Қазақстанға өз өркениетін сақтап мемлекет ретінде өзінің ерекше мүмкіндіктерін пайдалану
КІРІСПЕ
I. ҚАЗАҚСТАН ТУРИЗІМІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ,
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
1.1. Туризм индустриясын дамыту проблемасына теориялық
негіздеме
1.2. Қазақстан туризімінің қазіргі жағдайына сипаттама
II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстандағы туризм саласының даму мүмкіндіктері
2.2. Ішкі туризмнің дамуының алғы шарттары
ІII. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ МӘСЕЛЕЛЕРІМЕН
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1. Еліміздегі туристік кластер жүйесі
3.2. Туризмге әсер ететін негізгі факторлар
3.3. Туризм индустриясына талдау жүргізу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
I. ҚАЗАҚСТАН ТУРИЗІМІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ,
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
1.1. Туризм индустриясын дамыту проблемасына теориялық
негіздеме
1.2. Қазақстан туризімінің қазіргі жағдайына сипаттама
II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстандағы туризм саласының даму мүмкіндіктері
2.2. Ішкі туризмнің дамуының алғы шарттары
ІII. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ МӘСЕЛЕЛЕРІМЕН
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1. Еліміздегі туристік кластер жүйесі
3.2. Туризмге әсер ететін негізгі факторлар
3.3. Туризм индустриясына талдау жүргізу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады.
1993 жылы Қазақстан Республикасы, Дүниежүзілік туристік ұйымға нақты мүше болып кірді.
Біздің ғасырымызға дейінгі үшінші мыңжылдықта басталған Ұлы Жібек жолының құрылуы мен дамуы Қазақстан туризмінің тарихи алғы шарттары болып табылады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтық тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды. Қазіргі туризм - бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Туризм жалпы алғанда, мемелекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем
теңгерімі мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң
ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда болатын 5-тен 9- ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін нормативтік - құқықтық база құрылды. 2001 жылдың маусымында "Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы" жаңа заң қабылданды. 1993 жылы Қазақстандағы туризм индустриясын дамытудың ұлттық бағдарламасы, 1997 жылғы "Жібек жолының тарихи орталықтарын жандандандыру. Қазіргі уақытта 2000-2015 жылдарға арналған туризмді дамыту жөніндегі республикалық бағдарламаның жобасы жасалған. Бүл бағдарламаның басты мақсаты республикада қазіргі заманға сай жоғары нэтижелі жеке бәсекеге қабілетті туристік немен қүру, экономиканың қосалқы салаларын өркендету [35].
1993 жылы Қазақстан Республикасы, Дүниежүзілік туристік ұйымға нақты мүше болып кірді.
Біздің ғасырымызға дейінгі үшінші мыңжылдықта басталған Ұлы Жібек жолының құрылуы мен дамуы Қазақстан туризмінің тарихи алғы шарттары болып табылады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтық тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды. Қазіргі туризм - бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Туризм жалпы алғанда, мемелекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем
теңгерімі мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң
ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда болатын 5-тен 9- ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін нормативтік - құқықтық база құрылды. 2001 жылдың маусымында "Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы" жаңа заң қабылданды. 1993 жылы Қазақстандағы туризм индустриясын дамытудың ұлттық бағдарламасы, 1997 жылғы "Жібек жолының тарихи орталықтарын жандандандыру. Қазіргі уақытта 2000-2015 жылдарға арналған туризмді дамыту жөніндегі республикалық бағдарламаның жобасы жасалған. Бүл бағдарламаның басты мақсаты республикада қазіргі заманға сай жоғары нэтижелі жеке бәсекеге қабілетті туристік немен қүру, экономиканың қосалқы салаларын өркендету [35].
1. Акулич И.Л. Внутреннаяя и внешшная среда маркетинга. Минск, 1996.
2. Виханский О.С. Стратегическое управление. М.: Изд-во МГУ, 1995.
3. Виханский О.С., Наумов П.И. Менеджмент М.: Изд-во МГУ, 1995.
4. Исмаев Д.К. Основы стратегии и планирования маркетинга в
иностранном туризме. М.: Луч, 1994.
5. Кабушкин Н.И. Основы менеджмента. Минск: БГЭУ, 1996.
6. Кириллов А.Т., Волкова Л.А. Маркетинг в туризме. С-Пб.: Изд-во С-
Петербургского университета, 1996.
7. Немоляева М.Э. Маркетинг в иностранном туризме. М.: ВКШ по
иностранном туризму, 1991.
8. Одокиенко С.С. Исследования маркетинга. М., 1992,
9. Основы предпринимательской деятельности /Под ред. В.М.Власовой. М.: Финансы и статистика, 1994.
10. Парсяк В.Н., Рогов Г.К. Маркетинговые исследования. Киев: Наукова думка, 1995.
11. Уткин Э.А. Управление фирмой. М.: Акалис, 1996.
12. Экономическая стратегия фирмой. С-Пб.: Специальная литература, 1995.
13. Голицына С. Туризм: практика, проблемы, перспективы-2001.-№4
14. Семенцова Т. Современные технологии выставочного маркетинга 2001-№3.
15. Назаренко Л.Ф. Выставка как инструмент маркетинга 1997-120с.
16. А. П. Дурович «Реклама в туризме», стр. 119-136, Минск БГЭУ 2001
17. Г. А. Папирян «Маркетинг в туризме», стр. 60-72, Москва «Финансы и статистика» 2000
18. Н. Безрукова «Выставочный туризм сегодня и его перспективы»
19. «Туризм и гостиничное хозяйство» под ред. Чудновского, М. 2000 стр.(54-81)
20. Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2004 ж.
21. Туристік қызмет туралы «ЮРИСТ» баспасы, Алматы 2002 ж. жинағы.
22. Дурович А. П. Маркетинг в туризме: Учебное пособие -Мн.: Новое знанйе, 2001-С. 139- 140.
23. СапруноваВ. Туризм: Эволюция, структура, маркетинг.- М.: Ось- 89., 1997.-С. 22-30.
24. Қазақстанның экономикалық географиясы. Оқулық 8 сынып
25. Туризм и образования. №2, 2003
26. Котляров Е.А. География отдыха итуризма. Москва, 1978/201
27. Ердавлетов С.Р. География туризма.
28. Егеменді Қазақстан, 2005 шілде.
29. В.Н.Вуколов. История и теория международного туризма. Алматы,
2002
30. Г.М. Дуйсен Основы формирования и развития индустрии туризма в
Казахстане. Алматы, 2002г.
31. Проблемы становления индустрии туризма Казахстана. Материалы
междунаррдной конференции специалистов туризма. Под редакцией
С.Р.Ердавлетова.- Алматы: «Казақ университеті», 2001
32. А.А.Жолдасбеков, А.Н.Пыхарев, М.Д.Мамадияров.
Организационно-правовые основы туристской деятельности в РК.
Учеб. метод. пособие - Алматы: Ғылым,1998ж
33. Қазақстан Республикасындаға 2002 жылғы туризм. Статистикалық
жинақ. Алматы, 2003ж.
34. Қазақстан Республикасындағы 2004 жылдың 1 жарты жылдығының
статистикасы. Интернет.
35. Қазақстан Республикасының Туристік қызмет туралы заңы. Алматы,
2001, 13 маусым.
36. Қазақстан Республикасының туризмінің даму концепциясы.
37. Р.Курбанова. Современное состояние туризма в Казахстане:
Проблемы и перспективы развития. Транзитная экономика №6
2000г.-104-108 стр.
38. О развитии туризма как доходной отрасли Республики Казахстан. Официальные материалы. Алматы. Раритет. 2001г.
39. Роль туризма в устойчивом развитии Республики Казахстан. Алматы. Қазақ университеті 2001 г.
40. Реальные возможности туристского рынка Казахстана. Деловой мир. Астана. 2000г. №5
41. Основы менеджмента туризма / под ред. Квартального В.А. М.: Финансыи статистика, 2001. - 125 с.
42. Н.Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма: учебное пособие. ~ Минск: БГЭУ, 1999.-144 с. 13.
2. Виханский О.С. Стратегическое управление. М.: Изд-во МГУ, 1995.
3. Виханский О.С., Наумов П.И. Менеджмент М.: Изд-во МГУ, 1995.
4. Исмаев Д.К. Основы стратегии и планирования маркетинга в
иностранном туризме. М.: Луч, 1994.
5. Кабушкин Н.И. Основы менеджмента. Минск: БГЭУ, 1996.
6. Кириллов А.Т., Волкова Л.А. Маркетинг в туризме. С-Пб.: Изд-во С-
Петербургского университета, 1996.
7. Немоляева М.Э. Маркетинг в иностранном туризме. М.: ВКШ по
иностранном туризму, 1991.
8. Одокиенко С.С. Исследования маркетинга. М., 1992,
9. Основы предпринимательской деятельности /Под ред. В.М.Власовой. М.: Финансы и статистика, 1994.
10. Парсяк В.Н., Рогов Г.К. Маркетинговые исследования. Киев: Наукова думка, 1995.
11. Уткин Э.А. Управление фирмой. М.: Акалис, 1996.
12. Экономическая стратегия фирмой. С-Пб.: Специальная литература, 1995.
13. Голицына С. Туризм: практика, проблемы, перспективы-2001.-№4
14. Семенцова Т. Современные технологии выставочного маркетинга 2001-№3.
15. Назаренко Л.Ф. Выставка как инструмент маркетинга 1997-120с.
16. А. П. Дурович «Реклама в туризме», стр. 119-136, Минск БГЭУ 2001
17. Г. А. Папирян «Маркетинг в туризме», стр. 60-72, Москва «Финансы и статистика» 2000
18. Н. Безрукова «Выставочный туризм сегодня и его перспективы»
19. «Туризм и гостиничное хозяйство» под ред. Чудновского, М. 2000 стр.(54-81)
20. Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2004 ж.
21. Туристік қызмет туралы «ЮРИСТ» баспасы, Алматы 2002 ж. жинағы.
22. Дурович А. П. Маркетинг в туризме: Учебное пособие -Мн.: Новое знанйе, 2001-С. 139- 140.
23. СапруноваВ. Туризм: Эволюция, структура, маркетинг.- М.: Ось- 89., 1997.-С. 22-30.
24. Қазақстанның экономикалық географиясы. Оқулық 8 сынып
25. Туризм и образования. №2, 2003
26. Котляров Е.А. География отдыха итуризма. Москва, 1978/201
27. Ердавлетов С.Р. География туризма.
28. Егеменді Қазақстан, 2005 шілде.
29. В.Н.Вуколов. История и теория международного туризма. Алматы,
2002
30. Г.М. Дуйсен Основы формирования и развития индустрии туризма в
Казахстане. Алматы, 2002г.
31. Проблемы становления индустрии туризма Казахстана. Материалы
междунаррдной конференции специалистов туризма. Под редакцией
С.Р.Ердавлетова.- Алматы: «Казақ университеті», 2001
32. А.А.Жолдасбеков, А.Н.Пыхарев, М.Д.Мамадияров.
Организационно-правовые основы туристской деятельности в РК.
Учеб. метод. пособие - Алматы: Ғылым,1998ж
33. Қазақстан Республикасындаға 2002 жылғы туризм. Статистикалық
жинақ. Алматы, 2003ж.
34. Қазақстан Республикасындағы 2004 жылдың 1 жарты жылдығының
статистикасы. Интернет.
35. Қазақстан Республикасының Туристік қызмет туралы заңы. Алматы,
2001, 13 маусым.
36. Қазақстан Республикасының туризмінің даму концепциясы.
37. Р.Курбанова. Современное состояние туризма в Казахстане:
Проблемы и перспективы развития. Транзитная экономика №6
2000г.-104-108 стр.
38. О развитии туризма как доходной отрасли Республики Казахстан. Официальные материалы. Алматы. Раритет. 2001г.
39. Роль туризма в устойчивом развитии Республики Казахстан. Алматы. Қазақ университеті 2001 г.
40. Реальные возможности туристского рынка Казахстана. Деловой мир. Астана. 2000г. №5
41. Основы менеджмента туризма / под ред. Квартального В.А. М.: Финансыи статистика, 2001. - 125 с.
42. Н.Кабушкин Н.И. Менеджмент туризма: учебное пособие. ~ Минск: БГЭУ, 1999.-144 с. 13.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I. ҚАЗАҚСТАН ТУРИЗІМІНЩ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ,
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1.1. Туризм индустриясын дамыту проблемасына теориялық
негіздеме
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 5
1.2. Қазақстан туризімінің қазіргі жағдайына сипаттама
... ... ... ... ... ... 12
II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстандағы туризм саласының даму мүмкіндіктері
... ... ... ... . 24
2.2. Ішкі туризмнің дамуының алғы шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ІII. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ МӘСЕЛЕЛЕРІМЕН
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3.1. Еліміздегі туристік кластер жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
3.2. Туризмге әсер ететін негізгі факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
3.3. Туризм индустриясына талдау жүргізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..70
КІРІСПЕ
Туризм туралы түсінік және туризм менеджментінің тиімділігі
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады.
1993 жылы Қазақстан Республикасы, Дүниежүзілік туристік ұйымға нақты
мүше болып кірді.
Біздің ғасырымызға дейінгі үшінші мыңжылдықта басталған Ұлы Жібек
жолының құрылуы мен дамуы Қазақстан туризмінің тарихи алғы шарттары болып
табылады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтық
тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды. Қазіргі туризм
- бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Туризм жалпы алғанда, мемелекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем
теңгерімі мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң
ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм
өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда болатын 5-тен 9-
ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін нормативтік - құқықтық база құрылды.
2001 жылдың маусымында "Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы"
жаңа заң қабылданды. 1993 жылы Қазақстандағы туризм индустриясын дамытудың
ұлттық бағдарламасы, 1997 жылғы "Жібек жолының тарихи орталықтарын
жандандандыру. Қазіргі уақытта 2000-2015 жылдарға арналған туризмді дамыту
жөніндегі республикалық бағдарламаның жобасы жасалған. Бүл бағдарламаның
басты мақсаты республикада қазіргі заманға сай жоғары нэтижелі жеке
бәсекеге қабілетті туристік немен қүру, экономиканың қосалқы салаларын
өркендету [35].
Мемлекет Басшысының "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси
жедел жаңару жолында" атты халыққа Жолдауында туристік сектор шикізаттық
емес саладағы ел экономикасының мамандануын анықтайтын мемлекеттің ұзақ
мерзімге арналған жеті кластерінің қатарында экономикалық басымдықтардың
бірі болып белгіленді.
Жұмыс өзектілігі: жұмыс теориялық және практикалық өзектілікті
қамтиды. Теориялық бөлігінде туризм индустриясын үлкен көлемді бизнес
негізінде дамытуды қалыптастыру және рекреациялық потенциалды рационалды
пайдалану жұмыстары жүргізілді.
Жұмыс мақсаты: Қазақстанға өз өркениетін сақтап мемлекет ретінде
өзінің ерекше мүмкіндіктерін пайдалану.
Жұмыс міндеті: Қазақстанды орталық азиялық өңірдегі туризм орталығына
айналдыру.
I. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ,
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
Туризм индустриясын дамыту проблемасына теориялық негіздеме
Қазіргі кезде адам қызметінің әр түрлі формалары бар, олар жалпы жағдай
жасауға және әлемді тануға бағытталған. Халық тұрмысының жақсаруы жаңа
әлемді ашуға адамның қажеттілігін, соның ішінде саяхатқа құштарлығын
арттырады. Саяхат дегеніміз - туризм. Туризм тек орын ауыстыру емес, ол
көптеген экономикалық және әлеуметтік аспектілерді құрайды. Соңғы он жылда
туризм мықты дербес индустрияға айналды. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның
мәліметтері бойынша туризм әлемнің өндірістік-сервистік нарық айналымының
10 пайызын қамтамасыз етеді. Туризм сферасына әлемдік ұлттық жиынтық
өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушы
шығындарының 11%, барлық салық түсімінің 5% келеді. Бұл сандар туризм
индустриясының экономикаға тікелей әсерін көрсетеді.
