«Жас ерекшеліктер физиологиясы және мектеп гигиенасы» курсы бойынша лекция тезистері

2 БӨЛІМ «ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ МЕКТЕП ГИГИЕНАСЫ» КУРСЫ БОЙЫНША ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
2.1 МОДУЛЬ I. ӨСУ МЕН ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ. ОРГАНИЗМ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ НЕРВТІК.ГУМОРАЛЬДЫҚ ЖОЛМЕН РЕТТЕЛУІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1.1 Кіріспе. Балалар мен жасөспірімдердің өсу және даму заңдылықтары.
2.1.2 Нерв жүйесінің құрылымдық.функционалдық құрылысы.
2.1.3 Орталық нерв жүйесінің физиологиясы.
2.1.4 Сезім мүшелерінің физиологиясы.
2.1.5 Жоғары дәрежелі нерв қызметі.
2.1.6 Мидың интегративті қызметі және мінез.құлықтың бейімделуінің жүйелілігі.
2.1.7 Эндокриндік жүйенің жастық ерекшелігі.
2.2 МОДУЛЬ II. ІШКІ МҮШЕЛЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ, ЖАСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. МЕКТЕП ГИГИЕНАСЫ
2.2.1 Қимыл.тірек аппаратының жасқа байланысты ерекшеліктері. Мектепті жабдықтаудағы гигиеналық талаптар.
2.2.2 Ас қорыту жүйесі және оның жасқа байланысты ерекшеліктері
2.2.3 Зат және энергия алмасу. Тамақтану гигиенасы.
2.2.4 Қан және қан айналу жүйесінің жасқа байланысты ерекшеліктері.
2.2.5 Тыныс алу жүйесі, оның жасқа байланысты ерекшеліктері. Оқу бөлмелерінің ауасына қойылатын гигиеналық талаптар.
2.2.6 Зәр шығару жүйесінің жасқа байланысты ерекшеліктері. Жеке бас гигиенасы. Киім және аяқ киім гигиенасы.
2.2.7 Оқу.тәрбие процесінің гигиенасы.
2.3 ГЛОССАРИЙ

