Ақша ұсынысының үрдісі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I.ТАРАУ.Ақша туралы түсінік.
1.1 Ақша айналысы заңы.
1.2 Негізгі ақша агрегаттары.
1.3 Ақша жиыны туралы түсінік.
II.ТАРАУ. Ақша ұсынысының үрдісі.
2.1 Орталық банктің ақша айналысын басқаруы. Депозиттер.
2.2 Орталық банк және ақша базасы.
2.3 Ақша ұсынысының үлгісі. Ақша мультипликаторы
2.4 Коммерциялық банктердің ақша жасаудағы рөлі
III.ТАРАУ. Ақша сұранысы.
3.1 Келісімдер жөніндегі сұраныс
3.2 Монетарлық жиынтық құрауыштары
3.3 Ақша . қаржы жаңалығы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
I.ТАРАУ.Ақша туралы түсінік.
1.1 Ақша айналысы заңы.
1.2 Негізгі ақша агрегаттары.
1.3 Ақша жиыны туралы түсінік.
II.ТАРАУ. Ақша ұсынысының үрдісі.
2.1 Орталық банктің ақша айналысын басқаруы. Депозиттер.
2.2 Орталық банк және ақша базасы.
2.3 Ақша ұсынысының үлгісі. Ақша мультипликаторы
2.4 Коммерциялық банктердің ақша жасаудағы рөлі
III.ТАРАУ. Ақша сұранысы.
3.1 Келісімдер жөніндегі сұраныс
3.2 Монетарлық жиынтық құрауыштары
3.3 Ақша . қаржы жаңалығы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кiрiспе
Ақша туралы осы уақытқа дейiн талай – талай шығармалар жазылып, ақшаны бiреулерi пайдалы тауар деп мақтаса, ал бiреулерi оны қоғамға зиянын тигiзедi деп даттауда. Өйткенi ақша үшiн бүкiл қоғам жұмыс iстейдi, ол бiреулердi бақытты тұрмысқа кеңелтсе, ал бiреулердi қайғылы оқиғаға ұшыратады.
Сонымен, ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ, ол тауар айналысының дамуына байланысты тарихи түрде көптеген жағдайларды басынан кешiрiп, осы күнге ақша болып жеттi. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi алғышарттарды құрайды. Әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын едi. Ақша түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны , оның бағасы болып табылады.
Сондай-ақ қоғам дамуының әр түрлi формациясында , сол уақыттың талабына сай ақшаның бiрнеше теориясы дамыды. Олар ақшаның металдық, номиналистiк және сандық теориялары болып табылады. Олардың экономикалық қызметтi жүзеге асыруда алатын орны өте зор.
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын “Ақша теориясының дамуы” деп алдым. Өйткенi ақша экономикада ең маңызды категорияның бiрi. Оны мына теңдестiрулерден көруге болады: “ Ақша – жалпыға бiрдей эквивалент ” , “ Ақша – ерекше тауар ” , “ Ақша зат емес, ол қоғамдық қатынас ” , “ Ақша – еңбек өлшемi ” , “ Ақша бастапқы капитал ” деп аталуы тегiннен – тегiн болмаса керек.
Мен жұмысымды екi бөлiмге, яғни бiрiншi бөлiмде жалпы ақшаның шығу тегiн және оның экономикалық мәнi мен қызметтерiне тоқталдым. Екiншi бөлiмде ақша теориясының дамуына, яғни оның басты үш теориясын және олардың айналысын қарастырдым. Бұл әр теорияның экономика үшiн әр түрлi пайдалы жақтары бар, сондай-ақ ақша теориясы экономикалық қатынастардың дамуымен оның құрылымы да осы үш теорияны бағытретiнде алып дами бередi . Бұл теориялармен және олардың айналыс ерекшелiктерiмен жұмыс барысында кең тоқталамын.
Сондай-ақ елiмiздiң егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өту үстiнде екендiгi баршамызға белгiлi. Ал ақша рыноктық экономиканың басты элементтерiнiң бiрi ретiнде ол өте маңызды болып отыр.
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады. Қазақстан Республикасында ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы “Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi туралы” Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысының ұйымдастыру негiзiн және формаларын белгiлейдi, онда ресми ақша бiрлiгi, ақша белгiлерiнiң эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртiбi, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртiптерi қамтылады. Ал мұның алдында тұнғыш рет 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi айналысқа шығарып, оны 1999 жылы еркiн айналымға жiбердiк. Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
Ақша туралы осы уақытқа дейiн талай – талай шығармалар жазылып, ақшаны бiреулерi пайдалы тауар деп мақтаса, ал бiреулерi оны қоғамға зиянын тигiзедi деп даттауда. Өйткенi ақша үшiн бүкiл қоғам жұмыс iстейдi, ол бiреулердi бақытты тұрмысқа кеңелтсе, ал бiреулердi қайғылы оқиғаға ұшыратады.
Сонымен, ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ, ол тауар айналысының дамуына байланысты тарихи түрде көптеген жағдайларды басынан кешiрiп, осы күнге ақша болып жеттi. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi алғышарттарды құрайды. Әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын едi. Ақша түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны , оның бағасы болып табылады.
Сондай-ақ қоғам дамуының әр түрлi формациясында , сол уақыттың талабына сай ақшаның бiрнеше теориясы дамыды. Олар ақшаның металдық, номиналистiк және сандық теориялары болып табылады. Олардың экономикалық қызметтi жүзеге асыруда алатын орны өте зор.
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын “Ақша теориясының дамуы” деп алдым. Өйткенi ақша экономикада ең маңызды категорияның бiрi. Оны мына теңдестiрулерден көруге болады: “ Ақша – жалпыға бiрдей эквивалент ” , “ Ақша – ерекше тауар ” , “ Ақша зат емес, ол қоғамдық қатынас ” , “ Ақша – еңбек өлшемi ” , “ Ақша бастапқы капитал ” деп аталуы тегiннен – тегiн болмаса керек.
Мен жұмысымды екi бөлiмге, яғни бiрiншi бөлiмде жалпы ақшаның шығу тегiн және оның экономикалық мәнi мен қызметтерiне тоқталдым. Екiншi бөлiмде ақша теориясының дамуына, яғни оның басты үш теориясын және олардың айналысын қарастырдым. Бұл әр теорияның экономика үшiн әр түрлi пайдалы жақтары бар, сондай-ақ ақша теориясы экономикалық қатынастардың дамуымен оның құрылымы да осы үш теорияны бағытретiнде алып дами бередi . Бұл теориялармен және олардың айналыс ерекшелiктерiмен жұмыс барысында кең тоқталамын.