Туризм түсінігіне теориялық және практикалық тұрғыдан нақты анықтама
берілуі керек.
Көптеген авторлар туризмге толық анықтама беруге тырысты. Әр пікір
өзгеше болып табылады және бұл терминнің көптеген өлшемін көрсетеді. Алайда
туризмнің әр түрлі түсіндірмесін жинақтап қорыту, белгілі бір оптимум
таңдау өте қиын.
1980ж. Манила декларациясы Туризм - халықтар өмірінде маңызды орын
алатын әлеуметтік, мәдени, білім және экономика ауданына, мемлекет өміріне
және оның халықаралық қатынастарына тікелей эсер ететін қызмет түрі
(Филиппин, қазан 1980 ж.) деп жариялады. 1993 жылы БҰҰ-ның статистикалық
комиссиясы туризмге кең анықтама берді: Туризм - бүл өзінің тұрғылықты
жерінен басқа жерде болатын, 1 жылдан аспайтын уақытта демалу, іскерлік
және басқа да мақсаттарда саяхаттайтын тұлға қызметі.
Халықаралық туристік Академия баспасында берілген анықтамада (Монте
Карло): туризм - көңіл көтеру, демалу немесе емделу үшін жаяу немесе қандай
да бір транспорт түрімен жасалатын саяхат.
П.Г.Олдактың пікірінше, қазіргі ғылыммен жинақтап айтқанда: Туризм -
бұл өмір сүрумен және жұмыс орнын ауыстырумен байланыссыз халықтың
қозғалысы, демалу, емделу, ғылыми іскерлік және мәдени кездесулер
мақсатында саяхаттау - дейді.
Қазіргі күнге дейін туризм түсінігінің көпшілік қабылдаған нақты
анықтамасы жоқ. Жоғарыда келтірілген анықтамалар оның тек кейбір жақтарын
қамтиды. Бірінші анықтамада әлеуметтік және экономикалық жақтары, ал
екіншісінде - әлеуметтік және құқықтық жақтары (адам уақытын есептеуге
арналған туризмнің шектелген уақыты) көрсетілген. Туризмнің әлеуметтік
жақтарының басым болуы бақыланып отыр, бұл адамдардың қоғамдық-экономикалық
өмірін әлеуметтендіру тенденциясымен түсіндіріледі. Бұрынғы СССР кезінде
тіршілік деңгейінде барлық әрекеттің әлеуметтік аспектісі алдыңғы орында
болды. Туризмде бұл мағына айтпаса да түсінікті. Профсоюз жолдаманы өзі
төлеп немесе арзан бағамен және көрсетілген қызметті тегін ұсынып отырды.
Қазір туризм терминін кең және терең түрде түсіндіру керек. Біздің
ойымызша туризм анықтамасы 2 бағытта беріледі: географиялық және
экономикалық. Туризм географиялық тұрғыдан сұраныс және ұсыныстың кеңістік-
территориялық қолданылу негізін білдіреді. Экономикалық тұрғыдан туризм
сүраныс және ұсыныстың тұтынушылық шаруашылық негізі.
Туризмге экономикалық тұрғыдан бірнеше анықтама берілген:
Туризм ол қызметтер жиынтығы, оларды тұтыну барысында ғана байқауға
болады және ол өндірістік өнім сияқты жүйелі түрде ұдайы өндірілмейді
(Г.А.Папирян)
П.В.Шульгиннің ойынша, қазіргі туризм анықтамасы 2 көзқарасты
көрсетеді. Оның бірі туризм индустриясы - халық шаруашылығы құрылымында
ерекше саланың қалыптасуы. Ол барлық келушілерге сұраныстарын
қанағаттандыру үшін маманданған бірқатар өндірістік қызметтер мен қызмет
көрсету мекемелерінің жиынтығы. Екіншісі, туризмді дербес салаға бөлу. Егер
туристік мекемелерге қатысты туризмнің өзіне тэн еңбек ұсынысының ортасы
болса, онда бұл қызмет туризмді дамыту және ұйымдастыру ерекшеліктеріне
байланысты болады.
Туризмнің экономикалық мәніне нақты анықтама қазіргі туризмнің
экономикасы жұмысында берілген: Туризм қызмет және тауар нарығының бөлігі
болып табылады және оны сұраныс пен ұсыныс жағынан қарастыруға болады.
Сұранысқа ішкі және халықаралық туристік нарық жатады, ал ұсынысқа
транспорт, туристік көрікті жерлер және бос уақыт түрі, туристік
объектілер, қызмет көрсету жүйесі және инфрақұрылымы, сондай-ақ жарнамалық
анықтамалық қызмет жатады.
Туризм дегеніміз - рекреация, емдік, танып білу және әр түрлі қызметпен
айналысу мақсатында келген елінде тұрғылықты жерін ауыстыру немесе жұмыс
істеуге байланысты емес адамдардың уақытта және кеңістіктегі қозғалысы. Бүл
анықтама географиялық мәнге ие.
Туризмнің негізгі түсініктерін анықтай отырып оның дамуына себепші
болатын және әсер ететін факторларға тоқтаймыз. Схема бойынша олар:
экономикалық - әлеуметтік - географиялық - демографиялық - саяси -этникалық
- құқықтық. Аталған факторлар біздің мемлекетке тэн және Қазақстанның
әлемдік туристік бірлестікте орнын айқындайды.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және
динамикалық болып бөлінеді. Статикалық факторларға табиғи-географиялық
факторлар жиынтығы кіреді. Олардың өзгермейтін және қалпына келмейтін
мағынасы бар. Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-
экономикалық, материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олар
уақытта және кеңістікте өзгеретін әр түрлі бағасы, мағынасы болады [40,
5].
Бұл факторлар жалпыланып айтылған және туризмнің негізгі аспектілерін
көрсетпейді. Туризмге әсер ететін факторлар тағы да сыртқы (экзогенді) және
ішкі (эндогенді) болып бөлінеді. Сыртқы факторлар туризмге демографиялық
және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Бүл факторлар тобына:
тұрғындар жасы, жұмыс істейтін эйелдер санының өсуі және әр жанұяға
кірістің өзгеруі, тұрмысты және жанүлны кеш құру, тұрғындар құрамында
баласыз жанұяның көбеюі, иммиграциялық шектеулердің азаюы; төленетін іс-
сапардың өсуі және жұмыс уақытының қолайлы графигі, зейнетке ерте шығу,
туризмге жағдайлардың өсуі жатады.
Ішкі факторлар - бұл факторлар туризм сферасына тікелей әсер етеді. Ең
алдымен оларға материалды техникалық факторлар жатады. Бұл жерде біз ішкі
факторлар туризмге ғана емес туризм индустриясына да қатысты деп
көрсеткіміз келеді. Себебі олар таза экономикалық көрсеткіштерге ие.
Мысалы, орналастыру орындарының, транспорт, тамақ тану орындары,
рекреациялық сфера, жекеше сауда және т.б. өсуі.
С.Р.Ердаулетовтың ойынша туризм индустриясы туризмнің шаруашылық
деңгейін анықтайды. Туризм индустриясы - таза экономикалық категория
болып табылады. И.В.Зорин, В.А.Квартальнов туризм индустриясын шаруашылық
құрылымның дербес звеносы деп анықтады; комплексті салалар мен бөлімдерден
құралған экономикалық жүйе, олардың функциялары демалыс және көңіл
көтерудің барлық түріне қиын және әр түрлі сұранысты қанағаттандырумен
шектеледі.
Туризм және туризм индустриясы терминінің анықтамасы жалпы
қабылданғаннан бірнеше айырмашылығы болу керек. Олардың айырмашылығы
теориялық бағыттың Туризм терминіне географиялық тұрғыдан және Туризм
индустриясы терминіне экономикалық тұрғыдан қарау. Туризм - бұл саяхат, ал
саяхат - ғасырлардан қалыптасқан түсінік, олар саяхатшы-географтармен
жасалған географиялық ашылулар. Сондықтан туризм - бұл таза географиялық
түсінік.
Туризм индустриясының экономикалық мэні бар. Индустрия сөзі үлкен
өнеркэсіп деген мағынаны білдіреді (л.т. іпсіизігіа - қызмет). Туризм
индустриясын экономикалық тұрғыдан қарау бұл саланың масштабтылығы мен
тиімділігіне аз капиталдың сыйымдылығы және құйылған қаржының тез өтелуіне
байланысты.
Туризм индустриясының ерекше қасиеттері:
Туристік мекемелердің ресурстарға байланысты орналасуы, өндірістің
маусымдылық және циклді мінезі, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымға
үлкен инвестицияның міндеттілігі жатыр. Туризм индустриясын дамытуды дұрыс
түсіну үшін экономикалық саланың оң және теріс жақтарын бөліп көрсету
керек.
Туризм индустриясының оң жақтарына:
• ЖІӨ құрылымында туризмнен түскен табыстың өсуі;
• аудандарда әлеуметтік инфрақұрылымның дамуы;
• туризм сферасында жұмыс істейтіндердің өсуі;
• экономиканың басқа салаларымен бәсекелестіктің артуы;
• аудандардың білім және ғылым потенциялының өсуі;
• агломерацияға антропогенді эсердің азаюы;
• инвестициялық бағдарламалардың тез өтелуі.
Теріс жақтарына:
• ЖІӨ құрамында табыстарды иррационалды үлестіру;
• өндірістік инфрақұрылымның кейбір салаларының стагнациясы;
• туризм индустриясына басқа экономика
салаларының
экономикалық бағыныштығы;
• туризм индустриясында техникалық мамандандырылған
кадрлардың азаюы;
• игерілмеген табиғи территорияларға антропогенді эсердің өсуі.
Біздің атап өткен туризм индустриясы дамуының оң және теріс
жақтары тұрақты емес, олар біздің ұлттық экономикамыздың жаңа
секторларының қалыптасуына байланысты өзгертіліп және толықтырылып
тұрады.
Қазақстан туризм инудстриясының құрылымы:
- Табиғаттағы рекреациялық потенциал
- Туризм индустриясы
- Туризмді басқаратын мемлекеттік орган
- Туризм инфраструктурасы
- Туристік фирмалар, агенттіктер
- Ғылым және білім беру ұйымдары
- Жарнамалық ақпараттық мекемелер БАҚ
Көрсетілген құрылым туризм индустриясының қазіргі бөлімін қамтиды және
Қазақстан Республикасының жаңа туристік саясаттың құрылуына негіз бола
алады. Демек, туризм индустриясы қиын экономикалық жүйе. Қазақстанда туризм
индустриясының дамуы мемлекеттің бюджетіне қаржы түсіріп, туризммен
байланысты және Қазақстан экономикасының басқа салаларына қатысты қиын
әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және басқа проблемаларды шешуге
көмектеседі.
Халықаралық туризмді мамандар біріншіден қызметтер мен тауарлардың
халықаралық саудасының бөлігі ретінде қарастырады. Ол кезегінде халықаралық
сауда-саттық теориясының абсолюттік басымдылық теориясын; салыстырмалы
басымдылық; факторлардың қарым-қатынасын қатыстырады.
Абсолюттік басымдылық халықаралық туризмде маңызды роль атқарады.
Керемет табиғи және тарихи-мәдени ескерткіштер шығу туризмінен басқа
елдердің алдында абсолютті басымдылықты байқатады.
Абсолюттік басымдылықты табиғи ескерткіштер бойынша мына топтар
иемденеді: Непал, Қытай, Пәкістан (территорияларында әлемдегі ең биік
шыңдар 8 мың метрден жоғары, оның ішінде Эверест те бар), АҚШ (Гранд-
Коньон); Венесуэла (әлемдегі ең биік сарқырама) және т.б.
Абсолюттік басымдылықты тарихи-мәдени ескерткіштер бойынша мына топтар
иемденеді: Египед (Гиза-Дахшур ауданындағы пирамидалар, ежелгі Фивтер);
Греция (Афинадағы Акрополь, Бассаедегі Аполлон Эникурейдің храмы); Франция
(Версальдағы саябақтар мен сарайлар және -Фонтенбло); Ресей (Санкт-
Петербург, Мәскеудегі - Қызыл алаң және Кремль); Қытай (Қытайдың ұлы
қорғаны)және т.б.
Жоғарыда аталып кеткен елдер өздерінің абсолютті басымдылықтарын
халықаралық туристік нарықта керемет туристік өнім қүрап пайдаланып өз
секторын қалыптастырады.
Қазақстанда өзінше орналасқан бірқатар табиғи ескерткіштер кейбір
абсолютті басымдылықты иемденеді. Мысалы, әлемдегі ең солтүстіктегі таулы
шың Хан-Тәңірі, биіктігі - теңіз деңгейінен жеті мың метрден жоғары, әрі
Алматы сияқты мегаполистің қасында орналасқан. Жақын маңда аэродром
болғандықтан Алматылық турфирмалардың қызметкерлері Алматыдан альпинистерді
вертолетпенен 3,5-4,5 сағатта Хан-Тәңірінің астына апарып тастай алады. Бұл
басқа жеті мың метрлік шыңдары бар елдердің алдындағы айқын басымдылық.
20-шы ғасырдың соңғы 10-жылында ТМД елдерінде туризм индустриясына
келген тікелей инвестицияның көлемі үлкен емес. Сондықтан да мамандардың
айтуынша мұндай инвестициялардың нәтижесін эзірге Батыс елдері пайдалануда.
Басқаларына қарағанда инвестициясының кең тараған түрі жобалы несиелеу,
жобаға бірге қатысу; басқаруға келісім шарт жасау.
Қазақстан Республикасы шетелдік инвесторларға тартымдылығы келесідей
басты негіздермен анықталады:
1. Потенциалды жоғары пайда коэффициенті.
2. Нарықтың үлкен потенциалы.
3. Табиғи ресурстарды пайдалану мүмкіндігі.
4. Болашақта Шығыс пен Батысты біріктіруші халықаралық
транспорттық маршруттық перспективасының болуы.
1997-2000 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының өкілетті
ұйымдармен 171 инвестициялық келісім шарт 1240 млн. доллар көлемінде
түзілген. Оның ішінде туризм саласына 12,21 млн. доллар тартылған.
Туризм саласына мұндай аз көлемдегі инвестицияның негізгі себебі:
1. Қазақстан Республикасы бағдарламасының жоқтығы.
2. Жеткілікті сервистің және сол жердегі коммуналдық құрал-
жабдықтың жоқтығы.
3. Республика территориясындағы транспорттық кестенің
оптималды еместігі.
Жаңа инвестициялық саясаттың негізгі міндеті - Қазақстандағы өту
кезеңінің жағдайңщда инвестициялаудың қазіргі моделін нақты жағдайларға
адаптациялау. Олардың бірі - инвестициялық қаржыландыруды бюджеттік емес
көздерінде мобилизациялау. Бұның арқасында дамыған мемлекеттерде капиталды
салымдардың және ұлттық шаруашылықтың негізгі бөлігін қамтамассыз етеді.
1.2. Қазақстандағы ішкі туризімінің қазіргі жағдайына сипаттама
Еліміз тәуелсіздік алғаннан соң Қазақстан әлемдік бірлестікке сенімді
кіріп, көптеген халықаралық ұйымдардың толық құқықты мүшесі болғанда дербес
туризм индустриясын қалыптастырып, оны дамыту сұрағы туындады. Сондықтан
ұлттық экономиканың осы саласын дамытуға тиісті координатты анықтау
қажеттілігі туындап отыр.
Мамандардың есебі бойынша елге келген бір шетелдік туристің түсіретін
кірісі 9 тонна тас көмір, 15 тонна мұнай және жоғары сортты 2 тонна бидай
шығарумен бірдей. Шикізатты сату елімізідің қайта қалпына келмейтін шикізат
қорын азайтады, ал туристік индустрия ресурстарды жаңартуға жұмыс істейді.