Жасқа сай физиология және гигиена пәні ғылымның eкi саласын қамтиды: адам организмiнің, жеке мүшелердің және мүшелер жүйелерiнің қызметтерiнің жас ерекшелiктерiнің заңдылықтарын, даму жолдарын қарастыратын жасқа ерекшелшіктер физиологиясы мен адамның денсаулығын caқтayғa қажеттi жағдайларды қарастырып, анықтап, түрлі ұсыныстар жасайтын гигиена ғылымдары. Жасқа байланысты физиология мен мектеп гигиена¬сының пәні педагогика ғылымымен де байланысты, себебi педагогика жоғары жүйке әpeкeтiнiң, заңдарына сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын ғылыми негiзде iскe асырады. Балаларға дұрыс тәрбие беріп, оқытудың нәтижесі оның анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерінің қаншалықты ескерілігенімен, қай жағдайда сыртқы орта әсеріне төзімді, сезімтал, қай кезде ағзаның қорғаныш қабілетінің төмен екендігін білуімен тығыз байланысты. Балалардың ми қызметінің ерекшеліктерін білу арқылы әр кезеңде болатын психикалық, психофизиологиялық өзгерістерді, назарының артуын, еске сақтау қабілеттерінің жоғарғы деңгейін біле аламыз. Басқа ғылымдар iспеттi жасқа байланысты физиология мен мектеп гигиенасы бiрнеше ғылыми зерттеу әдicтерiн пайдаланады: бақылау, табиғи және лабораториялық тәжірибе, функциялық жүктеме, телеметрия, антропометрия т. б.
Адам ағзасы атқаратын қызметі мен құрылысының ортақтығы бойынша біріктірілген бір-біріне өзара бағынышты ұйымдастырылған күрделі жүйе. Жүйе элементі болып жасуша табылады. Біртұтас ағзаның қызметі қоршаған ортамен тығыз байланыста болған кезде ғана жүзеге асады. Ағза қызметінің барлық процестері ағзаның ішкі ортасының салыстырмалы тұрақтылығы сақталған жағдайда ғана жүзеге асады. Ағзаның ішкі ортасына: қан, лимфа, жасуша аралық сұйықтық жатады. Ішкі ортаның физика-химиялық қасиеттері мен химиялық құрамының тұрақтылығын сақтау қабілеттілігі гомеостаз деп аталады. Ағзадағы клеткалар саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене көрсеткіштерінің артуын өсу деп аталады. Өсумен қатар организмде даму жүріп жатады. Даму - сапалық көрсеткіш. Организмнің дамуы деп сандық көрсеткіштердің сапалық көрсеткіштерге айналып, ұлпалардың жекешеленіп, белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуін, организм мен оның жеке мүшелерінің қызметінің артуын, баланың ақыл-ой өрістерінің молаюын айтады
Жас кезеңдері – бұл өсуі мен дамуы ұқсас, физиологиялық ерекшеліктері бірдей уақыт мөлшерінің шегі. Белгілі бір жас кезеңінде организмнің даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі деңгейге дайындалу мерзімі басталады. Әрбір жас кезеңдерінің белгілі бір ерекшеліктері болады. Бір кезеңнен екінші кезеңге ауысу уақытын «өзгеру мезгілі» немесе ауысу мерзімі деп атайды. Өзгеру мезгілі әр кезеңде де ауыр, организм көп күш жұмсайтын кез, ол денедегі біртіндеп жиналған өзгерістерге жаңадан бейімделу уақыты. Сондықтан өзгеру мезгілінде адам организмі біршама әлсіреп, сыртқы ортаның жағдайларының өзгерістерін қиналып өткізеді. Бұл кезде жүрек, қан тамырлары мен жүйке жүйелеріне түсетін салмақ ауыр болады. Өзгеру мезгілін басынан өткізу адамның жасы ұлғайған сайын қиын болады. Жас кезеңдерінің уақыттары әр түрлі шектелген. Ол организмнің биологиялық көрсеткіштеріне негізделген.
Бақылау сұрақтары:
1. Жас ерекшеліктер физиологиясының зерттеу әдістерін атаңыз.
2. Аталмыш курстың қандай ғылым салаларымен байланысы бар?
3. Өсу мен даму процестеріне ортақ заңдылықтарды атаңыз.
4. Қандай жас кезеңдерін білесіз?

2.1.2 Нерв жүйесінің құрылымдық-функционалдық құрылысы.
Мақсаты: Нерв жүйесінің адам өміріндегі маңызы түсіндіру. Нерв жүйесінің құрылымдық элементтерінің физиологиясымен және жастық ерекшеліктерімен таныстыру.
Сұрақтар:
1 Жүйке жүйесінің маңызы.
2 Нерв жүйесінің құрылымдық және функционалдық бірлігі - нейрон. Нейрондардың жіктелуі.
3 Нерв талшығының құрылысы мен қызметі, жіктелуі.
4 Синапс, классификациясы.
5 Рефлекс, оның түрлері. Рефлекс доғасының жалпы схемасы.
6 Нерв орталығы, оның қасиеттері.

Негізгі қызметі ақпаратты тез және дәл беру, жинақтау болып табылатын нерв жүйесі мүшелер мен мүшелер жүйесін бір-бірімен байланыстырып, ағзаның біртұтастығын қамтамасыз етеді; оның қоршаған ортамен қарым-қатынасы әр түрлі мүшелердің қызметін реттеп, үйлестіреді, біртұтас жүйе ретіндегі бүкіл ағзаның қызметін өзгермелі қоршаған және ішкі орталар талаптарына бейімдейді. Нейрон ¬нерв жүйесінің ақпаратты қабылдауға, өңдеуге, сақтауға, беруге және интеграциялауға бейімделген құрылымдық және функционалдық бірлігі. Нейрон денеден және өсінділерден тұрады. Нерв жүйесі құрылымдарының негізгі қасиеттері мен қызметтері: тітіркенгіштік, қозғыштық. Нерв қызметінің негізгі нысаны рефлекторлық актілер болып табылады. Рефлекс – ағзаның сыртқы және ішкі орта тітіркендіргіштеріне орталық нерв жүйесінің қатысуымен жауап беруі. Рефлекс кезінде қозу жүретін жол рефлекс доғасы деп аталынады.