Дарынды баланы дамытудағы мектеп пен отбасының ынтымақтастығы

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ
I БӨЛІМ Оқушылардың дарындылық мәселесінің
теориялық негіздері
1.1. Дарындылық, қабілеттілік ұғымдарының мәні, тұжырымдамалық негізі
1.2. Балалардың дарындылығын дамытудағы мектеп пен отбасының
ынтымактастығы мен мүмкіндіктері.
П БӨЛІМ Қазіргі кезеңде мектеп пен отбасының ынтымақтастығы негізінде балалардың дарындылыгын дамыту әдістемелері
2.1 Дарынды балалардың жеке тулғалық дамуына, қалыптасуына әсер
ететін факторлар
2.2. Мектеп пен отбасы ынтымақтастығы арқылы дарынды баланы
дамытудың технологиясы.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметгік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы, білім беру саласындағы мектеп пен отбасы ынтымақтастығына сүйеніп дарындылықты дамыту негізін жасау, баланың дарындылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте жан-жақты, ақыл-ой өрісі кемелденген жеке тұлға тәрбиелеу мәселесін шешу қажеттігін туындатып отыр. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңына сәйкес «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, креативтілік қабілетін дамыту» сияқты өзекті мәселелер көтерілгені белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықты, дарынды, талантты, білімді, жоғары дайындығы бар жеке тұлға қалыптастыру қажет

Жеке тұлға-басты құндылық, оның дарынының, интеллектуалдық
қабілетінің дамуы мен қалыптасуы мектепте оқыту-білім беру, отбасында тәрбиелеу негізінде жүзеге асады. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда бала қабілетін уақытылы ашып, дарынын дамыту қажеттігі- көкейкесті мәселелердің бірі.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Дарынды балалар мектептерін дамыту және мемлекеттік қолдау (1996 жыл) бұйрығымен аса қабілетті оқушылармен белсенді жұмыс жүргізу жандана түсті, дарынды балаларды анықтаудың, қолдаудың, оқытудың бірыңғай мемлекеттік жүйесі құрылды [2]. Осыған сәйкес «Жас таланттарды қолдаудың мемлекеттік «Болашақ», «Дарын» бағдарламалары өңделді. Берілген бағдарламаны іске асыру үшін Қазақстан Республикасы үкіметінің Қаулысы бойынша (№ 256. 1998 жылдың 24 наурызы) білім берудің жаңа ұйымы - Республикалық ғылыми-практикалық «Дарын» орталығы ашылды. «Дарын» орталығының ашылуы теория мен практикада белгілі нәтижелерге жеткізді: Халықаралық олимпиадалар, ғылыми жарыстарда Қазақстан құрама командасы тек 2002 жылы 251 медальді, оның 55 алтын, 89 күміс, 107 қола жеңіп алды [3].
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды өзгерістер болып, оқыту мен тәрбиелеу ісінің үтымды жақтары ашылып жатқанмен, мектеп пен отбасы ынтымақтастығы әлі де болса толық шешімін таба қойған жоқ. Әрі мектеп пен отбасы ынтымақтастығының оқушылардың дарындылығының дамуына ықпалына терең үңіле бермейміз. Елімізде педагогика және психология саласында оқушы жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелеріне байланысты бірқатар маңызды зерттеулер орындалған: жеке түлғаның танымдық ізденіспаздығы мен шығармашылық ойлау мүмкіндіктерін дамыту А.Е.Әбілқасымова, Б.А.Тұрғынбаева, дарынды балалармен жұмыс істеу теориясы мен практикасы Жексенбаева У.Б., Қазақстан Республикасында дарынды балаларды айқындау, қолдау және дамыту тұжырымдамасында: оқыту, дамытудағы білім беру технологияларының ролі, дарынды балалармен жұмыс жасайтын мұғалімдерді дайындау, т.б. мәселелер көтерілді.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге
айналып, саяси, әлеуметгік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет
үлгісінде қайта құрылуы, білім беру саласындағы мектеп пен отбасы
ынтымақтастығына сүйеніп дарындылықты дамыту негізін жасау, баланың
дарындылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте жан-жақты, ақыл-ой өрісі
кемелденген жеке тұлға тәрбиелеу мәселесін шешу қажеттігін туындатып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, креативтілік қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер
көтерілгені белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік
деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықты, дарынды, талантты, білімді,
жоғары дайындығы бар жеке тұлға қалыптастыру қажет

Жеке тұлға-басты құндылық, оның дарынының, интеллектуалдық
қабілетінің дамуы мен қалыптасуы мектепте оқыту-білім беру, отбасында
тәрбиелеу негізінде жүзеге асады. Олай болса, егеменді еліміз Қазақстанда
бала қабілетін уақытылы ашып, дарынын дамыту қажеттігі- көкейкесті
мәселелердің бірі.
Қазақстан Республикасы Президентінің Дарынды балалар мектептерін
дамыту және мемлекеттік қолдау (1996 жыл) бұйрығымен аса қабілетті
оқушылармен белсенді жұмыс жүргізу жандана түсті, дарынды балаларды
анықтаудың, қолдаудың, оқытудың бірыңғай мемлекеттік жүйесі құрылды [2].
Осыған сәйкес Жас таланттарды қолдаудың мемлекеттік Болашақ, Дарын
бағдарламалары өңделді. Берілген бағдарламаны іске асыру үшін Қазақстан
Республикасы үкіметінің Қаулысы бойынша (№ 256. 1998 жылдың 24 наурызы)
білім берудің жаңа ұйымы - Республикалық ғылыми-практикалық Дарын
орталығы ашылды. Дарын орталығының ашылуы теория мен практикада белгілі
нәтижелерге жеткізді: Халықаралық олимпиадалар, ғылыми жарыстарда Қазақстан
құрама командасы тек 2002 жылы 251 медальді, оның 55 алтын, 89 күміс, 107
қола жеңіп алды [3].