Ішкі туризмнің бүл шегі оның приоритеттігін дәлелдей түседі.
Қазақстанның қазіргі экономикасында ішкі туризмнің рөлі айқындалып
келеді.
Астана, Алматы қалаларында, Атырау, Қарағанды және Ақтөбе облыстарында
сырттан келушілер барынша кең көлемі байқалады, бұл ретте іскерлік туризм
басым. Көрсетілген қалаларда, сондай-ақ Алматы, Қарағанды, Солтүстік
Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында неғұрлым сыртқа шығушылар
туризмі дамыған.
Ішкі туризмнің барынша дамуы Астана, Алматы қалаларында, Шығыс
Қазақстанда орын алады. Республика бойынша туризмнің барлық түрлерінен
барынша көп туристке Алматы, Астана қалаларында, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Алматы, Атырау және Ақтөбе облыстарында қызмет көрсетілген. Бұл
өңірлердегі туристердің сапар мақсаты негізінен іскерлік және кәсіби
мақсат, бос уақыт, рекреация және демалыс, сондай-ақ шоп-турлар болып
табылады [17, 60-72].
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2005
жылы Қазақстан Республикасының аумағында 515 туристік объект болды, оның
ішінде: 273 мейманхана, 7 кемпинг, 36 санаторий, 15 санаторий-
профилакторий, 12 профилакторий, 5 емдеу-профилакторий орталықтары, 4
пансионат, 29 демалыс аймағы, 27 демалыс үйі, 24 туристік база, 35
сауықтыру лагері, 4 тау шаңғысы базасы, 13 қонақ үй, 9 аңшылық үй, 1
балалар мен жасөспірімдер туризмі орталығы, 7 сауықтыру кешені, 6 мұражай,
2 кесене, 1 туризм жөніндегі мемлекеттік кәсіпорын және басқалары (клубтар,
қолөнершілер қалашықтары) - 5.
2005 жылғы қолданыстағы 385 қонақ үй мен басқа да орналастыру орнының
340-ы жеке меншік нысанында, 22-сі мемлекет меншігінде және 23-eуі басқа
мемлекеттердің меншігінде болды.
Елде үш, төрт, және бес жұлдызды 78 қонақ үй жұмыс істейді, қалған
қонақ үйлер басқа санаттарға жатады.
Республика бойынша туристерді орналастыру объектілерін пайдаланудан
түскен кіріс 2005 жылы 21156 млн. теңгені құрады, аталған кәсіпорындар
көрсеткен қызмет көлемі 17737,5 млн. теңге, оның ішінде -мейрамханалары бар
қонақ үйлер - 15927,0 млн. теңге, мейрамханаларсыз қонақ үйлер - 1533,3
млн. теңге, жастар жатақханалары мен таудағы туристік базалар - 57,7 млн.
теңге; кемпингтер, мотельдер, автофургондар мен автотіркемелерді қоюға
арналған тұрақтарда көрсетілетін қызметті қоса алғанда - 0,7 млн. теңге,
қалған орналастыру объектілері - 218,8 млн. теңгені құраған.
Мамандандырылған орналастыру орындарында: 106 санаторий, пансионат,
санаторий-профилакторийде 2005 жылы емдеу-сауықтыру қызмет көрсетулерін
257,4 мың адам пайдаланған, 13 демалыс базасы мен үйінде, іансионаттарда
32686 адам демалған. Неғұрлым танымал емдеу орындарына Сарыағаш (ОҚО),
Арасан-Қапал (Алматы облысы), "Мойылды", Баянауыл (Павлодар облысы),
"Жаңақорған" (Қызылорда облысы), Щучье-Бурабай аймағы (Ақмола облысы),
"Каспий" (Маңғыстау облысы) және басқалары жатады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2003
жылы туризм объектілерінің негізгі жаңа қүралдарына 29591,8 млн. теңге,
2004 жылы 37895,2 млн. теңге, 2005 жылы 33994,3 млн. теңге инвестиция
бөлінген. Бүл туризм саласына инвестиция тартудың оң үрдістеріне куә
болады, алайда қабылданып отырған шаралар инфрақұрылымды дамытуға және
туристік индустрияны инвестициялауды ынталандыруға анық жеткіліксіз. Талдау
көрсеткеніндей, елдің инфрақұрылымын дамытуға салынған инвестициялардың
жалпы сомасынан туристік ұйымдардың қызметін жүзеге асыруға 2003 жылы тек
139 млн. теңге, 2004 жылы 242 млн. теңге және 2005 жылы 48,3 млн. теңге
тартылған.
Туристік қызметке жасалған талдау Астана және Алматы қалаларына
шекараның арғы жағынан келген туристер сапары іскерлік мақсатта болатынын
(іскерлік туризм) және олар сапалы әрі қызмет көрсетулердің толық жиынтығын
ұсынатын қонақ үйлерге тоқтағанды жөн санайтынын көрсетті. Елдің іскерлік
орталықтары - ірі қалалардағы халықаралық деңгейдегі қонақ үйлер желісінің
одан әрі дамуы дәл осы іскерлік туризмге байланысты болады.
Алайда, қонақ үйлерді, пансионаттарды, демалыс үйлері мен базаларын
қоса алғанда, орналастыру объектілерінің материалдық базасы, сондай-ақ
санаторийлік-курорттық мекемелер моралдық және физикалық тұрғыдан тозудың
жоғары шегіне жетуімен сипатталады.
Қазіргі ішкі туризм экономикалық құбылыс ретінде индустриалды формасы
бар, ұлттық экономиканың жылдам дамуының катализаторы болып ілгері басып,
жаңа жұмыс орындарын береді, ұлттық кірістің өсуіне эсер етеді, жергілікті
инфрақұрылымның дамуын және жергілікті халықтың өмір сүру деңгейін
көтереді. Туризм индустриясы инвестицияның жылдам өтелуімен және жоғары
дәрежелі тиімділікпен айқындалады. Яғни, туризм мемлекет экономикасына
қолайлы жағдай тудырып, оның дамуына әсер етеді.
1998-1999 жылдары Қазақстанға 100 әлем мемлекеттерінің өкілдері келді.
Біз зерттеген уақыт барысында Қазақстанға туристер жіберетін мемлекеттері
ішінде 1-орында Германия, 2-орында Ресей, содан кейін Туркия, АҚШ және
Жапония елдері (1 - қосымша).
Көрсеткіштерді анализдеп, Германия азаматтарын резидент емес туристерге
қызмет көрсету басымдылығы Қазақстанда үлкен неміс диаспорасының
барльіғымен түсіндіріледі: Ресей, екінші орында, бұл географиялық
жақындылық және біздің мемлекеттер арасындағы ескі байланыстар. Туркия
үшінші орында тұр. Бүл тарихи тамырлардың, тілдің, мәдениеттің жалпылығы,
сонымен қатар Туркияның Қазақстанға деген кәсіпкерлік ортаға қызығушылығы.
АҚШ және Жапония Қазақстанға негізінен экономикалық тұрғыдан қүлітар.
Аталған 5 мемлекеттің резидент еместерге қызмет көрсетуден 1998 жылы
кіріс 709,1 АҚШ долларын немесе жалпы кіріс суммасының 51% құрды. 1999 ж.
кіріс 358,2 мың АҚШ долларын немесе 43,1% қысқарды.
Біз Қазақстанға туристер жіберуші мемлекеттерді 6 категорияға бөлдік.
Бұл:
1) 10 мыңнан аса туристер жіберуші мемлекеттер;
2) 5 мыңнан 10 мыңға дейін туристер жіберуші мемлекеттер;
3) 1 мыңнан 5 мыңға дейін;
4) 5000-ден 1000-ға дейін туристер жіберуші мемлекеттер;
5) 100-ден 500-ге дейін туристер;
6) 100 туристен аз мемлекеттер.
Осы категорияға сәйкес 1998 жылы бірінші категорияда Германия 14838
туристер, екінші категорияда жіберуші мемлекеттер болған жоқ, үшінші
категорияда 6 мемлекет бар: Ресей, Түркия, АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Қытай
(24,5% жалпы резидент емес туристерден), төртінші категорияда: Франция және
Пәкістан (4,2%), бесінші категорияда 18 мемлекет, олардың ішінде: Корея
Республикасы, Өзбекістан, Украина, Австрия, Италия, ҚХДР, Иран және
Қырғызстан. 18 мемлекеттің үлесі 11,3 пайыз құрды. Алтыншы категорияға
қалған мемлекеттер (9,6%).
1999 жылы бұл жағдай келесідей болды:
бірінші категорияда Германия 18503 туристер;
екінші категорияда мемлекеттер жоқ;
үшінші категорияда 7 мемлекет: Ресей, Туркия, АҚШ, Жапония,
Ұлыбритания, Қытай және Франция (31,5% жалпы резидент емес туристер
санынан);
төртінші категорияда 6 мемлекет: Австрия, Корея Республикасы, Пәкістан,
Израиль, Индия, Нидерланды (8,2%)
бесінші категорияда 25 мемлекет: Филиппины, Өзбекістан, Италия,
Қырғызстан, Тәжікстан, Швейцария, Греция және Полыпа сияқты мемлекеттерді
атап көрсетуге болады. Барлық 25 мемлекеттің үлесі жалпы резидент емес
туристер санының 11 пайызын құрды;
алтыншы категорияда қалған барлық мемлекеттер туристерді жіберуші
мемлекеттердің жалпы құрылымның 12,1 пайызын қүрды.
Бұл бөлуде 1998-1999 жылдар Қазақстанда шетелдік туризмнің даму
тенденциясы шұғыл өзгермегендігі байқалады. Бірақ 3-ші
категорияда мемлекет үлесі - 7,0 %, 4-ші категорияда - 4,0%, 6-шы
категорияда - 2,5% өсті.
Сондықтан Қазақстан Республикасы өзінің табиғи рекреациялық және
экономикалық потенциалына сүйене отырып, келу (шетелдік) туризмін дамыту
керек. Бұл туризм индустриясының Клондайкомы болып табылады.
Шетелдік туризмді дамыта отырып, оның әсерінің нәтижесін үйрену керек.
Әрине бүгінгі күнде шетелдік туризмнің дамуы Қазақстанға ешқандай әсер
еткен жоқ. Сонда да жалпы қабылданған шетелдік туризмнің әсерін келтірейік.
Н.Ю.Малашенко туризм дамуының дамушы мемлекеттерде экономикалық-әлеуметтік
және экологиялық әсерін бөліп көрсетеді. Біз тек экономикалық әсерін
шетелдік туризмге қатысты жағдайларды көрсетеміз. (2 - кесте).
2 - кесте.
Дамушы мемлекеттерде шетелдік туризм дамуының экономикаға әсері
Пайда Зиян
Халықаралық еңбек Нақты валютаның ағып кетуі.
бөлінісіне қатысудың ұлғаюы
Жергілікті ресурстарды пайдалану. Дәстүрлі жұмыстан кетуі.
Нақты валютаны және Жұмыссыздық қаупі.
шетелдік капиталды тарту.
Жергілікті іскерлік айналымның Маусымдылық жұмыс бастылық.
өсуі.
Ұлттық тауар және қызмет Инфляция.
өндірісінде құрылымды жылжуы
Жұмыс бастылықтың үлғаюы. Шетелдік компанияларға басшылық-
тық узурпациясы (басымдылық).
Жеке табыстың өсуі. Халықаралық экономикалық
конъ-юнктураға, сәнге, саяси
жағдайға
бағыныштылығы.
Аймақтың диспропорция балансы. Экономикалық кризистердің және
дамудың жөнге келтірілмеуі.
Шетелде мемлекеттің экономикалық
имиджін жасау.
Жыл сайын көрме алаңдары ұлғаюда, республиканың туристік ұйымдарының
өкілдіктері кеңеюде, жарнамалық-ақпараттық өнімнің сапасы артуда.
Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігінде (Лондон қ.) 2004
жылғы қарашада Қазақстанның бірінші туристік өкілдігі ашылды.
Бүкіләлемдік туристік ұйымның іс-шаралар күнтізбесіне енгізілген КІТҒ -
Қазақстан халықаралық туристік жәрмеңкесі Алматы қаласында, Белуха
халықаралық туристік фестивалі Шығыс Қазақстан облысында жыл сайын
өткізіледі. 2005 жылы КІТҒ жәрмеңкесіне әлемнің 23 елінен 200-ден астам
компания қатысты, ал 2006 жылы оның экспоненттері 30 елден 450 компания
болды. Сонымен қатар негізгі мақсаты туристер ағынын елдің орталық және
солтүстік өңірлеріне тарту, ел ордасы - Астананың үшінші мыңжылдық қаласы
ретінде имиджін қалыптастыру болып табылатын "Астана-Демалыс" халықаралық
қазақстандық туристік көрме жыл сайын өткізіліп тұрады.
Туристік бизнес кәсіпкерлері үшін гранттар, техникалық көмек және
инвестициялар тарта отырып бизнес-жоспарлар құру мен инвестициялық жобалар
жасау бойынша оқытып үйрету семинарларын жыл сайын өткізу қамтамасыз
етілген. Қазақстанның туристік мүмкіндіктерін шетелде көрсету үшін
инвестициялық жобалар каталогы, бағыттамалар, буклеттер мен қағаз және
электрондық жеткізушілердегі басқа да жарнамалық-ақпараттық өнім шығарылды
[22, 139- 140].
Қазақстанның оң туристік имиджін қалыптастыруға және туристік
индустрияға инвестициялар тартуға Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің (ШИК) жұмыс тобы көп жәрдемін
тигізеді, оның шеңберінде 2005 жылы ШИК жұмыс тобының мүдделі мүшелері
қатарынан туризм жөніндегі шағын топ құрылды. Сонымен қатар 2006 жылдан
бастап ШИК веб-сайтында Қазақстандағы туризм Интернет-парағын ашу
туралы шешім қабылданды.
Бүгінде республика іс жүзінде туризмнің қолданыстағы барлық түрін
ұсынып отыр. Туристік кластерді дамыту шеңберінде республикада туризмді
дамытудың іскерлік, экологиялық, мәдени-танымдық, сондай-ақ шұғыл түрлері
сияқты басым бағыттары айқындалды.
Туристік қызмет көрсетулердің негізгі жеткізушісі туристік ұйымдар
болып табылады, оларды туристік қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы
бар 846 туристік ұйым мен 30 жеке кәсіпкер ұсынады. Әрекет етуші туристік
фирмалар мен қонақ үй шаруашылығы кәсіпорындарының басым көпшілігі Алматы
қаласында (605), Шығыс Қазақстан (124), Қарағанды (122), Алматы (71)
облыстарында және Астана қаласында (79) орналасқан. Қазақстанның туристік
қызмет көрсетулер нарығында 3,2 мыңға жуық адам, 1,5 мың кәсіби гид пен
экскурсияшы жұмыс істейді. Туристік нарықтың барлық ұйымдарының 98,3 %-ін
шағын кәсіпорындар (жұмыс істейтіндердің саны 50 адамға дейін) білдіреді.
250 адамнан аспайтын персоналы бар орташа кэсіпорындар 1,3%-ті, ал ірілер
0,4%-ті құрайды. Талдауға қарағанда, туристік ұйымдардың көпшілігін шағын
және орта кәсіпорындар қүрайды, олар әлем елдерінің көбінде инновацияларға
негізделген экономикалық өсімнің тиімді генераторы болып табылады.
Қазақстанның туристік ұйымдары әлемнің жетпіс елімен ынтымақтаса жұмыс
істейді.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректеріне қарағанда
2004 жылы Қазақстанда туризм саласында 379,3 мың адам еңбек еткен, бұл 2003
жылға қарағанда 17,8 процентке артық.
Жоғарыда көрсетілгендермен қатар, ұлттық туристік нарықта шетелдер
қатысатын 37 туристік ұйым қызметін жүзеге асырады.
