Жылқы тарихы, жылқы өсіру және оның шаруашылығы



1 Жылқы өсіру
2 Қымыз фермаларында бие азықтандыруды мөлшерлеу
3 Биенің сүттілігін анықтау
4 Сүт белогы
5 Сүт майы
6 Сүттегі дәрумендер
7 Минерал заттар және микроэлементтер
8 Сүттің физикалық және химиялық қасиеті
9 Қымыз фермасы
10 Сауу қондырғысын күту
ЖЫЛҚЫ (Eguus caballus) – тақ тұяқтылар отрядының бір тұқымдасы. Қазба қалдықтары Ж-ның б.з.б. 7000 жылдан бұрын-ақ Азия мен Еуропада қолға үйретілгендігін дәлелдейді. Жылқы тұқымдасы есек, құлан, зебр, қазіргі Жылқы болып 4 туысқа бөлінеді. Жабайы Жылқының сүйегі Францияның солт-нен көп табылған. Америкада жабайы Ж. болмаған, қолға үйретілген Ж-лар кейін тағыланып (мустанг деп аталады) кеткен. Қазір Моңғолияда ғана жабайы Жылқы үйірлері кездеседі. Оны Пржевальский Ж-сы (қ. Керқұлан) деп атайды. Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша кәдімгі Ж-ның ең жақын тегі осы керқұлан. Қолға үйретілген кәдімгі Ж-ның (Eguus caballus) шаруашылықта маңызы зор. Ол – ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға жегу, спорттық бағыттарда өсіріледі. Шоқтығына дейінгі биіктік 50-185 см, салмағы 60-1500 кг болады. Жылқы орта есеппен 18-20 жыл, кейде 40 жылға дейін жасайды. Түсі қылаң, бараң, ала болып бөлінеді. Қылаңға ақбоз, боз, бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құлагер, қызыл, нарқызыл, т.б. Жылқылар; баранға торы, қара, қаракөк, қарасүр, қоңыр, жирен, күрең, т.б. Жылқылар; алаға сарыала, сүрала, көкала, керала, қарала, қоңырала, күреңала, т.б. жылқылар жатады. Алыстан қарағанда жылқының денесіндегі бозғыл түктер басым болса, ол қылаң жылқы деп аталады. Қошқыл түстер көбірек болса, баранға жатады. Ерекше кездесетін түстер болады. Мысалы, шұбар, бозшұбар, көкшұбар, қарашұбар, т.б. Жылқы будандары қашыр, қарта қашыр (лошак), құланоид (құлан мен жылқы буданы), зеброид (зебр мен жылқы буданы) деп аталады. Жылқы жүк жылқысы (Владимир жылқысы, т.б.), мініс Жылқысы (Араб жылқысы, ахалтеке, т.б.), жазық дала жылқысы (Дон жылқысы, Буденный жылқысы, Қостанай жылқысы, моңғол жылқысы, қазақ жылқысы, т.б.), тау жылқысы (кабардин, қарабақ, қырғыз, алтай жылқылары, т.б.), солтүстік дала жылқысы (витский, эстон, якут жылқылары, т.б.) болып ажыратылады. Дүние жүзінде жылқының 250-дей түрі бар. Қазақстанда жылқының 16 түрі өсіріледі.Еуропа зерттеушілері Н.Бахметьевтің (1870), С.Вогактың (1873), А.Гердердің (1875), А.Вилькинстің, т.б. еңбектерінде жазылып қалған. 19 ғ-дың 80-жылдары Австрия подполковногі А.Дандевильдің Орынбор даласында арнайы сапар шегіп, Австрия армиясы үшін 3000 қазақ жылқысын сатып алғаны туралы дерек сақталған. Қазақ даласында өсірілген. Қазақ халқы жылқы малын 3 топқа бөлген. Белгілі этнограф М.Бабажановтың 1871 ж. Ресейдің «Журнал охота» (№6, 7, 11, 12) және «Журнал коневодство и коннозаводство» (№4, 5, 6) басылымдарында жарық көрген мақалдарында қазақ халқы өсіретін жылқыларды үш топқа бөледі: 1) күшті, еті тығыз аттар. Ауыр жұмыстарға, жүк тартуға, көші-қоңға пайдаланылған; 2) жүрдек аттар.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:   
Жылқы тарихы, жылқы өсіру және оның шаруашылығы

Аубакиров Х.-к.с.х.н

ЖЫЛҚЫ (Eguus caballus) – тақ тұяқтылар отрядының бір тұқымдасы. Қазба
қалдықтары Ж-ның б.з.б. 7000 жылдан бұрын-ақ Азия мен Еуропада қолға
үйретілгендігін дәлелдейді. Жылқы тұқымдасы есек, құлан, зебр, қазіргі
Жылқы болып 4 туысқа бөлінеді. Жабайы Жылқының сүйегі Францияның солт-нен
көп табылған. Америкада жабайы Ж. болмаған, қолға үйретілген Ж-лар кейін
тағыланып (мустанг деп аталады) кеткен. Қазір Моңғолияда ғана жабайы Жылқы
үйірлері кездеседі. Оны Пржевальский Ж-сы (қ. Керқұлан) деп атайды.
Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша кәдімгі Ж-ның ең жақын тегі осы
керқұлан. Қолға үйретілген кәдімгі Ж-ның (Eguus caballus) шаруашылықта
маңызы зор. Ол – ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға жегу,
спорттық бағыттарда өсіріледі. Шоқтығына дейінгі биіктік 50-185 см, салмағы
60-1500 кг болады. Жылқы орта есеппен 18-20 жыл, кейде 40 жылға дейін
жасайды. Түсі қылаң, бараң, ала болып бөлінеді. Қылаңға ақбоз, боз, бурыл,
теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құлагер, қызыл,
нарқызыл, т.б. Жылқылар; баранға торы, қара, қаракөк, қарасүр, қоңыр,
жирен, күрең, т.б. Жылқылар; алаға сарыала, сүрала, көкала, керала, қарала,
қоңырала, күреңала, т.б. жылқылар жатады. Алыстан қарағанда жылқының
денесіндегі бозғыл түктер басым болса, ол қылаң жылқы деп аталады. Қошқыл
түстер көбірек болса, баранға жатады. Ерекше кездесетін түстер болады.
Мысалы, шұбар, бозшұбар, көкшұбар, қарашұбар, т.б. Жылқы будандары қашыр,
қарта қашыр (лошак), құланоид (құлан мен жылқы буданы), зеброид (зебр мен
жылқы буданы) деп аталады. Жылқы жүк жылқысы (Владимир жылқысы, т.б.),
мініс Жылқысы (Араб жылқысы, ахалтеке, т.б.), жазық дала жылқысы (Дон
жылқысы, Буденный жылқысы, Қостанай жылқысы, моңғол жылқысы, қазақ жылқысы,
т.б.), тау жылқысы (кабардин, қарабақ, қырғыз, алтай жылқылары, т.б.),
солтүстік дала жылқысы (витский, эстон, якут жылқылары, т.б.) болып
ажыратылады. Дүние жүзінде жылқының 250-дей түрі бар. Қазақстанда жылқының
16 түрі өсіріледі.Еуропа зерттеушілері Н.Бахметьевтің (1870), С.Вогактың
(1873), А.Гердердің (1875), А.Вилькинстің, т.б. еңбектерінде жазылып
қалған. 19 ғ-дың 80-жылдары Австрия подполковногі А.Дандевильдің Орынбор
даласында арнайы сапар шегіп, Австрия армиясы үшін 3000 қазақ жылқысын
сатып алғаны туралы дерек сақталған. Қазақ даласында өсірілген. Қазақ халқы
жылқы малын 3 топқа бөлген. Белгілі этнограф М.Бабажановтың 1871 ж.
Ресейдің Журнал охота (№6, 7, 11, 12) және Журнал коневодство и
коннозаводство (№4, 5, 6) басылымдарында жарық көрген мақалдарында қазақ
халқы өсіретін жылқыларды үш топқа бөледі: 1) күшті, еті тығыз аттар. Ауыр
жұмыстарға, жүк тартуға, көші-қоңға пайдаланылған; 2) жүрдек аттар. Күші
мығым ат пен бәйге атының арасындағы, салт жүріске жарамды жылқылар; 3)
жүйрік аттар. Осы соңғы топтың өзін автор қарғыншыл (2, 4, 8 верст
қашықтыққа ғана шабатын ұшқыр ат), қашағаншыл (бұл да аз қашықтыққа, асауды
қайыруға пайдаланылады) ат, шын жүйрік ат деп бөледі. Зерттеушінің бұл
пікірі қазақ халқының жылқы шаруашылығындағы белгілі бір жүйе болғандығын
қуаттайды. Қазақтар бәйгеге қосатын жүйрік жылқыларды тұлпар, арғымақ,
сәйгүлік деп әлпештеп, ерекше күтімге алған. Ал ауыр жүк артуға, алыс жолға
төзімді жылқыны қазанат деп атап, оны да ерекше бағаланған. Ал еті мен сүті
үшін өсіретін қалған жылқылар жабы деп аталған. Қазақтың жабы жылқысы
жайылымда жақсы семіреді. Семіртіп сойған жабы жылқыдан 53-57%, кейде 60%
ет береді.
Ж.з. асыл тұқымды жылқыны ат спорты жарыстарына қосу және шет елге сату
үшін өсіреді. Асыл тұқымды жылқыны бөлек бағу, жылқы тұқымын асылдандыру
және сақтау шаралары дәстүрлі қазақ қоғамында ертеден қалыптасқан (қ.
Жылқы). 20 ғ-дың бас кезінде Қазақстанда алғашқы қазіргі типтегі жылқы з-
тары ашылды. 1920-22 ж. Петропавлда, Қостанайда, Ақмолада, кейін Көкшетауда
жылқы з-тары ұйымдастырылды. 20 ғ-дың 80-жылдары Қазақстанда 19 Ж.з. жұмыс
істейді, олардың 8-і ет және қымыз өндіру бағытында, 2-уі желісті, 9-ы
міңістік жылқы өсірумен айналысты. Бұларда 16 мың (5,9 мыңы бие) асыл
тұқымды жылқы өсіріледі. Қазіргі кезде 13 жылқы зауыттары жұмыс істеуде
(2002).
ЖЫЛҚЫ ӨСІРУ, жылқы шаруашылығы – мал шаруашылығының негізгі бір саласы.
Бұған жылқы санын көбейту, сапасы мен өнімін арттыру, әр түрлі мақсаттарда
(ет және қымыз өндіруге, күш көлігі ретінде, спорттық жарыстарға қосуға,
шет елдерге сатуға, т.б.) тиімді пайдалану жатады. Ж. ө. және бие сауу
қазақ халқының ата кәсібі болып табылады. Қазақ халқы жылқыны үйірге (25-30
бие) бөліп, жақсы тұқымның айғыр салатын болған. Мұндай айғырлар үйірін
шашау шығармай, ит-құсқа жегізбей, қысы-жазы қорғайды. Бірнеше үйір қосылып
қос құраған. Бір қоста 500-ден 1000-ға дейін жылқы болады. Айғырдан
шыққан биелер 10 айдан кейін (сәуір-мамыр айларында) құлындайды. Құлындар
отығып, жетілген кезінде байланып, бие сауылады. Алғашқы кезде бие
тәулігіне 3 немесе 4 рет сауылады, ал онан кейін саууды көбейте береді (5-
6 ретке дейін). Ағылатын бие құлынымен бірге жайылымда бағылады. Қазақ
халқы биені 6 ай бойы сауады. Бие қымызының химиялық құрамы үнемі тұрақты
бола бермейді, ол малдың физиологиялық күшіне, азықтандырылуына, күтіп-
бағылуына және тұқымына қарай өзгеріп отырады. Қымызда 1,8-2,2% - тей белок
болады, сондай-ақ адам денсаулығына қажетті витаминдердің барлығы
кездеседі. Әсіресе қымыз А және С витаминдеріне бай (қ. Қымыз). Жылқы
етінің сапасы өте жоғары, сіңімді. Сондай-ақ, жылқыдан көптеген мал
ауруларын емдеу үшін қолданылатын қан сарысуы алынады. Қазір Қазақстанда 1
млн-нан астам жылқы ө сіріледі (2002). Жылына олардан 40 мың т-дан астам
ет, 35 мың т-ға жуық қымыз өндіріледі. Жылқы өнімдердің жалпы
мамандандырылу бағыты республикамыздың табиғи – шаруашылық аймақтарына
байланысты айқындалған. Жылқының асыл тұқымдарын көбейту мақсатында
Қазақстанда 13 асыл тұқымды жылқы зауыттары (Қызылорда, Маңғыстау, Батыс
Қазақстан, т.б. облыстарда), жылқы тұқымын асылдандыратын 39 мемлекет
шаруашылықтар (Ақтөбе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
«Ауыл шаруашылығы малдарын өсіру және селекциясы»
Нарық талабына сай мал шаруашылығының мамандануы
Халық шаруашылындағы жылқы шаруашылығының маңызы
Жылқы шаруашылығы және жылқы өнімдері
Қазақстанның мал шаруашылығы
Жылқы тұқымдары
Қазақстандағы жылқы тұқымын асылдандыру тарихы және мұғалжар тұқымының пайда болуы
Агро өнеркәсіп кешенінің қазіргі даму жолдарына жалпы сипаттама
Совет ауыр жүк тартатын жылқы тұқымдары
Мал шаруашылығы шикізат өнімдерінің негізгі көздері жайлы ақпарат
Пәндер