Сондай-ақ елiмiздiң егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өту үстiнде екендiгi баршамызға белгiлi. Ал ақша рыноктық экономиканың басты элементтерiнiң бiрi ретiнде ол өте маңызды болып отыр.
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады. Қазақстан Республикасында ақша жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы “Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi туралы” Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысының ұйымдастыру негiзiн және формаларын белгiлейдi, онда ресми ақша бiрлiгi, ақша белгiлерiнiң эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртiбi, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртiптерi қамтылады. Ал мұның алдында тұнғыш рет 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi айналысқа шығарып, оны 1999 жылы еркiн айналымға жiбердiк. Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001, - 466 б.
2. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
3. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
4. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
5. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
6. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
7. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
8. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
9. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
10.Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Саннк-Петербург 2001.
11. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория . Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001, - 466 б.
2. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
3. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
4. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
5. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
6. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
7. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
8. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
9. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
10.Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Саннк-Петербург 2001.
11. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория . Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I-ТАРАУ.Ақша туралы түсінік.
1.1 Ақша айналысы заңы.
1.2 Негізгі ақша агрегаттары.
1.3 Ақша жиыны туралы түсінік.
II-ТАРАУ.Ақша ұсынысының үрдісі.
2.1 Орталық банктің ақша айналысын басқаруы. Депозиттер.
2.2 Орталық банк және ақша базасы.
2.3 Ақша ұсынысының үлгісі. Ақша мультипликаторы
2.4 Коммерциялық банктердің ақша жасаудағы рөлі
III-ТАРАУ. Ақша сұранысы.
3.1 Келісімдер жөніндегі сұраныс
3.2 Монетарлық жиынтық құрауыштары
3.3 Ақша – қаржы жаңалығы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кiрiспе
Ақша туралы осы уақытқа дейiн талай – талай шығармалар жазылып,
ақшаны бiреулерi пайдалы тауар деп мақтаса, ал бiреулерi оны қоғамға зиянын
тигiзедi деп даттауда. Өйткенi ақша үшiн бүкiл қоғам жұмыс iстейдi, ол
бiреулердi бақытты тұрмысқа кеңелтсе, ал бiреулердi қайғылы оқиғаға
ұшыратады.
Сонымен, ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ, ол тауар айналысының
дамуына байланысты тарихи түрде көптеген жағдайларды басынан кешiрiп, осы
күнге ақша болып жеттi. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
объективтi алғышарттарды құрайды. Әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу
құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны
ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және
олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын едi.
Ақша түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны , оның бағасы болып табылады.
Сондай-ақ қоғам дамуының әр түрлi формациясында , сол уақыттың
талабына сай ақшаның бiрнеше теориясы дамыды. Олар ақшаның металдық,
номиналистiк және сандық теориялары болып табылады. Олардың экономикалық
қызметтi жүзеге асыруда алатын орны өте зор.
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын “Ақша теориясының дамуы”
деп алдым. Өйткенi ақша экономикада ең маңызды категорияның бiрi.
Оны мына теңдестiрулерден көруге болады: “ Ақша – жалпыға бiрдей
эквивалент ” , “ Ақша – ерекше тауар ” , “ Ақша зат емес, ол қоғамдық
қатынас ” , “ Ақша – еңбек өлшемi ” , “ Ақша бастапқы капитал ” деп
аталуы тегiннен – тегiн болмаса керек.
Мен жұмысымды екi бөлiмге, яғни бiрiншi бөлiмде жалпы ақшаның шығу
тегiн және оның экономикалық мәнi мен қызметтерiне тоқталдым. Екiншi
бөлiмде ақша теориясының дамуына, яғни оның басты үш теориясын және олардың
айналысын қарастырдым. Бұл әр теорияның экономика үшiн әр түрлi пайдалы
жақтары бар, сондай-ақ ақша теориясы экономикалық қатынастардың дамуымен
оның құрылымы да осы үш теорияны бағытретiнде алып дами бередi . Бұл
теориялармен және олардың айналыс ерекшелiктерiмен жұмыс барысында кең
тоқталамын.
Сондай-ақ елiмiздiң егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өту
үстiнде екендiгi баршамызға белгiлi. Ал ақша рыноктық экономиканың басты
элементтерiнiң бiрi ретiнде ол өте маңызды болып отыр.
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың
ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады. Қазақстан Республикасында ақша
жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы “Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi туралы”
Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығына сәйкес
ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысының ұйымдастыру негiзiн және
формаларын белгiлейдi, онда ресми ақша бiрлiгi, ақша белгiлерiнiң
эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртiбi, ақша айналысын
ұйымдастыру және реттеу тәртiптерi қамтылады. Ал мұның алдында тұнғыш рет
1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi айналысқа шығарып, оны 1999 жылы еркiн
айналымға жiбердiк. Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып,
елiмiздiң тұрақты экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
I-ТАРАУ.Ақша туралы түсінік.
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған
түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан
ерекше тауар. Яғни ақша-тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісіне
басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі
– барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан
келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы мәнін К. Маркс
жеке адам өзінің қоғамдық билігінде де, қоғаммен байланысын да
өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен сипатталады. Ол
мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар
қоғамдық еңбектік нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы,
ақшаның тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің
сапалық деңгейі айқындалшып, саедық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі
үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық
еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы
қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісіне ақшаның делдалдық етуімен
тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда
болуына байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны ретінде айырбас
қатынасының бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл
тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
оның тұтыну құны мен құнның, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы
жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар
сатылса, оының тұтыну құнының біреудің қажетін өтеуге керек
болғандығы. Бұл бір жағынан , ал екінші жағынан оынң құнының бар
екендігі дәлелденгені. Сатылған күн енді ақша түрінде тауар
өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп тауар өндірушіге түскен ақшаның
мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну
құнын алуға мүмкіндік туады.
1.1 Ақша айналысы заңы
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі.
Ол тауар – ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға
тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы
заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша
мөлшері екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда
сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына, екіншіден, ақша
айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы
мына формуламен өрнектеледі:
М = Р ∙ Ү
V
Ақша айналсы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлщері сатылуға тиіс тауарлар
бағасының көбейтіндісі бір аттас ақша өлшемінің айналым санына
(айналым жылдамдығы) бөлгенге кеңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем
құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері
де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз
міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма - қол ақшасыз есеп айырысқанда
өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара
есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша
мөлшеріне кері әсерін тигізед: тауардың неғұрлым көп бөлігі
несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан
басқа айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың
және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда
кем ақша жиыны жүруінің себебі төлемеушілік продлемасының болуынан.
Ол кезде Ү мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және
басқа да дерективалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші
мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік
проблемасы жай ақша жиынын ұлғайтумен шешілді дегенді
көрсетпейді. Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері бар: төлем
тәртібінің босандығы, төлемеушіліктің тізбегінде әлуетті
күйреушілердің болуы, күреушіліктің тиімді тәжірибесінің болмауы,
жеке меншіктендіру үрдісінің аяқталмауы, төлем құралдарының
дамымауы және т.б.
Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму
жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар
мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б.
байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының
жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналысына әсет
ететін жағдайлар мыналар:
- несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге
сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
- қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады: қолма-қол
ақша, яғни
айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша
түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк
жүйесінде ақшаның бірінші түрін, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы
құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша
белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі
бірімен-бірі тығыз байланыста жүреді. Егер банк клиенті – шоттағы
ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша түрінде алса, онда
банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотқа
айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша
сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне
айналуын көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің
екіншісіне ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді.
Себебі ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім
аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық
өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша жиынының көлемін және
оның өсу қарқының реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі
көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
1.2 Ақша агрегаттары
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау
үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығын пайдаланады:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноттар, тиындар, ал
кейбір
мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік
ағымдағы шоттардағы
қаражат (депозиттер) жатады;
М2 - оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі
коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдары кіреді;
М3 - оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі
жинақ салымдары кіреді;
L - оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің
депозиттік
сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен
алдыңғылардың барлық элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша
жиынын құрайды. Бірақ оның алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
1.3 Ақша жиыны
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие жүйесімен
анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша жиынын анықтау үшін - төрт,
Швейцария мен Германияда – үш, Ұлыбританияда – бес, Францияда – екі
ақша агрегаты қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша жиынының құрылымына төмендегі
ақша-агрегаттары кіреді:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша;
М2 - құрамына М1 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің
есепшоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі
қаржыландыру шотының ұзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру
қорлары шотының, чектік және аккредетивтік шоттардың, қоғамдық және
басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен
заңды тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол
ақша нарығы құралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
- банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
- Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
- мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің
үкіметке несие
беруімен;
- Орталық банктің асыл металдары, шетел валютасын және мемлекеттік
бағалы
қағаздарды сатып алуымен;
- чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту
негізінде
қарыз беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша жиынның
өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етеді.
Ақшаның айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға:
экономиканың циклмен өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына,
бағаның өзгеруіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яғни
төлем айналымының құрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп
айырысудың дамуына, ақша нарығындағы пайыз деңгейіне және т.б.
байланысты өзгереді.
Ақша жиыны айналымының баяулауы - ұлттық жиынтық өнімді
орналастыру коэффициентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша
айналысының жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура)
барлығы және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша
айналысы жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционалды әсер
етеді, яғни ақша неғұрлым көп айналыс жасаса, соғұрлым қосымша
ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды.
R
S Ұсыныс
D
Сұраныс
Мх
(Орталық банктің ақшаға бақылау жасауы)
Ақша айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын
жинауға ұмтылысын және ақша жиынының құрылымында банктердегі ұзақ
мерзімді салымдардың ұлғаюын көрсетеді.
Айта кететін жайт, ақша айналысының жылдадығы және
төлемдердің жүру жылдамдығы деген ұғымдардың бір-бірінен ерекшелігі
бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшаңдататын
факторларға: өзара есеп айырысу жүйесін даиыту, банк ісіне
электронды есептегіш техниканы және электронды ақша жүйесін енгізу
жатады.
II-ТАРАУ.Ақша ұсынысының үрдісі.
Басқа да нарық секілді, ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен
ұсыныс болады. Ұсыныс – ақша жиынының айналымы, яғни берілген мезетте
мемлекеттегі төлем құралы айналымының жиынтығы.
2.1 Орталық банктің ақша айналысын басқаруы. Депозиттер.
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банктің
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес
балама алу түрінде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша
бірлігі – теңге болып табылады.
Ұлттық банк банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін
анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау, жою және
қолма-қол ақшаны жинақтау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен тиындардың
атаулы құылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноттар мен
тиындардың сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасы Парламентінің
құқығы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін,
тәртібін анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне
жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютаны шет ел
мемлекеттерінің ақша брліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін
белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздіксіз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноттарын өндіру және
коммерциялық банктерге ақша жинақтауға лецензия беру бойынша өз
күштерін енгізумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға
дейінгі кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер
корреспондентік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша
түрінде қолдау алады, сонымен қатар операциялық кассадағы қолма-қол
ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қол
ақшасыз түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноттар мен
тиындардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Депозиттер қалай жасалады. Депозиттік банктердің эмиссиясы
депозиттік қарыздық операциялар үрдісіне іске асады. Банктегі
депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін қажет әлуетін жасайды.
Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы
жұмылдырған кезде несие қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие
ақшалар құрылады. Бұл операциялардың сызбасы келесідей: мысалы,
Дрезднер банкіне 10000 маркалы салым келіп түсті делік. Сонда бұл
банктің активтері (резервтер) мен пассивтер (депозиттер) 10000
маркаға өседі (а сызбасы). Біздің мысалымызда резервтер талабының
көлемі 10%. Осы жағдайда банк қолма-қол ақша немесе чек түрінде
9000 марка көлемінде несие береді (ә сызбасы). Қарыз алған кісі
оны басқа банкке салады (б сызбасы). Қарыз берген бірінші банкке
депозиттерді 10000 маркаға жеткізу үшін 100 маркалы резерв жетеді.
Банктердің қызметі нәтижесінде 9000 маркалық жаңа ақша пайда болды.