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды
өзгерістер болып, оқыту мен тәрбиелеу ісінің үтымды жақтары ашылып
жатқанмен, мектеп пен отбасы ынтымақтастығы әлі де болса толық шешімін таба
қойған жоқ. Әрі мектеп пен отбасы ынтымақтастығының оқушылардың
дарындылығының дамуына ықпалына терең үңіле бермейміз. Елімізде педагогика
және психология саласында оқушы жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелеріне
байланысты бірқатар маңызды зерттеулер орындалған: жеке түлғаның танымдық
ізденіспаздығы мен шығармашылық ойлау мүмкіндіктерін дамыту
А.Е.Әбілқасымова, Б.А.Тұрғынбаева, дарынды балалармен жұмыс істеу теориясы
мен практикасы Жексенбаева У.Б., Қазақстан Республикасында дарынды
балаларды айқындау, қолдау және дамыту тұжырымдамасында: оқыту, дамытудағы
білім беру технологияларының ролі, дарынды балалармен жұмыс жасайтын
мұғалімдерді дайындау, т.б. мәселелер көтерілді.
Мектептерде де, тұтас білім беру жүйесінде де дарындылық проблемасына
бетбұрыс болғанымен, оң көзқарас қалыптаса бастағандығымен шешімін таптаған
келелі м
селелер де жеттілікті. Бүгінгі күннің негізгі талабы - әлемнің бүтіндей
бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық танымы, қызығушылығы қалыптасқан,
қоршаған ортамен креативтілік қабілет негізінде қатынас жасап, жаңаша ойлай
алатын білімді, іскер, бәсекелестікке қабілетті дарынды адамды қалыптастыру
міндеті қойылуда.
Бұл міндетті шешуден мектеп те отбасы да шет қала алмайды. Бұл біз
зерттеп отырған тақырыптың өзектілігін айқындай түседі, әрі жұмысымызда
қарастырылатын мектеп пен отбасындағы дарындылықты дамыту мәселесін жан-
жақты ашу қажеттігін негіздейді, өйткені дарындылықты дамытуда олардың
ынтымақтастық қатынасының, қызметінің мәні зор. Сондай-ақ қабілетті
балалардың дарындылық потенциалын дамытуда оқыту жүйесіне бірқатар
өзгерістер енгізу, оқыту үрдгсін жаңаша ұйымдастыруды да негізге алу
қажеттігін көрсетеді.
Мектеп оқушыларының қызығушылықтары материалдық, заттық әлеммен
байланысты. Оларға тән жағдай үлкендерге бағдарлану, яғни ересектерге
еліктеу, үлкендерді үлгі тұту ерекшеліктері педагог үшін күшті дамыту
қүралы болып табылады. Соның негізінде балалардың дарындылығының даму
деңгейі жоғарылап қана қоймайды, олардың мінез-құлқында да жағымды
өзгерістер жүзеге асырылады.
Өзбекше оқитын шәкірттердің тұйықтық, жасқаншақтық қасиеттері, олардың
бойындағы дарындылық қабілет потенциалдарын үнемі жарыққа шығара бермейді.
Ал Дарынды бала мектебінің оқушылары негізінен өздері қызығатын пәндерге
айрықша мән береді, әрі оларға еркіндік, бейімділік, белсенділік тән
келеді. Олай болса, дарындылықтың физиологиялық негізіне сәйкес әрбір бала
белгілі бір нышанмен туылатындығы, бірақ оның дамуы кейінгі дамытушылық
жағдайларға байланыстылығы басшылыққа алынуы қажет. Баланың жеке тұлға
ретінде дамып қалыптасуында отбасының, әсіресе, ата-ананың ролі ерекше.
Қазақстанда отбасы тәрбиесін зерттеген ғалымдардың бірі- Н.Құлжанова өзінің
Мектептен бұрынғы тәрбие, Ана мен бала атты еңбектерінде бала
тәрбиесінің ісүрделі, көптеген факторларға тәуелді екенін ескерте отырып,
тәрбие мен дамудың жас ерекшелік кезеңдеріне байланысын ашып, отбасы
тәрбиесінің маңызын аса жоғары бағалайды [4]. А.Байтүрсынов: Баланы бастан
тәрбиелеу-жас басынан дүрыс өсіру деген сөз. Дұрыс тәрбиеленген бала
тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып өспек,- дей келіп, нақты мақсат
жеті жұрттың қамын жейтін азамат тәрбиелеу деген тұжырымға келеді [5]. Шыр
етіп дүниеге келгеннен бала анасының аяулы алақанында әлдиленіп, елжіреген
махаббатқа толы мейірімді жүрегінің жылуын алады. Ана мен бала арасындағы
махаббат соның айғағы. Отбасындағы бала тәрбиесі сан ғасырлар бойы алуан
қырынан зерттеліп келеді. Ұлы грек ойшылдары: Аристотель, Платон,
Сократтардан [6] бастап, Шығыс ғұламалары: Әл-Фараби [11], Ж.Баласағұн
[12], К.Кейқауыс [14], Абай
Құнанбаев [15], Ш.Құдайбердиев [16], т.б. отбасы, оның құрылымы,
отбасындағы бала тәрбиесі, оның бала дамуына ықпалы мәселелерін
қарастырады.