Тек қана туристік ұйымдардың қызметінен Қазақстан Республикасының
кірісі 2005 жылы 5902,6 млн. теңгені құрады.
Тұтастай алғанда, 2005 жылы республика бойынша туристік индустрия
кәсіпорындарының кірісі 16,8 процентке көбейіп, 30553,4 млн. теңгені
құрады, сонымен қатар бюджетке 6526,5 млн. теңге аударылды, бүл былтырғымен
салыстырғанда 37,6 процентке артық. Көрсетілген қызметтердің жалпы көлемі
де 43,3 процентке артып, 24516,8 млн. теңгені құрады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің төлем теңгерімінің деректері
("Сапарлар" бабы) бойынша резидент еместерге Қазақстанның қызмет көрсетулер
көлемі 2005 жылы 684,5 млн. АҚШ долларын құрады, Қазақстанның резидент
еместерден алған қызмет көрсетулер көлемі 667,1 млн. АҚШ долларын құрады.
2005 жылы елдің ІЖӨ-ге туризмнің салымы 1,3 процентті құрады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара
қызметінің және Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері
бойынша сырттан келушілер туризмі көлемінің 2004 жылғы 4291 мың
туристен 2005 жылы 4365 мың туристке дейін тұрақты арту үрдісі
байқалады. Ішкі туризм бойынша көрсеткіштер 2004 жылғы 2793,8 мың
туристен 2005 жылғы 3280 мың туристке дейін өсуде. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасы Статистка агенттігінің 2000 жылдан бастап
2005 жылды қоса алғандағы деректерін талдау сырттан келушілер туризмі
географиясының 2000 жылғы 60 елден 2005 жылы 161 елге дейін кеңейгенін
көрсетеді.
Сырттан келушілер туризмін талдау көрсеткендей, туристердің 58,4
процентінің біздің елге іскерлік және кәсіби мақсаттармен келгенін
көрсетті. Елімізде демалу мақсатында 12017 турист (30,1 %), таныстары мен
туыстарының шақыруы бойынша 10,2 процент коммерциялық мақсатпен -1,2
процент турист келген.
Жыл сайын сыртқа шығушылар туризмінің көлемі артуда. Егер 2000 жылы
туристік фирмалар шетелге 67360 туристі жіберсе, ал 2005 жылдың
қорытындылары бойынша кеткен Қазақстан Республикасы азаматтарының саны
210692 туристі құрады. Алыс шетел мемлекеттерінің ішінде Түркия - 63,1 мың
адам (30%) , Қытай - 48, 6 мың адам (23,1%), Біріккен Араб Әмірліктері -
23,8 мың адам (11,3%) Қазақстан тұрғындары арасында барынша танымал болып
табылады.
Сыртқа шығушылар туризмінде бос уақыт, рекреация және демалыс (44, 7%)
мақсатымен шығу басым болып келеді. Қалғандарының шығу мақсаты коммерциялық
- шоп-турлар (29 %), іскерлік және кәсіби (18,7%) болып табылады.
Елде әр түрлі туристік қызмет көрсетулерде қазақстандық және шетелдік
азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға кең мүмкіндікті қамтамасыз
ететін қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік
кешеннің жұмыс істеуі үшін жағдайлар жасалуда, ұлттық туристік өнімнің
сапасын қамтамасыз ету үшін стандарттар эзірленіп, қабылданды. Қазақстан
Республикасында туризмнің материалдық-техникалық базасын дамытуға
инвестициялар тарту үшін жағдайлар айқындалды.
Туризмді дамыту көлік инфрақұрылымын дамытумен тікелей байланысты.
Елімізге туристер негізінен әуе көлігімен келеді. Ішкі туризм мақсатында
көбінесе автожол көлігі пайдаланылады. Жыл сайын республикалық маңызы бар
жолдар тізбесі толықтырылып, олардың құрамында ірі туристік объектілерге
апаратын жолдар бар.
Сырттан келушілер туризмі мен ішкі туризм көлемін үлғайтудың негізгі
факторлары тармақталған көлік желісін дамыту және жолаушылар тасымалының
барлық түрлерінің географиясын кеңейту болып табылады. Осыны ескере отырып,
ұлттық тасымалдаушы - Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясы акционерлік
қоғамы мен Жолаушылар тасымалы акционерлік қоғамы туризм саласындағы
өкілетті органның қолдауымен 2002 жылдан бастап Алматы-Тараз-Шымкент-
Ташкент-Самарқанд-Үргеніш-Бішкек-Ры бачье-Алматы бағыты бойынша "Жібек жолы
меруерті" мамандандырылған пойызын ұйымдастыру жөніндегі жобаның бірінші
кезеңін іске асырады.
Болашақта Тегеранға дейін екінші кезеңді, Қытайдың Шыңжаң-Үйғыр
автономиялық округы арқылы Пекинге дейін үшінші кезеңді жүзеге асыру
жоспарланып отыр [13, 4].
2003 жылдан бастап 2005 жылды қоса алғандағы кезеңде Қазақстан
Республикасының шетелдермен туризм саласындағы халықаралық
ынтымақтастығының нормативтік қүқықтық базасы кеңейді. Қазіргі кезде туризм
саласында 26 келісім қолданылуда. Жапониямен, Грекиямен, Франциямен,
Катармен, Сауд Арабиясымен, Словениямен, Польшамен, Моңғолиямен,
Малайзиямен туризм саласында ынтымақтастық туралы келісім жобалары
контрагенттерге келісу үшін жіберілді. Қазіргі уақытта Біріккен Ұлттар
Ұйымының мамандандырылған мекемесі болып табылатын Дүниежүзілік туристік
ұйыммен және Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше елдердің ұлттық туристік
әкімшіліктерімен ынтымақтастык нығайтылды.
Резидент еместерден ел экономикасына шетелдік валюта ағынының тұрақты
артуы есебінен елдің төлем теңгерімі жақсарып отырғанын айта кету керек,
туризм саласын қаржыландыру мәселесі шешілуде: 2001 жылдан бастап 26 млн.
111 мың теңге көлеміндегі қаржылық қаражат, халықаралық көрмелерге қатысу
мен республикада халықаралық туристік жәрмеңкелер өткізуді қоса алғанда,
туристік қызмет жөнінде іс-шаралар ұйымдастыруға бөлінді. 2003 жылдан
бастап туристік іс-шараларды қаржыландыру көлемі Бағдарламаны қабылдауға
байланысты 32 млн. теңгеге, 2004 жылы - 34 млн. теңгеге артты және 2005
жылы бөлінген қаржы қаражат сомасы 39,5 млн. теңгені құрады.
Тұжырымдама
Туризмнің қай ел экономикасы үшін тиімді және одан түсетін пайданың
мол екендігіне Қазақстан үшін тығырықтан шығу мен ары қарай даму жолы
екендігі байқалады. Қазақстанда туризмнің дамуы, өркендеуге шет ел
инвестициясының ағылуына, бюджеттің өсуіне, жұмыссыздықтың азаюына, жаңа
жұмыс орындарының көбейуіне, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы мен
кірістің ұлғаюына әкеледі.
Қазақстанда туризмнің дамуына кедергі жасайтын келесі мәселелер:
• Виза мәселелеріндегі қиындықтар;
• Шет ел туристерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• Көрсетілетін қызметтердің бағасының деңгейін олардың
сапасына сай ету.
Жұмысты терең зерттей отырып аталған мәселелерді шешу үшін келесі
жолдарды ұсынамыз: виза мәселелері үшін әкімшілік рәсімдерді жеңілдету,
қызметтер сапасын жақсарту және т.б.
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстандағы туризм саласының даму мүмкіндіктері
Халықаралық мамандар қазіргі туризмді құлдырауды білмейтін әлемдік
экономика саласына жатқызады. Кіріс жағынан ол тек мұнай экспорты, мұнай
мен автомобильге ғана жол береді. Шикізат сату елдің энерго
тасымалдаушыларын шығынға ұщыратады, ал туриндустрия жанданып келе жатқан
ресурстарда жұмыс істейді. Осыдан келіп туризмді дамыту шикізат сатудан
тиімдірек пе деген ойға еріксіз берілесің.
Туризм басқа экономикалық сектормен салыстырғанда мультипликаторлықтың
аса үлкен пәрменділігіне ие. Ол тікелей жене жанама түрде экономиканың 32
секторына есер етеді (бұл турфирмалар, көліктің барлық түрлері, қонақүй
кешендері, тамақтандыру жүйесі, демалыс үйлері, санаториилер, ұлттық
кәсіптер, парктер және тағы басқалары). Онымен қоса бұл әлемдік өндірістегі
әрбір тоғызыншы жұмыс орны.
Шетелдік экономистердің санағы бойынша, 100 мың турист, қалада 2 сағат
болғанда 350 мың доллар жұмсайды (17,5 доллар 1 сағатқа бір адамға).
Отандық есептердің бергендеріне қарағанда біздің әрбір шетелдік турист
орташа алғанда 700 доллар жұмсайды. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның
көреткіштері бойынша әлемдегі саяхаттаушы адамдар саны 1997 жылғы 613
миллионнан 2020 жылы 1,6 миллиардқа жетеді. Халықаралық туризмнен н пайда
1997 жылғы 443 миллиард доллардан 2020 жылы 2 трлн. долларға жетеді.
Триллиондар жайлы армандамай-ақ қояйық. Қазақстанға дамыған туристік
державаларға кірсе де. Соңғы уақыттарға дейін әлемдік статистика
Қазақстанды халықаралық туристік рыноктың субъектісі ретінде қарастырмаған
болатын. Халықаралық сарапшылардың "Қазақстандық үкіметтің Қазақстанды
туристік потенциалы бар ел ретінде көрсетуге еш ықыласы жоқ" деген
көзқарасы көпке дейін сақталды (бірақ оның мүмкіндіктері аз емес еді). Бұл
жайлы қонақжай шаруашылығы мен ұлттық парктерінің мамандарының
квалификациясын көтеруге келген Карл Дуйсенбергтың Кауымдастығының
мамандары айтқан болатын. Соңғы 4-5 жылдар ішінде Казақстан мемлекеттік
дәрежеде ірі туристік биржалар мен жәрменкелерге қатыспаған еді (бұл жағдай
2001 жылы түбірімен өзгерді). Дүниежүзілік Туристік Ұйымға көп қаржы қарыз
болдық. Нәтижесінде біз бұл халықаралық ұйымның ақпараттық демеушілігінен
айырылып қалдық. Сәйкесінше, 1998 жылы Қазақстанның жалпы ішкі өнімінің
0,09 пайызын туризм құрады. Туризм және Спорт агенттігінің экономикалық
сараптамасы Қазақстанның төлем ақы балансында тоғыз жыл бойы "Туризм"
саласына байланысты дұрыс қаржы бөлінбегенін анықтады. Қазақстан
Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері бойынша туристік
шаруашылықтан алынатың салықтар үлесі бюджетке кіретін жалпы кірістің 1998
жылы 0,1 пайызын қүраса, 1999 жылы 1,1 пайызын құраған. Қазақстан
Республикасының турфирмалар мен агенттіктерден кірген кірісі 2000 жылы не
бары 9 миллион доллар қүраған [17, 60-72].
Біздің туристік нарық атүсті дамыған болатын, өйткені елде нақты
мемелекеттік стратегия болмады. 90-шы жылдардың бірінші жартысында рыноктың
басты жағдайын айқындаушы шоп-туризм болды. Олар әлемді белсенді түрде тани
бастағандардың алғашқысы болды, ал олар арқылы әлем біздің ел жайлы біле
бастады. Уақыт өте бұл жағдай басылды. Екінші толқын бастау алғанда
турфирмалар зиялы туризм жасай бастады, дегенмен астыртын сауданың жылдық
мөлшері Казақстанның сыртқы сауда айналымында шамамен 1 миллиард доллар
құрайды. Турфирмалардың басым көпшілігі бұрынғысынша саяхатқа шығару
туризмімен айналасады, бұл Қазақстаннан қаржының ағылуына әкеліп соқтырады.
Қазақстан Республикасының статистика агентігінің берген мәліметтері бойынша
2001 жылы Қазақстандықтардың ең көп баратын жері - Түркия (30.4 пайыз),
Кытай (19,2 пайыз), Германия (19.5 пайыз), БАӘ (6.8 пайыз).
Шетелдік туристерге қызмет ету бастапқыда азғана турфималарды
қызықтырған еді. Туризмнің бұл саласын дамыту көп қаржылай салымды талап
етті. Бұл жағдайдың теріс қыры Қазақстанның туризм обьектісі ретінде
имиджінің қалыптасуының концепциясының жоқтығынан күшейе түсті.
Квалификацияландырмаған басқару басқа проблемаларды тудырды; әкімшілік
формальды істердің қиындауы (визалар, шетелдік азаматтарды тіркеу, кеден
процедуралары), дамымаған инфрақұрылым, қатаң салықтық режім, тұрғылықты
халықтың туристерді бейбітшілікпен қабылдамауы. Тіпті интернет жүйесінде
Қазақстанды туристерге қауіпті елдердің тізіміне кіргізген мәліметтер де
шыққан.
Елге келетін туристер санын көбейту мақсатында туристік ұйымның шетелге
шығарған туристің саны елге келетін туристік азаматтар санымен теңесуі
керек деген айла да қолданып көрді. Бүл іске тек қана жекеменшік турбизнес
өкілдері ғана емес, сонымен қатар шетелдіктер де қарсы болды. Солардың
біреуінің ойынша, "тек сауатты ойластырылған саясат қана жағдайды өзгерте
алады және 25 пайызға емес, барлық 50 пайыз".
Қазақстан Респупликасының Туризм және Спорт Агенттігінің берген
мәліметтері бойынша 2001 жылдың бірінші жарты жылдығында елде 532 туристік
ұйымдар жұмыс істеген. 2000 жылы туристік ұйымдар 146,9 мың туристке қызмет
көрсеткен, Қазақстанның туристік фирмаларының қызметін 23,8 мың шетел
азаматтары пайдаланды.
Туристер келмегендіктен, қонақ-үй секторы дамымай отыр. 1997 жылғымен
салыстырғанда қонақ-үй саны 40 пайызға азайды. 6-7 жыл ішінде 605 қоңақ-үй
жабылып қалды. Егер 1999 жылы 205 қонақ-үй жұмыс істеп, нөмірлі қор 15
пайызға ғана жүктелген болса, 2000 жылы Республикалық Статистика
Агенттігінің санығынша 159 қонақ-үй ғана бары анықталды. Қазіргі таңда
қонақ-үйлердегі, турбазалардағы, кемпингтердегі сыйымдылық жүктеменің 35
пайызын ғана құрайды. Туристік кластағы қонақ-үйлер үлкен сұранысқа ие (екі
және үш жұлдызды немесе үлкен және орташа қонақүйлер), бірақ баға тарифтері
бойынша олар ТМД елдеріндегі сондай отельдерден ұтылып отыр.
Қазақстанда әуе жолдары да жақсы дамыған, бірақ авиабилет бағасының
қымбаттығы Қазақстанның туристік өнім бағасын үлкейтеді, ол сәйкесінше
халықаралық рынокта бәсекелестігін төмендетеді. "Мұнай өнімдерін
өндірмейтін Қырғызстанда авиабилет құны мұнайлы ел Қазақстандікімен
салыстырғанда екі есе арзан" деген болатын қазақстандық турфирмалар.
Кадрмен қамтамасыз ету әлі нашар. Қазіргі уақытта Қазақстанда
мемлекеттік, жекеменшік, ресейлік филиалдарды қосқанда туризм менеджерін
дайындайтын 28 жоғарғы оқу орны бар деп саналады. Қазақстанның туристік
потенциялы жайлы оқытушылардың жеткілікті дәрежеде білмеуімен және туристік
салада жұмыс тәжірибесінің аздығы нәтижесінде болашақ мамандар шынайы
рыноктан қол үзіп қалады. Мысалы, Алматыда туристік рынокта 5-10 кәсіпқой
менеджерлер ғана сұранысқа ие.
Қазақстанда туризмнің дамымауының басты себебі мемлекет бұл іспен
экономика саласы ретінде мемлекеттік дәрежеде айналыспағанын мойындауымыз
керек. Бұл салаға көзқарас өзгергеннен бастап туристік ұйымдар елге
туристер кіргізумен қызу айналыса бастады. Бұған түрткі болған ел басының
бүл саланы өте пайдалы екенін айтқан мәлімдемесі еді.
Үкімет кешікпей Қазақстанның 2000-2003 жылдардағы туристік имиджінің
қалыптасуының жоспарын бекітті. Өткен жыл турбизнесті түбірімен өзгертті.
Біріншіден, ел бюджетінде "Туризм" статьясы пайда болып, оған 26 миллион
тенге салынды. Бірнеше жылғы үзілістен кейін Казақстан ірі туристік
биржаларды белсенді көрінді: ІТВ (Берлин), ҮТМ (Лондон), МІТТ (Мәскеу).
Көрме стенділерінде Қазақстандық Ту көріне бастады. Оңтүстік астананың
имиджінің қалыптасуына бағытталған істер жандана түсті. Алғаш рет Алматы
және Алматы облысының туристік мүмкіндіктері туралы жарнамалық-ақпараттық
бояулы буклет үлкен тиражбен (25 мың дана) басылып шықты. Туризм
департаменті плакаттарды, үлкен күнтізбелерді, карталарды, аймақтың
туристік артықшылықтарын ашатын екі бейнефильм өңдеп шығарды. Ішкі және
кіру туризмін көтеру мақсатында Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарына
ақпараттық-жарнамалық турлар ұйымдастырылды. Мүлдай турлар солтүстік,
орталық және шығыс аймақтарға да ұйымдастыру жоспарланған болатын.
Тағы бір маңызға ие болатын оқиға бірінші халықаралық Қазақстандық
"Туризм және саяхат КІТТ-2001" көрмесі, оны ІТЕСА компаниясы
ұйымдастырған болатын (айтпақшы, осы компания өткен жылдары
Алматыда туристік жәрмеңке ұйымдастыруға келіспеген еді). Осы көрме аясында
экотуризмге арналған халықаралық семинар болып өтті. Оған
Дүниежүзілік Туристік Ұйымның Бас хатшысы Давид Де Виль мырза қатысқан
болатын.
Осы уақыт ішінде екі туристік одақ пайда болып мақұлданды:
елден шығаратын турфирмалар бәрісі біріктірген Туристік ұйымдардың
Алматы Ассосациясы (ТҰАА) және елге туристер келтіретін
Турагенттіктердің Қазақстандық Ассосациясы (ТКА) . "Біз жалғыз
өзіміз өзімізді қорғай алмайтынымызды түсіндік- дейді ТҰАА вице
президенті Раушан Қасенова, соңғы уақыттары туризм жайлы теріс пікірлер
жиі айтылады, бірақ жақсы жақтары анағұрлым көп. Біз де, шетелдіктер
де үлкен беделге ие болған көптеген турфималармен бірігіп туристік
мамандықтың, туристік саланың имиджін көтеруге талпынамыз". Кәсіптік
бірігулер спецификалық бизнесті қорғауда үлкен рөл атқарды. Мысалы,
шетелдік серіктесіне аударылатын сумманың НДС-ін ауыстырып,
ТҰАА өз қүқықтарын қорғап қалды (Қазақстан Республикасы бюджетке
төлейтін салықтары мен басқа міндетті төлемдері 36-шы баптың 1-ші
тармағында). ТКА қызметті оңтайландыру және кіру визаларына бағаны
төмендету мақсатымен Алматы мен Астана әуежайларында "шетел
туристеріне визалық істерді жеңілдету" деген эксперимент
ұйымдастырды. Туризм және Спорт агенттігінің мәлімдемесі бойынша бұл
жобаның мақсаты орындаушы биліктің шетел туристерін қызықтыруда
турфималарға көмек көрсетуге тілек білдірді. Экспериментке "Үлкен
жетіліктің" елдері, басқа мемлекеттер (20-ға тарта) және жекелеген
турфирмалар (10-15-ке тарта) қатысты. Консулдық жиындардың тарифы 35
доллар, қарапайым визалар 40-100 доллар (тездетілген режим 750 доллар (3 -
кесте).
3 - кесте.
Кейбір елдерде туристік визаны алу мерзімі мен құны.
Мемлекет Туристік визаны алу Құны (қызмет мерзімі
мерзімі отыз күнге дейін
Қырғызстан 24 сағат 40 доллар
Өзбекстан 48 сағат 60 доллар
Ресей 10 күн 85 доллар
Түркіменстан 3 күн ішінде 41 доллар
Қазақстан 7 күн ішінде 60-100 доллар
Греция 4 күн 27 доллар
Түркия Шекарада визасыз
Франция 4 күн 26 доллар
Непал Шекарада 8 доллар
Тайланд Шекарада 8-10доллар
Бұл эксперимент биыл жалғасуы белгісіз. Ол эксперимент -
оң нәтижелер берді ме, туристік саяхатты көбейтті ме ол жағы да белгісіз.
Бірақ басқа туристік ұйымдар өзіне үйреншікті емес режимде - делдалдар
ретінде қызметке қалды, ондай ұйымдар Алматыда ғана 300-ге жуық. Туристік
ортада "жеңілдету" деп "эксперименттің ішіндегі экспериментті айтады",
өйткені кейбір ұйымдар "ерекше құқықтарға" ие болатын.
"Туризм" жайлы жаңа заңның шығуы туристтік салада көп өзгерістерге
әкеледі деп сендіреді. Мамандардың ойынша, жаңа заңда негізінен ішкі және
сыртқы туризмге көп көңіл бөлінген. Екінші баптың он бесінші тармағында
кәсіпкерлер арасында түсінбеушілік пен аландаушылыққа әкелді, онда "құзырлы
орган соттың араласуынсыз турфирманың лицензиясын алты айға дейін тоқтата
алады" делінген. Құзырлы органдардың басқару тетіктерін өздеріне қалдыруға
тырысуы түсінікті, бірақ бүл шенеуліктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I. ҚАЗАҚСТАН ТУРИЗІМІНЩ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ,
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1.1. Туризм индустриясын дамыту проблемасына теориялық
негіздеме
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 5
1.2. Қазақстан туризімінің қазіргі жағдайына сипаттама
... ... ... ... ... ... 12
II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстандағы туризм саласының даму мүмкіндіктері
... ... ... ... . 24
2.2. Ішкі туризмнің дамуының алғы шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ІII. БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ МӘСЕЛЕЛЕРІМЕН
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3.1. Еліміздегі туристік кластер жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
3.2. Туризмге әсер ететін негізгі факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
3.3. Туризм индустриясына талдау жүргізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..70
КІРІСПЕ
Туризм туралы түсінік және туризм менеджментінің тиімділігі
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады.
1993 жылы Қазақстан Республикасы, Дүниежүзілік туристік ұйымға нақты
мүше болып кірді.
Біздің ғасырымызға дейінгі үшінші мыңжылдықта басталған Ұлы Жібек
жолының құрылуы мен дамуы Қазақстан туризмінің тарихи алғы шарттары болып
табылады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтық
тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды. Қазіргі туризм
- бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Туризм жалпы алғанда, мемелекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем
теңгерімі мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң
ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм
өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда болатын 5-тен 9-
ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін нормативтік - құқықтық база құрылды.
2001 жылдың маусымында "Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы"
жаңа заң қабылданды. 1993 жылы Қазақстандағы туризм индустриясын дамытудың
ұлттық бағдарламасы, 1997 жылғы "Жібек жолының тарихи орталықтарын
жандандандыру. Қазіргі уақытта 2000-2015 жылдарға арналған туризмді дамыту
жөніндегі республикалық бағдарламаның жобасы жасалған. Бүл бағдарламаның
басты мақсаты республикада қазіргі заманға сай жоғары нэтижелі жеке
бәсекеге қабілетті туристік немен қүру, экономиканың қосалқы салаларын
өркендету [35].
Мемлекет Басшысының "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси
жедел жаңару жолында" атты халыққа Жолдауында туристік сектор шикізаттық
емес саладағы ел экономикасының мамандануын анықтайтын мемлекеттің ұзақ
мерзімге арналған жеті кластерінің қатарында экономикалық басымдықтардың
бірі болып белгіленді.
Жұмыс өзектілігі: жұмыс теориялық және практикалық өзектілікті
қамтиды. Теориялық бөлігінде туризм индустриясын үлкен көлемді бизнес
негізінде дамытуды қалыптастыру және рекреациялық потенциалды рационалды
пайдалану жұмыстары жүргізілді.
Жұмыс мақсаты: Қазақстанға өз өркениетін сақтап мемлекет ретінде
өзінің ерекше мүмкіндіктерін пайдалану.
Жұмыс міндеті: Қазақстанды орталық азиялық өңірдегі туризм орталығына
айналдыру.
I. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ,
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
Туризм индустриясын дамыту проблемасына теориялық негіздеме
Қазіргі кезде адам қызметінің әр түрлі формалары бар, олар жалпы жағдай
жасауға және әлемді тануға бағытталған. Халық тұрмысының жақсаруы жаңа
әлемді ашуға адамның қажеттілігін, соның ішінде саяхатқа құштарлығын
арттырады. Саяхат дегеніміз - туризм. Туризм тек орын ауыстыру емес, ол
көптеген экономикалық және әлеуметтік аспектілерді құрайды. Соңғы он жылда
туризм мықты дербес индустрияға айналды. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның
мәліметтері бойынша туризм әлемнің өндірістік-сервистік нарық айналымының
10 пайызын қамтамасыз етеді. Туризм сферасына әлемдік ұлттық жиынтық
өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушы
шығындарының 11%, барлық салық түсімінің 5% келеді. Бұл сандар туризм
индустриясының экономикаға тікелей әсерін көрсетеді.
Туризм түсінігіне теориялық және практикалық тұрғыдан нақты анықтама
берілуі керек.
Көптеген авторлар туризмге толық анықтама беруге тырысты. Әр пікір
өзгеше болып табылады және бұл терминнің көптеген өлшемін көрсетеді. Алайда
туризмнің әр түрлі түсіндірмесін жинақтап қорыту, белгілі бір оптимум
таңдау өте қиын.
1980ж. Манила декларациясы Туризм - халықтар өмірінде маңызды орын
алатын әлеуметтік, мәдени, білім және экономика ауданына, мемлекет өміріне
және оның халықаралық қатынастарына тікелей эсер ететін қызмет түрі
(Филиппин, қазан 1980 ж.) деп жариялады. 1993 жылы БҰҰ-ның статистикалық
комиссиясы туризмге кең анықтама берді: Туризм - бүл өзінің тұрғылықты
жерінен басқа жерде болатын, 1 жылдан аспайтын уақытта демалу, іскерлік
және басқа да мақсаттарда саяхаттайтын тұлға қызметі.
Халықаралық туристік Академия баспасында берілген анықтамада (Монте
Карло): туризм - көңіл көтеру, демалу немесе емделу үшін жаяу немесе қандай
да бір транспорт түрімен жасалатын саяхат.
П.Г.Олдактың пікірінше, қазіргі ғылыммен жинақтап айтқанда: Туризм -
бұл өмір сүрумен және жұмыс орнын ауыстырумен байланыссыз халықтың
қозғалысы, демалу, емделу, ғылыми іскерлік және мәдени кездесулер
мақсатында саяхаттау - дейді.
Қазіргі күнге дейін туризм түсінігінің көпшілік қабылдаған нақты
анықтамасы жоқ. Жоғарыда келтірілген анықтамалар оның тек кейбір жақтарын
қамтиды. Бірінші анықтамада әлеуметтік және экономикалық жақтары, ал
екіншісінде - әлеуметтік және құқықтық жақтары (адам уақытын есептеуге
арналған туризмнің шектелген уақыты) көрсетілген. Туризмнің әлеуметтік
жақтарының басым болуы бақыланып отыр, бұл адамдардың қоғамдық-экономикалық
өмірін әлеуметтендіру тенденциясымен түсіндіріледі. Бұрынғы СССР кезінде
тіршілік деңгейінде барлық әрекеттің әлеуметтік аспектісі алдыңғы орында
болды. Туризмде бұл мағына айтпаса да түсінікті. Профсоюз жолдаманы өзі
төлеп немесе арзан бағамен және көрсетілген қызметті тегін ұсынып отырды.
Қазір туризм терминін кең және терең түрде түсіндіру керек. Біздің
ойымызша туризм анықтамасы 2 бағытта беріледі: географиялық және
экономикалық. Туризм географиялық тұрғыдан сұраныс және ұсыныстың кеңістік-
территориялық қолданылу негізін білдіреді. Экономикалық тұрғыдан туризм
сүраныс және ұсыныстың тұтынушылық шаруашылық негізі.
Туризмге экономикалық тұрғыдан бірнеше анықтама берілген:
Туризм ол қызметтер жиынтығы, оларды тұтыну барысында ғана байқауға
болады және ол өндірістік өнім сияқты жүйелі түрде ұдайы өндірілмейді
(Г.А.Папирян)
П.В.Шульгиннің ойынша, қазіргі туризм анықтамасы 2 көзқарасты
көрсетеді. Оның бірі туризм индустриясы - халық шаруашылығы құрылымында
ерекше саланың қалыптасуы. Ол барлық келушілерге сұраныстарын
қанағаттандыру үшін маманданған бірқатар өндірістік қызметтер мен қызмет
көрсету мекемелерінің жиынтығы. Екіншісі, туризмді дербес салаға бөлу. Егер
туристік мекемелерге қатысты туризмнің өзіне тэн еңбек ұсынысының ортасы
болса, онда бұл қызмет туризмді дамыту және ұйымдастыру ерекшеліктеріне
байланысты болады.
Туризмнің экономикалық мәніне нақты анықтама қазіргі туризмнің
экономикасы жұмысында берілген: Туризм қызмет және тауар нарығының бөлігі
болып табылады және оны сұраныс пен ұсыныс жағынан қарастыруға болады.
Сұранысқа ішкі және халықаралық туристік нарық жатады, ал ұсынысқа
транспорт, туристік көрікті жерлер және бос уақыт түрі, туристік
объектілер, қызмет көрсету жүйесі және инфрақұрылымы, сондай-ақ жарнамалық
анықтамалық қызмет жатады.
Туризм дегеніміз - рекреация, емдік, танып білу және әр түрлі қызметпен
айналысу мақсатында келген елінде тұрғылықты жерін ауыстыру немесе жұмыс
істеуге байланысты емес адамдардың уақытта және кеңістіктегі қозғалысы. Бүл
анықтама географиялық мәнге ие.
Туризмнің негізгі түсініктерін анықтай отырып оның дамуына себепші
болатын және әсер ететін факторларға тоқтаймыз. Схема бойынша олар:
экономикалық - әлеуметтік - географиялық - демографиялық - саяси -этникалық
- құқықтық. Аталған факторлар біздің мемлекетке тэн және Қазақстанның
әлемдік туристік бірлестікте орнын айқындайды.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және
динамикалық болып бөлінеді. Статикалық факторларға табиғи-географиялық
факторлар жиынтығы кіреді. Олардың өзгермейтін және қалпына келмейтін
мағынасы бар. Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-
экономикалық, материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олар
уақытта және кеңістікте өзгеретін әр түрлі бағасы, мағынасы болады [40,
5].
Бұл факторлар жалпыланып айтылған және туризмнің негізгі аспектілерін
көрсетпейді. Туризмге әсер ететін факторлар тағы да сыртқы (экзогенді) және
ішкі (эндогенді) болып бөлінеді. Сыртқы факторлар туризмге демографиялық
және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Бүл факторлар тобына:
тұрғындар жасы, жұмыс істейтін эйелдер санының өсуі және әр жанұяға
кірістің өзгеруі, тұрмысты және жанүлны кеш құру, тұрғындар құрамында
баласыз жанұяның көбеюі, иммиграциялық шектеулердің азаюы; төленетін іс-
сапардың өсуі және жұмыс уақытының қолайлы графигі, зейнетке ерте шығу,
туризмге жағдайлардың өсуі жатады.
Ішкі факторлар - бұл факторлар туризм сферасына тікелей әсер етеді. Ең
алдымен оларға материалды техникалық факторлар жатады. Бұл жерде біз ішкі
факторлар туризмге ғана емес туризм индустриясына да қатысты деп
көрсеткіміз келеді. Себебі олар таза экономикалық көрсеткіштерге ие.
Мысалы, орналастыру орындарының, транспорт, тамақ тану орындары,
рекреациялық сфера, жекеше сауда және т.б. өсуі.
С.Р.Ердаулетовтың ойынша туризм индустриясы туризмнің шаруашылық
деңгейін анықтайды. Туризм индустриясы - таза экономикалық категория
болып табылады. И.В.Зорин, В.А.Квартальнов туризм индустриясын шаруашылық
құрылымның дербес звеносы деп анықтады; комплексті салалар мен бөлімдерден
құралған экономикалық жүйе, олардың функциялары демалыс және көңіл
көтерудің барлық түріне қиын және әр түрлі сұранысты қанағаттандырумен
шектеледі.
Туризм және туризм индустриясы терминінің анықтамасы жалпы
қабылданғаннан бірнеше айырмашылығы болу керек. Олардың айырмашылығы
теориялық бағыттың Туризм терминіне географиялық тұрғыдан және Туризм
индустриясы терминіне экономикалық тұрғыдан қарау. Туризм - бұл саяхат, ал
саяхат - ғасырлардан қалыптасқан түсінік, олар саяхатшы-географтармен
жасалған географиялық ашылулар. Сондықтан туризм - бұл таза географиялық
түсінік.
Туризм индустриясының экономикалық мэні бар. Индустрия сөзі үлкен
өнеркэсіп деген мағынаны білдіреді (л.т. іпсіизігіа - қызмет). Туризм
индустриясын экономикалық тұрғыдан қарау бұл саланың масштабтылығы мен
тиімділігіне аз капиталдың сыйымдылығы және құйылған қаржының тез өтелуіне
байланысты.
Туризм индустриясының ерекше қасиеттері:
Туристік мекемелердің ресурстарға байланысты орналасуы, өндірістің
маусымдылық және циклді мінезі, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымға
үлкен инвестицияның міндеттілігі жатыр. Туризм индустриясын дамытуды дұрыс
түсіну үшін экономикалық саланың оң және теріс жақтарын бөліп көрсету
керек.
Туризм индустриясының оң жақтарына:
• ЖІӨ құрылымында туризмнен түскен табыстың өсуі;
• аудандарда әлеуметтік инфрақұрылымның дамуы;
• туризм сферасында жұмыс істейтіндердің өсуі;
• экономиканың басқа салаларымен бәсекелестіктің артуы;
• аудандардың білім және ғылым потенциялының өсуі;
• агломерацияға антропогенді эсердің азаюы;
• инвестициялық бағдарламалардың тез өтелуі.
Теріс жақтарына:
• ЖІӨ құрамында табыстарды иррационалды үлестіру;
• өндірістік инфрақұрылымның кейбір салаларының стагнациясы;
• туризм индустриясына басқа экономика
салаларының
экономикалық бағыныштығы;
• туризм индустриясында техникалық мамандандырылған
кадрлардың азаюы;
• игерілмеген табиғи территорияларға антропогенді эсердің өсуі.
Біздің атап өткен туризм индустриясы дамуының оң және теріс
жақтары тұрақты емес, олар біздің ұлттық экономикамыздың жаңа
секторларының қалыптасуына байланысты өзгертіліп және толықтырылып
тұрады.
Қазақстан туризм инудстриясының құрылымы:
- Табиғаттағы рекреациялық потенциал
- Туризм индустриясы
- Туризмді басқаратын мемлекеттік орган
- Туризм инфраструктурасы
- Туристік фирмалар, агенттіктер
- Ғылым және білім беру ұйымдары
- Жарнамалық ақпараттық мекемелер БАҚ
Көрсетілген құрылым туризм индустриясының қазіргі бөлімін қамтиды және
Қазақстан Республикасының жаңа туристік саясаттың құрылуына негіз бола
алады. Демек, туризм индустриясы қиын экономикалық жүйе. Қазақстанда туризм
индустриясының дамуы мемлекеттің бюджетіне қаржы түсіріп, туризммен
байланысты және Қазақстан экономикасының басқа салаларына қатысты қиын
әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және басқа проблемаларды шешуге
көмектеседі.
Халықаралық туризмді мамандар біріншіден қызметтер мен тауарлардың
халықаралық саудасының бөлігі ретінде қарастырады. Ол кезегінде халықаралық
сауда-саттық теориясының абсолюттік басымдылық теориясын; салыстырмалы
басымдылық; факторлардың қарым-қатынасын қатыстырады.
Абсолюттік басымдылық халықаралық туризмде маңызды роль атқарады.
Керемет табиғи және тарихи-мәдени ескерткіштер шығу туризмінен басқа
елдердің алдында абсолютті басымдылықты байқатады.
Абсолюттік басымдылықты табиғи ескерткіштер бойынша мына топтар
иемденеді: Непал, Қытай, Пәкістан (территорияларында әлемдегі ең биік
шыңдар 8 мың метрден жоғары, оның ішінде Эверест те бар), АҚШ (Гранд-
Коньон); Венесуэла (әлемдегі ең биік сарқырама) және т.б.
Абсолюттік басымдылықты тарихи-мәдени ескерткіштер бойынша мына топтар
иемденеді: Египед (Гиза-Дахшур ауданындағы пирамидалар, ежелгі Фивтер);
Греция (Афинадағы Акрополь, Бассаедегі Аполлон Эникурейдің храмы); Франция
(Версальдағы саябақтар мен сарайлар және -Фонтенбло); Ресей (Санкт-
Петербург, Мәскеудегі - Қызыл алаң және Кремль); Қытай (Қытайдың ұлы
қорғаны)және т.б.
Жоғарыда аталып кеткен елдер өздерінің абсолютті басымдылықтарын
халықаралық туристік нарықта керемет туристік өнім қүрап пайдаланып өз
секторын қалыптастырады.
Қазақстанда өзінше орналасқан бірқатар табиғи ескерткіштер кейбір
абсолютті басымдылықты иемденеді. Мысалы, әлемдегі ең солтүстіктегі таулы
шың Хан-Тәңірі, биіктігі - теңіз деңгейінен жеті мың метрден жоғары, әрі
Алматы сияқты мегаполистің қасында орналасқан. Жақын маңда аэродром
болғандықтан Алматылық турфирмалардың қызметкерлері Алматыдан альпинистерді
вертолетпенен 3,5-4,5 сағатта Хан-Тәңірінің астына апарып тастай алады. Бұл
басқа жеті мың метрлік шыңдары бар елдердің алдындағы айқын басымдылық.
20-шы ғасырдың соңғы 10-жылында ТМД елдерінде туризм индустриясына
келген тікелей инвестицияның көлемі үлкен емес. Сондықтан да мамандардың
айтуынша мұндай инвестициялардың нәтижесін эзірге Батыс елдері пайдалануда.
Басқаларына қарағанда инвестициясының кең тараған түрі жобалы несиелеу,
жобаға бірге қатысу; басқаруға келісім шарт жасау.
Қазақстан Республикасы шетелдік инвесторларға тартымдылығы келесідей
басты негіздермен анықталады:
1. Потенциалды жоғары пайда коэффициенті.
2. Нарықтың үлкен потенциалы.
3. Табиғи ресурстарды пайдалану мүмкіндігі.
4. Болашақта Шығыс пен Батысты біріктіруші халықаралық
транспорттық маршруттық перспективасының болуы.
1997-2000 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының өкілетті
ұйымдармен 171 инвестициялық келісім шарт 1240 млн. доллар көлемінде
түзілген. Оның ішінде туризм саласына 12,21 млн. доллар тартылған.
Туризм саласына мұндай аз көлемдегі инвестицияның негізгі себебі:
1. Қазақстан Республикасы бағдарламасының жоқтығы.
2. Жеткілікті сервистің және сол жердегі коммуналдық құрал-
жабдықтың жоқтығы.
3. Республика территориясындағы транспорттық кестенің
оптималды еместігі.
Жаңа инвестициялық саясаттың негізгі міндеті - Қазақстандағы өту
кезеңінің жағдайңщда инвестициялаудың қазіргі моделін нақты жағдайларға
адаптациялау. Олардың бірі - инвестициялық қаржыландыруды бюджеттік емес
көздерінде мобилизациялау. Бұның арқасында дамыған мемлекеттерде капиталды
салымдардың және ұлттық шаруашылықтың негізгі бөлігін қамтамассыз етеді.
1.2. Қазақстандағы ішкі туризімінің қазіргі жағдайына сипаттама
Еліміз тәуелсіздік алғаннан соң Қазақстан әлемдік бірлестікке сенімді
кіріп, көптеген халықаралық ұйымдардың толық құқықты мүшесі болғанда дербес
туризм индустриясын қалыптастырып, оны дамыту сұрағы туындады. Сондықтан
ұлттық экономиканың осы саласын дамытуға тиісті координатты анықтау
қажеттілігі туындап отыр.
Мамандардың есебі бойынша елге келген бір шетелдік туристің түсіретін
кірісі 9 тонна тас көмір, 15 тонна мұнай және жоғары сортты 2 тонна бидай
шығарумен бірдей. Шикізатты сату елімізідің қайта қалпына келмейтін шикізат
қорын азайтады, ал туристік индустрия ресурстарды жаңартуға жұмыс істейді.
Ішкі туризмнің бүл шегі оның приоритеттігін дәлелдей түседі.
Қазақстанның қазіргі экономикасында ішкі туризмнің рөлі айқындалып
келеді.
Астана, Алматы қалаларында, Атырау, Қарағанды және Ақтөбе облыстарында
сырттан келушілер барынша кең көлемі байқалады, бұл ретте іскерлік туризм
басым. Көрсетілген қалаларда, сондай-ақ Алматы, Қарағанды, Солтүстік
Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында неғұрлым сыртқа шығушылар
туризмі дамыған.
Ішкі туризмнің барынша дамуы Астана, Алматы қалаларында, Шығыс
Қазақстанда орын алады. Республика бойынша туризмнің барлық түрлерінен
барынша көп туристке Алматы, Астана қалаларында, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Алматы, Атырау және Ақтөбе облыстарында қызмет көрсетілген. Бұл
өңірлердегі туристердің сапар мақсаты негізінен іскерлік және кәсіби
мақсат, бос уақыт, рекреация және демалыс, сондай-ақ шоп-турлар болып
табылады [17, 60-72].
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2005
жылы Қазақстан Республикасының аумағында 515 туристік объект болды, оның
ішінде: 273 мейманхана, 7 кемпинг, 36 санаторий, 15 санаторий-
профилакторий, 12 профилакторий, 5 емдеу-профилакторий орталықтары, 4
пансионат, 29 демалыс аймағы, 27 демалыс үйі, 24 туристік база, 35
сауықтыру лагері, 4 тау шаңғысы базасы, 13 қонақ үй, 9 аңшылық үй, 1
балалар мен жасөспірімдер туризмі орталығы, 7 сауықтыру кешені, 6 мұражай,
2 кесене, 1 туризм жөніндегі мемлекеттік кәсіпорын және басқалары (клубтар,
қолөнершілер қалашықтары) - 5.
2005 жылғы қолданыстағы 385 қонақ үй мен басқа да орналастыру орнының
340-ы жеке меншік нысанында, 22-сі мемлекет меншігінде және 23-eуі басқа
мемлекеттердің меншігінде болды.
Елде үш, төрт, және бес жұлдызды 78 қонақ үй жұмыс істейді, қалған
қонақ үйлер басқа санаттарға жатады.
Республика бойынша туристерді орналастыру объектілерін пайдаланудан
түскен кіріс 2005 жылы 21156 млн. теңгені құрады, аталған кәсіпорындар
көрсеткен қызмет көлемі 17737,5 млн. теңге, оның ішінде -мейрамханалары бар
қонақ үйлер - 15927,0 млн. теңге, мейрамханаларсыз қонақ үйлер - 1533,3
млн. теңге, жастар жатақханалары мен таудағы туристік базалар - 57,7 млн.
теңге; кемпингтер, мотельдер, автофургондар мен автотіркемелерді қоюға
арналған тұрақтарда көрсетілетін қызметті қоса алғанда - 0,7 млн. теңге,
қалған орналастыру объектілері - 218,8 млн. теңгені құраған.
Мамандандырылған орналастыру орындарында: 106 санаторий, пансионат,
санаторий-профилакторийде 2005 жылы емдеу-сауықтыру қызмет көрсетулерін
257,4 мың адам пайдаланған, 13 демалыс базасы мен үйінде, іансионаттарда
32686 адам демалған. Неғұрлым танымал емдеу орындарына Сарыағаш (ОҚО),
Арасан-Қапал (Алматы облысы), "Мойылды", Баянауыл (Павлодар облысы),
"Жаңақорған" (Қызылорда облысы), Щучье-Бурабай аймағы (Ақмола облысы),
"Каспий" (Маңғыстау облысы) және басқалары жатады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2003
жылы туризм объектілерінің негізгі жаңа қүралдарына 29591,8 млн. теңге,
2004 жылы 37895,2 млн. теңге, 2005 жылы 33994,3 млн. теңге инвестиция
бөлінген. Бүл туризм саласына инвестиция тартудың оң үрдістеріне куә
болады, алайда қабылданып отырған шаралар инфрақұрылымды дамытуға және
туристік индустрияны инвестициялауды ынталандыруға анық жеткіліксіз. Талдау
көрсеткеніндей, елдің инфрақұрылымын дамытуға салынған инвестициялардың
жалпы сомасынан туристік ұйымдардың қызметін жүзеге асыруға 2003 жылы тек
139 млн. теңге, 2004 жылы 242 млн. теңге және 2005 жылы 48,3 млн. теңге
тартылған.
Туристік қызметке жасалған талдау Астана және Алматы қалаларына
шекараның арғы жағынан келген туристер сапары іскерлік мақсатта болатынын
(іскерлік туризм) және олар сапалы әрі қызмет көрсетулердің толық жиынтығын
ұсынатын қонақ үйлерге тоқтағанды жөн санайтынын көрсетті. Елдің іскерлік
орталықтары - ірі қалалардағы халықаралық деңгейдегі қонақ үйлер желісінің
одан әрі дамуы дәл осы іскерлік туризмге байланысты болады.
Алайда, қонақ үйлерді, пансионаттарды, демалыс үйлері мен базаларын
қоса алғанда, орналастыру объектілерінің материалдық базасы, сондай-ақ
санаторийлік-курорттық мекемелер моралдық және физикалық тұрғыдан тозудың
жоғары шегіне жетуімен сипатталады.
Қазіргі ішкі туризм экономикалық құбылыс ретінде индустриалды формасы
бар, ұлттық экономиканың жылдам дамуының катализаторы болып ілгері басып,
жаңа жұмыс орындарын береді, ұлттық кірістің өсуіне эсер етеді, жергілікті
инфрақұрылымның дамуын және жергілікті халықтың өмір сүру деңгейін
көтереді. Туризм индустриясы инвестицияның жылдам өтелуімен және жоғары
дәрежелі тиімділікпен айқындалады. Яғни, туризм мемлекет экономикасына
қолайлы жағдай тудырып, оның дамуына әсер етеді.
1998-1999 жылдары Қазақстанға 100 әлем мемлекеттерінің өкілдері келді.
Біз зерттеген уақыт барысында Қазақстанға туристер жіберетін мемлекеттері
ішінде 1-орында Германия, 2-орында Ресей, содан кейін Туркия, АҚШ және
Жапония елдері (1 - қосымша).
Көрсеткіштерді анализдеп, Германия азаматтарын резидент емес туристерге
қызмет көрсету басымдылығы Қазақстанда үлкен неміс диаспорасының
барльіғымен түсіндіріледі: Ресей, екінші орында, бұл географиялық
жақындылық және біздің мемлекеттер арасындағы ескі байланыстар. Туркия
үшінші орында тұр. Бүл тарихи тамырлардың, тілдің, мәдениеттің жалпылығы,
сонымен қатар Туркияның Қазақстанға деген кәсіпкерлік ортаға қызығушылығы.
АҚШ және Жапония Қазақстанға негізінен экономикалық тұрғыдан қүлітар.
Аталған 5 мемлекеттің резидент еместерге қызмет көрсетуден 1998 жылы
кіріс 709,1 АҚШ долларын немесе жалпы кіріс суммасының 51% құрды. 1999 ж.
кіріс 358,2 мың АҚШ долларын немесе 43,1% қысқарды.
Біз Қазақстанға туристер жіберуші мемлекеттерді 6 категорияға бөлдік.
Бұл:
1) 10 мыңнан аса туристер жіберуші мемлекеттер;
2) 5 мыңнан 10 мыңға дейін туристер жіберуші мемлекеттер;
3) 1 мыңнан 5 мыңға дейін;
4) 5000-ден 1000-ға дейін туристер жіберуші мемлекеттер;
5) 100-ден 500-ге дейін туристер;
6) 100 туристен аз мемлекеттер.
Осы категорияға сәйкес 1998 жылы бірінші категорияда Германия 14838
туристер, екінші категорияда жіберуші мемлекеттер болған жоқ, үшінші
категорияда 6 мемлекет бар: Ресей, Түркия, АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Қытай
(24,5% жалпы резидент емес туристерден), төртінші категорияда: Франция және
Пәкістан (4,2%), бесінші категорияда 18 мемлекет, олардың ішінде: Корея
Республикасы, Өзбекістан, Украина, Австрия, Италия, ҚХДР, Иран және
Қырғызстан. 18 мемлекеттің үлесі 11,3 пайыз құрды. Алтыншы категорияға
қалған мемлекеттер (9,6%).
1999 жылы бұл жағдай келесідей болды:
бірінші категорияда Германия 18503 туристер;
екінші категорияда мемлекеттер жоқ;
үшінші категорияда 7 мемлекет: Ресей, Туркия, АҚШ, Жапония,
Ұлыбритания, Қытай және Франция (31,5% жалпы резидент емес туристер
санынан);
төртінші категорияда 6 мемлекет: Австрия, Корея Республикасы, Пәкістан,
Израиль, Индия, Нидерланды (8,2%)
бесінші категорияда 25 мемлекет: Филиппины, Өзбекістан, Италия,
Қырғызстан, Тәжікстан, Швейцария, Греция және Полыпа сияқты мемлекеттерді
атап көрсетуге болады. Барлық 25 мемлекеттің үлесі жалпы резидент емес
туристер санының 11 пайызын құрды;
алтыншы категорияда қалған барлық мемлекеттер туристерді жіберуші
мемлекеттердің жалпы құрылымның 12,1 пайызын қүрды.
Бұл бөлуде 1998-1999 жылдар Қазақстанда шетелдік туризмнің даму
тенденциясы шұғыл өзгермегендігі байқалады. Бірақ 3-ші
категорияда мемлекет үлесі - 7,0 %, 4-ші категорияда - 4,0%, 6-шы
категорияда - 2,5% өсті.
Сондықтан Қазақстан Республикасы өзінің табиғи рекреациялық және
экономикалық потенциалына сүйене отырып, келу (шетелдік) туризмін дамыту
керек. Бұл туризм индустриясының Клондайкомы болып табылады.
Шетелдік туризмді дамыта отырып, оның әсерінің нәтижесін үйрену керек.
Әрине бүгінгі күнде шетелдік туризмнің дамуы Қазақстанға ешқандай әсер
еткен жоқ. Сонда да жалпы қабылданған шетелдік туризмнің әсерін келтірейік.
Н.Ю.Малашенко туризм дамуының дамушы мемлекеттерде экономикалық-әлеуметтік
және экологиялық әсерін бөліп көрсетеді. Біз тек экономикалық әсерін
шетелдік туризмге қатысты жағдайларды көрсетеміз. (2 - кесте).
2 - кесте.
Дамушы мемлекеттерде шетелдік туризм дамуының экономикаға әсері
Пайда Зиян
Халықаралық еңбек Нақты валютаның ағып кетуі.
бөлінісіне қатысудың ұлғаюы
Жергілікті ресурстарды пайдалану. Дәстүрлі жұмыстан кетуі.
Нақты валютаны және Жұмыссыздық қаупі.
шетелдік капиталды тарту.
Жергілікті іскерлік айналымның Маусымдылық жұмыс бастылық.
өсуі.
Ұлттық тауар және қызмет Инфляция.
өндірісінде құрылымды жылжуы
Жұмыс бастылықтың үлғаюы. Шетелдік компанияларға басшылық-
тық узурпациясы (басымдылық).
Жеке табыстың өсуі. Халықаралық экономикалық
конъ-юнктураға, сәнге, саяси
жағдайға
бағыныштылығы.
Аймақтың диспропорция балансы. Экономикалық кризистердің және
дамудың жөнге келтірілмеуі.
Шетелде мемлекеттің экономикалық
имиджін жасау.
Жыл сайын көрме алаңдары ұлғаюда, республиканың туристік ұйымдарының
өкілдіктері кеңеюде, жарнамалық-ақпараттық өнімнің сапасы артуда.
Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігінде (Лондон қ.) 2004
жылғы қарашада Қазақстанның бірінші туристік өкілдігі ашылды.
Бүкіләлемдік туристік ұйымның іс-шаралар күнтізбесіне енгізілген КІТҒ -
Қазақстан халықаралық туристік жәрмеңкесі Алматы қаласында, Белуха
халықаралық туристік фестивалі Шығыс Қазақстан облысында жыл сайын
өткізіледі. 2005 жылы КІТҒ жәрмеңкесіне әлемнің 23 елінен 200-ден астам
компания қатысты, ал 2006 жылы оның экспоненттері 30 елден 450 компания
болды. Сонымен қатар негізгі мақсаты туристер ағынын елдің орталық және
солтүстік өңірлеріне тарту, ел ордасы - Астананың үшінші мыңжылдық қаласы
ретінде имиджін қалыптастыру болып табылатын "Астана-Демалыс" халықаралық
қазақстандық туристік көрме жыл сайын өткізіліп тұрады.
Туристік бизнес кәсіпкерлері үшін гранттар, техникалық көмек және
инвестициялар тарта отырып бизнес-жоспарлар құру мен инвестициялық жобалар
жасау бойынша оқытып үйрету семинарларын жыл сайын өткізу қамтамасыз
етілген. Қазақстанның туристік мүмкіндіктерін шетелде көрсету үшін
инвестициялық жобалар каталогы, бағыттамалар, буклеттер мен қағаз және
электрондық жеткізушілердегі басқа да жарнамалық-ақпараттық өнім шығарылды
[22, 139- 140].
Қазақстанның оң туристік имиджін қалыптастыруға және туристік
индустрияға инвестициялар тартуға Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің (ШИК) жұмыс тобы көп жәрдемін
тигізеді, оның шеңберінде 2005 жылы ШИК жұмыс тобының мүдделі мүшелері
қатарынан туризм жөніндегі шағын топ құрылды. Сонымен қатар 2006 жылдан
бастап ШИК веб-сайтында Қазақстандағы туризм Интернет-парағын ашу
туралы шешім қабылданды.
Бүгінде республика іс жүзінде туризмнің қолданыстағы барлық түрін
ұсынып отыр. Туристік кластерді дамыту шеңберінде республикада туризмді
дамытудың іскерлік, экологиялық, мәдени-танымдық, сондай-ақ шұғыл түрлері
сияқты басым бағыттары айқындалды.
Туристік қызмет көрсетулердің негізгі жеткізушісі туристік ұйымдар
болып табылады, оларды туристік қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы
бар 846 туристік ұйым мен 30 жеке кәсіпкер ұсынады. Әрекет етуші туристік
фирмалар мен қонақ үй шаруашылығы кәсіпорындарының басым көпшілігі Алматы
қаласында (605), Шығыс Қазақстан (124), Қарағанды (122), Алматы (71)
облыстарында және Астана қаласында (79) орналасқан. Қазақстанның туристік
қызмет көрсетулер нарығында 3,2 мыңға жуық адам, 1,5 мың кәсіби гид пен
экскурсияшы жұмыс істейді. Туристік нарықтың барлық ұйымдарының 98,3 %-ін
шағын кәсіпорындар (жұмыс істейтіндердің саны 50 адамға дейін) білдіреді.
250 адамнан аспайтын персоналы бар орташа кэсіпорындар 1,3%-ті, ал ірілер
0,4%-ті құрайды. Талдауға қарағанда, туристік ұйымдардың көпшілігін шағын
және орта кәсіпорындар қүрайды, олар әлем елдерінің көбінде инновацияларға
негізделген экономикалық өсімнің тиімді генераторы болып табылады.
Қазақстанның туристік ұйымдары әлемнің жетпіс елімен ынтымақтаса жұмыс
істейді.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректеріне қарағанда
2004 жылы Қазақстанда туризм саласында 379,3 мың адам еңбек еткен, бұл 2003
жылға қарағанда 17,8 процентке артық.
Жоғарыда көрсетілгендермен қатар, ұлттық туристік нарықта шетелдер
қатысатын 37 туристік ұйым қызметін жүзеге асырады.
Тек қана туристік ұйымдардың қызметінен Қазақстан Республикасының
кірісі 2005 жылы 5902,6 млн. теңгені құрады.
Тұтастай алғанда, 2005 жылы республика бойынша туристік индустрия
кәсіпорындарының кірісі 16,8 процентке көбейіп, 30553,4 млн. теңгені
құрады, сонымен қатар бюджетке 6526,5 млн. теңге аударылды, бүл былтырғымен
салыстырғанда 37,6 процентке артық. Көрсетілген қызметтердің жалпы көлемі
де 43,3 процентке артып, 24516,8 млн. теңгені құрады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің төлем теңгерімінің деректері
("Сапарлар" бабы) бойынша резидент еместерге Қазақстанның қызмет көрсетулер
көлемі 2005 жылы 684,5 млн. АҚШ долларын құрады, Қазақстанның резидент
еместерден алған қызмет көрсетулер көлемі 667,1 млн. АҚШ долларын құрады.
2005 жылы елдің ІЖӨ-ге туризмнің салымы 1,3 процентті құрады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара
қызметінің және Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері
бойынша сырттан келушілер туризмі көлемінің 2004 жылғы 4291 мың
туристен 2005 жылы 4365 мың туристке дейін тұрақты арту үрдісі
байқалады. Ішкі туризм бойынша көрсеткіштер 2004 жылғы 2793,8 мың
туристен 2005 жылғы 3280 мың туристке дейін өсуде. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасы Статистка агенттігінің 2000 жылдан бастап
2005 жылды қоса алғандағы деректерін талдау сырттан келушілер туризмі
географиясының 2000 жылғы 60 елден 2005 жылы 161 елге дейін кеңейгенін
көрсетеді.
Сырттан келушілер туризмін талдау көрсеткендей, туристердің 58,4
процентінің біздің елге іскерлік және кәсіби мақсаттармен келгенін
көрсетті. Елімізде демалу мақсатында 12017 турист (30,1 %), таныстары мен
туыстарының шақыруы бойынша 10,2 процент коммерциялық мақсатпен -1,2
процент турист келген.
Жыл сайын сыртқа шығушылар туризмінің көлемі артуда. Егер 2000 жылы
туристік фирмалар шетелге 67360 туристі жіберсе, ал 2005 жылдың
қорытындылары бойынша кеткен Қазақстан Республикасы азаматтарының саны
210692 туристі құрады. Алыс шетел мемлекеттерінің ішінде Түркия - 63,1 мың
адам (30%) , Қытай - 48, 6 мың адам (23,1%), Біріккен Араб Әмірліктері -
23,8 мың адам (11,3%) Қазақстан тұрғындары арасында барынша танымал болып
табылады.
Сыртқа шығушылар туризмінде бос уақыт, рекреация және демалыс (44, 7%)
мақсатымен шығу басым болып келеді. Қалғандарының шығу мақсаты коммерциялық
- шоп-турлар (29 %), іскерлік және кәсіби (18,7%) болып табылады.
Елде әр түрлі туристік қызмет көрсетулерде қазақстандық және шетелдік
азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға кең мүмкіндікті қамтамасыз
ететін қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік
кешеннің жұмыс істеуі үшін жағдайлар жасалуда, ұлттық туристік өнімнің
сапасын қамтамасыз ету үшін стандарттар эзірленіп, қабылданды. Қазақстан
Республикасында туризмнің материалдық-техникалық базасын дамытуға
инвестициялар тарту үшін жағдайлар айқындалды.
Туризмді дамыту көлік инфрақұрылымын дамытумен тікелей байланысты.
Елімізге туристер негізінен әуе көлігімен келеді. Ішкі туризм мақсатында
көбінесе автожол көлігі пайдаланылады. Жыл сайын республикалық маңызы бар
жолдар тізбесі толықтырылып, олардың құрамында ірі туристік объектілерге
апаратын жолдар бар.
Сырттан келушілер туризмі мен ішкі туризм көлемін үлғайтудың негізгі
факторлары тармақталған көлік желісін дамыту және жолаушылар тасымалының
барлық түрлерінің географиясын кеңейту болып табылады. Осыны ескере отырып,
ұлттық тасымалдаушы - Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясы акционерлік
қоғамы мен Жолаушылар тасымалы акционерлік қоғамы туризм саласындағы
өкілетті органның қолдауымен 2002 жылдан бастап Алматы-Тараз-Шымкент-
Ташкент-Самарқанд-Үргеніш-Бішкек-Ры бачье-Алматы бағыты бойынша "Жібек жолы
меруерті" мамандандырылған пойызын ұйымдастыру жөніндегі жобаның бірінші
кезеңін іске асырады.
Болашақта Тегеранға дейін екінші кезеңді, Қытайдың Шыңжаң-Үйғыр
автономиялық округы арқылы Пекинге дейін үшінші кезеңді жүзеге асыру
жоспарланып отыр [13, 4].
2003 жылдан бастап 2005 жылды қоса алғандағы кезеңде Қазақстан
Республикасының шетелдермен туризм саласындағы халықаралық
ынтымақтастығының нормативтік қүқықтық базасы кеңейді. Қазіргі кезде туризм
саласында 26 келісім қолданылуда. Жапониямен, Грекиямен, Франциямен,
Катармен, Сауд Арабиясымен, Словениямен, Польшамен, Моңғолиямен,
Малайзиямен туризм саласында ынтымақтастық туралы келісім жобалары
контрагенттерге келісу үшін жіберілді. Қазіргі уақытта Біріккен Ұлттар
Ұйымының мамандандырылған мекемесі болып табылатын Дүниежүзілік туристік
ұйыммен және Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше елдердің ұлттық туристік
әкімшіліктерімен ынтымақтастык нығайтылды.
Резидент еместерден ел экономикасына шетелдік валюта ағынының тұрақты
артуы есебінен елдің төлем теңгерімі жақсарып отырғанын айта кету керек,
туризм саласын қаржыландыру мәселесі шешілуде: 2001 жылдан бастап 26 млн.
111 мың теңге көлеміндегі қаржылық қаражат, халықаралық көрмелерге қатысу
мен республикада халықаралық туристік жәрмеңкелер өткізуді қоса алғанда,
туристік қызмет жөнінде іс-шаралар ұйымдастыруға бөлінді. 2003 жылдан
бастап туристік іс-шараларды қаржыландыру көлемі Бағдарламаны қабылдауға
байланысты 32 млн. теңгеге, 2004 жылы - 34 млн. теңгеге артты және 2005
жылы бөлінген қаржы қаражат сомасы 39,5 млн. теңгені құрады.
Тұжырымдама
Туризмнің қай ел экономикасы үшін тиімді және одан түсетін пайданың
мол екендігіне Қазақстан үшін тығырықтан шығу мен ары қарай даму жолы
екендігі байқалады. Қазақстанда туризмнің дамуы, өркендеуге шет ел
инвестициясының ағылуына, бюджеттің өсуіне, жұмыссыздықтың азаюына, жаңа
жұмыс орындарының көбейуіне, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы мен
кірістің ұлғаюына әкеледі.
Қазақстанда туризмнің дамуына кедергі жасайтын келесі мәселелер:
• Виза мәселелеріндегі қиындықтар;
• Шет ел туристерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• Көрсетілетін қызметтердің бағасының деңгейін олардың
сапасына сай ету.
Жұмысты терең зерттей отырып аталған мәселелерді шешу үшін келесі
жолдарды ұсынамыз: виза мәселелері үшін әкімшілік рәсімдерді жеңілдету,
қызметтер сапасын жақсарту және т.б.
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстандағы туризм саласының даму мүмкіндіктері
Халықаралық мамандар қазіргі туризмді құлдырауды білмейтін әлемдік
экономика саласына жатқызады. Кіріс жағынан ол тек мұнай экспорты, мұнай
мен автомобильге ғана жол береді. Шикізат сату елдің энерго
тасымалдаушыларын шығынға ұщыратады, ал туриндустрия жанданып келе жатқан
ресурстарда жұмыс істейді. Осыдан келіп туризмді дамыту шикізат сатудан
тиімдірек пе деген ойға еріксіз берілесің.
Туризм басқа экономикалық сектормен салыстырғанда мультипликаторлықтың
аса үлкен пәрменділігіне ие. Ол тікелей жене жанама түрде экономиканың 32
секторына есер етеді (бұл турфирмалар, көліктің барлық түрлері, қонақүй
кешендері, тамақтандыру жүйесі, демалыс үйлері, санаториилер, ұлттық
кәсіптер, парктер және тағы басқалары). Онымен қоса бұл әлемдік өндірістегі
әрбір тоғызыншы жұмыс орны.
Шетелдік экономистердің санағы бойынша, 100 мың турист, қалада 2 сағат
болғанда 350 мың доллар жұмсайды (17,5 доллар 1 сағатқа бір адамға).
Отандық есептердің бергендеріне қарағанда біздің әрбір шетелдік турист
орташа алғанда 700 доллар жұмсайды. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның
көреткіштері бойынша әлемдегі саяхаттаушы адамдар саны 1997 жылғы 613
миллионнан 2020 жылы 1,6 миллиардқа жетеді. Халықаралық туризмнен н пайда
1997 жылғы 443 миллиард доллардан 2020 жылы 2 трлн. долларға жетеді.
Триллиондар жайлы армандамай-ақ қояйық. Қазақстанға дамыған туристік
державаларға кірсе де. Соңғы уақыттарға дейін әлемдік статистика
Қазақстанды халықаралық туристік рыноктың субъектісі ретінде қарастырмаған
болатын. Халықаралық сарапшылардың "Қазақстандық үкіметтің Қазақстанды
туристік потенциалы бар ел ретінде көрсетуге еш ықыласы жоқ" деген
көзқарасы көпке дейін сақталды (бірақ оның мүмкіндіктері аз емес еді). Бұл
жайлы қонақжай шаруашылығы мен ұлттық парктерінің мамандарының
квалификациясын көтеруге келген Карл Дуйсенбергтың Кауымдастығының
мамандары айтқан болатын. Соңғы 4-5 жылдар ішінде Казақстан мемлекеттік
дәрежеде ірі туристік биржалар мен жәрменкелерге қатыспаған еді (бұл жағдай
2001 жылы түбірімен өзгерді). Дүниежүзілік Туристік Ұйымға көп қаржы қарыз
болдық. Нәтижесінде біз бұл халықаралық ұйымның ақпараттық демеушілігінен
айырылып қалдық. Сәйкесінше, 1998 жылы Қазақстанның жалпы ішкі өнімінің
0,09 пайызын туризм құрады. Туризм және Спорт агенттігінің экономикалық
сараптамасы Қазақстанның төлем ақы балансында тоғыз жыл бойы "Туризм"
саласына байланысты дұрыс қаржы бөлінбегенін анықтады. Қазақстан
Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері бойынша туристік
шаруашылықтан алынатың салықтар үлесі бюджетке кіретін жалпы кірістің 1998
жылы 0,1 пайызын қүраса, 1999 жылы 1,1 пайызын құраған. Қазақстан
Республикасының турфирмалар мен агенттіктерден кірген кірісі 2000 жылы не
бары 9 миллион доллар қүраған [17, 60-72].
Біздің туристік нарық атүсті дамыған болатын, өйткені елде нақты
мемелекеттік стратегия болмады. 90-шы жылдардың бірінші жартысында рыноктың
басты жағдайын айқындаушы шоп-туризм болды. Олар әлемді белсенді түрде тани
бастағандардың алғашқысы болды, ал олар арқылы әлем біздің ел жайлы біле
бастады. Уақыт өте бұл жағдай басылды. Екінші толқын бастау алғанда
турфирмалар зиялы туризм жасай бастады, дегенмен астыртын сауданың жылдық
мөлшері Казақстанның сыртқы сауда айналымында шамамен 1 миллиард доллар
құрайды. Турфирмалардың басым көпшілігі бұрынғысынша саяхатқа шығару
туризмімен айналасады, бұл Қазақстаннан қаржының ағылуына әкеліп соқтырады.
Қазақстан Республикасының статистика агентігінің берген мәліметтері бойынша
2001 жылы Қазақстандықтардың ең көп баратын жері - Түркия (30.4 пайыз),
Кытай (19,2 пайыз), Германия (19.5 пайыз), БАӘ (6.8 пайыз).
Шетелдік туристерге қызмет ету бастапқыда азғана турфималарды
қызықтырған еді. Туризмнің бұл саласын дамыту көп қаржылай салымды талап
етті. Бұл жағдайдың теріс қыры Қазақстанның туризм обьектісі ретінде
имиджінің қалыптасуының концепциясының жоқтығынан күшейе түсті.
Квалификацияландырмаған басқару басқа проблемаларды тудырды; әкімшілік
формальды істердің қиындауы (визалар, шетелдік азаматтарды тіркеу, кеден
процедуралары), дамымаған инфрақұрылым, қатаң салықтық режім, тұрғылықты
халықтың туристерді бейбітшілікпен қабылдамауы. Тіпті интернет жүйесінде
Қазақстанды туристерге қауіпті елдердің тізіміне кіргізген мәліметтер де
шыққан.
Елге келетін туристер санын көбейту мақсатында туристік ұйымның шетелге
шығарған туристің саны елге келетін туристік азаматтар санымен теңесуі
керек деген айла да қолданып көрді. Бүл іске тек қана жекеменшік турбизнес
өкілдері ғана емес, сонымен қатар шетелдіктер де қарсы болды. Солардың
біреуінің ойынша, "тек сауатты ойластырылған саясат қана жағдайды өзгерте
алады және 25 пайызға емес, барлық 50 пайыз".
Қазақстан Респупликасының Туризм және Спорт Агенттігінің берген
мәліметтері бойынша 2001 жылдың бірінші жарты жылдығында елде 532 туристік
ұйымдар жұмыс істеген. 2000 жылы туристік ұйымдар 146,9 мың туристке қызмет
көрсеткен, Қазақстанның туристік фирмаларының қызметін 23,8 мың шетел
азаматтары пайдаланды.
Туристер келмегендіктен, қонақ-үй секторы дамымай отыр. 1997 жылғымен
салыстырғанда қонақ-үй саны 40 пайызға азайды. 6-7 жыл ішінде 605 қоңақ-үй
жабылып қалды. Егер 1999 жылы 205 қонақ-үй жұмыс істеп, нөмірлі қор 15
пайызға ғана жүктелген болса, 2000 жылы Республикалық Статистика
Агенттігінің санығынша 159 қонақ-үй ғана бары анықталды. Қазіргі таңда
қонақ-үйлердегі, турбазалардағы, кемпингтердегі сыйымдылық жүктеменің 35
пайызын ғана құрайды. Туристік кластағы қонақ-үйлер үлкен сұранысқа ие (екі
және үш жұлдызды немесе үлкен және орташа қонақүйлер), бірақ баға тарифтері
бойынша олар ТМД елдеріндегі сондай отельдерден ұтылып отыр.
Қазақстанда әуе жолдары да жақсы дамыған, бірақ авиабилет бағасының
қымбаттығы Қазақстанның туристік өнім бағасын үлкейтеді, ол сәйкесінше
халықаралық рынокта бәсекелестігін төмендетеді. "Мұнай өнімдерін
өндірмейтін Қырғызстанда авиабилет құны мұнайлы ел Қазақстандікімен
салыстырғанда екі есе арзан" деген болатын қазақстандық турфирмалар.
Кадрмен қамтамасыз ету әлі нашар. Қазіргі уақытта Қазақстанда
мемлекеттік, жекеменшік, ресейлік филиалдарды қосқанда туризм менеджерін
дайындайтын 28 жоғарғы оқу орны бар деп саналады. Қазақстанның туристік
потенциялы жайлы оқытушылардың жеткілікті дәрежеде білмеуімен және туристік
салада жұмыс тәжірибесінің аздығы нәтижесінде болашақ мамандар шынайы
рыноктан қол үзіп қалады. Мысалы, Алматыда туристік рынокта 5-10 кәсіпқой
менеджерлер ғана сұранысқа ие.
Қазақстанда туризмнің дамымауының басты себебі мемлекет бұл іспен
экономика саласы ретінде мемлекеттік дәрежеде айналыспағанын мойындауымыз
керек. Бұл салаға көзқарас өзгергеннен бастап туристік ұйымдар елге
туристер кіргізумен қызу айналыса бастады. Бұған түрткі болған ел басының
бүл саланы өте пайдалы екенін айтқан мәлімдемесі еді.
Үкімет кешікпей Қазақстанның 2000-2003 жылдардағы туристік имиджінің
қалыптасуының жоспарын бекітті. Өткен жыл турбизнесті түбірімен өзгертті.
Біріншіден, ел бюджетінде "Туризм" статьясы пайда болып, оған 26 миллион
тенге салынды. Бірнеше жылғы үзілістен кейін Казақстан ірі туристік
биржаларды белсенді көрінді: ІТВ (Берлин), ҮТМ (Лондон), МІТТ (Мәскеу).
Көрме стенділерінде Қазақстандық Ту көріне бастады. Оңтүстік астананың
имиджінің қалыптасуына бағытталған істер жандана түсті. Алғаш рет Алматы
және Алматы облысының туристік мүмкіндіктері туралы жарнамалық-ақпараттық
бояулы буклет үлкен тиражбен (25 мың дана) басылып шықты. Туризм
департаменті плакаттарды, үлкен күнтізбелерді, карталарды, аймақтың
туристік артықшылықтарын ашатын екі бейнефильм өңдеп шығарды. Ішкі және
кіру туризмін көтеру мақсатында Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарына
ақпараттық-жарнамалық турлар ұйымдастырылды. Мүлдай турлар солтүстік,
орталық және шығыс аймақтарға да ұйымдастыру жоспарланған болатын.
Тағы бір маңызға ие болатын оқиға бірінші халықаралық Қазақстандық
"Туризм және саяхат КІТТ-2001" көрмесі, оны ІТЕСА компаниясы
ұйымдастырған болатын (айтпақшы, осы компания өткен жылдары
Алматыда туристік жәрмеңке ұйымдастыруға келіспеген еді). Осы көрме аясында
экотуризмге арналған халықаралық семинар болып өтті. Оған
Дүниежүзілік Туристік Ұйымның Бас хатшысы Давид Де Виль мырза қатысқан
болатын.
Осы уақыт ішінде екі туристік одақ пайда болып мақұлданды:
елден шығаратын турфирмалар бәрісі біріктірген Туристік ұйымдардың
Алматы Ассосациясы (ТҰАА) және елге туристер келтіретін
Турагенттіктердің Қазақстандық Ассосациясы (ТКА) . "Біз жалғыз
өзіміз өзімізді қорғай алмайтынымызды түсіндік- дейді ТҰАА вице
президенті Раушан Қасенова, соңғы уақыттары туризм жайлы теріс пікірлер
жиі айтылады, бірақ жақсы жақтары анағұрлым көп. Біз де, шетелдіктер
де үлкен беделге ие болған көптеген турфималармен бірігіп туристік
мамандықтың, туристік саланың имиджін көтеруге талпынамыз". Кәсіптік
бірігулер спецификалық бизнесті қорғауда үлкен рөл атқарды. Мысалы,
шетелдік серіктесіне аударылатын сумманың НДС-ін ауыстырып,
ТҰАА өз қүқықтарын қорғап қалды (Қазақстан Республикасы бюджетке
төлейтін салықтары мен басқа міндетті төлемдері 36-шы баптың 1-ші
тармағында). ТКА қызметті оңтайландыру және кіру визаларына бағаны
төмендету мақсатымен Алматы мен Астана әуежайларында "шетел
туристеріне визалық істерді жеңілдету" деген эксперимент
ұйымдастырды. Туризм және Спорт агенттігінің мәлімдемесі бойынша бұл
жобаның мақсаты орындаушы биліктің шетел туристерін қызықтыруда
турфималарға көмек көрсетуге тілек білдірді. Экспериментке "Үлкен
жетіліктің" елдері, басқа мемлекеттер (20-ға тарта) және жекелеген
турфирмалар (10-15-ке тарта) қатысты. Консулдық жиындардың тарифы 35
доллар, қарапайым визалар 40-100 доллар (тездетілген режим 750 доллар (3 -
кесте).
3 - кесте.
Кейбір елдерде туристік визаны алу мерзімі мен құны.
Мемлекет Туристік визаны алу Құны (қызмет мерзімі
мерзімі отыз күнге дейін
Қырғызстан 24 сағат 40 доллар
Өзбекстан 48 сағат 60 доллар
Ресей 10 күн 85 доллар
Түркіменстан 3 күн ішінде 41 доллар
Қазақстан 7 күн ішінде 60-100 доллар
Греция 4 күн 27 доллар
Түркия Шекарада визасыз
Франция 4 күн 26 доллар
Непал Шекарада 8 доллар
Тайланд Шекарада 8-10доллар
Бұл эксперимент биыл жалғасуы белгісіз. Ол эксперимент -
оң нәтижелер берді ме, туристік саяхатты көбейтті ме ол жағы да белгісіз.
Бірақ басқа туристік ұйымдар өзіне үйреншікті емес режимде - делдалдар
ретінде қызметке қалды, ондай ұйымдар Алматыда ғана 300-ге жуық. Туристік
ортада "жеңілдету" деп "эксперименттің ішіндегі экспериментті айтады",
өйткені кейбір ұйымдар "ерекше құқықтарға" ие болатын.
"Туризм" жайлы жаңа заңның шығуы туристтік салада көп өзгерістерге
әкеледі деп сендіреді. Мамандардың ойынша, жаңа заңда негізінен ішкі және
сыртқы туризмге көп көңіл бөлінген. Екінші баптың он бесінші тармағында
кәсіпкерлер арасында түсінбеушілік пен аландаушылыққа әкелді, онда "құзырлы
орган соттың араласуынсыз турфирманың лицензиясын алты айға дейін тоқтата
алады" делінген. Құзырлы органдардың басқару тетіктерін өздеріне қалдыруға
тырысуы түсінікті, бірақ бүл шенеуліктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz