ХІХ ғ. Түркістан қаласындағы сауданың дамуы

1 ХІХ ғ. Түркістан қаласындағы сауданың дамуы
2 ӘДЕБИЕТ
3 РЕЗЮМЕ

Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған, өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты. Соның бірі қасиетті Түркістан қаласы.
1819—1864 жылы Түркістан Қокан хандығының қол астына қарады. Сол кезеңде Түркістан қаласының аумағы 10 гектарға жуық болды. Оны балшықтан соғылған қамал қоршап тұрды. Қабырғада 12 мұнара мен 4 қақпа болған[1].
Түркістан қаласының негізгі тұрғындары болып сауда адамдары, қолөнершілер және егіншілер саналды. Қалалықтар басқа да Қоқан қалалары халқы сияқты айырбасқа негізделген, ішкі саудамен және қолөнерімен кең түрде айналысты. Қолөнер кәсіпшілігі ұсақ шеберханалардан тұратын, олар жергілікті ауыл шаруашылығы өнімдерін ғана өңдеумен айналысты және бұл тұрғын халықтың сұранысын толық қанағаттандыра алған жоқ. Сыртқы сауда тиісті дәрежесінде дамыды деуге болады. Қоқан хандығы, сыртқы сауда рыногында Батыс Монғолиямен, Шығыс Түркістанмен, Бұхарамен, Хиуамен және Ресеймен тығыз байланыс орнатты.
XIX гасырдын ортасына карай Орта Азия хандыктарын жақын жаткан Оңтүстік өңірдің астығына, малына деген сұраныс күшейді. Осы өңірдегі казактарды Қокан, Хиуа саудагерлері кіре тартуға жалдау, жол көрсетушілік тіпгі керуен басы да болды Себебі, керуен басы кұрметті ғана іс емес сонымен қатар орасан зор табыс көзі де болды.
Бұл өңір қазақтары үнемі тұзга зәру болгандыктан, Шу өзенінің жакын жеріндегі Тұздытау, Сорлыкөлге немесе Талас бойындағы Биліккөлге жіберіліл, одан тұз алып кайтатын.
Түркістан каласының өзінде Қокан билігінің соңғы жылдарында 391 дүкен болса, оның 140-ы керуен сарайларының маңында орналаскан. 1863 жылы бұл каладан Бухара саудагерлерінің өзі ғана 240 мың сомның малдарын сатып алған [2].
Сауданың өсуіне баска да жағдайлар әсер етті. Атап айтканда салыктың заттай емес, акшалай берілуін талап ете бастағаннан кейін казақтар еріксіз базарға барып, сауда-саттык жасап ақша табуға мәжбур болды. Оның үстіне, Қоқан билеуінің басталуынан кейін Орта Азия хандықтарының бұл өңірдің астығы мен малына деген сұранысы бұрынғыдан өсті.
1864 жылы 11 маусымда Түркістанды Ресей әскерлері жаулап алды. 1864 жылы қалада 5 мыңдай тұрғыны болды, 22 су диірмені, 2 медресе, базар, 21 тері илейтін зауыт, 15 ұстахана, 5 зергерлік орын, 6 тігінхана, 18 наубайхана, 8 шаштараз болған [3].

1. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
2. Әскери отарлау: салық жүйесі. //Қазақ тарихы. Алматы. 2003 N 4. 20-24
3. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
4. Галузо П.Г. Туркестан- колония. М., 1929. -164 с.
5. ҚР ОММ. 119 –қ., 1 т., 530 іс.
6. Всеобщая перепись Российской империи. 1897 г. – С.11
7. Обзор Сыр-Дарьинской области за 1888 год. Приложение к всеподданнейшему Обзор отчету военного губернатора. Ташкент, 1890. С. 40-48