Адам отбасында тұлғалық қадір-қасиетімен, әлеуметтік және "Мен"
бейнесімен, қоғамдағы орнымен, өзіндік позициясымен танылады. Жеке тұлғаның
болмыс-бітімі, құдірет күші, іскерлігімен, ақыл-парасаттылығымен ғана
шектеліп қоймайды. Мінез-құлық ерекшеліктері мен темпераменті,
ынтымақтастық жағдайдағы ауызбіршілігі, ұстамдылығы, сабырлылығы, өзіндік
даралық таланты мен дарынын, дарындылық қабілетін сақтай, дамыта білуі,
бүгінгі заманда аса маңызды болып табылатындықтан, біз өз зерттеуіміз ең
бір көкейкесті тақырыпты шешуге септігін тигізе ме деген ойдамыз.
Зерттеуші ғалымдар: отбасы тәрбиесінің әртүрлі аспектісін, олардың
балалар дамуы мен жетілуіне ықпалын, дарындылық пен қабілеттілікке
байланысты туындаған проблемаларды жою, шешу жолдарын қарастырады. Бірақ
біздің зерттеуіміздің мақсаты дарындылыққа байланысты, оның даму қарқынына
сай отбасы мен мектеп арасындағы ынтымақтастықты қалыптастыру механизмдерін
айқындау және түсіндіру болғандықтан біз назарымызды екі жақты мәселені
тұтас шешуге бағыттадық..
Біз өз жүмысымызда мектеп пен отбасы ынтымақтастығы жағдайларын
дарындылықты дамытушы детерминациялық фактор ретінде айқындалатындығын
зерттеу нәтижесінде қарастырдық. Мектеп пен отбасы ынтымақтастығы
дарындылықты дамытуда шешуші роль атқаратындығы анықталды.
Мектеп пен отбасы іс-әрекеті барысында қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, мақсатқа жетуге бағытталған әр алуан құбылыстардың
арасында байланыстар түзеліп, иеархиялық жүйелері пайда болады, баланың іс-
әрекеті осы жүйенің пайда болуының реалды процесіне айналады
(К.Ж.Қожахметова, 1998). Ынтымақтастық іс-әрекеттерге ата-ана мен мектеп
әсерін жалпы бағыттық іс-әрекет анықтайды (Г.К.Селевко, 1998,
Ю.Б.Гиппенрейтер 2000, Л.К.Керимов 1991) [38] Дарындылықты дамытудағы іс-
әрекеттің бағыттылық негізі (В.К.Шабельников, 2003), оның қажеттілігі мен
ұйымдастырылуы арқылы пайда болады.
Сонымен зерттеу барысында бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай
отбасындағы балалардың дарындылығының қалыптасуына мектеп пен ынтымақтастық
жағдайдың ықпалы, осы жағдайға байланысты мұғалім мен ата-ана әрекеті
бағдарының мәселесін теориялық тұрғыдан шешу қажеттілігі мен осы бағыттағы
педагогикалық тәжірибенің өз дәрежесінде болмауы арасында қайшылық орын
алып отырғандығына көз жеткіздік.
Демек, біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты аталған қайшылықтың шешімін
табу үшін мектеп пен отбасы ынтымактастығының дарындылықты дамытудағы
психологиялық сипатын, педагогикалық негізін анықтау болып саналады.
Отбасында мектеппен ынтымақтастық жағдайындағы әрекет бағдары
мәселесі баланың дарындылығының қалыптасуына әсері өте аз зерттелген.
Сондықтан да осы зерттеуді жүргізуге толық негізділік бар деп есептейміз.
Аталған мәселенің көкейкестілігі, теориялық және әдістемелік жағынан
қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: "Дарынды
баланы дамытудағы мектеп пен отбасының ынтымақтастығы" деп
тандауымызға себеп болды. Ата-ана мен мектеп арасындағы
ынтымақтастық әрекет оның компоненттері әр түрлі отбасы жағдайындағы
балалардың дарындылығын дамыту саласындағы іс-әрекеттерімен өзара
байланыста ашылды. Біздің зерттеулерімізде мектеп пен ата-ананың
ынтымақтастық әрекеті негізінде дарындылықты дамыту компоненттері
(Т.Н.Сидорова 1987 [91]., В.В.Бойко1988 [20]., Соколова Е.Т. 1989 [92].,
А.С.Спиваковская 2004 [93]., Р.В.Овчарова 2003 [18].) және осы
компоненттердің әртүрлі ортаға байланысты өзара әрекеттесу ерекшеліктерінің
әсері қарастырылады.
..Зерттеу объектісі: Ынтымақтастық жағдайындағы мектеп пен
отбасының дарындылықты дамыту әрекетінің бағдары.
Зерттеу пәні. Дарынды оқупіының мектеп пен отбасы ынтымақтастық
жағдайындағы даму процесі.
Зерттеу мақсаты: дарындылықты анықтау, мектеп пен отбасы,
ынтымақтастық әрекеті негізінде оқушылардың дарындылығын дамытудың жолдарын
ғылыми-теориялық негіздеу, арнайы дамыту жүйесін
қальштастыру, психологиялық ерекшеліктерін ашу, айқындау.
Зерттеу болжамы: Егер мектеп пен отбасының балалардың дарындылығын
дамытудағы ынтымақтастығы арнайы бағдарламалық негізде құрылып, туа біткен
қабілеттерді дамыту саласында белсенді жұмыс жүргізілсе, дарьшдылықтың-
интеллектуалды дамумен, ынтымақтастықпен байланысы дәлелденсе, онда
дарындылықты ашуға, кең түрде дамытуға болады, ынтымақтастық іс-әрекет
орнықты дамитын болады.
Зерттеудің міндеттері:
* дарынды оқушыларды мектеп пен отбасы ынтымақтастық
жағдайларында қалыптастырудың теориялық негізін айқындау;
* мектеп пен отбасы ынтымақтастығындағы дарынды балалардың
ерекшеліктерін және дамыту мүмкіндіктерін анықтау;
* дарынды балаларды дамыту үрдісінің құрылымдық -мазмұндық
моделі, тың өлшемдері мен көрсеткіштер мен деңгейлерін саралау;
* тәжірибелік - экспериментте дарынды балаларды дамытудың
әдістемелерін тексерістен өткізу, нәтижесін шығару;

Зерттеудің жетекші идеясы: отбасы мен мектеп арасындағы ынтымақтастық
қатынас дұрыс пайдаланылса, бала дарындылығын, қабілеттілігін дамытуға
негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: дарындылық
тұжырымдамасы, жеке тұлғаның дарындылығының дамуы жөніндегі ғылыми
тұжырымдамалар, философиялық отбасы, қоғамдық институттық-мектеп,
құндылық және жеке тұлға теориясы, отбасылық қатынас мәнін анықтайтын
психологиялық, педагогикалық идеялар, отбасы тәрбиесінің теориялық
қағидалары, ынтымақтастық педагогикасының тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері: философ, психолог, педагогтардың дарынды тұлға,
дарындылық, қабілеттілік туралы, отбасы, мектеп пен отбасы әрекет бағдары,
дарындылық теориясы мен тәжірибесі, нормативті құжаттары, "Қазақстан
Республикасында дарынды балаларды айқындау, қолдау және дамыту
тұжырымдамасы", Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Болашақ,
Дарын бағдарламалары, "ҚР тәлім-тәрбие тұжырымдамасы" [49], автордың
педагогикалық, зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін шешу үшін төмендегідей әдістер
таңдап алынды:
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық,
психологиялық, монографиялық (отандық және шетелдік) әдебиеттерге,
норматавтік құжаттарға теориялық талдау жасау; педагогикалық басылымдарды
зерделеу; салыстырмалы талдау, (белгілі бір критерийлері барысында
зерттелуші дарынды бала мен әртүрлі әлеуметтік жағдайдағы әтбасы, түрлі
мектептегі нәтижелерді салыстыру);
математикалық-статистикалық (корреляциялық талдау). модельдеу,
жсперимент жүргізу, оның нәтижелерін өңдеу, қорыту.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: қаңтар, сәуір, мамыр айлары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және зерттеудің теориялық
маңыздылығы:
* мектеп пен отбасы ынтымақтастығында дарынды оқушыларды
дамытудың теориялық негізі айқындалды;
* дарынды балаларды мектеп және отбасы ынтымақтастығында
дамытудың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін;
* дарынды балалардың дамыту үдерісінің қүрылымдық-мазмұндық
моделі жасальш, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері анықталды;
* "дарын" "дарындылық", "қабілет", "қабілеттерін", мектеп пен отбасы
ынтымақтастығы ұғымдарына анықтамалар берілді.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: *зерттеу нәтижелерін, дарындылықты амыту
саласындағы жұмыстар жүргізуде, мектеп пен отбасы
ынтымақтастық қатынасын дамытуда қолдануға болады. Бұл дарынды оқушы
тұлғасын қалыптастыру мүмкіндіктерінің тиімділігін жоғарылатады. Зерттеу
әдістемелері:
* А.И.Савенковтың Хаан және Каффа методикасы негізінде даярланған
Дарындылык карта әдістемесі
* Д.Векслердің интеллектті анықтайтын шкаласы модификациялық
негізде пайдаланылды;
* В.К.Шабельников бойынша ынтымақтастық әрекеттерінің бағдарлық
негізі;
- Мектеп пен отбасы ьштымактастығы жағдайындағы дарындылықты
дамыту әрекетің сипаты ( ынтымақтастық педагогиканы дамытуға
негізделген нұсқа, Г.П.Мажур). Бинне-Симон тесттерінің жүйсі; Гаус,
Годдар, Джонстон, Бобертаг әдістемелері В.Штерннің Ақыл
дарындылығын зерттеу әдістемесі.
Зерттеу базасы: Диссертациялық жұмысымызды жүзеге асыру барысында
эксперименттік зерттеу Түркістан қаласында Дарынды балалар мен Хамза
атындағы орта мектепте өткізілді. Мектеп пен отбасының өзара әрекеттегі
ынтымақтастық қатынасы дарындылықты дамытудың арасындағы байланысты
зерттеуде алынған нәтижелердің негізінде жасалған қорытындының шынайылығы
материалды жан-жақты терең талдаудың, зерттеуде көптеген әдістерді
қолданумен, алынған мәліметтердің статистикалык маңыздылығымен қамтамасыз
етіледі.
Зерттеу жұмысына эксперименттік сыныпта 26 оқушы және бақылау
сыныбында 20 оқушы қатысты.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Диссертациялық
жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, тұжырымдар мен қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады, зерттеу
нәтижелері туралы мәліметтер көрнекті бейнеленген. Кіріспеде ғылыми
апарат: зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты, ғылыми
болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық негізі, дерек көздері,
зерттеудің әдістері мен негізгі кезеңдері, ғылыми жаңалығы, практикалық
мәні және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды. Бірінші бөлімдың
бірінші бөлімінде зерттеу тақырыбына сәйкес психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды; 2-бөлімда арнайы
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижесі, дарындылықты дамытуға
мектеп пен отбасы ынтымақтастығының тигізетін ықпалы негізделді;
зрттеу тәжірибесінің эксперименттік мақсаты, міндеті, қорытындысы
көрсетілді; жұмыстың әр бөлімының соңында тұжырым жасалып,
қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелері негізінде дайындалған
ұжырымдар мен ұсыныстар берілді. Зерттеу нәтижесі түйінделді,
пайдаланылған әдебиеттер, қосымша материалдар қамтылды.
I БӨЛІМ Оқушылардың дарындылық мәселесінің

теориялық негіздері

1.1. Дарындылық, қабілеттілік ұғымдарының мәні, тұжырымдамалық негізі

Әрбір қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы
жеке адамның дарындылық, қабілеттілік потенциалына байланысты қалыптасады.
Дарындылық қабілеті жоғары балаларға білім беруді ғылымның бүгінгі даму
дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан, ерекше қабілетті балалардың жеке
өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандырса, екінші жағынан қоғам
болашағын қамтамасыз етеді. Дарындылық механизмі туралы айтқанда, бұл
қабілетті зерттеу сөзімен ілестіріле жүреді. Оның айғағы В.Н.Дружининнің
Жалпы қабілеттіліктер психологиясы еңбегінде интеллектуалдық даму,
қабілеттілік пен дарындылық, олардың дамуына ықпал ететін факторлар,
ақылдылық физиологиясы, интеллект модельдері, теорияларымен қатар
дарындылық мәселелері қарастырады. Жоғары психикалық әрекеттердің дамуы
туралы Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи концепциясы [38 ]., осының негізінде
жасалынған П.Я.Галпериннің ақыл-ой әрекетінің сатылап қалыптасуы туралы
теориясы [31]., Ю.А.Самаринаның ақылдың дамуының ассоциациялық теориясы,
В.В.Давыдов, З.И.Калмыкова, Н.А.Меньчинская және тағы басқалардың дамыта
отырып оқыту теориясы, Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин, М.М.Махмутовтьщ
проблемалық-мәселелік оқыту теориясы [69]., Н.В.Кузьмина, Н.Ф.Талызина,
М.М.Мұқановтың программалық оқыту, С.М.Жақыповтың Оқыту процесінің
психологиялық құрылымы, Ю.К.Бабанскийдің оқытуды оптимизациялау
теориясы., Қазақстанда дарындылықтың, қабілеттіліктің даму мәселесіне
біршама үлес қосқан Ә.Алдамұратов, Қ.Р.Рахымбеков, М.О.Резванцева,
Л.К.Керимов, Қ.Б.Жарықбаев, А.Е.Әбілкасымова, Н.Палагина, В.К.Шабельников,
С.Қ.Бердібаеваның еңбектері біздің жұмысымызға сүйеу бола алды. Олардың
көзқарастарын біз өзіміздің диссертациялық жұмысымыз барысында жан-жақты
талдау жасап, негізге алдық. Дарынды балаларды анықтап, зерттеу және оларды
қолдау жұмысы әр түрлі деңгейдегі пәндер олимпиадаларында, байқау-
конкурстарында, интеллектуалдық жарыстар барысында орындалуда.
Әр адам балалық, жасөспірім және жастық шағынан бастап, өмірде үлкен
жетістіктерге жетуді армандайды. Жасөспірімдік шақ - бұл ізденіс, үміт,
күмәндану, мазасыздану кезі. Көптеген балалар ерте кезден бастап, әр түрлі
іс-әрекет түрлеріне қабілеттілік білдіреді (сурет салады, билейді,
музыкалық инструменттерде ойнайды, ән айтады т.б.). Бірақ уақыты келе, бұл
қабілеттіліктер жойылып, жас адамның алған мамандығында бұл қабілеттер
негізгі роль атқармай, ол адам жай ғана орташа кәсіпкерге. Бірақ қазіргі
кездегі жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдай кәсіпкерлік іс-әрекетте
табысқа жалпы және әдейі қабілеттің ең
болмағанда аз ғана бөлігімен, білімділікпен, шығармашылықпен қамтамасыз
етілгенде ғана жетуге болады. Сондықтан балалар, ата-аналар, мұғалімдер
алдына да жаңа міндет қойылуда, яғни жеке тұлғаның потенциалды
мүмкіндіктерін зерттеу, дамыту, осының негізінде баланың болашағын анықтау.
Қандай да қызмет барысында адам түрлі іс-әрекеттерді орындайды соған
байланысты істі тиімді, нәтижелі етуге жәрдем беретін сапаларға ие болуы
тиіс. Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті түрде, бір жағынан,
өзіндік, психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден - әркімде өз алдына,
қайталанбас жеке көрінісін адам қабілеті деп атаймыз. Адам қабілетіндегі
айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен
байқалады. Қызығушылық - адамда обьективті, жан-жақты бейімділік, накты іс-
әрекетті орындауға талпынысы, ынта-ықыласы мен бейімділік сапаларының үнемі
өзара үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып отыруы. Оған түрлі жағдайлар
себепші, мысалы, адам көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол
осы саладағы өнер түрл,ерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен,
белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен
бейімділігі бір-бірімен уйлесім табады. Адам іс-әрекетте табысқа жетуі үшін
қабілет, қызығушылық, бейімділіктен тыс мінез-кұлқында келесі сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен - еңбек сүйгіштік, табандылық, батылдық.
Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтарлықтай өнімді
нәтижеге қол жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке
басының сапаларына назар аударып, өз бойындағы қабілет, нысандарын айқын
ажырата аларлық деңгейде болуы керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант,
данышпандық, шабыт кіреді. Әр түрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім,
ептілік- дағдылар бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші
жалпы қабілеттер ерекшелігін дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір
адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркем-өнер, адамаралық катынастар
түзу және психомоторлық қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән
қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрактылық, әрқашан қызметке дайын болу;
мұндай тұлғалар, сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие,
еңбекте шаршап-шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік
деңгейі анағұрлым жоғары.
Өз қызығушылықтары бағытында дарынды балалар қажырлылық танытады, бұл
қасиеттің көрінісі баланың бір іспен үзбей шұғылдануынан байқалады.
Басқаларымен салыстырғанда дарынды бала өзін қызықтырған іспен бірнеше
сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы оралып, көздегеніне
жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды. Дарындылық дәрежесінің артуы білім мен
дағдыларды игеріп, жетілдіріп отыруға тәуелді.
Дарындылықтың өзіндік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. Осыдан, біреу математикаға, екінші - тарихқа өзгелер - қоғамдық
жұмыстарға құмар, лидер болуда өз дарындылығын іске қосып,

оны нақты іс-әрекетте дамытады. Баланың дарындылығы деп - бірдей өмір
шартында, өз құрбыларымен салыстырғанда оқуға қабілеттілік және
шығармашылык құбылыстары жоғары болып табылуы түсіндіріледі. Дарындылық
- бұл дарын сөзінен шыққан және ол дамудың аса қолайлы, сыртқы
алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық әнциклопедияда бұған келесі
түсінік беріледі: Дарындылық - бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында
ерекше табыстарға жетуіне көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.
Дарындылык түсінігі қабілет түсінігіне өте жақын. Қабілеттілік сөзі
орыс тілінде кем дегенде екі мағынаны қамтиды. Д.Н.Ушаковтың түсіндірмелі
сөздігі бойынша:
1) табиғидарын;
2) бір нәрсені жасай алу мүмкіндігі.
Біз кабілеттілік сын есімін бірінші сөздік мағынада (мысалы, қабілетті
оқушы, қабілетті жас ғалым) колданамыз. Осындай жағдайда бұл
терминдер: дарындылық, қабілеттілік өте тығыз мағыналық байланысты
оларды айыра да алмай қаласың. Бірақ жоғарыда келтірілген қабілеттілік
сөзінің басқа да мағынасы бар. Ол - жинақталған тәжірибе нәтижесі, әрі
толығымен соған бағытталады (Н.С.Лейтес).
Қабілеттілік ұғымына философиялық әнциклопедиялық сөздікте мынадай
түсінік берілген: Қабілеттілік - бұл субьективті жағдайда белгілі бір іс
- әрекеттің табысты орындалуындағы жеке түлғаның даралық ерекшеліктері.
Қабілеттілік индивидте бар білім, дағды, үйренуге бағытталмайды. Ол
кейбір іс-әрекеттерде басқалардың әдістері мен тәсілдерінің терендегі мен
беріктігінде көрініс береді және оған жетуге мүмкіндік беретін ішкі
психологиялық реттеуіш (регулятор) болып табылады.
Дарындылық -бірдей өмір шартында, жағдайында өз қатарларымен
салыстырғанда үйрену мен оқу, ғылыми таным, білім алуда аса жоғары
қабілеттілік танытып, оқу материалын қабылдауы мен шығармашылық әрекетте
қабілетінің ерекше көрініс беруі. Дарындылық тек ақыл-ой дамуының жоғары
деңгейі ғана емес, сонымен қатар жеке түлғаның дамуына бағытталған кейбір
ішкі талап-мақсаттар. Дарындылық -әлеуметтік қүбылыс. Ол адамның іс-
әрекет барысында әлеуметтік салада жетістіктерге жетуін бейнелейді.
Дарындылықтың негізгі түрлері
Дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және әдейі немесе
арнайы түрін бөліп көрсетеді. Дарындылықтың 2 түрі де іс-әрекеттің әр
түрлілігі мен формасында жалпы сәттердің (моменттердің) болуына
байланысты келеді. Осылай, жалпы ақыл-ой дарындылығы мен іс-әрекеттің
барлық түрі қамтамасыз етілгенде ғана орындалады. Олардың табысты
орындалуы үшін белгілі ақыл-ой сапасы ақыл-ой жетістігі қажет болады.
Арнайы (әдейі) дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-
әрекет түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет
салу өнері, ақындық дарындылық, т.б.) орындалу көрінеді.
Кәсіптік қабілеттерді зерттеумен танымал ғалым Ч.Спирмен

айналысты. Ол ақыл-ой энергиясының дамуына ықпал ететін жалпы факторы бар
екенін көрсетті. Осы фактор әр түрлі іс-әрекеттің табыстылығын анықтайды.
Жалпы ақыл-ой энергиясының дарындылыққа ықпалы, дарындылықты дамытушы жалпы
фактор ретінде ақыл-ой жетістігі талап етілетін жағдайдың бәрінде болады
(жалпы сұрақ -әр түрлі жаттығуда индивидтің ақыл-ой қабілеті мүмкіндігінің
бірдей болмауы). Мектепте жалпы білім беру жағдайында оқушылар арасындағы
ақыл-ой қатынасының ерекшеліктері бірінші орышға қойылады.
Орташа оқитын оқушыға бағдарлау негізінде мектеп қызметін бағалау
келмеске кетті. Қазір қоғамның жаңа жағдайда дамуы өз қатарлары арасында
озық ойлы интеллект белгілерін көрсеткен балаларға көңіл аудару мектептің
басты міндеті.
Жалпы ақыл-ой қабілетіне біршама психологтардың зерттеу жұмыстары
арналған. "Ақыл-ой мүмкіндігінің біртұтас сипаттамасын, жиі интеллект
сөзімен белгілейді. Психологияда бұл термин аумағында дау-жанжал туындады.
Интеллект құрылымының күрделілігі анықталды, оның әр түрлі сапалы түрлері
бөлінді. Бірақ бұл терминнен бас тарту дүрыс емес секілді көрінеді. Ол
таным және шығармашылық мүмкіндіктердің өзіндік деңгейін белгілеуге
арналады (ақыл-ой сферасында), яғни көбіне ақыл-ой дарындылығы
түсінігінің термині ретінде қолданылады.
Интеллектінің өсіп жатқан адамның ой түрткісінің болуы мен ұмтылыстары
арқылы біртұтас дамитыны күмәнсіз. Ақыл-ой дарындылығы интеллектке сай
келмейді. Дарындылық - бұл жеке тұлғаның ерекше құрылымы.
Ақыл-ой дарындылығының арнайы түрлері, яғни философиялық-теориялык
жаттығуларға, қоғамдық іс-әрекетке, қандай да бір ғылым саласында,
техникаға немесе ұйымдастырушылық - практикалық іс-әрекет түрлері
дарындылық арқылы көрініс табатын - құбылыс, әрі мәселенің маңызды бөлігі.
Ақыл-ой дарындылығы -жалпы және жеке ақыл-ой сапасының сәйкес келуі.
Психологияда бар материалдар мұғалімдер мен тәрбиешілердің назарын ақыл-ой
қатынасындағы дарынды балалардың үш типтік категориясына аудартуға
көмектеседі. Бірінші категорияда - өмірдің бірдей шартында ақыл-ой дамуының
ерекше жоғары деңгейін көрсететін балалар. Мұндай балалар жиі мектепке
дейінгі және төменгі сынып жасындағы балалар арасында кездеседі. Екінші
категорияда - арнайы, мысалы; математика немесе ғылымның қандай да бір
саласында ақыл-ой қабілетінің белгілері бар балалар. Мұндай оқушылар
жасөспірім жаста байқалуы мүмкін. Үш категорияда - оқуда табысты болып
үлгермеген, бірақ психикасының ерекшелігімен (оригиналдылығымен), танымдық
белсенділігімен (активтілігімен), сирек кездесетін ақыл-ой резервтерімен
қамтамасыз етілген балалар енгізілген. Бұл жерде потенциалды немесе
жасырынды дарындылық туралы сөз болып отыр. Мұндай ақыл-ой мүмкіндігі бар
оқушылар жиі жоғары сыныпқа дейінгі жаста көрінеді.

Балалардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен
бөтен бұл феноменнің дифференциаңиясы басқа критерийлер бойьшша да болуы
мүмкін. Ресейлік психологтар (Ю.А.Бабаева, Д.Богоявленская,
А.В.Брушлинский, В.Н.Дружинин, И.И.Ильясов, Н.С.Лейтес, А.М.Шумакова,
А.Н.Панов, И.В.Клиш, М.А.Холодная, В.Д.Шадриков, Н.Б.Шумакова,
В.С.Юркевич): дарындылықтың жұмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп
берілген психологиялық білім берудің келесі критерийлері мен
классқфикациясын бөледі:
* психика сферасын камтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері;
* дарындылықты қалыптастырушы деңгейі;
* дарындылықтың көрініс беру формасы;
* дарындылықтың әр түрлі іс-әрекет түрінде көрініс
беруінің
ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлерін келтірілген негіз бойынша қарастырайық. Бірінші
критерий бойынша, оқушыларда кездесетін негізгі іс-әрекет түрдеріне катысты
практикалық, теориялық, оқу-танымдық, көркемдік -эстетикалык, ойындық,
спорттық-сауықтыру, коммуникативті, рухани-бағалық түрлері жатады.
Іс-әрекет түрлеріне байланысты бөлуге: практикалық іс-әрекетте -кәсіптік
дарындылық, танымдық іс-әрекетте - түрлі деңгейдегі интеллектуалды
дарындылык, көркемдік - әстетикалық, хореографиялық, сахналық-сценалық,
әдеби-танымдық, зертгерлік, қол өнері, сурет салу өнері мен музыкалық:
коммуникативті іс-әрекетте - лидерлік дарындылық; рухани
- бағалық іс-әрекетте - адамдарға қызмет ету, тағы басқа түрлері
болады.
Дарындылықтың әр түрі барлық психикалық мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет
түрінде ерекше маңызды болып табылатын сапалардың басым болуымен біруақытта
қосылуын болжайды.
Іс-әрекеттің басымдық ететін түрі бойынша дарындылықтың қай түрін
аныктасақ та арнайы дарындылыкта іс-әрекеттің бөтен түрлері де көрінетінін
байқауымыз керек. Мысалы: суретші немесе музыкант іс-әрекеттің сипаттамасы
бойынша көркемдік -эстетикалық болып табылады. Бірақ, ол танымдық,
практикалық, коммуникативті және рухани-бағалық іс-әрекет түрлері
дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша потенциалды және өзекті
дарындылықты бөледі: өзекті дарындылық - бұл жас ерекшелігі нормасына сай
нақты пәндік салада іс-әрекеттің жоғары деңгейде орындалуынан байқалатын,
баланың қол жеткізген көрсеткіштеріне байланысты қарастырылатын
психологиялық ерекшелік. Дарынды балалардың ерекше категориясын талантты
балалар кұрайды. Талантты бала обьективті, айрықша мәнді, әлеуметтік
маңызды талаптарға жауап беретін іс-әрекеттерді орындауда ерекше нәтиже
береді. Талантты балалардың нақты жетістігін (продуктісін) эксперттер
бағалайды (эксперт, белгілі іс-әрекеттер саласында жоғары біліктіліісті,
сәйкес білімі бар, құзіретті маман иесі).
Потенциалды дарындылық - бұл қандай да бір іс-әрекет түрінде жоғары
жетістікке жету үшін белгілі психикалық алғышарттары қальштасқан баланың
психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл

мүміндіктерді тап осы уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай
алмайды. Бұл потенциалды мүмкіндіктің дамуы қолайсыз себептермен бірге
жүруі мүмкін (жанұялық қиын жағдаймен, кәсіби біліктілігі жоғары мұғалімнің
болмауы, т.б.)- Потенциалды дарындылық кезеңді жүргізілетін диагностика
бойынша анықталады. Өйткені әрі қарай дамуын, тек кейбір белгілері
анықтайтын, әлі қалыптасып болмаған қабілеттер сөз болып отыр. Үшінші
критерий — дарындылыктың көрініс беру формасы бойынша айқын, жасырынды
болып бөледі. Дарындылықтың бұл түрлерінің мәні бұған дейін карастырылған
түрлеріне ұқсас. Айқын дарындылық - бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайларға
қарамай, жеткілікті түрде ашық, айқын көрінеді. Мұғалім баладағы
дарындылықты айқындау, әрі қарай жұмыс бағдарламасын дұрыс құру оңай
болады. Жасырын дарындылық іс-әрекетте аз байқалады. Сондықтан балалар
дарындылығын анықтау, жұмыс жасауда қателер кетуі мүмкін. Әрі, мұндай
перспеқтивасы жоқ балалар уақыты келе жоғары нәтижелерге жетуі мүмкін.
Қате жібермеу үшін кешенді әдістемелерді пайдаланып- диагностикалық процесс
кезеңді жүргізіледі. Төртінші критерий - дарындылық түрлерінің түрлі
әрекетте көрініс беру ауқымдылығы бойынша жалпы, ақыл-ой және арнайы
дарындылық ажыратылады. Жалпы дарындылык - әрекет түрлері мен формасының
барлык сәттерінен, ақыл-ой қабілеті кез-келген істі табысты орындаудан,
арнайы дарындылық өзіндік ерекшелігі психикалық қасиеттердің ашылуын,
белгілі әрекет түрлеріне байланысты (техникалық, музыкалық, сурет өнерінің,
әдеби-ақындық дарындылық т.б.) көрінеді. Бесінші критерий - дамудың жас
ерекшелігіне сай ерте не кешеуілдеген дарындылықты ажыратады. Өмірлік
тәжірибеде дарындылыктың ерте көрінетіні байқалады. Бұл - психикалық даму
темпімен байланысты. Ерте дарындылық вундеркиндтерде (таңқаларлық бала)
байқалады. Вундеркиндтер белгілі әрекет түрінде тамаша табыстарға жетеді
(музыкада, суретте, ән айтуда т.б.). Олар өте жақсы ақыл-ой қабілеттері
барын көрсетеді. Атақты музыканттар өмірбаяны дәлелдейтіндей, дарындылық
музыкада ерте, одан кешірек, сурет өнерінде байқалады. Математикалық
қабілеттілік те ерте білінеді. Ғылыми жетістікте мәнді нәтижеге жету,
әдетте кеш келеді, ол қандай да жаңалық үшін терең, ауқымды біліммен
қамтамасыз етілу керектігіне байланысты. Осы келтірілген дарындылық
классификациясымен қатар, әдебиеттерде басқа да көзқарастар кездеседі.
Шетел ғалымдары дарындылықтың келесі түрлерін бөледі: *интеллектуалдық-
академиялық; *көркемдік, шығармашылық (креативті); *моделдік, әлеуметтік;
*психомоторлы немесе спорттық. Дарындылықтың бұл түрлері, іс-әрекет
түрлеріне сәйкес дамиды. Шығармашылық дарындылығына байланысты
дарындылықтың белгілі түрінің креативтілігін бөлуде ғалымдар пікірінде
айырмашылық байқалады. Бір ғалымдар берілген феномен туралы арнайы айтпай-
ақ қоюға болады, өйткені қалыптан тыс (стандартсыз) ойлайтын, басқаларға
ұқсамайтын дүниеге ерекше көзқарасы қалыптасқан балалар да кездеседі, - деп
санайды. Шығармашылық дарындылығының варианттары көп: кез-келген іс-
әрекетте сирек кездесетін шығармашылық қабілет стандартсыз ойлау

жеткілікті түрде тек бір ғана сферада анық көрінеді. Басқа ғалымдар
шығармашылықты өз алдына бөлек бөлудің қажеті жоқ, - дейді. Шығармашылык
дарындылығы -жоғары деңгей, әрі оның өзгеруі мен дамуының ерекшелігі, онда
әрекет жеке түрде орындалады, мақсаты мен мотивтері орындалуына әсер етеді.
Шығармашылық дарындылықта жоғары деңгейдегі қабілет кешені мен қатар,
баланың мотивін, оның қандай іспен айналысатындығын да алдын-ала анықтауға
болады. Адам өз жұмысын шын ниетпен орындаса, ол сол әрекет барысында
туатын жаңа ой-пікірлерді іске асырады. Іс-әрекеттің бала инициативасына
сай дамуының өзі шығармашылықтың практикалық маңызы, мәні барлығын
көрсетеді. Өйткені ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.