Екінші банк салымындағы 9000 маркадан 900-ін қалдырып, 8100 марканы
қарызға береді. Сонымен жалпы сома енді 7290 марка болады. Алғашқы
салым 10000 маркаға тең еді. Бұл үрдіс төмендегі суретте
көрсетілген.
Дрезднер банкі
Дрезднер банкі
Актив Пассив
Актив Пассив
Резервтер Депозиттер
Резервтер
Депозиттер
+10000 +10000
+1000 +1000
Несие мен
бағалы қағаздар
+9000
(а)
(ә)
Коммерциялық банк
Дойче банкі
Актив Пассив
Актив Пассив
Резервтер Депозиттер
Резервтер Депозиттер
+900 +9000
+810 +8100
Несие мен
бағалы қағаздар
Несие мен
+8100
бағалы қағаздар
+7290
(б)
(в)
2.2 Орталық банк және ақша базасы.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған
айналымдағы қолма-қол ақша, міндетті және артық резервтер жатады.
Міндетті резервтер – бекітілген нормативке сәйкес Ұлттық
банктегі арнайы шотта несие корреспонденттік шотында сақталуға
міндетті банк депозиттерінің бөлігі (бұл Ұлттық банктің келісімі
бойынша тек қана қаржылық тұрақты банктер қолданатын резервтердің
баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банктегі
корреспонденттік шотта қаражатының барлығына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшері, екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттағы қаражатының
көлемін, яғни банктер өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша
жиынының, ақша базасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының
мөлшеріне әсер етеді.
2.3 Ақша ұсынысының үлгісі. Ақша мультипликаторы
Ақша ұсынысы (Мs) екі қосындыдан тұрады: 1) Банк жүйесінен
тыс қолда бір ақша (С); 2) Экономикалық агенттер қажет кезде
мәміле жасау үшін қолданатын депозиттер (D). (Дәлірек айтқанда бұл М 1
агрегаты).
Мs = C + D
Қазіргі замандағы банк жүйесі - жеке резервті жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрінде сақтайды
, ал қалған білігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін
пайдаланады. Басқа қаржалық институттармен салыстырғанда, банктің
ақша ұсынысын өсіру мүмкіндігі бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесі
шеңберіндегі төлем құралдарының эмиссиялық үрдісі.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда
болуының нәтижесінде туындайды.
Мs = __ 1__ D
rr
Мұндағы rr - банк резервінің нормасы
D - алғашқы салым
1 - банк мультипликаторы немесе депозиттік
мультипликатор.
rr
Ақша ұсынсының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере отырып
жасалады және банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің
қолма – қол ақшаға ауысуы.
Ақша базасы Орталық банкте сақталатын комерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма-қол ақша.
МВ = С + R
Мұндағы МВ – ақша базасы.
С - қолма-қол ақша
R - резерв.
М s = С + D
Мұндағы Мs - ақша ұсынысы
С - қолма-қол ақша
D - депозиттер.
Ақша мультипликаторы (m) – ақша ұсынысының ақша базасына
қатынасы:
m = М s = C+D
МВ C+R
Бөлшектің алымын да, бөлімін де D-ға бөлеміз.
m = cr + 1 .МВ
cr + rr
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша
мультипликаторы көлемдеріне тәуелді.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бір бірлікке өскенде,
ақша ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеру
нормасына байланысты, өйткені міндетті резерв банктер мен несие
ресурстарының көзі ретінде пайдаланылмайды, сонымен қатар
айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс
орналасқан бөлігінің мультипликацияланбауына байланысты. Ақша
мультипликаторының қарқындылығы олардың экономикадағы айналу
жылдамдығына әсер етеді, мультипликатордың коэффициентік жылдамдығы
азаяды.
Экономикада ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк
арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне
әсер етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар.
Экономикадағы ақша айналысы жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді
депозиттердің және ұзақ мерзімді инвестициялық несие салымдарының
өсуін көрсетеді, бұл тек қана жалпы экономиканың тұрақтылығы және
ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана мүмкін, керісінше , ақша
айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген сенімнің
көрсеткіші болып, ақша жиыныңдағы қолма-қол ақша үлесінің өсуімен,
ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен, ұзақ мерзімді
жинақтардың төменгі үлес салмағымен, шаруашылық субъектілерінің
ұлттық валютасын сенімді активтерге аударумен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық
деңгейіне байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы ішкі өнімге
қатынасымен анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын,
монетарлық деңгейі жоғарылайды.
Монетарлық деңгей 1989 жылы Францияда 68,5%, Германияда
– 64,5 %, Ұлыбританияда – 89,1 %, АҚШ-та – 77,5 %, Жапонияда – 11,6 %,
болды. Қазақстанда 1995 жылы монетарландыру деңгейі 12%-ға жуық
болды, бұл әрине жеткіліксіз.
Ақша базасы төмендегі кестеде келтірілген.
Орталық банк
Актив
Пассив
Шетелдік активтер Коммерциялық банктер резерві
Коммерциялық банктерге несие беру Банктен тыс секторлардың
банкноттары
Мемлекеттік борыштық Мемлекет депозиттері
міндеттемелері
Меншік капитал
Мемлекеттік және банктік емес секторлардың шоғырланған
шоттары
Актив
Пассив
Банкноттар Мемлекеттік және жеке
сектор
қарыздары
Жеке сектор депозиттері
Мемлекет депозиттері
Банктік сектордың меншікті
капиталын қосқандағы негізгі
қаражаттары
Меншікті капитал
Коммерциялық банктер
Актив
Пассив
Орталық банктегі өтелмеген қарыз
Кассалық қаражат пен орталық
банктегі резерв
Жеке сектордың депозиттері
Несиелер және бағалы қағаздар
Меншікті капитал
1995 ж. 1 қарашадағы Буддесбанк
балансы
Актив Пасссив
Алтын және шетел Коммерциялық банктер
резервтері резерві
126,1 46,8
Банктерге талап Коммерциялық емес банктер
202,5 қаражаты
238,2
Мемлекетке талап Мемлекет депозиттері
8,7 0,2
Басқа активтер Басқа депозиттер мен
(ғимарат т.б) пассивтер
9,9 36,9
Жиыны Меншікті капитал
347,2 25,1
Жиыны
347,2
Ақпарат көзі Deutsche Bunderbank Monthly Report
Резервтің өсуі
Резерв
Депозиттік өсуі
Депозит
Депозит және ақша жиыны арасындағы байланыс
2.4 Коммерциялық банктердің ақша жасаудағы рөлі
Уақытша бос ақша қаражаттарын жасау – коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі - базалық қызметі . Бұл банктің пассиві меншікті
капитал мен тартылған қарааттан тұрады. Меншікті капитал – банктің
несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол
оның барлық ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен
салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың
деңгейі төмен болуы мынандай жағдайлармен түсіндіріледі –
біріншіден, банк қаржылық нарықта қаржы делдалы ретінде басқа
кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражат
сомасын депозит түрінде жинақтайды, оларды тиімді басқарады, сондай-
ақ олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және пайдалық негізінде
қарыз алушыға ұсынады. Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік
сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу қаупін
төмендетеді. Үшіншіден, банктерде таратылатын депозиттер басқа
кәсіпорындардың материалдық объектілерінде орналастырылған
активтеріне қарағанда қондырғы ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай
өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық
міндеттемелер коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған
ресурстарға өзара қатынатында өз мінеттерін жүзеге асыруға және
дұрыс қызмет етуіне мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал
банк қызметін бастау үшін қажет. Сонымен қатар кеңсені,
жабдықтарды сатып алу және еңбек ақыны төлеу, сондай-ақ банктік
операцияларды дамытудың келесі кезеңдерінде шығындарды төлеу үшін
қаже. Меншікті капитал-банктің қорғаныс кепілдік қоры. Осы
сипаттағы меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып
табылады, банктің тұрақтылығы мн оның жұмысының тиімділігін
қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның рөлі өте
жоғары. Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік
операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90% -нан
көп бөлігін пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің
уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы
қаражаттарын негізгі бөлігін депозиттер құрайды. Депозит пен банк
клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа да мерзімді және мерзімсіз
салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай қаражаттарды
салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында орналастыру
жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың негізінде
коммерциялық банк несиелік ресурстарының негізіг бөлігі құралады.
Соңғы уақттарға дейін республикамызда депозиттерді
басқару, жинақталатын немиелік ресурстардың мөлшері мен өзінідік
ерекшелігіне байланысты қарыз беруді қамтамасыз ету міндеттері
жолға қойылған жоқ болатын. Қарыздық салымдар мен қарыздық қордың
баланстары Қазақстанның Мемлекеттік банкінің бөлімшелерінде
құрастырылған, қарыздық қор өз кезегінде Қазақстанның Мемлекеттік
банкінің өзіне орталықтандырылған тәртіппен қалыптастырылған және
ол республикалық кеңселер бойынша несиелік жоспар негізінде
бөлінген, ал республикалық - облыстық әкімшілік кеңселер бойынша,
облыстық бөлімшелер аудандық кеңселер бойынша бөлінген, сонымен
қатар, мемлекеттік банктің төменгі мекемелері пассивтік
операциялармен айналыспаған. Осы себептерге байланысты елде банктің
депозиттік саясатына аз зерттелген. Депозиттік саясат теориясының
шетел тәжірибесіне назар аударамыз. Жеке тұлғалар, іскерлік
фирмалар, акционерлік компанияла, жеке кәсіпорында, коммерциялық емес
ұымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті
билік органдары қаражаттарын коммерциялық банктерге зор ынтамен
орналастырады. Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден,
банктер салымның үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді. Екіншіден,
салымшылар өз салымдарын кез-келген уақытта қайтаруды талап етіп
қана қоймай, одан асатын шамада қарыз ала алады. Үшіншіден, бұл
салмдар табыс әкеледі.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
• банктік пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I-ТАРАУ.Ақша туралы түсінік.
1.1 Ақша айналысы заңы.
1.2 Негізгі ақша агрегаттары.
1.3 Ақша жиыны туралы түсінік.
II-ТАРАУ.Ақша ұсынысының үрдісі.
2.1 Орталық банктің ақша айналысын басқаруы. Депозиттер.
2.2 Орталық банк және ақша базасы.
2.3 Ақша ұсынысының үлгісі. Ақша мультипликаторы
2.4 Коммерциялық банктердің ақша жасаудағы рөлі
III-ТАРАУ. Ақша сұранысы.
3.1 Келісімдер жөніндегі сұраныс
3.2 Монетарлық жиынтық құрауыштары
3.3 Ақша – қаржы жаңалығы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кiрiспе
Ақша туралы осы уақытқа дейiн талай – талай шығармалар жазылып,
ақшаны бiреулерi пайдалы тауар деп мақтаса, ал бiреулерi оны қоғамға зиянын
тигiзедi деп даттауда. Өйткенi ақша үшiн бүкiл қоғам жұмыс iстейдi, ол
бiреулердi бақытты тұрмысқа кеңелтсе, ал бiреулердi қайғылы оқиғаға
ұшыратады.
Сонымен, ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ, ол тауар айналысының
дамуына байланысты тарихи түрде көптеген жағдайларды басынан кешiрiп, осы
күнге ақша болып жеттi. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
объективтi алғышарттарды құрайды. Әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу
құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны
ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және
олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын едi.
Ақша түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны , оның бағасы болып табылады.
Сондай-ақ қоғам дамуының әр түрлi формациясында , сол уақыттың
талабына сай ақшаның бiрнеше теориясы дамыды. Олар ақшаның металдық,
номиналистiк және сандық теориялары болып табылады. Олардың экономикалық
қызметтi жүзеге асыруда алатын орны өте зор.
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын “Ақша теориясының дамуы”
деп алдым. Өйткенi ақша экономикада ең маңызды категорияның бiрi.
Оны мына теңдестiрулерден көруге болады: “ Ақша – жалпыға бiрдей
эквивалент ” , “ Ақша – ерекше тауар ” , “ Ақша зат емес, ол қоғамдық
қатынас ” , “ Ақша – еңбек өлшемi ” , “ Ақша бастапқы капитал ” деп
аталуы тегiннен – тегiн болмаса керек.
Мен жұмысымды екi бөлiмге, яғни бiрiншi бөлiмде жалпы ақшаның шығу
тегiн және оның экономикалық мәнi мен қызметтерiне тоқталдым. Екiншi
бөлiмде ақша теориясының дамуына, яғни оның басты үш теориясын және олардың
айналысын қарастырдым. Бұл әр теорияның экономика үшiн әр түрлi пайдалы
жақтары бар, сондай-ақ ақша теориясы экономикалық қатынастардың дамуымен
оның құрылымы да осы үш теорияны бағытретiнде алып дами бередi . Бұл
теориялармен және олардың айналыс ерекшелiктерiмен жұмыс барысында кең
тоқталамын.
Сондай-ақ елiмiздiң егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өту
үстiнде екендiгi баршамызға белгiлi. Ал ақша рыноктық экономиканың басты
элементтерiнiң бiрi ретiнде ол өте маңызды болып отыр.
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың
ұйымдастыру ақша жүйесi болып табылады. Қазақстан Республикасында ақша
жүйесi 1995 жылы 30 наурыздағы “Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi туралы”
Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар Жарлығына сәйкес
ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысының ұйымдастыру негiзiн және
формаларын белгiлейдi, онда ресми ақша бiрлiгi, ақша белгiлерiнiң
эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртiбi, ақша айналысын
ұйымдастыру және реттеу тәртiптерi қамтылады. Ал мұның алдында тұнғыш рет
1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi айналысқа шығарып, оны 1999 жылы еркiн
айналымға жiбердiк. Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып,
елiмiздiң тұрақты экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
I-ТАРАУ.Ақша туралы түсінік.
Ақша дегеніміз – тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған
түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан
ерекше тауар. Яғни ақша-тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісіне
басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі
– барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан
келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы мәнін К. Маркс
жеке адам өзінің қоғамдық билігінде де, қоғаммен байланысын да
өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен сипатталады. Ол
мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар
қоғамдық еңбектік нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы,
ақшаның тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің
сапалық деңгейі айқындалшып, саедық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі
үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық
еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы
қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісіне ақшаның делдалдық етуімен
тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда
болуына байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны ретінде айырбас
қатынасының бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл
тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі
оның тұтыну құны мен құнның, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы
жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар
сатылса, оының тұтыну құнының біреудің қажетін өтеуге керек
болғандығы. Бұл бір жағынан , ал екінші жағынан оынң құнының бар
екендігі дәлелденгені. Сатылған күн енді ақша түрінде тауар
өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп тауар өндірушіге түскен ақшаның
мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну
құнын алуға мүмкіндік туады.
1.1 Ақша айналысы заңы
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі.
Ол тауар – ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға
тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы
заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша
мөлшері екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда
сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына, екіншіден, ақша
айналысының жылдамдығына байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы
мына формуламен өрнектеледі:
М = Р ∙ Ү
V
Ақша айналсы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін
орындауы үшін қажетті ақша мөлщері сатылуға тиіс тауарлар
бағасының көбейтіндісі бір аттас ақша өлшемінің айналым санына
(айналым жылдамдығы) бөлгенге кеңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем
құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері
де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз
міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма - қол ақшасыз есеп айырысқанда
өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара
есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша
мөлшеріне кері әсерін тигізед: тауардың неғұрлым көп бөлігі
несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан
басқа айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың
және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда
кем ақша жиыны жүруінің себебі төлемеушілік продлемасының болуынан.
Ол кезде Ү мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және
басқа да дерективалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші
мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік
проблемасы жай ақша жиынын ұлғайтумен шешілді дегенді
көрсетпейді. Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері бар: төлем
тәртібінің босандығы, төлемеушіліктің тізбегінде әлуетті
күйреушілердің болуы, күреушіліктің тиімді тәжірибесінің болмауы,
жеке меншіктендіру үрдісінің аяқталмауы, төлем құралдарының
дамымауы және т.б.
Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму
жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар
мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б.
байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының
жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналысына әсет
ететін жағдайлар мыналар:
- несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге
сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
- қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шығарылады, эмиссияланады: қолма-қол
ақша, яғни
айналымдағы банкноттар және ұсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша
түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк
жүйесінде ақшаның бірінші түрін, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы
құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша
белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі
бірімен-бірі тығыз байланыста жүреді. Егер банк клиенті – шоттағы
ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша түрінде алса, онда
банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотқа
айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша
сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне
айналуын көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің
екіншісіне ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді.
Себебі ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім
аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық
өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша жиынының көлемін және
оның өсу қарқының реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі
көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
1.2 Ақша агрегаттары
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау
үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығын пайдаланады:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноттар, тиындар, ал
кейбір
мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік
ағымдағы шоттардағы
қаражат (депозиттер) жатады;
М2 - оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі
коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдары кіреді;
М3 - оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі
жинақ салымдары кіреді;
L - оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің
депозиттік
сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен
алдыңғылардың барлық элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша
жиынын құрайды. Бірақ оның алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
1.3 Ақша жиыны
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие жүйесімен
анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша жиынын анықтау үшін - төрт,
Швейцария мен Германияда – үш, Ұлыбританияда – бес, Францияда – екі
ақша агрегаты қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша жиынының құрылымына төмендегі
ақша-агрегаттары кіреді:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша;
М2 - құрамына М1 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің
есепшоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі
қаржыландыру шотының ұзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру
қорлары шотының, чектік және аккредетивтік шоттардың, қоғамдық және
басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен
заңды тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол
ақша нарығы құралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
- банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
- Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
- мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің
үкіметке несие
беруімен;
- Орталық банктің асыл металдары, шетел валютасын және мемлекеттік
бағалы
қағаздарды сатып алуымен;
- чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту
негізінде
қарыз беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша жиынның
өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етеді.
Ақшаның айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға:
экономиканың циклмен өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына,
бағаның өзгеруіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яғни
төлем айналымының құрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп
айырысудың дамуына, ақша нарығындағы пайыз деңгейіне және т.б.
байланысты өзгереді.
Ақша жиыны айналымының баяулауы - ұлттық жиынтық өнімді
орналастыру коэффициентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша
айналысының жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура)
барлығы және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша
айналысы жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционалды әсер
етеді, яғни ақша неғұрлым көп айналыс жасаса, соғұрлым қосымша
ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды.
R
S Ұсыныс
D
Сұраныс
Мх
(Орталық банктің ақшаға бақылау жасауы)
Ақша айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын
жинауға ұмтылысын және ақша жиынының құрылымында банктердегі ұзақ
мерзімді салымдардың ұлғаюын көрсетеді.
Айта кететін жайт, ақша айналысының жылдадығы және
төлемдердің жүру жылдамдығы деген ұғымдардың бір-бірінен ерекшелігі
бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшаңдататын
факторларға: өзара есеп айырысу жүйесін даиыту, банк ісіне
электронды есептегіш техниканы және электронды ақша жүйесін енгізу
жатады.
II-ТАРАУ.Ақша ұсынысының үрдісі.
Басқа да нарық секілді, ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен
ұсыныс болады. Ұсыныс – ақша жиынының айналымы, яғни берілген мезетте
мемлекеттегі төлем құралы айналымының жиынтығы.
2.1 Орталық банктің ақша айналысын басқаруы. Депозиттер.
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноттарды шығаруға
эмиссиялық құқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банктің
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес
балама алу түрінде болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша
бірлігі – теңге болып табылады.
Ұлттық банк банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін
анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау, жою және
қолма-қол ақшаны жинақтау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен тиындардың
атаулы құылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноттар мен
тиындардың сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасы Парламентінің
құқығы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін,
тәртібін анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне
жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютаны шет ел
мемлекеттерінің ақша брліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін
белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздіксіз
оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноттарын өндіру және
коммерциялық банктерге ақша жинақтауға лецензия беру бойынша өз
күштерін енгізумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға
дейінгі кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер
корреспондентік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша
түрінде қолдау алады, сонымен қатар операциялық кассадағы қолма-қол
ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия – мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қол
ақшасыз түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноттар мен
тиындардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Депозиттер қалай жасалады. Депозиттік банктердің эмиссиясы
депозиттік қарыздық операциялар үрдісіне іске асады. Банктегі
депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін қажет әлуетін жасайды.
Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы
жұмылдырған кезде несие қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие
ақшалар құрылады. Бұл операциялардың сызбасы келесідей: мысалы,
Дрезднер банкіне 10000 маркалы салым келіп түсті делік. Сонда бұл
банктің активтері (резервтер) мен пассивтер (депозиттер) 10000
маркаға өседі (а сызбасы). Біздің мысалымызда резервтер талабының
көлемі 10%. Осы жағдайда банк қолма-қол ақша немесе чек түрінде
9000 марка көлемінде несие береді (ә сызбасы). Қарыз алған кісі
оны басқа банкке салады (б сызбасы). Қарыз берген бірінші банкке
депозиттерді 10000 маркаға жеткізу үшін 100 маркалы резерв жетеді.
Банктердің қызметі нәтижесінде 9000 маркалық жаңа ақша пайда болды.
Екінші банк салымындағы 9000 маркадан 900-ін қалдырып, 8100 марканы
қарызға береді. Сонымен жалпы сома енді 7290 марка болады. Алғашқы
салым 10000 маркаға тең еді. Бұл үрдіс төмендегі суретте
көрсетілген.
Дрезднер банкі
Дрезднер банкі
Актив Пассив
Актив Пассив
Резервтер Депозиттер
Резервтер
Депозиттер
+10000 +10000
+1000 +1000
Несие мен
бағалы қағаздар
+9000
(а)
(ә)
Коммерциялық банк
Дойче банкі
Актив Пассив
Актив Пассив
Резервтер Депозиттер
Резервтер Депозиттер
+900 +9000
+810 +8100
Несие мен
бағалы қағаздар
Несие мен
+8100
бағалы қағаздар
+7290
(б)
(в)
2.2 Орталық банк және ақша базасы.
Ақша базасы – Ұлттық банк шығаратын ақша. Оған
айналымдағы қолма-қол ақша, міндетті және артық резервтер жатады.
Міндетті резервтер – бекітілген нормативке сәйкес Ұлттық
банктегі арнайы шотта несие корреспонденттік шотында сақталуға
міндетті банк депозиттерінің бөлігі (бұл Ұлттық банктің келісімі
бойынша тек қана қаржылық тұрақты банктер қолданатын резервтердің
баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банктегі
корреспонденттік шотта қаражатының барлығына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшері, екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттағы қаражатының
көлемін, яғни банктер өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша
жиынының, ақша базасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының
мөлшеріне әсер етеді.
2.3 Ақша ұсынысының үлгісі. Ақша мультипликаторы
Ақша ұсынысы (Мs) екі қосындыдан тұрады: 1) Банк жүйесінен
тыс қолда бір ақша (С); 2) Экономикалық агенттер қажет кезде
мәміле жасау үшін қолданатын депозиттер (D). (Дәлірек айтқанда бұл М 1
агрегаты).
Мs = C + D
Қазіргі замандағы банк жүйесі - жеке резервті жабумен байланысты
жүйе. Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрінде сақтайды
, ал қалған білігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін
пайдаланады. Басқа қаржалық институттармен салыстырғанда, банктің
ақша ұсынысын өсіру мүмкіндігі бар.
Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесі
шеңберіндегі төлем құралдарының эмиссиялық үрдісі.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда
болуының нәтижесінде туындайды.
Мs = __ 1__ D
rr
Мұндағы rr - банк резервінің нормасы
D - алғашқы салым
1 - банк мультипликаторы немесе депозиттік
мультипликатор.
rr
Ақша ұсынсының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере отырып
жасалады және банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің
қолма – қол ақшаға ауысуы.
Ақша базасы Орталық банкте сақталатын комерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма-қол ақша.
МВ = С + R
Мұндағы МВ – ақша базасы.
С - қолма-қол ақша
R - резерв.
М s = С + D
Мұндағы Мs - ақша ұсынысы
С - қолма-қол ақша
D - депозиттер.
Ақша мультипликаторы (m) – ақша ұсынысының ақша базасына
қатынасы:
m = М s = C+D
МВ C+R
Бөлшектің алымын да, бөлімін де D-ға бөлеміз.
m = cr + 1 .МВ
cr + rr
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша
мультипликаторы көлемдеріне тәуелді.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бір бірлікке өскенде,
ақша ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеру
нормасына байланысты, өйткені міндетті резерв банктер мен несие
ресурстарының көзі ретінде пайдаланылмайды, сонымен қатар
айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс
орналасқан бөлігінің мультипликацияланбауына байланысты. Ақша
мультипликаторының қарқындылығы олардың экономикадағы айналу
жылдамдығына әсер етеді, мультипликатордың коэффициентік жылдамдығы
азаяды.
Экономикада ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк
арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне
әсер етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар.
Экономикадағы ақша айналысы жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді
депозиттердің және ұзақ мерзімді инвестициялық несие салымдарының
өсуін көрсетеді, бұл тек қана жалпы экономиканың тұрақтылығы және
ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана мүмкін, керісінше , ақша
айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген сенімнің
көрсеткіші болып, ақша жиыныңдағы қолма-қол ақша үлесінің өсуімен,
ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен, ұзақ мерзімді
жинақтардың төменгі үлес салмағымен, шаруашылық субъектілерінің
ұлттық валютасын сенімді активтерге аударумен бірге жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық
деңгейіне байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы ішкі өнімге
қатынасымен анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын,
монетарлық деңгейі жоғарылайды.
Монетарлық деңгей 1989 жылы Францияда 68,5%, Германияда
– 64,5 %, Ұлыбританияда – 89,1 %, АҚШ-та – 77,5 %, Жапонияда – 11,6 %,
болды. Қазақстанда 1995 жылы монетарландыру деңгейі 12%-ға жуық
болды, бұл әрине жеткіліксіз.
Ақша базасы төмендегі кестеде келтірілген.
Орталық банк
Актив
Пассив
Шетелдік активтер Коммерциялық банктер резерві
Коммерциялық банктерге несие беру Банктен тыс секторлардың
банкноттары
Мемлекеттік борыштық Мемлекет депозиттері
міндеттемелері
Меншік капитал
Мемлекеттік және банктік емес секторлардың шоғырланған
шоттары
Актив
Пассив
Банкноттар Мемлекеттік және жеке
сектор
қарыздары
Жеке сектор депозиттері
Мемлекет депозиттері
Банктік сектордың меншікті
капиталын қосқандағы негізгі
қаражаттары
Меншікті капитал
Коммерциялық банктер
Актив
Пассив
Орталық банктегі өтелмеген қарыз
Кассалық қаражат пен орталық
банктегі резерв
Жеке сектордың депозиттері
Несиелер және бағалы қағаздар
Меншікті капитал
1995 ж. 1 қарашадағы Буддесбанк
балансы
Актив Пасссив
Алтын және шетел Коммерциялық банктер
резервтері резерві
126,1 46,8
Банктерге талап Коммерциялық емес банктер
202,5 қаражаты
238,2
Мемлекетке талап Мемлекет депозиттері
8,7 0,2
Басқа активтер Басқа депозиттер мен
(ғимарат т.б) пассивтер
9,9 36,9
Жиыны Меншікті капитал
347,2 25,1
Жиыны
347,2
Ақпарат көзі Deutsche Bunderbank Monthly Report
Резервтің өсуі
Резерв
Депозиттік өсуі
Депозит
Депозит және ақша жиыны арасындағы байланыс
2.4 Коммерциялық банктердің ақша жасаудағы рөлі
Уақытша бос ақша қаражаттарын жасау – коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі - базалық қызметі . Бұл банктің пассиві меншікті
капитал мен тартылған қарааттан тұрады. Меншікті капитал – банктің
несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол
оның барлық ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен
салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың
деңгейі төмен болуы мынандай жағдайлармен түсіндіріледі –
біріншіден, банк қаржылық нарықта қаржы делдалы ретінде басқа
кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражат
сомасын депозит түрінде жинақтайды, оларды тиімді басқарады, сондай-
ақ олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және пайдалық негізінде
қарыз алушыға ұсынады. Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік
сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу қаупін
төмендетеді. Үшіншіден, банктерде таратылатын депозиттер басқа
кәсіпорындардың материалдық объектілерінде орналастырылған
активтеріне қарағанда қондырғы ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай
өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық
міндеттемелер коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған
ресурстарға өзара қатынатында өз мінеттерін жүзеге асыруға және
дұрыс қызмет етуіне мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал
банк қызметін бастау үшін қажет. Сонымен қатар кеңсені,
жабдықтарды сатып алу және еңбек ақыны төлеу, сондай-ақ банктік
операцияларды дамытудың келесі кезеңдерінде шығындарды төлеу үшін
қаже. Меншікті капитал-банктің қорғаныс кепілдік қоры. Осы
сипаттағы меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып
табылады, банктің тұрақтылығы мн оның жұмысының тиімділігін
қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның рөлі өте
жоғары. Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік
операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90% -нан
көп бөлігін пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің
уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы
қаражаттарын негізгі бөлігін депозиттер құрайды. Депозит пен банк
клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа да мерзімді және мерзімсіз
салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай қаражаттарды
салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында орналастыру
жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың негізінде
коммерциялық банк несиелік ресурстарының негізіг бөлігі құралады.
Соңғы уақттарға дейін республикамызда депозиттерді
басқару, жинақталатын немиелік ресурстардың мөлшері мен өзінідік
ерекшелігіне байланысты қарыз беруді қамтамасыз ету міндеттері
жолға қойылған жоқ болатын. Қарыздық салымдар мен қарыздық қордың
баланстары Қазақстанның Мемлекеттік банкінің бөлімшелерінде
құрастырылған, қарыздық қор өз кезегінде Қазақстанның Мемлекеттік
банкінің өзіне орталықтандырылған тәртіппен қалыптастырылған және
ол республикалық кеңселер бойынша несиелік жоспар негізінде
бөлінген, ал республикалық - облыстық әкімшілік кеңселер бойынша,
облыстық бөлімшелер аудандық кеңселер бойынша бөлінген, сонымен
қатар, мемлекеттік банктің төменгі мекемелері пассивтік
операциялармен айналыспаған. Осы себептерге байланысты елде банктің
депозиттік саясатына аз зерттелген. Депозиттік саясат теориясының
шетел тәжірибесіне назар аударамыз. Жеке тұлғалар, іскерлік
фирмалар, акционерлік компанияла, жеке кәсіпорында, коммерциялық емес
ұымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті
билік органдары қаражаттарын коммерциялық банктерге зор ынтамен
орналастырады. Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден,
банктер салымның үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді. Екіншіден,
салымшылар өз салымдарын кез-келген уақытта қайтаруды талап етіп
қана қоймай, одан асатын шамада қарыз ала алады. Үшіншіден, бұл
салмдар табыс әкеледі.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
• банктік пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz