
жүгіртуге ерекше септігін тигізері сөзсіз.
Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мол мұрасын жарыққа шығаруға елу жылдан
астам уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен қайта
қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне, осы аз
уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар біршама
жетістіктерге жетті деп айтуға болады.
Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың
сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ,оның дүниетанымын педагогика,
әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жұмысы
басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан
зерттеген А.Амребаев [6], А.Айтпаева [7],Г.Әбдірасылова [8].
Жұмыста, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім
шығармашылығындағы көрінісіне философиялық тұрғыдан талдау жасалды.
Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі
қағида - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл
ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген
философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі
өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.
Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-
ұжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бұл жолда өмір мектебінен өтіп,
дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей сусындап,
оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ ұстаған
Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне айрықша
назар аударған. Сондықтан да жұмыста ойшылдың таным процесіндегі ойлау
мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар аударылады.Жұмыста
ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу арқылы, оның
шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы орнын айқындау.
Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық мәселелердің философия
тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы мәніне баса назар аударылады.
Сексенінші жылдардың аяғы мен тоқсаныншы жылдардың басында ақын
шығармашылығын зерттеу ісі тереңдей түсті. Шәкәрімтанушылар ойшыл ақынның
рухани-философиялық мұрасын әр қырынан жан-жақты сараптап талдауға ден
қойды. Шәкәрімтанудың белсенді дамуына М.Базарбаевтың [9], Ш.Елеукеновтің
[10], Р.Бердібаевтың Қазақстан мұғалімі [11], Лениншіл жас [12]
газеттеріндегі, Х.Сүйіншалиевтің [13], Т.Жұртбаевтың Жұлдыз [14]
журналындағы мақаласы мен зерттеуі [15], Ө.Күмісбаевтың [16],
А.Қыраубаевалардың [17] тың зерттеулері қомақты үлес қосты.
Шәкәрімнің шығармашылығындағы философиялық толғамдар туралы
еңбектерді белгілі абайтанушы Ғарифолла Есім 1994 [18] және 1996 [19]
жылғы зерттеулерінде, Абай журналының 1994 [20], 1998 [21] жылғы сандарында
бірсыпыра мақалалар жариялады. Ал, ақын шығармашылығының дәстүрлік және
көркемдік негіздерінің тамырларын 1989 [22], 1990 [23], 1992 [24], 1995
[25] жылдары жазған зерттеулері мен мақалаларында жан-жақты қарастырған
Балтабай Әбдіғазиев 2000 жылы ақын шығармаларын тұтас зерттеген
монографиясын шығарды.
Шәкәрім Құдайбердиев шығармашылығын зерттеу мәселелеріне шолу жасай
отырып ақынның адам, қоғам, діни-философиялық мәселесі жүйелі түрде
зерттеу қоғам талабы. Адам азғыруға, адамдық әрекеттерден шығып,
руханилықтан баз кешуге демде ілігеді. Әр бір адамды түзету дегеніміз
қоғамды түзету және жаратушыны тану жолы деп білген Шәкәрім имандылықты
талдау, түсіндіру, уағыздау арқылы қазақ халқына дұрыс өмір сүру идеясын
танытуға ұмтылады. Осындай терең тақырыптық, идеялық маңызы оның бүгінгі
күн үшін, қазіргі халық үшін қажеттілігін анықтайды
Бірнеше кезеңдерден тұратын, қарама-қайшылыққа толы қазақ философиясын
методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі күні біршама иәтижеге жетті деп
айтуға болады. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған
обьективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған
еңбектердің қатарына А.Х.Қасымжанов [26], Ә.Н.Нысанбаевтің [27], Ғ.Есім
[28], С.Е.Нұрмұратовтың [29], Ж.С. Орынбековтің [30], О.А. Сегізбаевтің
[31], Ғ. Ақпанбеттің [32], Д. Кішібековтің [33] , Т Х.Ғабитовтің [34],
шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады. Шәкәрім Құдайбердіұлы
дүниетанымының болашақта әр түрлі қырынан, жан-жақты зерттелетіндігіне дау
жоқ. Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерделей түскен
сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай түсеміз.
Елбасы халық танымындағы рухани танымды жетілдіруде ұлттық
құндылықтардың орны ерекше –деген. Кең байтақ жерімізді қорғаған ата-баба
қан, терімен, дәстүрлі танымы мен өзіндік ерекше шығармашылығымен қалған
мұралық туындылыарымызды қайта қарап, жастарға таныту негізгі парызымыз.
Біздің зерттеу бағытымыз филофиялық мұраларды халыққа жетімді, рухани
құндылық ретінже танытып, халық танымы мен мәдени жүйесінен алатын орнына
мән беру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымы
қарастырылып, оның тұлғалық даралығы, көзқарасының ерекшелігі және жалпы
философиялық тұжырымдары сарапқа салынады. Осыған байланысты зерттеуге
келесі міндеттер белгіленген:
- Қазақ философиядағы Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының орнын
анықтау.
- Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымы мен ежелгі Шығыс философиясынан
бастап әртүрлі философиялық бағыттардың өзара теориялық бірлігін көрсету.
- Шәкәрім Құдайбердіұлының көзқарасмындағы ерекшелікті жалпы адамзаттың
рухани даму тарихының белгілі бір кезеңіне сәйкес келетіндігін анықтау.
- Қазақ мәдениеті, жалпы рухани құндылықтар, жалпы шығармашылық өміріндегі
имандылықты танытқан еңбегіне талдау жүргізу.
- Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ халқының дүнитаныммен өзара бірлігі.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған ғылыми жұмыста
төмендегідей ғылыми жаңалықтар анықталған:
- Ежелгі Шығыс пен антик заманына және ежелгі дүниетанымдық көзқарастардағы
иман және адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік, адам болмысының рухани
келбетіне тән субьектілі – обьектілі бастамалар, рухани құндылықтарды
танытқан Шәкәрім Құдайбердіұлының көзқарасы қарастырылады.
- Діннің адамды табиғаттан бөліп қарастыруы кездейсоқ оқиға емес. Христиан
және ислам діндері мысал ретінде қарастырылып, олардың Шәкәрім
Құдайбердіұлының шығармашылығына өтуінің негізі, тарихи қажеттілігі
екендігі анықталды.
- Мәдениетте, экономикада, саясатта, болып жатқан өзгерістер олардың рухани
танымды өзгертудегі орны, Шәкәрім Құдайбердіұлының адам бойындағы әр түрлі
рухани қасиеттерді жан-жақты анықтап, жетілдіруі көрсетілді.
- Өзін өзгеден жоғары ұстау, өзара бәсекелестік, рухани бостық, діни
сауатсыздық қоғамда белең алғанда рухани-мәдени мұраларды жетілдірудегі
ойшылдар дүниетанымын зерттеудің маңызы қарастырылады.
- Құндылықтардың құнсыздануы, мәдениетінің құлдырауы сияқты көріністер адам
болмысының өзгеруіне негіз. Шәкәрім Құдайбердіұлының адам болмысын рухани
дүниенің жолдары арқылы біріктіріп, бір жүйе ретінде қарастыруы анықталады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік
негіздері. Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі
ретінде қазақ философиясын зерттеген ғалымдардың ұсынған ғылыми еңбектері
қолданылды. Магистірлік диссертацияның зерттеу объектілерін түсінуде,
философиялық талдау жасауда бізге белгілі ғалымдардың А.Байтұрсынов,
Р.Бердібаев, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Жармұхамедұлы,
М.Мырзахметұлы, А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, Ғ.Есім, С.Е.Нұрмұратов, Ж.С.
Орынбеков, О.А. Сегізбаев, Ғ. Ақпанбет, Д. Кішібеков, Т Х.Ғабитов т.б
еңбектері мен ой-тұжырымдары әдістемелік бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Қазақ халқы
дүниетанымында иман және адам, табиғатпен үйлесімділік, адам болмысының
рухани жағы, тән субьектілі – обьектілі бастамалары Шәкәрім Құдайбердіұлы
еңбектерінде кеңінен тарқатылған. Сенімнен туындаған иман қуаты, адам
біліктілігін арттыратын білім мен талғамға мән берген ойшыл халық танымын
жетілдіруге көп тоқталған. Мәдени жаңғыру бағытында болып жатқан
өзгерістер, олардың рухани танымды өзгертудегі рөлі мен Шәкәрім
Құдайбердіұлының адам бойындағы әр түрлі рухани қасиеттерді жетілдіруі
көрсетілді. Бұл құбылыстың қазіргі қазақ философиясының дамуындағы маңызы
өте зор
Зерттеудің әдістері. Философия ғылымына тән кешенділік, жүйелілік,
салыстырмалық, объективті-аналитикалық, тарихи тұрғыдан жүйелі талдау,
жинақтау, қорыту әдіс-тәсілдері басшылыққа алынды. Сонымен бірге зерттеу
барысында салыстырмалы әдістер көбірек қолданылды. Сонымен қатар, отандық
философия ғылымының тұжырым байыптаулары, ислам өркениетімен байланыстырыла
қарастырған ғылыми еңбектер диссертациялық жұмысымыздың негізгі
методологиялық әрі теориялық негізі ретінде қарастырылады.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған
міндеттерді шешудегі ішкі логикалық байланысымен сипатталады. Зерттеу жұмыс
кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
құралды. Жұмыстың көлемі 81 бет.
1. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ РУХАНИ ТАНЫМДЫҚ
ДАМУ ЖОЛЫ
1.1 Шәкәрім Құдайбердіұлы көзқарасының рухани толысу кезеңі мен
шығармашылық өмірі
ХІХ-ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде өмір сүріп,
казақ қоғамының рухани, әлеуметтік, мәдени өміріне белсене араласып,
гуманистік, адамгершілік, демократтық, ағартушылық идеяларды халық санасына
жеткізе білген тұлғалардың бірі Шәкәрім Құдайбердиев еді. Ол әрі ақын, әрі
прозаик, әрі аудармашы, философ, тарихшы, біршама журналистикаға да
араласты.
Шәкәрім Құдайберіұлы 1858 жылы 11шілде де Шыңғыс тауы бөктерінде
қазіргі Семей облысының Абай ауданында туылған [35]. Әкесі Құдайберді
Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күнкеден туған.Шәкәрім олардың немересі, яғни
Абайдың немере інісі . Шәкәрім Қүдайбердінің өмір баянындағы ұлымды
ерекшеліктердің бірі -ол ұлы Абай Құнанбаевтің ең жақын адамдарының
қатарында екендігі, тікелей тәрбие, әсер, ықпал алуы [36] .
Болашақ ұлы ақын Абайдың жеті ағайынды болғаны белгілі. Шәкәрімнің
әкесі Құдайберді сол жетеудің ең үлкені еді. Парасатты, мейірбан, кеңпейіл
ағаны Абай айрықша силаған көрінеді. Әкесі Шәкәрімнің жеті жасында қайтыс
болады. Бұдан соңғы жерде жетімдік, жоқшылық көрмесе де, әке бауырынан
айрылған, қаршадайынан-ақ ерекше зеректігін аңғартқан Шәкәрімді Абай өз
қамқорлығына алады. Туған әулет дәстүрі, өскен орта ыңғайы, ақын аға
тағлымы Шәкәрімнің азамат ретінде қалыптасуына ғана емес, ақын ретінде
қанаттануына да ерекше әсер етті.
Шытырман қайшылыққа толы қоғам өмірінің қатпарына еркін бойлап, таланты
шалқи түскен шақта 1904 жылы Шәкәрім рухани тірегі -сүйеніші Абай ағадан
айрылды.Сүйікті ағасы, ұстазының дүниеден өтуі оған қатты әсер етті.
Ақылбай мен Мағауиядан тағы айрылу, Россия империясы шегіндегі барлык
езілген ұлт үлкен үміт арткан 1905 жылғы алғашқы орыс төңкерісінің
жеңіліске үшырауы Шәкәрім санасына, оның өмірге, қоғамдық қызметке
көзқарасына ерекше әсер етеді. Шәкәрім тіршілік тағдыр туралы сауалдарына
жауап іздейді. Оқу, іздену аймағын кеңейте түседі [37].
Шәкәрім сондай-ак, шынайы және саналы бір мұсылман. Сондықтан өзі
сенген діннің парыздары бойынша қажылық қызметін орындауға ниеті ауады. Бүл
ниетінің халқы үшін пайдалы болатындығы сенімімен Иран, Түркия, Батыс
Европа және Араб өлкелерінде дамыған ғылымдарды зерттейді. Осы өлкелердегі
жоғарғы ғылым иелері ғалымдармен танысып кездеседі.
Шәкәрім әкесінің өмірінің сол кезеңіне байланысты айтқандары
келтірілген. Қажылык сапары атты мақаласы жарияланған. Бұнда Шәкәрімнің
әрі қарай жүйелі білім іздеуіне Хәкім Абайдың себепкер болғанын ақынның өз
айтуы бойынша, келтіре отырып Абайдың: Мен етек басты болып, білім куа
алмай қалдым. Сол көксеген арманымды Шәкәрім арқылы орындаймын деп саған
білім қуғызатын болдым! дегенін айтады. Тағы да Абай Афин - грек білімі
Стамбулға жиналған, содан табылады, Араб білімі - Меккеде, бірақ менше,
Меккеден гөрі Мәдинадан көбірек табылуы керек және Мысырдағы Александр
атындағы кітапханаға барасың.Осындай ниетпен ол Мекке, Стамбул, Парижде
болған. Ақынның баласы А.Шәкәрімұлы Қүдайбердиевтің мектебінде Шәкәрімнің
мынадай сөздері бар: Стамбулда 15 күн болып, бері келе жатқанда қанша
тарихты актарып, керек кітаптарды почтамен үйге жіберіп отырдым... Шығыс,
Батыс ғалымдарымен сөйлесіп, олардың ой пікірлерімен, Шығыс, Батыстың
ертедегі ғалымдарының шығармаларымен танысып, оларды жаздырып алдым.
Александр салдырған кітапханада қызмет еткен ғалымдардан сұрап керекті
кітаптарды жаздырып алдым [38] . Бұл сапарда ол сопылықтан әсер алған. Оны
мына өлеңдерінен байкауға болады:
Философ сөзін оқыдым
Талайын ойға тоқыдым
Кітабын да көргенмін
Әулие мен сопының [39].
Қажыдан қайтуы Шәкәрімнің өмірі үшін жаңа бір кезеңнің басталуы болып
табылады. Ол енді бүкіл табиғаты мен кемелдену кезеңін кешіруде болатын.
Бұл өлкелерден әкелген хаттары арқылы әлемдегі ғылыми жетістіктермен халқын
хабардар етуді ойлайды. Шәкәрімнің төл шығармаларының қолдан-қолға тимей
елде таралғанын, жоғары бағаланғанын оның ішіне шет аймақтарды аралап
қайтқанын қажы аталуын ел ішіндегі беделін бір кезде буржуазияшыл ұлтшылдар
өз мақсаттарына пайдалануды көздеген. Аз уақыт акын оларға сенген.
Дегенмен, Шәкәрім ұлтшылдар ықпалына көне бермеген. Талай келіспеушіліктер
де айтқан, ақыры олардан қол үзген . Шәкәрім Қажы өз өмірін дінге арнайды.
Шындық үшін күресе отырып, оны өз өлеңдерінде көрсетуге тырысқан. Алайда
надан халық түсінбегендіктен, халыктан аулақтанып, 72 жасқа келгенде
табиғат тыныштығы аясында Шыңғыс таулары бөктерінде оңаша тұрады. Оның
касында өмір тауқыметін бірге көрген серігі Әупіш кана болган, оған акын:
Серігім жалгыз Әупіш қасымдағы деген өлең шығарған:
Серігім жалғыз Әупіш қасымдағы
Ертеден жолдасымсың жасымдағы
Таза жүрек, ойында арамдық жоқ
Қайғымды сен ұғасың басымдағы...
Әупіштің үнемі қасында болуын адам еркін байлау сиякты сезінген Шәкәрім:
Ойласам, еркіңді мен алдым неден,
елге бар,рұқсат бердім ырзалықпен,
қош Әупіш, айрылысам сеніменен
деп рұқсат етеді [40]. Сөйтіп, бар серігі өзі айтканындай - қалам мен
карындаш, қажымайтын кәрілік жеңгенінше бүкіл шаруаны өз істеп, оңаша
жүрген карт Шәкәрім туралы каныпезерлер, ол бандиттермен сыбайлас, есі
ауған деген сияқты өтірік-өсек, қауесет лақап таратып, оны түрмеге де
жаптырады, алайда, оның бәрі жала екені анықталып, Бақанас түрмесінен
босатылады.
Сопылық көзқараспен қарайтын болсақ Шәкәрім қажы ұлы Аллаһпен оңаша қалып,
оған құлшылық қылған. Сол жерде өзінің Иманым атты Аллаға арнаған
ғашыктығы жайында сыр сөзге толы баға жетпес шығармасын жазған.
Осынша сегіз қырлы, бір сырлы ойшыл ақын 73 жасында 1931 жылы 2 қазан күні
әділетсіздіктің, надандылықтың, күншілдіктің құрбаны болды [41] .
Зұлымның, сұмның қолымен асыл адам қаза тапты. Қаныпезерлер оның
сүйегін құдыққа тастайды, туыстары кейін мүрдесін тауып, жерлеген. Кісі
өлтірген жауыздар кылмыстарын бүркеу үшін оған халык жауы деген жала жапты.
Бірақ халық оны еш уақытта ұмытқан емес, осы күнге дейін оның кейбір
шығармаларын жатка айтатын адамдарды жиі кездестіруге болады.Іле-шала осы
оқиғадан кейін Шәкәрім ұрпақтары аяусыз қуғынға ұшырады. Ұлкен ұлы Қапыр
Семей тұрмесінде өзін-өзі бауыздап өлсе, оның ұлы Баязит түрмеден босап
келсе де, қуғын-қысымға шыдамай өзіне-өзі қол жүмсап өлді. Шәкәрімнің
екінші ұлы Қабыш аштыққа ұшырағандармен бірге 1931 жылы далада өлді. Үшінші
ұлы Ахат Сібірге жер аударылып, екі жыл азап көреді. Кенже ұлы Зият Қытайға
қашып барып, 1937 жылы Сталиндік репресия дүмпуімен Қытай түрмесінде
азаппен өлтірілді. Кеңес кезінде Шәкәрім атын атағандарға қысым жасалды,
оның бірнеше томдық өлмес мұрасы, қолжазба еңбектері түгел өртелді.
Шәкәрімнің жалғыз фотосуретін өртелген қағаз арасынан алып, қойнына тығып,
ақын акталғанша жасырып, сақтаған. Құлак пен тілден мақұрым, бірақ есті,
нәзік сезімді марқұм Шәукенге (шын аты Оразқали Әбдуалиев) ырзалык айту
орынды [42].
Шәкәрім әлемге белгілі діни әдебиеттермен ертеден жақсы таныс болған.
Ахат Шәкәрімұлы әкесінің кітапханасындағы есте қалған діни кітаптар туралы:
Сонда менің байкағаным, есімде қалғандары діни кітаптардан: Құран, Інжіл,
Тәурат, Забур, Мұхтасар, Нақу, Бидал сияқты кітаптар. Олардың аудармалары,
әр тілдегі тәпсірлер, Будда, Зәрдүш діндері жайында жазылған кітаптар[43]
.
Өлімнен кейін атының аталуы мен еңбектерінің басылуына үкімет тарапынан
тыйым салынды. 1958 жылы Кеңестер Одағының Бас Прокуроры Шәкәрімнің
жазықсық екендігін және еңбектерінде ешқандай кінәраттың болмағандығын,
өкіметке қарсы ештеңе жоқ екендігін баяндағанына кармастан оның аты және
еңбектеріне жасалған тыйым 1988 жылға дейін жалғасты .
Шәкәрім өлеңдеріндегі ойшылдың философиялық пікір танымдар көбінесе
Үш анық деп аталып келген ел арасында таралған қолжазба көшірмелерінде
жатыр. Шәкәрімнің ұзақ жылдарға созылған ғылыми шығармашылығының ізденіс
үстінде келіп туған ой қорытындысы ретінде берілетін негізгі ой тезисі:
Енбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілім оқылса,
-деп тұжырымдалған танымында жатыр. Яғни, Шәкәрімнің Үш
анықтағы максаты ар түзейтін бір ғылымды табу болғандықтан, өмір бойы осы
жолда ізденген. Осы ар ілімі саласында тікелей немесе жанама түрде
жазылған Батыс, Шығыс тілдерінде жазылған еңбектердегі мораль
философиясы жайлы ойлар тарихын сыншыл көзбен екшей келіп тапқаны:
Отыз жылдай жиғаным,
Сау акыл - менің иманым.
Аламын соған сыйғанын,
-деп өзіндік жан сырын Абайдағы нұрлы ақыл ұғымымен сабақтастыра
қарайтыны. Яғни Шәкәрім Үш анық деп аталатын философиялық трактатын
жазуға даярлықты 1898 жылдан бастап кірісіп, отыз жылдай ізденіп жиған
тергенін өз ой көрігінен өткізіп, қорытындыны 1928 жылы аяқтағанын көреміз
[44] . Шәкәрім шығармашылығының басым көпшілігі поэзиялық шығармалар. Сөз
өнерін осы байырғы поэзияда, ең алдымен, адам өмірінің қат-қабат қыры мен
сыры, қуат берер қуанышы мен қартайтар қайғысы, алға тартар арманы мен
жетелер үміті, сәулелі серпін туғызар мұрат-мақсаттары - баршасы көркем
бояулармен, сан қилы ою-өрнегімен көрініс табатыны хақ. Шәкәрімнің
поэзиялық шығармалырының мазмұны да бай, сала түрі де мол. Ғүлама
қаламгерді өнердегі жолы ұзақ та үлағатты. Келісті әрі күрделі. Шәкәрім
шығармаларының дені Қазан төңкерісіне дейін жазылып, біразы баспада
жарияланып, көпшілік назарына іліккен, жоғары бағаланған Қазан төңкерісіне
дейін, оның бірнеше кітаптары жарық көрді: Түрік, кырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі және Мұсылмандық шарты Орынборда 1911 жылы басылды, Қазақ
айнасы өлеңдер жинағы, Қалқаман Мамыр, Еңлік-Кебек поэмалары Семейде
1912 жылы жарияланды. Осы жылдары Шәкәрім Айқап журналы мен Қазақ
газетінде көтерілген мәселелерге белсене араласып, бірнеше мақалалар жазды.
Оның Білімділерден бес түрлі сөздің шешуін сұраймын, Біздің
мұхтаждарымыз мақалалары Айқап журналының 1912 жылғы 3-4 сандарында
басылды. Жазу мәселесі, Барша қырғыз білімділеріне ашык хат - бұлар
1913, 1914, 1915 жылдары Қазақ газетінде жаиряланған еді.Кеңес дәуірінде
Шәкәрімнің бірсыпыра шығармалары жарық көрді. Абай журналының 1918 жылы 3-
4 санында екі мақала, Хафизден аударма, Физулидің Лэйлі-Мәжнүн
поэмасынан еркін аударған нұсқасы алғашқыда Шолпан журналының 1922-1923
жылы 2-8 сандарында, кейін жеке кітап болып С.Сейфулиннің алғы сөзімен
Алматыда 1935 жылы шықты. Соңғы жылдары Шәкәрімнің бір топ өлеңдері 1959
жылы Қазақ әдебиеті газетінде және Ленинградта шығатын Акын кітапханасы
сериясының Қазақстан ақындары жинағында 1978 жылы алғаш рет орысша
аударылып басылды [45]. Шәкәрімнің ойшылдық, ақындық кітапханасының көлемі
мейлінше кең әрі жан - жақты болып келеді. Бір жақсысы олардың бәрі де өз
шығармаларында аталып, нақтылы дерек, мағлұмат сілтеме түрінде беріліп
отыратыны бар. Бір жағынан мұнысынан әсіресе Абайдың ақындық кітапханасының
көлемі мен жайын танып білуде таптырмайтын бірегей деректеме көзіне де
айналып отыр.
Шығыстың сөз зергерлерінің жыр жарысы - Нәзира дәстүрі бойынша, ақынның
ең басты мұраты жаңа тақырып табу емес, жаңа жол табу, белгілі сарынды
өзгеше түрге белеу.
Ұлттық таным құндылықтары мен мәдени өркендеудегі рухани жүйенің даму
жолында қызмет еткен тұлғалар шығармашылығын зерттеу ымыз Түрлі мәдениеттер
тоғысқан жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымызды рухани
биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасын, оның тағылымдық мәнін зерделеу –
заман тудырып отырған қажеттілік. Күрделі кезеңде өмір сүрген Шәкәрім
Құдайбердіұлының мұрасының түп қазығы – ар, таза иман, адал еңбек
жасайтын адамды саналы іс-әрекет иесі ретінде танылуына жол көрсету. Ар
ілімін адамдық сапаның алдына шығарып бүкіл туындыларына өзек еткен
Шәкәрім тағылымы бүгінгі күн үшін аса қажетті. Абайдың ізбасары, ұстаз
дүниетанымында қалып қоймай өзге, қайталанбас қолтаңба қалдыруы Шәкәрім
көзқарастарының қайталанбайтындығы. Бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі –
дін тақырыбына қатысты ойшылдың тұжырым, түйіндерін философиялық тұрғыдан
талдап, танытудың маңыздылығы дау тудырмайды. Себебі, ғұлама дін мәселесін
шын ақыл мен салқын сана арқылы сараптап, негізгі өзегін өмір игілігіне
айналдыра білген.
Несін сүй, несін сүйме ерік өзіңде,
Нәпсің де ақылың да тұр көзіңде.
Сынау үшін жаратқан бір Иең бар,
Тексерілмей қалмайсың бір кезінде [40].
Жаратылысқа деген сенім мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің,
жақсылықтың көзі ретінде бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды
аялауға үндеген. Күрделі болмыс иесінің шығармашылық мұрасын әр түрлі
аспектіде тереңдей, кешенді түрде қарастырудың қажеттілігі де осыдан
туындайды.
Соны ізденістер арқылы Шәкәрім өлең жолдарына талдау жасап, қазақтың
ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататын құндылығын
таныту заман талабы. Ойшыл көзқарасы, ерекшелігі кез келген идеяны
жалпылама қарастыра келе, пікірлерін нақты оймен айта білген. Шәкәрім
шығармаларының идеялық және мазмұндық негіздері қазақ дүниетанымына тың
үрдісті танытады. Онда дәстүрлі шығыстық сөз саптау үлгісі, әдеб, мәдениет
тұрғысында келеді де иманға ұласады. Оның негізі қай қоғамның да көкейкесті
мәселесі болып келген адам тұлғасы мәселесін көтеруде жатыр. Ойшыл
шығармашылығының түп тірегін және шешуші мәнін құрайтын адам мен қоғамның,
адам мен тылсымның мәселелерінің мәнін ашу іргелі зерттеуге негіз боларлық
өзекті мәселе. Шәкәрім дүниетанымы өзі өсіп өнген жұрттың ауқымынан асып,
бүкіл адамзаттық мазмұндағы ойлармен сабақтасып жататындықтан оның
әлеміндегі әрбір идеясының мәні терең екенін танытады.
Жан жолдан қосылды деп, пән де дін де,
Ақылды байлап қойған соған мүлде.
Ең басты зат жаны бар ақылды зат,
Оны ойлаған адам жоқ осы күнде.
Бар нәрсе жоғалмайды, өзгереді,
Жан жоғалмас деп ойла, соны біл де.
Жан тән жасар, тән жанды жарата алмас,
Терең ойлап, сөзімді құлаққа іл де [40],
Әлемде жаратылған болмыстар ішінде саналы адам жаратылысы
болғандықтан, өз бастамасын танып, білу мүмкіндігі оған салынған. Дәлел
болатын негіз ретінде Алланың "Бар және Бір" екендігін көрсететін белгілер
мен рәміздер жиынтығын танымымызбен пайғамбарлардың уахилерінен біле
аламыз. Жаратушының бар және бір екендігін көрсететін жаратылған
болмыстардың жиынтығын әлем деп айтуға негіз бар. Өйткені, әлем туындылары
өзінің жаратушысының бар екендігін дәлелдеп түр. Әлем - Алланың шеберлігі
мен ұлылығын көрсетеді, оған қарап жаратушыны тану, иманға келу - адамның
басты мақсаты.
Демек адам болмысы, адамның жан дүниесіндегі түрлі сапалық қасиеттерді
танытуда төл мәдениетімізбен ғана шектелмей түбі бір түркі руханияты мен
исламның мазмұнды туындыларына мән беруі әлемдік ақыл-ой жетістіктерінен
орын алуына негіз болды.
Құран аяттарында жаратушының бар екенін түсіндіретін белгілер бар.
Адам осы белгілер арқылы жаратушының болмысын танып біледі. Ақырет, Әлем
әл-ғайб - физикалық әлем (шахадат), жаратылған әлем, насут,
малакут, жабарут, лахут әлемдері.
Насут - материалды адамзат әлемі. Ал, енді осы материалды адамзат
әлеміне сәйкес етіп, тек шариғат мақамы қойылуы тиіс. Малакут - көрінбейтін
ішкі сезіммен сезілетін рухани періштелер әлемі. Бұл шариғат өткелдерінен
өтіп, өз өмірін тариқат жолына арнаған тақуаға тән мақам. Ішкі жан дүниесін
тариқат өткелдерінде шыңдаған тақуа ғана рухани сезімінің негізінде малакут
әлемін шарлай алады. Жабарут - Құдайылық табиғатқа ұласу арқылы танылатын
құдіреттілік әлемі. Бұған мағрипат мақамы сәйкес келеді. Осы мақамда тақуа
ұласу мүмкіндігіне жетіледі. Лахут – таңдаулы тақуаларға тән ешқандай
сезімге бергісіз құдай әлемі. Өз жаны мен тәнін хақиқат жолына арнап, бұл
дүниеден баз кешіп, Ахмет Иассауи іспетті өмірін қылуетте өткізген адам
танымына тән мақам. Әлем әл-ғайб адамның ақыл-ойына тәуелсіз жасырын
сырлар әлемі. Бұған керемет жасау қасиетіне ие болған тақуалар
(пайғамбалар) ғана жеткен.
Сопылықта әлемге қатысты анықтамалардың, метафизикалық немесе
философиялық ой толғау үшін қолданылмағанын көреміз. Сопылық дүниетанымның
ондай мақсаты да жоқ. Бұл қажеттілік, әрине, адамның табиғатынан туындайды.
Өйткені адам кез келген мәселеде алдымен ақыл таразысымен әрекет етеді
яғни, танымға ұласудың рационалдық-теориялық әдісі мен анықтамасын және
мәліметтерді қажет етеді. Негізінен, сопылық философияның жүйелі тұрде
қалыптасуының себебі де осы құбылысқа тіреледі. Бірақ сопылар, философиялық
анықтамаларды тек қажеттілік түрғысынан ғана қолданған десек, қателесеміз.
Насафи: Адамның тұрағы физикалық әлем емес, яғни бұл дүние емес.
Біз жолаушылармыз. Сондықтан өткінші дүниеде ешкімнің көңілін қалдырма,
жүрегін жаралама, қолыңнан келсе адамның көңіліне медеу болатын, бақыт
сыйлайтын қам жаса, дүние нығметтеріне алданып, мал-мүлік, атақ-тақ іздеу
надандық -дейді. Өмір өлшеумен берілген. Адам жанталаса жүріп, қашан
өмірден өткенше пенделігіне сай әрекет етеді.
Үш-ақ түрлі өмір бар,- бәрі де мас,
Бір рәуішті болады шал менен жас.
Ең керекті дегенің ортаншы өмір,
Түгел қолың жетпейтін бір жанталас.
Өмірдің басы бала, ортасы адам,
Қартайып шал болған соң кетті шамаң.
Мақтап жүрген өмірің осы болса,
Үш-ақ ауыз өлеңмен болды тамам [40].
Көзді ашып жұмғандай өтеді ғұмыр, бала кезең, кісілікпен арпалысқан
орта кезең, одан алыс емес қарттық кезең, кетті шамаң, бәрі қалар астан-
кестен –дегендей адам өміріне есеп беру керек. Қамшының сабындай қысқа
ғұмыр сабақ берер талай жасқа. Адамның өзін-өзі танып білуінің өзі бастапқы
іс. Өзін танығаны қоршаған ортаны танығаны. Өз жаратылысына үңіліп, Алланың
ақиқатын білуі қажырлы тариқат жолын тануда деп білеміз.
Әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие
болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын зерттей отырып, оны
таныту ең өзекті мәселелердің бірі. Халқымыздың дана тұлғаларының
адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас
ұрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен иман
іліміне бүгінгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып тұр.
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік
Бір білімді данышпан жан табалық [40].
Қазіргі заман адам еркіндігіне мән беріліп, рухани танымдық
көзқарастарының жетілу барысында адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан
мен адамгершілік касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл
жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана
елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз.
Міне, ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны зерттеу, қазақ
деген халықтың өзін-өзі тануына ата-жұрттың мәдениетінің негізгі рухани
өзектерін тануға жол ашпақ.
Халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшылдар дүниетанымына
философиялық талдаулар жасап, халқымыздың даналық рухын танытқан шығармалар
мен дәстүрді жастарға мейлінше танымал ету және қазақ мәдениетінің
ерекшелігін танытқан рухани күштің орнын әлемге танытудағы ойшылдың
шығармашылығына мән беру арқылы қоғамымыздың болашағын берік қалыптастыруға
қызмет ету деп білемін. Өзіндік бояумен бейнелеу десек, Шәкәрім қалдырған
Лэйлі-Мәжнүн дастаны 1000 жылдық тарихы бар ежелгі сюжеттің ең соңғы
көрінісі, шын мәнісіндегі төл тума болып табылады.
Шәкәрім Құдайбердиевтің Орыс, Шығыс, Батыс, Европа әдебиеті мен
творчестволық байланысы - мазмұны мен түрі өзгеше көркем құбылыс. Өйткені,
ол бұрыннан келе жатқан дәстүрлі қазақ - Орыс-Батыс-Европа әдеби
байланыстарын жемісті жалғастырушы, дамытушы, байытушы жаңа сатыға көтеруші
болды. Орыс әдебиетінің адамзат рухани дамуындағы ролі мен ұлы жазушылар
Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстой туралы жылы өлең жолдарын өрнектеді.
Орыс ғалымдарының еңбектерін мүқият оқып, өзінің тарихи философиялық,
эстетикалық түжырымдарында пайдаланды. Қазак жастарын білім-ғылымға,
мәденитке үндегенде үнемі үлгі ретінде ұсынды:
Білсе егер Салтыков пен Толстойын,
Сезсе олардың айтылған терен ойын.
Гоголь мен Пушкиндерден ғибрат алса,
Қазақтың бөлер еді - ау нұрға бойын.
Лермонтов, Некрасовтай ақындарын,
Өнеге етсе солардың нақылдарын.
Өзімшіл надандықтан көзі ашылып,
Аңғарар адал жолға жақьшдарын [40].
Шәкәрімнің халық бірден қабылдаған, жыр етіп айтып, көшіріп оқыған,
бірақ кешеуілдеп кітап бетін 1924 жылы ғана көрген, оның есесіне ақын
өлімінен соң 1935 жылы кайыра жарияланған енгізулі еңбектерінің бірі -
Дубровскийдің өлеңімен жасалған аудармасы. Шәкәрімнің поэзиясында
азаматтық лирикада, философиялық лирикада, махаббат лирикасы да, табиғат
лирикасы да бар, элегия, сонет, тарихи баллада, халық өлеңдері түрінде
жазылған шығармалар да кездеседі. Бүл жағынан Шәкәрім казақ лирикасын
айтарлықтай жаңғыртып байытты, поэзия мәдениетін дамытты.
Шәкәрім өзінің өлеңдер топтамасының алғашқы басылымына Қазақ айнасы
деген образдық бейне колданғаны тегін емес. Бұл сөз өнері - өмір сәулесі,
өмір суреттемесі деген акынның биікке терең философиялык әрі эстетикалық
түсінік - ұғымның көрінісі еді. Қазақ айнасы ақын бұрын жазған өлеңдерін
сұрыптап өзі жүйелегендігімен өзі бастырғандығымен де қымбат.
Енді Шәкәрім поэмалары туралы аз ғана сөз.Шәкәрімнің үш поэмасы да
(Қалқаман - Мамыр, Еңлік-Кебек, Нартайлақ-Айсұлу) ескі қазақ
тұрмысынан алынған. Бірақ олардың бұлардың ешкайсысы да тарихи шығарма
емес. Поэмаларда тарих -көрініс ғана, автордың баса назар аударғаны
әлеуметтік мәселелер, мінез-қүлық жайы. Жанрлық тұрғыдан алғанда Қалқаман-
Мамыр лироэпикалык жырға бейім. Еңлік-Кебек әлеуметтік дастан. Ал
Нартайлақ-Айсұлу - махаббат драмасы дер едік [46].
Оятқан мені ерте Шығыс жыры, - деп Жасымнан жетік білдім түрік тілін -
деп, өзінің төл әдебиеттен тысқары ең алғашқы өнеге мектебін нақты атаған,
классикалык тәжік, парсы поэзиясын да, тамырлас, туыстас халықтарға тегіс
тиесілі оратғасырлық түркі әдебиетінде терең таныған ақынның айрықша қадір
тұтқан шайырлары Хожа Хафиз, Физули мен Науаи болатын. Шәкәрімнің Фирдауси
мен Сағдиге де, Қожа Ахмет Яссауи мен Шәкәрім Құдайбердіұлыды да жақсы
білгені күмәнсіз.
Шәкәрімнің Шығыс тақырыбындағы ең көлемді мұрасы Лэйлі-Мэжнүн. Түп
негізі Физулиге барып тірелгенімен бұл еңбекті қазіргі ұғымдағы аударма деп
айту қиын. Шәкәрім қажының шығармаларын әсіресе Айқап журналы мен Қазақ
газеті жиі насихаттап, жоғары бағалады. Ақынның бірнеше кітаптары туралы
айта келіп Айқап: Әрбір кітап қадірін білген қазақтың алып окуы тиіс.
Сөзі жеңіл жазуы ұғымды - деп жазды.Шәкәрімнің өзгеше білімін биік
мақсатын, ақыл-ой тереңдігін, толғандырар тұжырым аукымы кеңдігін алғашқы
танып, қадірлегендердің, өлеңге арқау еткендердің бірі ғажап ақын, ойшыл С.
Торайғыров болды .
Шәкәрім қажының өмірі мен мұрасын ғылыми негізде зерттеуге классик
жазушысы Мұхтар Әуезовтың жазғандары бағыт берері хақ. Оның ғылыми
еңбектеріндегі Шәкәрім туралы айтқан пікірлерін жүйелеу қажет. Шәкәрімнің
қолжазбаларының бұрын жария етілмеген бірсыпыра өлеңдері мен прозалық
шығармаларының табылуына оның баласы, мұғалім Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиев
көп еңбек етті. Шәкәрім Қүдайбердиевтің мұрасын қабылдауда Қазақ
әдебиетінің даму заңдылықтарын зерттейтін ғылыми конференциялық кеңес пен
М. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 297: 1 (57)
Қолжазба құқығында
Тайтенова Айгерим
ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ДҮНИЕТАНЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ОРНЫ
6М020100 – Философия мамандығы бойынша философия ғылымдарының магистрі
академиялық дәреже алу үшін магистерлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Философия кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
_______ Ө.А.Малдыбеков
_________________2014 ж.
Магистерлік диссертация
ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ДҮНИЕТАНЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ОРНЫ
мамандығы: 6М020100 – Философия
Магистрант ___________________ А.Тайтенова
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Ө.А.Малдыбеков
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ РУХАНИ ТАНЫМДЫҚ
ДАМУ ЖОЛЫ
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы көзқарасының рухани толысу кезеңі мен
шығармашылық
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 12
2. Абай және Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы сабақтастық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 22
2 ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ МҰРАСЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМДАҒЫ ОРНЫ
2.1 Адам болмысы және оның Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.2 Шәкәрім Құдайбердіұлы танымындағы иман, рух тәрбиесі және оның қазақ
ұлттық мәдениетін жетілдірудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.3 Қазіргі қоғамдық ой-пікірде ойшыл дүниетанымының құндылығы..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 78
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елбасы, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
Жолдауында Дүниетанымдық құндылықтарды сақтау бағытында басты басымдық
рухани танымдық ғылыми ізденістерге түседі. Халықаралық деңгейде бұл салада
жасалып жатқан жұмыстар мен жедел іс-жүзіне ендіру мәселесі жүйелі түрде
дамып келеді [1] - деп, осы бағытта еңбек етіп келе жатқан ғалымдардың
еңбектеріне баға береді.
Түрлі мәдениеттер тоғысқан жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда
ұлтымызды рухани биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасын, оның тағылымдық
мәнін зерделеу – заман тудырып отырған қажеттілік. Сол ғұлама, ойшылдардың
бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ойшыл шығармашылығы даналыққа толы. Имандылықты
дәріптеген Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасының түп қазығы – ақ көніл, таза
ақыл, адалдық иесіне адамды айналдыру, өз өмірі де сол бағыттағы үлгіге сай
болды. Ар ілімін адамдық сапаның алдына шығарып бүкіл туындыларына өзек
еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі күн үшін аса қажетті. Абайдың ізбасары,
ұстаз дүниетанымында қалып қоймай өзге, қайталанбас қолтаңба қалдыруы
Шәкәрім көзқарастарының қайталанбайтындығы. Бүгінгі күннің басты
мәселесінің бірі – дін тақырыбына қатысты ақынның тұжырым, түйіндерін
философиялық тұрғыдан талдап, танытудың маңыздылығы дау тудырмайды. Себебі,
ғұлама дін мәселесін шын ақыл мен салқын сана арқылы сараптап, негізгі
өзегін өмір игілігіне айналдыра білген. Жаратылысқа деген сенім мен
сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі ретінде бағалау
арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген. Күрделі болмыс
иесінің шығармашылық мұрасын әр түрлі аспектіде тереңдей, кешенді түрде
қарастырудың қажеттілігі де осыдан туындайды.
Соны ізденістер арқылы Шәкәрім өлең сөздерін талдау жасап, қазақтың
ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататын құндылығын
таныту керек. Қандай да бір мәселе айтылса ойшыл ерекшелігі оны жалпылама
қарастыра отырып, өлең өлшеміне өрісті оймен сыйдыра білген. Бұл қасиет сөз
зергерінің шағын өлеңдерінде де, көлемді туындыларында да бөлекше бітімге,
әсерлі айшыққа ұласқан. Шәкәрім шығармаларының идеялық және мазмұндық
негіздері қазақ дүниетанымына тың үрдісті танытады. Онда дәстүрлі шығыстық
сөз саптау үлгісі, әдеб, мідениет тұрғысында келеді де иманға ұласады. Оның
негізі қай қоғамның да көкейкесті мәселесі болып келген адам тұлғасы
мәселесін көтеруде жатыр. Ойшыл шығармашылығының түп тірегін және шешуші
мәнін құрайтын адам мен қоғамның, адам мен тылсымның мәселелерінің мәнін
ашу іргелі зерттеуге негіз боларлық өзекті мәселе. Шәкәрім дүниетанымы өзі
өсіп өнген жұрттың ауқымынан асып, бүкіл адамзаттық мазмұндағы ойлармен
сабақтасып жататындықтан оның әлеміндегі әрбір идеясының мәні терең.
Өйткені барлық замандарға тән мәңгілік тақырыптарды (жан мен тән, өмір мен
өлім, адам мен жаратылыс) көнеден күні бүгінге дейін түрлі даму сатыларын
басынан өткерді. Бұл жағдай Шәкәрім өмір кешкен аумалы-төкпелі трагедияға
толы заманда ғана емес оған дейін де, бүгінгі күні де адамзат үшін аса
маңызды тақырып.
Әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие
болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын зерттей отырып,
онытаныту ең өзекті мәселелердің бірі. Халқымыздың дана тұлғаларының
адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас
ұрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен иман
іліміне бүгінгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып тұр.
Қазіргі заман адам еркіндігіне мән беріліп, рухани танымдық көзқарастарыныі
жетілу барысында адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен адамгершілік
касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл жолда тарихтан
тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана елдігімізді
бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз. Міне,
ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны зерттеу, қазақ деген
халықтың өзін-өзі тануына ата-жұрттың мәдениетінің негізгі рухани өзектерін
тануға жол ашпақ.
Халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшылдар
дүниетанымына философиялық талдаулар жасап, халқымыздың даналық рухын
танытқан шығармалар мен дәстүрді жастарға мейлінше танымал ету және қазақ
мәдениетінің ерекшелігін танытқан рухани күштің орнын әлемге танытудағы
ойшылдың шығармашылығына мән беру арқылы қоғамымыздың болашағын берік
қалыптастыруға қызмет ету жұмыстың өзектілігін арттыра түседі.
Көрмесе де көзімді,
Білмесе де өзімді,
Кейінгі жастар қабылдар
Айтылған түзу сөзімді...
Қиналған тәнім азапқа,
Жанған жаным дозаққа.
Әділ жандар алдында
Ақталып шықса ғажап па? [2].
Шәкәрім өлең жолдары өрелі ой айтудың құралына айналған. Сондықтан да
өлең жолдарында философиялық танымдық ақыл-ойдағы парасаттылық тұтастықта
жарасым тауып, нәтижесінде қазақ дүниетанымына пара-пар жаңа мазмұндағы
өлеңдер мен келісті суреттеулер, тың түр мен мазмұн пайда болып ұлттың
рухани әлемін жаңа бір сатыға көтерген.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ философиясының
ірі өкілдерінің бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттеудің
маңызы зор. Шәкәрім дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы
дүниетанымдық мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның
ойлау мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып
қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты,
қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы ХIХ
ғасырдың екінші жартысы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен,
халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық
дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Міне
сондықтан да ойшылдың шығармашылығы мен танымы қазақ жастарының
дүниетанымын қалыптастыруда үлкен маңызға ие.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ философиясы зерттеу қырлары әр алуан
дүниетанымдық пікірлермен заман талабына сай сомдалып, қаралу кезеңінен
өтті. Қазіргі таңда зерттеушілердің осы бағытта талмай жасаған еңбектері
мен жинаған мәліметтерді қайта сараптап, тарихнамалық зерттеулермен
негіздеп, мән берілмеген, жете зерттелмеген тұстарын қарастыру қолға
алынған кезең. Әрбір халық өзінің даму тарихында қайталанбас мәдениет
қалыптастырып, сол арқылы оның өзіне тән дүниетанымдық болмысы сомдалады.
Көшпелі өмір салтында қалыптасқан халықтық дүниетаным болашақ қазақ ойының
дамуы мен өркендеуіне жол ашқан еді.
Қазақ философиясы осы бір дәстүрлі дүниетанымнан бастау алып, дамып
келеді. Қазақ өнер арқылы өзін-өзі таныған халық. Содан болар халқымыздың
озық ойлы ұлдары даналыққа кәсіп немесе міндет ретінде емес, оны өмірмен,
өнермен ұштастыра қараған. Дәл осындай дарынды тұлғалар еліміздің тарихында
аз емес. Сонау Қорқыттан бастағанның өзінде, Ж.Баласағұн. А.Ясауи, кейінгі
жыраулар заманындағы ойшылдар, шешен-билер, кешегі ағартушылық мәдениет
өкілдерінің қай-қайсысын алсақ та, ең алдымен олар дүниені тануға ұмтылған
ойшыл, әрі өнерпаз дарынды тұлғалар болған. Бұлар туған елімен бірге қиын-
қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың
даналық рухын тану жолында казақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-
тұлғаларымыздың философиялық дүниетанымын зерттеу, бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі болып отыр.
Бұған дейін де Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы әр түрлі ғылым
салалары тарапынан зерттеліп, соңғы жылдары Шәкәрімтану жеке ғылым саласы
ретінде біршама жетістіктерге жетіп, қалыптаса бастағаны белгілі. Шәкәрім
болмысының күрделілігі мен оның қалдырған мұраларының сан салалы сипаты әр
түрлі ғылым өкілдерінің назарын аудартып тың ізденістер тудыруда.
Яғни ақын шығармашылығының поэзиямен ғана шектелмейтіндігі философиялық
тарихи дерек көздері мен ағартушылық педагогикалық көзқарастарының жүйесін
кешенді түрде зерттеудің енді қолға алына бастауы заман үрдісінен туған
қажеттілік.
Сондықтан қазіргі кезеңде Шәкәрім шығармашылығын белсенді зерттеумен
әдебиетшілермен қоса, философтар, тарихшылар, педагогика және психология
ғылымдарының мамандары айналысуда.
Әрине Шәкәрімнің философиялық, ағартушылық, психологиялық ой
тұжырымдарын танудың негізі – поэзиялық туындылары. Шәкәрім шығармашылығын
зерттеудегі осы ерекшелікті шәкәрімтанушылардың қай-қайсысы да атап
көрсетеді.
Қазақ елінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалаған
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов сияқты ойшыл қайраткерлері. Шәкәрімнің Абайдан
кейін қазақ дүниетанымын жаңа сатыға көтеруші екендігін жан-жақты дәлелдеп,
ақын шығарамашылығының ерекшеліктерін, дүниетанымының күрделігін анықтады.
Ә.Бөкейханов Шәкәрімнің адам, қоғам және діни мәселелеріне ерекше назар
аударып, қоғамдағы саяси-әлеуметтік мәселелерге қатысты пікірлерін жан-
жақты талдап, Түрік, қырғыз, қазақ hәм ханлар шежіресіне арнап мақалалар
жариялап, онда ойшылға жоғары баға береді[3].
А.Байтұрсыновтың Абай шығармашылығы жөнінде жазылған Қазақтың бас
ақынымақаласында: Абай сөздері дүниеде қалғаны қазаққа зор бақ. Бетін
түзеп, жөн сілтеген кісілерге де, сілтеген жолды ылақпай тұп-тура тапқан
адамға да қазақ балалары талай алғыс берер [4], – деген. Шәкәрім Абай
дәстүрін бірден-бір жалғастырушы. Имандылық және діни құндылықтар негіз
болған туындылар оның философиялық мұрасын жаңа сапаға көтерді.
Қ.Мұхаметқанов Қазір орны ойсырап тұрған, елге ежелден белгілі болған
дана тұлғаларды атағанда, Шәкәрімді қарастыруымыз орынды. Өйткені, ол
Абайдың ізбасары. Адам рухани азғындамасын - деген Абай пікірлеріне жауап
ретінде діннің негіздерін күрделілігіне қарамастан аша түседі, – деп ой
түйіндеген [5].
Шәкәрім Кұдабердіұлы өмір сүрген заманнан бір ғасырға тарта уақыт
өткенімен оның шығармашылғындағы көптеген идеялардың дәл казіргі заманда өз
мәнін жоғалтпағандығын айта кету керек.
XX ғасырдағы кеңес үкіметінің отарлаушылық саясатының салдарынан
Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымын зерттемек түгілі, оған халық жауы
деген жала жабылып, оның шығармаларының жарыққа шығуына тиым салынып,
ойшылдың рухани мұрасының халқынан елу жылдан астам уақыт қол үзіп қалғаны
белгілі. Тек бүгінгідей еліміз егемен заманда, мемлекеттің тарапынан
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезеңде, Шәкәрімдей
ғұлама ойшылдың даналық дүниетанымын жан-жақты зерттеуге жол ашылып, соның
салдарынан ойшылға деген кеңестік дәуір пікірінің өзгеруіне жағдай туып
отыр. Жұмыстағы зерттеудің құндылық мәні де осындай жаңа замандық
көзқарастың нәтижесі болып табылады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ ойшылы болғанымен оның дүниетанымдық
түсініктеріне қарап, ойлау мәдениетінің адамзаттық деңгейге көтерілгендігін
көреміз. Сондықтан ғұламаның айтып кеткен даналық тағылымдары мен
дүниетанымдық түсініктерін жан-жақты зерттеу неғұрлым ұтымды да қажетті
жағдай болып отыр. Шәкәрімнің адамзат қоғамының сан қилы қарама-қайшылыққа
толы мәселелерімен таныс болуы, оның ғылыми, философиялық сауатының,
интелектуалдық деңгейінің жоғарылығы, ойшыл идеяларының айрықша даналық
үлгілерінің ауқымдылығын аңғартып, қазіргі біз өмір сүріп отырған заманда
жеке адам және тұтас қоғам өміріндегі сан қилы мәселелердің мәніне көз
жүгіртуге ерекше септігін тигізері сөзсіз.
Шәкәрім Құдайбердіұлының бай мол мұрасын жарыққа шығаруға елу жылдан
астам уақыт тиым салынып келгеннен кейін оның ақталып халқымен қайта
қауышқанына көп уақыт болмағаны баршамызға белгілі жағдай. Міне, осы аз
уақыттың ішінде оның шығармашылығын зерттеу барысында ғалымдар біршама
жетістіктерге жетті деп айтуға болады.
Шәкәрім шығармаларының жарық көре бастаған кезі, өткен ғасырдың
сексенінші жылдарының соңынан бастап-ақ,оның дүниетанымын педагогика,
әдебиеттану, дінтану, философия ғылымдарының тарапынан зерттеу жұмысы
басталып кетті. Әсіресе, ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан
зерттеген А.Амребаев [6], А.Айтпаева [7],Г.Әбдірасылова [8].
Жұмыста, адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың Шәкәрім
шығармашылығындағы көрінісіне философиялық тұрғыдан талдау жасалды.
Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған негізгі
қағида - ақыл-ой иесі, өз заманының озық ойлы кемеңгері - Шәкәрімді ойшыл
ретінде тудырған да осы қоғам қайшылығы. Сонымен қатар ойшылдың көтерген
философиялық мәселелері философия тарихы арқылы, адамзат өміріндегі
өмірмәндік проблемалар ескеріле отырып зерделенді.
Ойшыл қашанда өзінің парызын, нақты бар болмысымен, халқының, ар-
ұжданның алдында абыройлы атқара білген. Ол бұл жолда өмір мектебінен өтіп,
дәстүрлі қазақ мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей сусындап,
оған ақыл көзімен қарайды. Қашанда біржақты болудан өзін аулақ ұстаған
Шәкәрім адамның таным процесіндегі өзіндік санасының ерекшелігіне айрықша
назар аударған. Сондықтан да жұмыста ойшылдың таным процесіндегі ойлау
мәдениетінің қалыптасуына және ерекшелігіне де назар аударылады.Жұмыста
ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу арқылы, оның
шығармашылығы мен дүниетанымының қазақ философиясындағы орнын айқындау.
Сонымен қатар ойшыл көтерген көптеген философиялық мәселелердің философия
тарихындағы маңыздылығы мен бүгінгі замандағы мәніне баса назар аударылады.
Сексенінші жылдардың аяғы мен тоқсаныншы жылдардың басында ақын
шығармашылығын зерттеу ісі тереңдей түсті. Шәкәрімтанушылар ойшыл ақынның
рухани-философиялық мұрасын әр қырынан жан-жақты сараптап талдауға ден
қойды. Шәкәрімтанудың белсенді дамуына М.Базарбаевтың [9], Ш.Елеукеновтің
[10], Р.Бердібаевтың Қазақстан мұғалімі [11], Лениншіл жас [12]
газеттеріндегі, Х.Сүйіншалиевтің [13], Т.Жұртбаевтың Жұлдыз [14]
журналындағы мақаласы мен зерттеуі [15], Ө.Күмісбаевтың [16],
А.Қыраубаевалардың [17] тың зерттеулері қомақты үлес қосты.
Шәкәрімнің шығармашылығындағы философиялық толғамдар туралы
еңбектерді белгілі абайтанушы Ғарифолла Есім 1994 [18] және 1996 [19]
жылғы зерттеулерінде, Абай журналының 1994 [20], 1998 [21] жылғы сандарында
бірсыпыра мақалалар жариялады. Ал, ақын шығармашылығының дәстүрлік және
көркемдік негіздерінің тамырларын 1989 [22], 1990 [23], 1992 [24], 1995
[25] жылдары жазған зерттеулері мен мақалаларында жан-жақты қарастырған
Балтабай Әбдіғазиев 2000 жылы ақын шығармаларын тұтас зерттеген
монографиясын шығарды.
Шәкәрім Құдайбердиев шығармашылығын зерттеу мәселелеріне шолу жасай
отырып ақынның адам, қоғам, діни-философиялық мәселесі жүйелі түрде
зерттеу қоғам талабы. Адам азғыруға, адамдық әрекеттерден шығып,
руханилықтан баз кешуге демде ілігеді. Әр бір адамды түзету дегеніміз
қоғамды түзету және жаратушыны тану жолы деп білген Шәкәрім имандылықты
талдау, түсіндіру, уағыздау арқылы қазақ халқына дұрыс өмір сүру идеясын
танытуға ұмтылады. Осындай терең тақырыптық, идеялық маңызы оның бүгінгі
күн үшін, қазіргі халық үшін қажеттілігін анықтайды
Бірнеше кезеңдерден тұратын, қарама-қайшылыққа толы қазақ философиясын
методологиялық жолмен зерттеу бүгінгі күні біршама иәтижеге жетті деп
айтуға болады. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу жүргізіп, оған
обьективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір қалыптастырған
еңбектердің қатарына А.Х.Қасымжанов [26], Ә.Н.Нысанбаевтің [27], Ғ.Есім
[28], С.Е.Нұрмұратовтың [29], Ж.С. Орынбековтің [30], О.А. Сегізбаевтің
[31], Ғ. Ақпанбеттің [32], Д. Кішібековтің [33] , Т Х.Ғабитовтің [34],
шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға болады. Шәкәрім Құдайбердіұлы
дүниетанымының болашақта әр түрлі қырынан, жан-жақты зерттелетіндігіне дау
жоқ. Шәкәрімдей ойшылдың дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерделей түскен
сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне бойлай түсеміз.
Елбасы халық танымындағы рухани танымды жетілдіруде ұлттық
құндылықтардың орны ерекше –деген. Кең байтақ жерімізді қорғаған ата-баба
қан, терімен, дәстүрлі танымы мен өзіндік ерекше шығармашылығымен қалған
мұралық туындылыарымызды қайта қарап, жастарға таныту негізгі парызымыз.
Біздің зерттеу бағытымыз филофиялық мұраларды халыққа жетімді, рухани
құндылық ретінже танытып, халық танымы мен мәдени жүйесінен алатын орнына
мән беру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлы дүниетанымы
қарастырылып, оның тұлғалық даралығы, көзқарасының ерекшелігі және жалпы
философиялық тұжырымдары сарапқа салынады. Осыған байланысты зерттеуге
келесі міндеттер белгіленген:
- Қазақ философиядағы Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясының орнын
анықтау.
- Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниетанымы мен ежелгі Шығыс философиясынан
бастап әртүрлі философиялық бағыттардың өзара теориялық бірлігін көрсету.
- Шәкәрім Құдайбердіұлының көзқарасмындағы ерекшелікті жалпы адамзаттың
рухани даму тарихының белгілі бір кезеңіне сәйкес келетіндігін анықтау.
- Қазақ мәдениеті, жалпы рухани құндылықтар, жалпы шығармашылық өміріндегі
имандылықты танытқан еңбегіне талдау жүргізу.
- Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ халқының дүнитаныммен өзара бірлігі.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған ғылыми жұмыста
төмендегідей ғылыми жаңалықтар анықталған:
- Ежелгі Шығыс пен антик заманына және ежелгі дүниетанымдық көзқарастардағы
иман және адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік, адам болмысының рухани
келбетіне тән субьектілі – обьектілі бастамалар, рухани құндылықтарды
танытқан Шәкәрім Құдайбердіұлының көзқарасы қарастырылады.
- Діннің адамды табиғаттан бөліп қарастыруы кездейсоқ оқиға емес. Христиан
және ислам діндері мысал ретінде қарастырылып, олардың Шәкәрім
Құдайбердіұлының шығармашылығына өтуінің негізі, тарихи қажеттілігі
екендігі анықталды.
- Мәдениетте, экономикада, саясатта, болып жатқан өзгерістер олардың рухани
танымды өзгертудегі орны, Шәкәрім Құдайбердіұлының адам бойындағы әр түрлі
рухани қасиеттерді жан-жақты анықтап, жетілдіруі көрсетілді.
- Өзін өзгеден жоғары ұстау, өзара бәсекелестік, рухани бостық, діни
сауатсыздық қоғамда белең алғанда рухани-мәдени мұраларды жетілдірудегі
ойшылдар дүниетанымын зерттеудің маңызы қарастырылады.
- Құндылықтардың құнсыздануы, мәдениетінің құлдырауы сияқты көріністер адам
болмысының өзгеруіне негіз. Шәкәрім Құдайбердіұлының адам болмысын рухани
дүниенің жолдары арқылы біріктіріп, бір жүйе ретінде қарастыруы анықталады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік
негіздері. Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі
ретінде қазақ философиясын зерттеген ғалымдардың ұсынған ғылыми еңбектері
қолданылды. Магистірлік диссертацияның зерттеу объектілерін түсінуде,
философиялық талдау жасауда бізге белгілі ғалымдардың А.Байтұрсынов,
Р.Бердібаев, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Жармұхамедұлы,
М.Мырзахметұлы, А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, Ғ.Есім, С.Е.Нұрмұратов, Ж.С.
Орынбеков, О.А. Сегізбаев, Ғ. Ақпанбет, Д. Кішібеков, Т Х.Ғабитов т.б
еңбектері мен ой-тұжырымдары әдістемелік бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Қазақ халқы
дүниетанымында иман және адам, табиғатпен үйлесімділік, адам болмысының
рухани жағы, тән субьектілі – обьектілі бастамалары Шәкәрім Құдайбердіұлы
еңбектерінде кеңінен тарқатылған. Сенімнен туындаған иман қуаты, адам
біліктілігін арттыратын білім мен талғамға мән берген ойшыл халық танымын
жетілдіруге көп тоқталған. Мәдени жаңғыру бағытында болып жатқан
өзгерістер, олардың рухани танымды өзгертудегі рөлі мен Шәкәрім
Құдайбердіұлының адам бойындағы әр түрлі рухани қасиеттерді жетілдіруі
көрсетілді. Бұл құбылыстың қазіргі қазақ философиясының дамуындағы маңызы
өте зор
Зерттеудің әдістері. Философия ғылымына тән кешенділік, жүйелілік,
салыстырмалық, объективті-аналитикалық, тарихи тұрғыдан жүйелі талдау,
жинақтау, қорыту әдіс-тәсілдері басшылыққа алынды. Сонымен бірге зерттеу
барысында салыстырмалы әдістер көбірек қолданылды. Сонымен қатар, отандық
философия ғылымының тұжырым байыптаулары, ислам өркениетімен байланыстырыла
қарастырған ғылыми еңбектер диссертациялық жұмысымыздың негізгі
методологиялық әрі теориялық негізі ретінде қарастырылады.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған
міндеттерді шешудегі ішкі логикалық байланысымен сипатталады. Зерттеу жұмыс
кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
құралды. Жұмыстың көлемі 81 бет.
1. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ РУХАНИ ТАНЫМДЫҚ
ДАМУ ЖОЛЫ
1.1 Шәкәрім Құдайбердіұлы көзқарасының рухани толысу кезеңі мен
шығармашылық өмірі
ХІХ-ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде өмір сүріп,
казақ қоғамының рухани, әлеуметтік, мәдени өміріне белсене араласып,
гуманистік, адамгершілік, демократтық, ағартушылық идеяларды халық санасына
жеткізе білген тұлғалардың бірі Шәкәрім Құдайбердиев еді. Ол әрі ақын, әрі
прозаик, әрі аудармашы, философ, тарихшы, біршама журналистикаға да
араласты.
Шәкәрім Құдайберіұлы 1858 жылы 11шілде де Шыңғыс тауы бөктерінде
қазіргі Семей облысының Абай ауданында туылған [35]. Әкесі Құдайберді
Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күнкеден туған.Шәкәрім олардың немересі, яғни
Абайдың немере інісі . Шәкәрім Қүдайбердінің өмір баянындағы ұлымды
ерекшеліктердің бірі -ол ұлы Абай Құнанбаевтің ең жақын адамдарының
қатарында екендігі, тікелей тәрбие, әсер, ықпал алуы [36] .
Болашақ ұлы ақын Абайдың жеті ағайынды болғаны белгілі. Шәкәрімнің
әкесі Құдайберді сол жетеудің ең үлкені еді. Парасатты, мейірбан, кеңпейіл
ағаны Абай айрықша силаған көрінеді. Әкесі Шәкәрімнің жеті жасында қайтыс
болады. Бұдан соңғы жерде жетімдік, жоқшылық көрмесе де, әке бауырынан
айрылған, қаршадайынан-ақ ерекше зеректігін аңғартқан Шәкәрімді Абай өз
қамқорлығына алады. Туған әулет дәстүрі, өскен орта ыңғайы, ақын аға
тағлымы Шәкәрімнің азамат ретінде қалыптасуына ғана емес, ақын ретінде
қанаттануына да ерекше әсер етті.
Шытырман қайшылыққа толы қоғам өмірінің қатпарына еркін бойлап, таланты
шалқи түскен шақта 1904 жылы Шәкәрім рухани тірегі -сүйеніші Абай ағадан
айрылды.Сүйікті ағасы, ұстазының дүниеден өтуі оған қатты әсер етті.
Ақылбай мен Мағауиядан тағы айрылу, Россия империясы шегіндегі барлык
езілген ұлт үлкен үміт арткан 1905 жылғы алғашқы орыс төңкерісінің
жеңіліске үшырауы Шәкәрім санасына, оның өмірге, қоғамдық қызметке
көзқарасына ерекше әсер етеді. Шәкәрім тіршілік тағдыр туралы сауалдарына
жауап іздейді. Оқу, іздену аймағын кеңейте түседі [37].
Шәкәрім сондай-ак, шынайы және саналы бір мұсылман. Сондықтан өзі
сенген діннің парыздары бойынша қажылық қызметін орындауға ниеті ауады. Бүл
ниетінің халқы үшін пайдалы болатындығы сенімімен Иран, Түркия, Батыс
Европа және Араб өлкелерінде дамыған ғылымдарды зерттейді. Осы өлкелердегі
жоғарғы ғылым иелері ғалымдармен танысып кездеседі.
Шәкәрім әкесінің өмірінің сол кезеңіне байланысты айтқандары
келтірілген. Қажылык сапары атты мақаласы жарияланған. Бұнда Шәкәрімнің
әрі қарай жүйелі білім іздеуіне Хәкім Абайдың себепкер болғанын ақынның өз
айтуы бойынша, келтіре отырып Абайдың: Мен етек басты болып, білім куа
алмай қалдым. Сол көксеген арманымды Шәкәрім арқылы орындаймын деп саған
білім қуғызатын болдым! дегенін айтады. Тағы да Абай Афин - грек білімі
Стамбулға жиналған, содан табылады, Араб білімі - Меккеде, бірақ менше,
Меккеден гөрі Мәдинадан көбірек табылуы керек және Мысырдағы Александр
атындағы кітапханаға барасың.Осындай ниетпен ол Мекке, Стамбул, Парижде
болған. Ақынның баласы А.Шәкәрімұлы Қүдайбердиевтің мектебінде Шәкәрімнің
мынадай сөздері бар: Стамбулда 15 күн болып, бері келе жатқанда қанша
тарихты актарып, керек кітаптарды почтамен үйге жіберіп отырдым... Шығыс,
Батыс ғалымдарымен сөйлесіп, олардың ой пікірлерімен, Шығыс, Батыстың
ертедегі ғалымдарының шығармаларымен танысып, оларды жаздырып алдым.
Александр салдырған кітапханада қызмет еткен ғалымдардан сұрап керекті
кітаптарды жаздырып алдым [38] . Бұл сапарда ол сопылықтан әсер алған. Оны
мына өлеңдерінен байкауға болады:
Философ сөзін оқыдым
Талайын ойға тоқыдым
Кітабын да көргенмін
Әулие мен сопының [39].
Қажыдан қайтуы Шәкәрімнің өмірі үшін жаңа бір кезеңнің басталуы болып
табылады. Ол енді бүкіл табиғаты мен кемелдену кезеңін кешіруде болатын.
Бұл өлкелерден әкелген хаттары арқылы әлемдегі ғылыми жетістіктермен халқын
хабардар етуді ойлайды. Шәкәрімнің төл шығармаларының қолдан-қолға тимей
елде таралғанын, жоғары бағаланғанын оның ішіне шет аймақтарды аралап
қайтқанын қажы аталуын ел ішіндегі беделін бір кезде буржуазияшыл ұлтшылдар
өз мақсаттарына пайдалануды көздеген. Аз уақыт акын оларға сенген.
Дегенмен, Шәкәрім ұлтшылдар ықпалына көне бермеген. Талай келіспеушіліктер
де айтқан, ақыры олардан қол үзген . Шәкәрім Қажы өз өмірін дінге арнайды.
Шындық үшін күресе отырып, оны өз өлеңдерінде көрсетуге тырысқан. Алайда
надан халық түсінбегендіктен, халыктан аулақтанып, 72 жасқа келгенде
табиғат тыныштығы аясында Шыңғыс таулары бөктерінде оңаша тұрады. Оның
касында өмір тауқыметін бірге көрген серігі Әупіш кана болган, оған акын:
Серігім жалгыз Әупіш қасымдағы деген өлең шығарған:
Серігім жалғыз Әупіш қасымдағы
Ертеден жолдасымсың жасымдағы
Таза жүрек, ойында арамдық жоқ
Қайғымды сен ұғасың басымдағы...
Әупіштің үнемі қасында болуын адам еркін байлау сиякты сезінген Шәкәрім:
Ойласам, еркіңді мен алдым неден,
елге бар,рұқсат бердім ырзалықпен,
қош Әупіш, айрылысам сеніменен
деп рұқсат етеді [40]. Сөйтіп, бар серігі өзі айтканындай - қалам мен
карындаш, қажымайтын кәрілік жеңгенінше бүкіл шаруаны өз істеп, оңаша
жүрген карт Шәкәрім туралы каныпезерлер, ол бандиттермен сыбайлас, есі
ауған деген сияқты өтірік-өсек, қауесет лақап таратып, оны түрмеге де
жаптырады, алайда, оның бәрі жала екені анықталып, Бақанас түрмесінен
босатылады.
Сопылық көзқараспен қарайтын болсақ Шәкәрім қажы ұлы Аллаһпен оңаша қалып,
оған құлшылық қылған. Сол жерде өзінің Иманым атты Аллаға арнаған
ғашыктығы жайында сыр сөзге толы баға жетпес шығармасын жазған.
Осынша сегіз қырлы, бір сырлы ойшыл ақын 73 жасында 1931 жылы 2 қазан күні
әділетсіздіктің, надандылықтың, күншілдіктің құрбаны болды [41] .
Зұлымның, сұмның қолымен асыл адам қаза тапты. Қаныпезерлер оның
сүйегін құдыққа тастайды, туыстары кейін мүрдесін тауып, жерлеген. Кісі
өлтірген жауыздар кылмыстарын бүркеу үшін оған халык жауы деген жала жапты.
Бірақ халық оны еш уақытта ұмытқан емес, осы күнге дейін оның кейбір
шығармаларын жатка айтатын адамдарды жиі кездестіруге болады.Іле-шала осы
оқиғадан кейін Шәкәрім ұрпақтары аяусыз қуғынға ұшырады. Ұлкен ұлы Қапыр
Семей тұрмесінде өзін-өзі бауыздап өлсе, оның ұлы Баязит түрмеден босап
келсе де, қуғын-қысымға шыдамай өзіне-өзі қол жүмсап өлді. Шәкәрімнің
екінші ұлы Қабыш аштыққа ұшырағандармен бірге 1931 жылы далада өлді. Үшінші
ұлы Ахат Сібірге жер аударылып, екі жыл азап көреді. Кенже ұлы Зият Қытайға
қашып барып, 1937 жылы Сталиндік репресия дүмпуімен Қытай түрмесінде
азаппен өлтірілді. Кеңес кезінде Шәкәрім атын атағандарға қысым жасалды,
оның бірнеше томдық өлмес мұрасы, қолжазба еңбектері түгел өртелді.
Шәкәрімнің жалғыз фотосуретін өртелген қағаз арасынан алып, қойнына тығып,
ақын акталғанша жасырып, сақтаған. Құлак пен тілден мақұрым, бірақ есті,
нәзік сезімді марқұм Шәукенге (шын аты Оразқали Әбдуалиев) ырзалык айту
орынды [42].
Шәкәрім әлемге белгілі діни әдебиеттермен ертеден жақсы таныс болған.
Ахат Шәкәрімұлы әкесінің кітапханасындағы есте қалған діни кітаптар туралы:
Сонда менің байкағаным, есімде қалғандары діни кітаптардан: Құран, Інжіл,
Тәурат, Забур, Мұхтасар, Нақу, Бидал сияқты кітаптар. Олардың аудармалары,
әр тілдегі тәпсірлер, Будда, Зәрдүш діндері жайында жазылған кітаптар[43]
.
Өлімнен кейін атының аталуы мен еңбектерінің басылуына үкімет тарапынан
тыйым салынды. 1958 жылы Кеңестер Одағының Бас Прокуроры Шәкәрімнің
жазықсық екендігін және еңбектерінде ешқандай кінәраттың болмағандығын,
өкіметке қарсы ештеңе жоқ екендігін баяндағанына кармастан оның аты және
еңбектеріне жасалған тыйым 1988 жылға дейін жалғасты .
Шәкәрім өлеңдеріндегі ойшылдың философиялық пікір танымдар көбінесе
Үш анық деп аталып келген ел арасында таралған қолжазба көшірмелерінде
жатыр. Шәкәрімнің ұзақ жылдарға созылған ғылыми шығармашылығының ізденіс
үстінде келіп туған ой қорытындысы ретінде берілетін негізгі ой тезисі:
Енбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілім оқылса,
-деп тұжырымдалған танымында жатыр. Яғни, Шәкәрімнің Үш
анықтағы максаты ар түзейтін бір ғылымды табу болғандықтан, өмір бойы осы
жолда ізденген. Осы ар ілімі саласында тікелей немесе жанама түрде
жазылған Батыс, Шығыс тілдерінде жазылған еңбектердегі мораль
философиясы жайлы ойлар тарихын сыншыл көзбен екшей келіп тапқаны:
Отыз жылдай жиғаным,
Сау акыл - менің иманым.
Аламын соған сыйғанын,
-деп өзіндік жан сырын Абайдағы нұрлы ақыл ұғымымен сабақтастыра
қарайтыны. Яғни Шәкәрім Үш анық деп аталатын философиялық трактатын
жазуға даярлықты 1898 жылдан бастап кірісіп, отыз жылдай ізденіп жиған
тергенін өз ой көрігінен өткізіп, қорытындыны 1928 жылы аяқтағанын көреміз
[44] . Шәкәрім шығармашылығының басым көпшілігі поэзиялық шығармалар. Сөз
өнерін осы байырғы поэзияда, ең алдымен, адам өмірінің қат-қабат қыры мен
сыры, қуат берер қуанышы мен қартайтар қайғысы, алға тартар арманы мен
жетелер үміті, сәулелі серпін туғызар мұрат-мақсаттары - баршасы көркем
бояулармен, сан қилы ою-өрнегімен көрініс табатыны хақ. Шәкәрімнің
поэзиялық шығармалырының мазмұны да бай, сала түрі де мол. Ғүлама
қаламгерді өнердегі жолы ұзақ та үлағатты. Келісті әрі күрделі. Шәкәрім
шығармаларының дені Қазан төңкерісіне дейін жазылып, біразы баспада
жарияланып, көпшілік назарына іліккен, жоғары бағаланған Қазан төңкерісіне
дейін, оның бірнеше кітаптары жарық көрді: Түрік, кырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі және Мұсылмандық шарты Орынборда 1911 жылы басылды, Қазақ
айнасы өлеңдер жинағы, Қалқаман Мамыр, Еңлік-Кебек поэмалары Семейде
1912 жылы жарияланды. Осы жылдары Шәкәрім Айқап журналы мен Қазақ
газетінде көтерілген мәселелерге белсене араласып, бірнеше мақалалар жазды.
Оның Білімділерден бес түрлі сөздің шешуін сұраймын, Біздің
мұхтаждарымыз мақалалары Айқап журналының 1912 жылғы 3-4 сандарында
басылды. Жазу мәселесі, Барша қырғыз білімділеріне ашык хат - бұлар
1913, 1914, 1915 жылдары Қазақ газетінде жаиряланған еді.Кеңес дәуірінде
Шәкәрімнің бірсыпыра шығармалары жарық көрді. Абай журналының 1918 жылы 3-
4 санында екі мақала, Хафизден аударма, Физулидің Лэйлі-Мәжнүн
поэмасынан еркін аударған нұсқасы алғашқыда Шолпан журналының 1922-1923
жылы 2-8 сандарында, кейін жеке кітап болып С.Сейфулиннің алғы сөзімен
Алматыда 1935 жылы шықты. Соңғы жылдары Шәкәрімнің бір топ өлеңдері 1959
жылы Қазақ әдебиеті газетінде және Ленинградта шығатын Акын кітапханасы
сериясының Қазақстан ақындары жинағында 1978 жылы алғаш рет орысша
аударылып басылды [45]. Шәкәрімнің ойшылдық, ақындық кітапханасының көлемі
мейлінше кең әрі жан - жақты болып келеді. Бір жақсысы олардың бәрі де өз
шығармаларында аталып, нақтылы дерек, мағлұмат сілтеме түрінде беріліп
отыратыны бар. Бір жағынан мұнысынан әсіресе Абайдың ақындық кітапханасының
көлемі мен жайын танып білуде таптырмайтын бірегей деректеме көзіне де
айналып отыр.
Шығыстың сөз зергерлерінің жыр жарысы - Нәзира дәстүрі бойынша, ақынның
ең басты мұраты жаңа тақырып табу емес, жаңа жол табу, белгілі сарынды
өзгеше түрге белеу.
Ұлттық таным құндылықтары мен мәдени өркендеудегі рухани жүйенің даму
жолында қызмет еткен тұлғалар шығармашылығын зерттеу ымыз Түрлі мәдениеттер
тоғысқан жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымызды рухани
биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасын, оның тағылымдық мәнін зерделеу –
заман тудырып отырған қажеттілік. Күрделі кезеңде өмір сүрген Шәкәрім
Құдайбердіұлының мұрасының түп қазығы – ар, таза иман, адал еңбек
жасайтын адамды саналы іс-әрекет иесі ретінде танылуына жол көрсету. Ар
ілімін адамдық сапаның алдына шығарып бүкіл туындыларына өзек еткен
Шәкәрім тағылымы бүгінгі күн үшін аса қажетті. Абайдың ізбасары, ұстаз
дүниетанымында қалып қоймай өзге, қайталанбас қолтаңба қалдыруы Шәкәрім
көзқарастарының қайталанбайтындығы. Бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі –
дін тақырыбына қатысты ойшылдың тұжырым, түйіндерін философиялық тұрғыдан
талдап, танытудың маңыздылығы дау тудырмайды. Себебі, ғұлама дін мәселесін
шын ақыл мен салқын сана арқылы сараптап, негізгі өзегін өмір игілігіне
айналдыра білген.
Несін сүй, несін сүйме ерік өзіңде,
Нәпсің де ақылың да тұр көзіңде.
Сынау үшін жаратқан бір Иең бар,
Тексерілмей қалмайсың бір кезінде [40].
Жаратылысқа деген сенім мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің,
жақсылықтың көзі ретінде бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды
аялауға үндеген. Күрделі болмыс иесінің шығармашылық мұрасын әр түрлі
аспектіде тереңдей, кешенді түрде қарастырудың қажеттілігі де осыдан
туындайды.
Соны ізденістер арқылы Шәкәрім өлең жолдарына талдау жасап, қазақтың
ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататын құндылығын
таныту заман талабы. Ойшыл көзқарасы, ерекшелігі кез келген идеяны
жалпылама қарастыра келе, пікірлерін нақты оймен айта білген. Шәкәрім
шығармаларының идеялық және мазмұндық негіздері қазақ дүниетанымына тың
үрдісті танытады. Онда дәстүрлі шығыстық сөз саптау үлгісі, әдеб, мәдениет
тұрғысында келеді де иманға ұласады. Оның негізі қай қоғамның да көкейкесті
мәселесі болып келген адам тұлғасы мәселесін көтеруде жатыр. Ойшыл
шығармашылығының түп тірегін және шешуші мәнін құрайтын адам мен қоғамның,
адам мен тылсымның мәселелерінің мәнін ашу іргелі зерттеуге негіз боларлық
өзекті мәселе. Шәкәрім дүниетанымы өзі өсіп өнген жұрттың ауқымынан асып,
бүкіл адамзаттық мазмұндағы ойлармен сабақтасып жататындықтан оның
әлеміндегі әрбір идеясының мәні терең екенін танытады.
Жан жолдан қосылды деп, пән де дін де,
Ақылды байлап қойған соған мүлде.
Ең басты зат жаны бар ақылды зат,
Оны ойлаған адам жоқ осы күнде.
Бар нәрсе жоғалмайды, өзгереді,
Жан жоғалмас деп ойла, соны біл де.
Жан тән жасар, тән жанды жарата алмас,
Терең ойлап, сөзімді құлаққа іл де [40],
Әлемде жаратылған болмыстар ішінде саналы адам жаратылысы
болғандықтан, өз бастамасын танып, білу мүмкіндігі оған салынған. Дәлел
болатын негіз ретінде Алланың "Бар және Бір" екендігін көрсететін белгілер
мен рәміздер жиынтығын танымымызбен пайғамбарлардың уахилерінен біле
аламыз. Жаратушының бар және бір екендігін көрсететін жаратылған
болмыстардың жиынтығын әлем деп айтуға негіз бар. Өйткені, әлем туындылары
өзінің жаратушысының бар екендігін дәлелдеп түр. Әлем - Алланың шеберлігі
мен ұлылығын көрсетеді, оған қарап жаратушыны тану, иманға келу - адамның
басты мақсаты.
Демек адам болмысы, адамның жан дүниесіндегі түрлі сапалық қасиеттерді
танытуда төл мәдениетімізбен ғана шектелмей түбі бір түркі руханияты мен
исламның мазмұнды туындыларына мән беруі әлемдік ақыл-ой жетістіктерінен
орын алуына негіз болды.
Құран аяттарында жаратушының бар екенін түсіндіретін белгілер бар.
Адам осы белгілер арқылы жаратушының болмысын танып біледі. Ақырет, Әлем
әл-ғайб - физикалық әлем (шахадат), жаратылған әлем, насут,
малакут, жабарут, лахут әлемдері.
Насут - материалды адамзат әлемі. Ал, енді осы материалды адамзат
әлеміне сәйкес етіп, тек шариғат мақамы қойылуы тиіс. Малакут - көрінбейтін
ішкі сезіммен сезілетін рухани періштелер әлемі. Бұл шариғат өткелдерінен
өтіп, өз өмірін тариқат жолына арнаған тақуаға тән мақам. Ішкі жан дүниесін
тариқат өткелдерінде шыңдаған тақуа ғана рухани сезімінің негізінде малакут
әлемін шарлай алады. Жабарут - Құдайылық табиғатқа ұласу арқылы танылатын
құдіреттілік әлемі. Бұған мағрипат мақамы сәйкес келеді. Осы мақамда тақуа
ұласу мүмкіндігіне жетіледі. Лахут – таңдаулы тақуаларға тән ешқандай
сезімге бергісіз құдай әлемі. Өз жаны мен тәнін хақиқат жолына арнап, бұл
дүниеден баз кешіп, Ахмет Иассауи іспетті өмірін қылуетте өткізген адам
танымына тән мақам. Әлем әл-ғайб адамның ақыл-ойына тәуелсіз жасырын
сырлар әлемі. Бұған керемет жасау қасиетіне ие болған тақуалар
(пайғамбалар) ғана жеткен.
Сопылықта әлемге қатысты анықтамалардың, метафизикалық немесе
философиялық ой толғау үшін қолданылмағанын көреміз. Сопылық дүниетанымның
ондай мақсаты да жоқ. Бұл қажеттілік, әрине, адамның табиғатынан туындайды.
Өйткені адам кез келген мәселеде алдымен ақыл таразысымен әрекет етеді
яғни, танымға ұласудың рационалдық-теориялық әдісі мен анықтамасын және
мәліметтерді қажет етеді. Негізінен, сопылық философияның жүйелі тұрде
қалыптасуының себебі де осы құбылысқа тіреледі. Бірақ сопылар, философиялық
анықтамаларды тек қажеттілік түрғысынан ғана қолданған десек, қателесеміз.
Насафи: Адамның тұрағы физикалық әлем емес, яғни бұл дүние емес.
Біз жолаушылармыз. Сондықтан өткінші дүниеде ешкімнің көңілін қалдырма,
жүрегін жаралама, қолыңнан келсе адамның көңіліне медеу болатын, бақыт
сыйлайтын қам жаса, дүние нығметтеріне алданып, мал-мүлік, атақ-тақ іздеу
надандық -дейді. Өмір өлшеумен берілген. Адам жанталаса жүріп, қашан
өмірден өткенше пенделігіне сай әрекет етеді.
Үш-ақ түрлі өмір бар,- бәрі де мас,
Бір рәуішті болады шал менен жас.
Ең керекті дегенің ортаншы өмір,
Түгел қолың жетпейтін бір жанталас.
Өмірдің басы бала, ортасы адам,
Қартайып шал болған соң кетті шамаң.
Мақтап жүрген өмірің осы болса,
Үш-ақ ауыз өлеңмен болды тамам [40].
Көзді ашып жұмғандай өтеді ғұмыр, бала кезең, кісілікпен арпалысқан
орта кезең, одан алыс емес қарттық кезең, кетті шамаң, бәрі қалар астан-
кестен –дегендей адам өміріне есеп беру керек. Қамшының сабындай қысқа
ғұмыр сабақ берер талай жасқа. Адамның өзін-өзі танып білуінің өзі бастапқы
іс. Өзін танығаны қоршаған ортаны танығаны. Өз жаратылысына үңіліп, Алланың
ақиқатын білуі қажырлы тариқат жолын тануда деп білеміз.
Әлем халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұхбат кұру мүмкіндігіне ие
болған заманда, Шәкәрімнің философиялық дүниетанымын зерттей отырып, оны
таныту ең өзекті мәселелердің бірі. Халқымыздың дана тұлғаларының
адамгершілік, тәлім-тәрбиелік идеяларын қазіргі заманға сай зерттеудің жас
ұрпаққа берер тағылымы мен тәлімі мол. Әсіресе, Шәкәрім көрсеткен иман
іліміне бүгінгі біздің қоғамдық өмірде қажеттілік туып тұр.
Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік
Бір білімді данышпан жан табалық [40].
Қазіргі заман адам еркіндігіне мән беріліп, рухани танымдық
көзқарастарының жетілу барысында адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан
мен адамгершілік касиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл
жолда тарихтан тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білсек қана
елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз.
Міне, ұлттық рухтың ерекше формасы - ұлттық философияны зерттеу, қазақ
деген халықтың өзін-өзі тануына ата-жұрттың мәдениетінің негізгі рухани
өзектерін тануға жол ашпақ.
Халқымыздың тарихында өшпес із қалдырған танымал ойшылдар дүниетанымына
философиялық талдаулар жасап, халқымыздың даналық рухын танытқан шығармалар
мен дәстүрді жастарға мейлінше танымал ету және қазақ мәдениетінің
ерекшелігін танытқан рухани күштің орнын әлемге танытудағы ойшылдың
шығармашылығына мән беру арқылы қоғамымыздың болашағын берік қалыптастыруға
қызмет ету деп білемін. Өзіндік бояумен бейнелеу десек, Шәкәрім қалдырған
Лэйлі-Мәжнүн дастаны 1000 жылдық тарихы бар ежелгі сюжеттің ең соңғы
көрінісі, шын мәнісіндегі төл тума болып табылады.
Шәкәрім Құдайбердиевтің Орыс, Шығыс, Батыс, Европа әдебиеті мен
творчестволық байланысы - мазмұны мен түрі өзгеше көркем құбылыс. Өйткені,
ол бұрыннан келе жатқан дәстүрлі қазақ - Орыс-Батыс-Европа әдеби
байланыстарын жемісті жалғастырушы, дамытушы, байытушы жаңа сатыға көтеруші
болды. Орыс әдебиетінің адамзат рухани дамуындағы ролі мен ұлы жазушылар
Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстой туралы жылы өлең жолдарын өрнектеді.
Орыс ғалымдарының еңбектерін мүқият оқып, өзінің тарихи философиялық,
эстетикалық түжырымдарында пайдаланды. Қазак жастарын білім-ғылымға,
мәденитке үндегенде үнемі үлгі ретінде ұсынды:
Білсе егер Салтыков пен Толстойын,
Сезсе олардың айтылған терен ойын.
Гоголь мен Пушкиндерден ғибрат алса,
Қазақтың бөлер еді - ау нұрға бойын.
Лермонтов, Некрасовтай ақындарын,
Өнеге етсе солардың нақылдарын.
Өзімшіл надандықтан көзі ашылып,
Аңғарар адал жолға жақьшдарын [40].
Шәкәрімнің халық бірден қабылдаған, жыр етіп айтып, көшіріп оқыған,
бірақ кешеуілдеп кітап бетін 1924 жылы ғана көрген, оның есесіне ақын
өлімінен соң 1935 жылы кайыра жарияланған енгізулі еңбектерінің бірі -
Дубровскийдің өлеңімен жасалған аудармасы. Шәкәрімнің поэзиясында
азаматтық лирикада, философиялық лирикада, махаббат лирикасы да, табиғат
лирикасы да бар, элегия, сонет, тарихи баллада, халық өлеңдері түрінде
жазылған шығармалар да кездеседі. Бүл жағынан Шәкәрім казақ лирикасын
айтарлықтай жаңғыртып байытты, поэзия мәдениетін дамытты.
Шәкәрім өзінің өлеңдер топтамасының алғашқы басылымына Қазақ айнасы
деген образдық бейне колданғаны тегін емес. Бұл сөз өнері - өмір сәулесі,
өмір суреттемесі деген акынның биікке терең философиялык әрі эстетикалық
түсінік - ұғымның көрінісі еді. Қазақ айнасы ақын бұрын жазған өлеңдерін
сұрыптап өзі жүйелегендігімен өзі бастырғандығымен де қымбат.
Енді Шәкәрім поэмалары туралы аз ғана сөз.Шәкәрімнің үш поэмасы да
(Қалқаман - Мамыр, Еңлік-Кебек, Нартайлақ-Айсұлу) ескі қазақ
тұрмысынан алынған. Бірақ олардың бұлардың ешкайсысы да тарихи шығарма
емес. Поэмаларда тарих -көрініс ғана, автордың баса назар аударғаны
әлеуметтік мәселелер, мінез-қүлық жайы. Жанрлық тұрғыдан алғанда Қалқаман-
Мамыр лироэпикалык жырға бейім. Еңлік-Кебек әлеуметтік дастан. Ал
Нартайлақ-Айсұлу - махаббат драмасы дер едік [46].
Оятқан мені ерте Шығыс жыры, - деп Жасымнан жетік білдім түрік тілін -
деп, өзінің төл әдебиеттен тысқары ең алғашқы өнеге мектебін нақты атаған,
классикалык тәжік, парсы поэзиясын да, тамырлас, туыстас халықтарға тегіс
тиесілі оратғасырлық түркі әдебиетінде терең таныған ақынның айрықша қадір
тұтқан шайырлары Хожа Хафиз, Физули мен Науаи болатын. Шәкәрімнің Фирдауси
мен Сағдиге де, Қожа Ахмет Яссауи мен Шәкәрім Құдайбердіұлыды да жақсы
білгені күмәнсіз.
Шәкәрімнің Шығыс тақырыбындағы ең көлемді мұрасы Лэйлі-Мэжнүн. Түп
негізі Физулиге барып тірелгенімен бұл еңбекті қазіргі ұғымдағы аударма деп
айту қиын. Шәкәрім қажының шығармаларын әсіресе Айқап журналы мен Қазақ
газеті жиі насихаттап, жоғары бағалады. Ақынның бірнеше кітаптары туралы
айта келіп Айқап: Әрбір кітап қадірін білген қазақтың алып окуы тиіс.
Сөзі жеңіл жазуы ұғымды - деп жазды.Шәкәрімнің өзгеше білімін биік
мақсатын, ақыл-ой тереңдігін, толғандырар тұжырым аукымы кеңдігін алғашқы
танып, қадірлегендердің, өлеңге арқау еткендердің бірі ғажап ақын, ойшыл С.
Торайғыров болды .
Шәкәрім қажының өмірі мен мұрасын ғылыми негізде зерттеуге классик
жазушысы Мұхтар Әуезовтың жазғандары бағыт берері хақ. Оның ғылыми
еңбектеріндегі Шәкәрім туралы айтқан пікірлерін жүйелеу қажет. Шәкәрімнің
қолжазбаларының бұрын жария етілмеген бірсыпыра өлеңдері мен прозалық
шығармаларының табылуына оның баласы, мұғалім Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиев
көп еңбек етті. Шәкәрім Қүдайбердиевтің мұрасын қабылдауда Қазақ
әдебиетінің даму заңдылықтарын зерттейтін ғылыми конференциялық кеңес пен
М. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz