Әл – фараби тұжырымдары

Әл – Фараби тұжырымдары

Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан әл-Фараби фараб ауылында 870 жылдар шамасында дүниеге келген. 80 жастан аса ғұмыр кешіп 950 жылы Шамда қайтыс болған. Бағдатта білім алған.
Фараби, Аристотельдің ізімен кейде метафизиканы «құдай берген қасиетті ғылым» деп атайды. Болмыс туралы ілім әл-Фараби дүниетанымының кіндік ортасы болып табылады. Әл-Фараби шығармаларында қарастырылған болмыс категориясын жүйелі анықтауы дүниенің үлкен бір кескінін жасауға көмектескендер еді. Болмыс категорияларына әл-Фараби өзінің бірқатар шығармаларында тұжырым жасайды. Мысалы: қарапайым қала тұрғындарының көзқарастары туралы және азаматтық саяссаты деген трактатында ұлы ойшыл дүние пайда болғаннан бастап адам қоғамының пайда болуына дейінгі дамудың жолдарын көрсетеді. Бұл мәселе жөнінде Фарабидің жолын қуушы Ибн Сина мен Фарабидің идеялық жақындығын көре аламыз.
Қазақ топырағындағы көкірегі ояу, көзі ашық талай ойшылдары бүкіл шығыс-араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза жүріп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары да аз емес. Солардың бірі бәрімізге танымал ұлы жерлесіміз Әбу-Насыр әл-Фараби. Араб аристотелизмінің негізін салушылар қатарына Кинди, әл-Фараби, Ибн-Сина және т.б. жатады. Алайда, философия тарихшыларының басым көпшілігінің ұйғаруынша, мұсылман шығысындағы ілгерішіл қоғамдық саяси ой-пікірдің нағыз көшбасшысы әл-Фараби болып табылады. Әл-Фарабидің өз еңбектерінде алғашқы себеп деп құдайды айтады . Алайда, ол Аристотельдің ізімен кұдай дүниені бар етуші, қозғалысқа келтіруші тек бірінші себеп, алғашқы түрткі ғана, одан кейін табиғат өз бетімен, өз зандылығымен тәңірге тәуелсіз даму жолына түскен деген идеяны қуаттайды. Бұл әрине қаламшылардың «жақсылық та жамандық та құдайдан» қағидасына мүлдем қайшы. Кертартпа дін басылары мен оларды қолдаушы философтар осындай көзқарастары үшін Фарабиді қудалаған еді. Әл-Фараби ақиқат біреу-ақ, бірақ, оған әр жақтан, әр түрлі деңгейден қарауға болады, сондықтан ол туралы түрліше балама қорытындылар жасау мүмкін деп санайды. Оның философиялық көзқарастарын нақтылы тарихи жағдайда, белгілі бір дәуірмен байланысты қарағанда ғана ерекшеліктерін дұрыс түсінуге болады. Яғни, әл-Фарабидің философиялық ілімі — негізінен дүниені бір кұдай жаратты деген қағиданы басшылыққа алған идеалистік ілім болып табылады.[1]
Әл-Фарабидің «алғашқы себеп» түсінігі, тәңір деп айттық. Жалпы оның ойынша Тәңірдің түрлі сипаты бар. Тәңірден жоғары дәрежеде болған ешбір болмыс жоқ. Ол барлық нәрсенің алғашқы себебі болып табылады. Ешбір кемшіліксіз, бастамасы және соңы болмаған, сонымен қатар өз болмысын жалғастыру үшін ешбір нәрсеге мұқтаждығы жоқ бір болмыс. Оған ұқсайтын ешбір нәрсе жоқ, ол жалғыз. Егер алладан басқа да тәңірлер болса, онда араларында қайшылықтар болар еді дейді Фараби.
Негізінде алланы толық тану және таныту өте қиын бір іс. Алланың бөлшектері, жынысы жоқ. Ол барлык нәрсенің басы, яғни барлық нәрседен бұрын болған бір болмыс. Барлық нәрсе оныкі және барлық нәрсені білуші. Оның заты бөлінбейді, бөлімдерге айырылмайды, себеп арқылы пайда болмаған бір болмыс. Ол әрі ашық, әрі жасырын, толық және соңсыз. Ол ешбір нәрсемен шектелмеген және затында ешбір өзгеріс болмаған бір болмыс болып табылады. Әлемдегі барлық нәрсенің жаратушысы алла және барлық нәрсе оған мұхтаж больш табылады. Оның әрекетіне бір себеп болу мүмкін емес. Ол қайырымды және рақымды, сонымен қатар алғашқы сүйілген және алғашқы ғашық болған бір болмыс болып табылады .[2]
Негізінен Фараби исламның аллахын философтардың тілімен түсіндірген. Басқаша айтқанда алланың сипаттарын құран мен философияны, салыстыра отырып түсіндірген. Фараби, алланың болмысын таныту үшін бірнеше дәлелдер де көрсеткен. Мысалға оның бірнешесін көрсетейік:
Кейбіреулер қандай да болмыс - игілік деп, ал қандай да болмыссыздық - зұлымдық деп ойлайды. Олар өздері игілік деп санайтын болмыс (түрлерін) және өздері зұлымдық деп санайтын болмыссыздық (түрлерін) қиялында суреттейді. Енді біреулер кез-келген рахат - игілік, кез-келген азап, әсіресе дене сезімімен байланысты азап - зұлымдық деп ойлайды. Олардың бәрі де адасады, өйткені болмыс - орынды болып келгенде ғана игілік (151-бет). Рахат пен азап жөнінде де сондай. Орынсыз өмір сүретінді және орынсыз өмір сүрмейтінді алатын болсақ, бұлар - зұлымдық. Бұл заттардың бірде-біреуі рухани дүниелерде бір жерде өмір сүрмейді, өйткені, табиғи болуы себепті орынсыз пайда болатын мүмкін табиғи заттар сияқты, рухани және аспан (әлемдерінде) бір нәрсе орынсыз пайда болады деп ешкім ойламайды. Олар орынды сақталған кезде, олардан ерікке негізделген орындылықты ешкім іздемейді, өйткені мүмкін табиғи орындылық не формамен, не материямен байланысты. Әрбір заттың не жиі, не сирек болуы, не болмаса тең дәрежеде (болуы не болмауы), оның бұдан табатыны бұл (дәрежелерден) тысқары шығады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. А. Көбесов. «Әл-Фарабидің Ашылмаған Әлемі». Алматы, 2002.
2. І.А.Сиbиксu. «Тurk dusunсе tагіhіndе felsefе hагеkеtlerі». Апкаrа 1991
3. І.А. Сubukсu. «Islam dusunurleri». Апкаrа, 1991.
4. Н.Соrbin. «Islam felsefesi tarihі». Апкаrа, 1992.
5. М.Ғаhri. «Islam felsefesi tarihі», Stanbul, 1990.
6. А. Көбесов. «Әл-Фараби». Алматы, 2000.
7. Ислам энциклопедиясы. 1997.