Қазақстан социолистік қоғамды нығайту дәуірінде (1938-1941 жыл)
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Қазақстанда Социалистік құрылыстың жаңа белестері.
1.1. Еліміздің Социалистік құрылыстың жаңа кезеңіне аяқ басуы.
1.2. Жұмысшы табы және өнеркәсіп пен транспорттың дамуы
ІІ тарау. Социалистік құрылыс кезеңіндегі қоғамдық . саяси
және мәдени табыстар.
2.1. Еңбекшілердің материалдық жағдайының жақсаруы.
2.2. 1938 . 1941 жылдардағы мәдени құрылыстағы табыстар.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
І тарау. Қазақстанда Социалистік құрылыстың жаңа белестері.
1.1. Еліміздің Социалистік құрылыстың жаңа кезеңіне аяқ басуы.
1.2. Жұмысшы табы және өнеркәсіп пен транспорттың дамуы
ІІ тарау. Социалистік құрылыс кезеңіндегі қоғамдық . саяси
және мәдени табыстар.
2.1. Еңбекшілердің материалдық жағдайының жақсаруы.
2.2. 1938 . 1941 жылдардағы мәдени құрылыстағы табыстар.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Тарих ғылымына идеологиялық ықпал жасап келген Коммунистік партияның уақыт сынына төтеп бере алмай тарауы және республикамыздың өз тәуелсіздігіне қол жеткізу бір кездегі Қазақстаңдағы шаруаларды меншігінен айыру және олардың қожалықтарын ұжымдастыру мәселесін жан-жақты зерттеп, зерделеуге жол ашты. 20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардағы Қазақстан ауыл шаруашылығын сталиндік күштеу әдістерімен қайта құрудың өзіндік өкінішті тәжірибесінің ауыр зардаптары объективті зерттеулерді қажет етеді.
Тарих тағылымы мынаны үйретеді: кез келген мәдениетті халық өзінің ұлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте бұрын отаршылдық бұғауыңда бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт тарихының назардан тыс қалған мәселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел қолға алуға ұмтылады.
Өйткені төл тарихтың жаңа егемен ел азаматтарын саяси-рухани жағынан патриоттық рухта тәрбиелеуде орасан зор маңызы бар, мысалы орыс мемлекетін алайықшы. XIV ғасырдың соңында XV ғасырдың басында орыс жылнамаларында бұрынғы ұсақ княздіктерді құрғақ баяндау тәсілінен арылып орыс жерінің тұтастығын насихаттау белең алып, тәуелсіздік идеясы басты мақсат етіп қойылды. Мұндай идея Ресей болашағына жол көрсетті. Осы кезеңде мәскеулік жылнамалардың сипаты да өзгереді. Ол белгілі ғалым А. Шахматов айтқандай орыс халқын ұлттық топтастыру идеясы тарихи оқиғалардың алғы шебіне шығып орыстық мүдденің бар екеңдігін, орыс жерінің тұтастығын дәлелдеуге тырысты.
Еліміздің тәуелсіз мемлекет құру жолында да осығаң ұқсас салыстыра қарайтын мәселелер баршылық. Біздің тарихымыз бүгінде Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін идеялық жағынан негіздеп, Республика азаматтарының санасына оның жерінің бөлінбес, біртұтастығы туралы идеяны сіңіруге қызмет етуге тиіс. Сондықтан қазақ жерінің байырғы тұрғыңдарының басым көпшілігі қазақтар болғанын, коммунистік тоталитаризмнің зорлау, күштеу және мәңгүрттендіру әдістерінің бұл халықты өз жерінде жаппай қырғынға, қуғын-сүргінге ұшыратып үлес салмағы жағынан ежелгі ата қонысында азшылыққа айналуға әкеп соқтырғанын айтқан жөн. Біздің тарих ғылымымыз — ұлттық сананы сілкіңдірген қоғамымызда болып жатқан сан-алуан өзгерістерді, қоғамдық процестерді талдап, түсіндіріп, бұқараға насихаттап отыруға тиіс. Міне, сонда Қазақстан азаматтары отаншыл, саналы патриоттық рухта тәрбиеленбек.
Мұндай игі мақсаттарға тарихымызда орын алған «ақтаңдақтарды» толық жойып, сәтсіздіктеріміз бен қасіреттеріміздің себеп-салдарларын дұрыс талдап, қажетті қорытындылар шығарған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз. Міне, соңдықтан 20—30-жылдардағы қазақ шаруаларын күштеп меншігінен айыру және күштеп ұжымдастыру процесі жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеліп, зерделенуге мұқтаж.
Бұл жылдары республикада өмір сүрген басқа ұлттар да сталиндік қуғын-сүргін азабын қазақтармен бірге тартқаны белгілі. Солай бола тұрса да қазақ шаруаларының тағдыры арнайы назар аударуды қажет етеді.
Өйткені кеңестік Шығыста, соның ішінде Қазақстанда осы жылдары жүргізілген аграрлық өзгерістер КСРО-ның басқа республикаларындағы және аудандарындағы осындай қайта құрулардан өзгешелеу болған еді.
Ресейлік тарихшы А. И. Яковлев бұл өзгешелікті төмендегідей түсіндіреді. «Қазақстан үшін бұл (ұжымдастыру — Т.О.) ерекше қиын міндет болды. Өйткені байырғы халықтың (қазақтардың—Т.О.) төрттен үші көшпелі және жартылай көшпелі өмір сүрді. Өлке халқы орналасқан сол кездегі табиғи-тарихи жағдайда көшпелі мал шаруашылығы толығымен ұтымды шаруашылық болып табылды. Ол жақсы тұрмыстың және халықтың өзінің өмір сүруінің негізі еді. Осыдан жоғарырақ тұрғыдағы шаруашылықты жүргізуге өту үшін қоныстануды ұйымдастыру, суармалы жерлерді өлшеп кесіп беру, кооперацияны, малдәрігерлік және дәрігерлік қызмет көрсетуді өркендету, мектептер ашу және т. с. с. болған жағдайда ғана мүмкін еді. Мұндай жағдайлар жасағанда көшпеліге артта қалған қожайын ретінде қарау мүмкін болмайды.
Бірақ дәл қазақтардың — дәстүрлі көшпелілердің қысқа мерзімде отырықшылыққа көшу мандайларына жазылған екен. Мұны қаламаушылық сыннан өткен әрі сенімді әдіске — күштеуге жол ашты».
Шет елдік тарихшының бұл пікірі толық қолдауға тұрарлық. Шындығында да Қазақстандағы ұжымдастыру шаралары бүкіл елдегі науқанның құрамдас бөлігі бола тұрса да олардан, әсіресе, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының ауыр азап шеккенін, «қазақ этносының аяусыз қырғынға ұшырағанын, сөйтіп аса ауыр шығынды басынан кешкенін көрсетіп берді». Тарих ақиқаты осылай бола тұрса да «қазақ ұлтшылдығының көрінісі» деген тәрізді айыптаулардан аулақ болу үшін Қазақстан тарихшылары кезінде көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының осы жылдардағы қасіретін арнайы зерттеуді қолға ала алмады. Коммунистіік идеология мұндай жұмысты мақұлдамақ түгіл зерттеуге де рұқсат етпеді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана бұл тақырыпты терең зерттеуге жол ашылды. Осы тарихи мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы комиссиясы құрылып, құрамына тарихшылар, заңгерлер, халық депутаттары енді. Комиссияның 1992 жылғы баспасөзде жарияланған қорытындысында «Қазақстан Республикасының ғылыми мекемелері мен жоғары оқу орындарына 20 — 30-жылдардағы күрделі оқиғаларға талдау жасауды енгізе отырып, зерттеу мәселелерін кеңейту» ұсынылды. Сонымен қатар тарихшылар алдында «жаңа теориялық — тұғырнамалык, және зерттеушілік көзқарастар негізінде оқулықтар, бағдарламалар және басқа да әдістемелік әдебиеттер дайындауды жүзеге асыру» міндеті тұрғанын да комиссия атап көрсетті.
Бұл мәселенің маңыздылығы Р. Конвест, М. Олкотт тәрізді шетелдік әріптестеріміздің назар аударуларынан да көрінеді. Оның үстіне көшпелілерді отырықшыландыру дегеніміздің өзі жалпы адамзаттық процесс. Ал Қазақстаңда мұның күштеп жүргізілуі өзімізге де, басқаларға да сабақ бола алады. Яғни бұл тақырыптың тарих қойнауындағы құпияларын білу — тәуелсіз елімізде өткеннің қателіктері енді қайтып қайталанбауы үшін де қажет. Күштеп ұжымдастыру жылдарындағы қасіреттің тарихы империялық мемлекеттерге бодан болудың тұтас ұлтқа қандай әлеуметтік-демографиялық қасірет әкелетінін дәлелдеп қана қоймайды, сонымен қатар қазақ халқының табиғи-тарихи дәстүрлі даму жолын елемеудің, мемлекетті басқарудың экономикалық тұтқаларынан бас тартудың, нарықтық қатынастарды әкімшіл-әміршіл әдістермен күштеп алмастырудың әлеуметтік-экономикалық және саяси салдарларының аса ауыр болатынын да нақты көрсетіп береді.
Оның үстіне бұрынғы тарихи кезеңдердегі Қазақстандағы әлеуметтік-саяси процестер тәжірибесінен жақсы хабардар болу әкімшіл-шаруашылықтық жүйенің ішкі қалыптасу механизмдерін, ішкі қайшылықтарын айқындай түсуге көмектеседі. Ал бұл Қазақстан тарихынан алда жазылатын жаңа, іргелі жұмыстарға жол ашып, ғылыми негіз қалайды.
Тағы бір ескерер нәрсе, шаруаларды күштеп меншігінен айырудың, зорлап ұжымдастырудың қазақ ұлтының дәстүрлі тарихи-табиғи, эволюциялық дамуға негізделген тағдырына еріксіз таңылған қиянат болғаны белгілі.
Күштеп ұжымдастыру да, тіптен социализмнің сталиндік тоталитарлық үлгісі де процестің объективті заңдылықтарға негізделген, яғни болмай қоймайтын құбылысы емес.
Осы орайда марксизмнен әлдеқайда бұрын өмірге келген немесе онымен замандас болған ойшылдардың маркстік көзқарасқа балама пікірлері бүгінгі жаңа жағдайда көңіл аударуға әбден тұрарлықтай екенін де ұмытуға болмас. XVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген белгілі орыс тарихшысы С.Е. Десницкийдің кезінде бүкіл адамзат тарихын марксизм үлгісімен бес әлеуметтік-экономикалық формацияға емес, мүлде басқаша нақты төрт кезеңге бөлгені белгілі.
Тарих ғылымына идеологиялық ықпал жасап келген Коммунистік партияның уақыт сынына төтеп бере алмай тарауы және республикамыздың өз тәуелсіздігіне қол жеткізу бір кездегі Қазақстаңдағы шаруаларды меншігінен айыру және олардың қожалықтарын ұжымдастыру мәселесін жан-жақты зерттеп, зерделеуге жол ашты. 20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардағы Қазақстан ауыл шаруашылығын сталиндік күштеу әдістерімен қайта құрудың өзіндік өкінішті тәжірибесінің ауыр зардаптары объективті зерттеулерді қажет етеді.
Тарих тағылымы мынаны үйретеді: кез келген мәдениетті халық өзінің ұлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте бұрын отаршылдық бұғауыңда бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт тарихының назардан тыс қалған мәселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел қолға алуға ұмтылады.
Өйткені төл тарихтың жаңа егемен ел азаматтарын саяси-рухани жағынан патриоттық рухта тәрбиелеуде орасан зор маңызы бар, мысалы орыс мемлекетін алайықшы. XIV ғасырдың соңында XV ғасырдың басында орыс жылнамаларында бұрынғы ұсақ княздіктерді құрғақ баяндау тәсілінен арылып орыс жерінің тұтастығын насихаттау белең алып, тәуелсіздік идеясы басты мақсат етіп қойылды. Мұндай идея Ресей болашағына жол көрсетті. Осы кезеңде мәскеулік жылнамалардың сипаты да өзгереді. Ол белгілі ғалым А. Шахматов айтқандай орыс халқын ұлттық топтастыру идеясы тарихи оқиғалардың алғы шебіне шығып орыстық мүдденің бар екеңдігін, орыс жерінің тұтастығын дәлелдеуге тырысты.
Еліміздің тәуелсіз мемлекет құру жолында да осығаң ұқсас салыстыра қарайтын мәселелер баршылық. Біздің тарихымыз бүгінде Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін идеялық жағынан негіздеп, Республика азаматтарының санасына оның жерінің бөлінбес, біртұтастығы туралы идеяны сіңіруге қызмет етуге тиіс. Сондықтан қазақ жерінің байырғы тұрғыңдарының басым көпшілігі қазақтар болғанын, коммунистік тоталитаризмнің зорлау, күштеу және мәңгүрттендіру әдістерінің бұл халықты өз жерінде жаппай қырғынға, қуғын-сүргінге ұшыратып үлес салмағы жағынан ежелгі ата қонысында азшылыққа айналуға әкеп соқтырғанын айтқан жөн. Біздің тарих ғылымымыз — ұлттық сананы сілкіңдірген қоғамымызда болып жатқан сан-алуан өзгерістерді, қоғамдық процестерді талдап, түсіндіріп, бұқараға насихаттап отыруға тиіс. Міне, сонда Қазақстан азаматтары отаншыл, саналы патриоттық рухта тәрбиеленбек.
Мұндай игі мақсаттарға тарихымызда орын алған «ақтаңдақтарды» толық жойып, сәтсіздіктеріміз бен қасіреттеріміздің себеп-салдарларын дұрыс талдап, қажетті қорытындылар шығарған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз. Міне, соңдықтан 20—30-жылдардағы қазақ шаруаларын күштеп меншігінен айыру және күштеп ұжымдастыру процесі жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеліп, зерделенуге мұқтаж.
Бұл жылдары республикада өмір сүрген басқа ұлттар да сталиндік қуғын-сүргін азабын қазақтармен бірге тартқаны белгілі. Солай бола тұрса да қазақ шаруаларының тағдыры арнайы назар аударуды қажет етеді.
Өйткені кеңестік Шығыста, соның ішінде Қазақстанда осы жылдары жүргізілген аграрлық өзгерістер КСРО-ның басқа республикаларындағы және аудандарындағы осындай қайта құрулардан өзгешелеу болған еді.
Ресейлік тарихшы А. И. Яковлев бұл өзгешелікті төмендегідей түсіндіреді. «Қазақстан үшін бұл (ұжымдастыру — Т.О.) ерекше қиын міндет болды. Өйткені байырғы халықтың (қазақтардың—Т.О.) төрттен үші көшпелі және жартылай көшпелі өмір сүрді. Өлке халқы орналасқан сол кездегі табиғи-тарихи жағдайда көшпелі мал шаруашылығы толығымен ұтымды шаруашылық болып табылды. Ол жақсы тұрмыстың және халықтың өзінің өмір сүруінің негізі еді. Осыдан жоғарырақ тұрғыдағы шаруашылықты жүргізуге өту үшін қоныстануды ұйымдастыру, суармалы жерлерді өлшеп кесіп беру, кооперацияны, малдәрігерлік және дәрігерлік қызмет көрсетуді өркендету, мектептер ашу және т. с. с. болған жағдайда ғана мүмкін еді. Мұндай жағдайлар жасағанда көшпеліге артта қалған қожайын ретінде қарау мүмкін болмайды.
Бірақ дәл қазақтардың — дәстүрлі көшпелілердің қысқа мерзімде отырықшылыққа көшу мандайларына жазылған екен. Мұны қаламаушылық сыннан өткен әрі сенімді әдіске — күштеуге жол ашты».
Шет елдік тарихшының бұл пікірі толық қолдауға тұрарлық. Шындығында да Қазақстандағы ұжымдастыру шаралары бүкіл елдегі науқанның құрамдас бөлігі бола тұрса да олардан, әсіресе, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының ауыр азап шеккенін, «қазақ этносының аяусыз қырғынға ұшырағанын, сөйтіп аса ауыр шығынды басынан кешкенін көрсетіп берді». Тарих ақиқаты осылай бола тұрса да «қазақ ұлтшылдығының көрінісі» деген тәрізді айыптаулардан аулақ болу үшін Қазақстан тарихшылары кезінде көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының осы жылдардағы қасіретін арнайы зерттеуді қолға ала алмады. Коммунистіік идеология мұндай жұмысты мақұлдамақ түгіл зерттеуге де рұқсат етпеді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана бұл тақырыпты терең зерттеуге жол ашылды. Осы тарихи мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы комиссиясы құрылып, құрамына тарихшылар, заңгерлер, халық депутаттары енді. Комиссияның 1992 жылғы баспасөзде жарияланған қорытындысында «Қазақстан Республикасының ғылыми мекемелері мен жоғары оқу орындарына 20 — 30-жылдардағы күрделі оқиғаларға талдау жасауды енгізе отырып, зерттеу мәселелерін кеңейту» ұсынылды. Сонымен қатар тарихшылар алдында «жаңа теориялық — тұғырнамалык, және зерттеушілік көзқарастар негізінде оқулықтар, бағдарламалар және басқа да әдістемелік әдебиеттер дайындауды жүзеге асыру» міндеті тұрғанын да комиссия атап көрсетті.
Бұл мәселенің маңыздылығы Р. Конвест, М. Олкотт тәрізді шетелдік әріптестеріміздің назар аударуларынан да көрінеді. Оның үстіне көшпелілерді отырықшыландыру дегеніміздің өзі жалпы адамзаттық процесс. Ал Қазақстаңда мұның күштеп жүргізілуі өзімізге де, басқаларға да сабақ бола алады. Яғни бұл тақырыптың тарих қойнауындағы құпияларын білу — тәуелсіз елімізде өткеннің қателіктері енді қайтып қайталанбауы үшін де қажет. Күштеп ұжымдастыру жылдарындағы қасіреттің тарихы империялық мемлекеттерге бодан болудың тұтас ұлтқа қандай әлеуметтік-демографиялық қасірет әкелетінін дәлелдеп қана қоймайды, сонымен қатар қазақ халқының табиғи-тарихи дәстүрлі даму жолын елемеудің, мемлекетті басқарудың экономикалық тұтқаларынан бас тартудың, нарықтық қатынастарды әкімшіл-әміршіл әдістермен күштеп алмастырудың әлеуметтік-экономикалық және саяси салдарларының аса ауыр болатынын да нақты көрсетіп береді.
Оның үстіне бұрынғы тарихи кезеңдердегі Қазақстандағы әлеуметтік-саяси процестер тәжірибесінен жақсы хабардар болу әкімшіл-шаруашылықтық жүйенің ішкі қалыптасу механизмдерін, ішкі қайшылықтарын айқындай түсуге көмектеседі. Ал бұл Қазақстан тарихынан алда жазылатын жаңа, іргелі жұмыстарға жол ашып, ғылыми негіз қалайды.
Тағы бір ескерер нәрсе, шаруаларды күштеп меншігінен айырудың, зорлап ұжымдастырудың қазақ ұлтының дәстүрлі тарихи-табиғи, эволюциялық дамуға негізделген тағдырына еріксіз таңылған қиянат болғаны белгілі.
Күштеп ұжымдастыру да, тіптен социализмнің сталиндік тоталитарлық үлгісі де процестің объективті заңдылықтарға негізделген, яғни болмай қоймайтын құбылысы емес.
Осы орайда марксизмнен әлдеқайда бұрын өмірге келген немесе онымен замандас болған ойшылдардың маркстік көзқарасқа балама пікірлері бүгінгі жаңа жағдайда көңіл аударуға әбден тұрарлықтай екенін де ұмытуға болмас. XVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген белгілі орыс тарихшысы С.Е. Десницкийдің кезінде бүкіл адамзат тарихын марксизм үлгісімен бес әлеуметтік-экономикалық формацияға емес, мүлде басқаша нақты төрт кезеңге бөлгені белгілі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Абишев Г. Казахстан в Великой Отечественной войне. Алма-Ата, 1958.
2. Абишева Б. Н. Подъем культурно-технического уровня рабочего класса Казахстана. 1959—1965 гг. (В условиях развитого социалистического общества). Алма-Ата, 1975.
3. Абдразаков Т. А. Закономерности построения социалистической экономики в национальных раионах СССР. Алма-Ата, 1975
4. Аженов М. С. Изменения социально-классовой структуры Қазахстана в процессе коммунистического строительства. Алма-Ата, 1973
5. Академия наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1978.
6. Актуальные проблемы истории Советского Казахстана. Алма-Ата, 1980.
7. Актуальные проблемы развитого социализма. Караганда, 1978.
8. Аргынбаев М. Ж. Печать Казахстана на завершающем этапе социалисти-ческого строительства. Алма-Ата, 1977.
9. Артемьев А. П. Братский боевой союз народов СССР в Великой Отечест-венной войне. М., 1975.
10. Арутюнян Ю. В. Советское крестьянство в годы Великой Отечественной войны. М., 1970.
11. Арыстанбеков X., Чебышев М., Айтожанов Ж. Совхозы и колхозы —на индустриальную основу. Алма-Ата, 1976.
12. Асылбеков М. X. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана (1917—1970). Алма-Ата, 1973.
13. Асылбеков М. X., Нурмухамедоә С. Б., Пан Б. Г. Рост индустриальных кадров рабочего класса в Казахстане (1946—1965 гг.). Алма-Ата, 1976.
14. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы, 1959.
15. Ахметов А. Р., Кузьмин-Закс М. И., Рахимов А. С. Профсоюзы Советского Казахстана. М., 1961.
16. Ахметов А. Р. Рабочий класс Қазахстана в борьбе за коммунизм. Алма-Ата, 1970.
17. Ашимбаев Т. А., Кунхожаев Н. Р. Коммунистическая партия Казахстана в борьбе за научно-технический прогресс в промышленности. Алма-Ата, 1973.
18. Баишев С. Б. В. И. Ленин и Советский Казахстан. Алма-Ата, 1969.
19. Баишев С. Б. Социальңо-экономическое развитие Советского Казахстана. Алма-Ата, 1979.
20. Балакаев Т. Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Оте-чественной войны 1941—1945 гг. Алма-Ата, 1971.
21. Басин В. Я- Тяжелая промышленность Қазахстана в Великой Отечествен-ной войне. Алма-Ата, 1965.
22. Батырбеков М. Б., Лопатин Е. Е., Розенберг Ц. Р. Социальное планирова-ние и развитие производственных коллективов. Алма-Ата, 1976.
23. Бәйкенов М. Қазақстан транспортының даму белестері. Алматы, 1972.
24. Бейсембаев С. Б. Ленин және Қазақстан. Алматы, 1970.
25. Белан П. С, Потапов А. В., Честнов С. И. Доблесть солдатская. Алма-Ата, 1974.
26. Белан П. С. Казахстанцы в боях за Ленинград. Алма-Ата, 1973.
27. Белан П. С, Участие казахстанцев в завершающих сражениях Великой Отечественной войны (январь — май 1945 года). Алма-Ата, 1979.
28. Великий подвиг партий и народа. Материалы торжественного заседания в Алма-Ате, посвященного 20-летию освоения целинных и залежных земель. М., 1974.
29. Великая Отечественная война Советского Союза. 1941—1945 гг. Краткая история. М., 1967.
30. Великий Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1977.
31. Великий Октябрь — главное событие XX века. Материалы республикан-ской научно-теоретической конференции. Алма-Ата, 1979.
32. Вознесенсшй Н. А. Военная экономика СССР в период Отечественной войны.
1. Абишев Г. Казахстан в Великой Отечественной войне. Алма-Ата, 1958.
2. Абишева Б. Н. Подъем культурно-технического уровня рабочего класса Казахстана. 1959—1965 гг. (В условиях развитого социалистического общества). Алма-Ата, 1975.
3. Абдразаков Т. А. Закономерности построения социалистической экономики в национальных раионах СССР. Алма-Ата, 1975
4. Аженов М. С. Изменения социально-классовой структуры Қазахстана в процессе коммунистического строительства. Алма-Ата, 1973
5. Академия наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1978.
6. Актуальные проблемы истории Советского Казахстана. Алма-Ата, 1980.
7. Актуальные проблемы развитого социализма. Караганда, 1978.
8. Аргынбаев М. Ж. Печать Казахстана на завершающем этапе социалисти-ческого строительства. Алма-Ата, 1977.
9. Артемьев А. П. Братский боевой союз народов СССР в Великой Отечест-венной войне. М., 1975.
10. Арутюнян Ю. В. Советское крестьянство в годы Великой Отечественной войны. М., 1970.
11. Арыстанбеков X., Чебышев М., Айтожанов Ж. Совхозы и колхозы —на индустриальную основу. Алма-Ата, 1976.
12. Асылбеков М. X. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана (1917—1970). Алма-Ата, 1973.
13. Асылбеков М. X., Нурмухамедоә С. Б., Пан Б. Г. Рост индустриальных кадров рабочего класса в Казахстане (1946—1965 гг.). Алма-Ата, 1976.
14. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы, 1959.
15. Ахметов А. Р., Кузьмин-Закс М. И., Рахимов А. С. Профсоюзы Советского Казахстана. М., 1961.
16. Ахметов А. Р. Рабочий класс Қазахстана в борьбе за коммунизм. Алма-Ата, 1970.
17. Ашимбаев Т. А., Кунхожаев Н. Р. Коммунистическая партия Казахстана в борьбе за научно-технический прогресс в промышленности. Алма-Ата, 1973.
18. Баишев С. Б. В. И. Ленин и Советский Казахстан. Алма-Ата, 1969.
19. Баишев С. Б. Социальңо-экономическое развитие Советского Казахстана. Алма-Ата, 1979.
20. Балакаев Т. Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Оте-чественной войны 1941—1945 гг. Алма-Ата, 1971.
21. Басин В. Я- Тяжелая промышленность Қазахстана в Великой Отечествен-ной войне. Алма-Ата, 1965.
22. Батырбеков М. Б., Лопатин Е. Е., Розенберг Ц. Р. Социальное планирова-ние и развитие производственных коллективов. Алма-Ата, 1976.
23. Бәйкенов М. Қазақстан транспортының даму белестері. Алматы, 1972.
24. Бейсембаев С. Б. Ленин және Қазақстан. Алматы, 1970.
25. Белан П. С, Потапов А. В., Честнов С. И. Доблесть солдатская. Алма-Ата, 1974.
26. Белан П. С. Казахстанцы в боях за Ленинград. Алма-Ата, 1973.
27. Белан П. С, Участие казахстанцев в завершающих сражениях Великой Отечественной войны (январь — май 1945 года). Алма-Ата, 1979.
28. Великий подвиг партий и народа. Материалы торжественного заседания в Алма-Ате, посвященного 20-летию освоения целинных и залежных земель. М., 1974.
29. Великая Отечественная война Советского Союза. 1941—1945 гг. Краткая история. М., 1967.
30. Великий Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1977.
31. Великий Октябрь — главное событие XX века. Материалы республикан-ской научно-теоретической конференции. Алма-Ата, 1979.
32. Вознесенсшй Н. А. Военная экономика СССР в период Отечественной войны.
Тақырыбы: Қазақстан социолистік қоғамды нығайту дәуірінде (1938-1941 жыл).
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Қазақстанда Социалистік құрылыстың жаңа белестері.
1.1. Еліміздің Социалистік құрылыстың жаңа кезеңіне аяқ басуы.
1.2. Жұмысшы табы және өнеркәсіп пен транспорттың дамуы
ІІ тарау. Социалистік құрылыс кезеңіндегі қоғамдық – саяси
және мәдени табыстар.
2.1. Еңбекшілердің материалдық жағдайының жақсаруы.
2.2. 1938 – 1941 жылдардағы мәдени құрылыстағы табыстар.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Тарих ғылымына идеологиялық ықпал жасап келген Коммунистік партияның
уақыт сынына төтеп бере алмай тарауы және республикамыздың өз
тәуелсіздігіне қол жеткізу бір кездегі Қазақстаңдағы шаруаларды меншігінен
айыру және олардың қожалықтарын ұжымдастыру мәселесін жан-жақты зерттеп,
зерделеуге жол ашты. 20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардағы Қазақстан ауыл
шаруашылығын сталиндік күштеу әдістерімен қайта құрудың өзіндік өкінішті
тәжірибесінің ауыр зардаптары объективті зерттеулерді қажет етеді.
Тарих тағылымы мынаны үйретеді: кез келген мәдениетті халық өзінің
ұлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте
бұрын отаршылдық бұғауыңда бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт
тарихының назардан тыс қалған мәселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел
қолға алуға ұмтылады.
Өйткені төл тарихтың жаңа егемен ел азаматтарын саяси-рухани жағынан
патриоттық рухта тәрбиелеуде орасан зор маңызы бар, мысалы орыс мемлекетін
алайықшы. XIV ғасырдың соңында XV ғасырдың басында орыс жылнамаларында
бұрынғы ұсақ княздіктерді құрғақ баяндау тәсілінен арылып орыс жерінің
тұтастығын насихаттау белең алып, тәуелсіздік идеясы басты мақсат етіп
қойылды. Мұндай идея Ресей болашағына жол көрсетті. Осы кезеңде мәскеулік
жылнамалардың сипаты да өзгереді. Ол белгілі ғалым А. Шахматов айтқандай
орыс халқын ұлттық топтастыру идеясы тарихи оқиғалардың алғы шебіне шығып
орыстық мүдденің бар екеңдігін, орыс жерінің тұтастығын дәлелдеуге тырысты.
Еліміздің тәуелсіз мемлекет құру жолында да осығаң ұқсас салыстыра
қарайтын мәселелер баршылық. Біздің тарихымыз бүгінде Қазақстан
Республикасының тәуелсіздігін идеялық жағынан негіздеп, Республика
азаматтарының санасына оның жерінің бөлінбес, біртұтастығы туралы идеяны
сіңіруге қызмет етуге тиіс. Сондықтан қазақ жерінің байырғы тұрғыңдарының
басым көпшілігі қазақтар болғанын, коммунистік тоталитаризмнің зорлау,
күштеу және мәңгүрттендіру әдістерінің бұл халықты өз жерінде жаппай
қырғынға, қуғын-сүргінге ұшыратып үлес салмағы жағынан ежелгі ата қонысында
азшылыққа айналуға әкеп соқтырғанын айтқан жөн. Біздің тарих ғылымымыз —
ұлттық сананы сілкіңдірген қоғамымызда болып жатқан сан-алуан өзгерістерді,
қоғамдық процестерді талдап, түсіндіріп, бұқараға насихаттап отыруға тиіс.
Міне, сонда Қазақстан азаматтары отаншыл, саналы патриоттық рухта
тәрбиеленбек.
Мұндай игі мақсаттарға тарихымызда орын алған ақтаңдақтарды толық
жойып, сәтсіздіктеріміз бен қасіреттеріміздің себеп-салдарларын дұрыс
талдап, қажетті қорытындылар шығарған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз.
Міне, соңдықтан 20—30-жылдардағы қазақ шаруаларын күштеп меншігінен айыру
және күштеп ұжымдастыру процесі жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеліп,
зерделенуге мұқтаж.
Бұл жылдары республикада өмір сүрген басқа ұлттар да сталиндік қуғын-
сүргін азабын қазақтармен бірге тартқаны белгілі. Солай бола тұрса да қазақ
шаруаларының тағдыры арнайы назар аударуды қажет етеді.
Өйткені кеңестік Шығыста, соның ішінде Қазақстанда осы жылдары
жүргізілген аграрлық өзгерістер КСРО-ның басқа республикаларындағы және
аудандарындағы осындай қайта құрулардан өзгешелеу болған еді.
Ресейлік тарихшы А. И. Яковлев бұл өзгешелікті төмендегідей
түсіндіреді. Қазақстан үшін бұл (ұжымдастыру — Т.О.) ерекше қиын міндет
болды. Өйткені байырғы халықтың (қазақтардың—Т.О.) төрттен үші көшпелі және
жартылай көшпелі өмір сүрді. Өлке халқы орналасқан сол кездегі табиғи-
тарихи жағдайда көшпелі мал шаруашылығы толығымен ұтымды шаруашылық болып
табылды. Ол жақсы тұрмыстың және халықтың өзінің өмір сүруінің негізі еді.
Осыдан жоғарырақ тұрғыдағы шаруашылықты жүргізуге өту үшін қоныстануды
ұйымдастыру, суармалы жерлерді өлшеп кесіп беру, кооперацияны,
малдәрігерлік және дәрігерлік қызмет көрсетуді өркендету, мектептер ашу
және т. с. с. болған жағдайда ғана мүмкін еді. Мұндай жағдайлар жасағанда
көшпеліге артта қалған қожайын ретінде қарау мүмкін болмайды.
Бірақ дәл қазақтардың — дәстүрлі көшпелілердің қысқа мерзімде
отырықшылыққа көшу мандайларына жазылған екен. Мұны қаламаушылық сыннан
өткен әрі сенімді әдіске — күштеуге жол ашты.
Шет елдік тарихшының бұл пікірі толық қолдауға тұрарлық. Шындығында да
Қазақстандағы ұжымдастыру шаралары бүкіл елдегі науқанның құрамдас бөлігі
бола тұрса да олардан, әсіресе, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
шаруаларының ауыр азап шеккенін, қазақ этносының аяусыз қырғынға
ұшырағанын, сөйтіп аса ауыр шығынды басынан кешкенін көрсетіп берді. Тарих
ақиқаты осылай бола тұрса да қазақ ұлтшылдығының көрінісі деген тәрізді
айыптаулардан аулақ болу үшін Қазақстан тарихшылары кезінде көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ шаруаларының осы жылдардағы қасіретін арнайы
зерттеуді қолға ала алмады. Коммунистіік идеология мұндай жұмысты
мақұлдамақ түгіл зерттеуге де рұқсат етпеді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана бұл тақырыпты терең зерттеуге
жол ашылды. Осы тарихи мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы комиссиясы құрылып, құрамына тарихшылар,
заңгерлер, халық депутаттары енді. Комиссияның 1992 жылғы баспасөзде
жарияланған қорытындысында Қазақстан Республикасының ғылыми мекемелері мен
жоғары оқу орындарына 20 — 30-жылдардағы күрделі оқиғаларға талдау жасауды
енгізе отырып, зерттеу мәселелерін кеңейту ұсынылды. Сонымен қатар
тарихшылар алдында жаңа теориялық — тұғырнамалык, және зерттеушілік
көзқарастар негізінде оқулықтар, бағдарламалар және басқа да әдістемелік
әдебиеттер дайындауды жүзеге асыру міндеті тұрғанын да комиссия атап
көрсетті.
Бұл мәселенің маңыздылығы Р. Конвест, М. Олкотт тәрізді шетелдік
әріптестеріміздің назар аударуларынан да көрінеді. Оның үстіне көшпелілерді
отырықшыландыру дегеніміздің өзі жалпы адамзаттық процесс. Ал Қазақстаңда
мұның күштеп жүргізілуі өзімізге де, басқаларға да сабақ бола алады. Яғни
бұл тақырыптың тарих қойнауындағы құпияларын білу — тәуелсіз елімізде
өткеннің қателіктері енді қайтып қайталанбауы үшін де қажет. Күштеп
ұжымдастыру жылдарындағы қасіреттің тарихы империялық мемлекеттерге бодан
болудың тұтас ұлтқа қандай әлеуметтік-демографиялық қасірет әкелетінін
дәлелдеп қана қоймайды, сонымен қатар қазақ халқының табиғи-тарихи дәстүрлі
даму жолын елемеудің, мемлекетті басқарудың экономикалық тұтқаларынан бас
тартудың, нарықтық қатынастарды әкімшіл-әміршіл әдістермен күштеп
алмастырудың әлеуметтік-экономикалық және саяси салдарларының аса ауыр
болатынын да нақты көрсетіп береді.
Оның үстіне бұрынғы тарихи кезеңдердегі Қазақстандағы әлеуметтік-саяси
процестер тәжірибесінен жақсы хабардар болу әкімшіл-шаруашылықтық жүйенің
ішкі қалыптасу механизмдерін, ішкі қайшылықтарын айқындай түсуге
көмектеседі. Ал бұл Қазақстан тарихынан алда жазылатын жаңа, іргелі
жұмыстарға жол ашып, ғылыми негіз қалайды.
Тағы бір ескерер нәрсе, шаруаларды күштеп меншігінен айырудың, зорлап
ұжымдастырудың қазақ ұлтының дәстүрлі тарихи-табиғи, эволюциялық дамуға
негізделген тағдырына еріксіз таңылған қиянат болғаны белгілі.
Күштеп ұжымдастыру да, тіптен социализмнің сталиндік тоталитарлық
үлгісі де процестің объективті заңдылықтарға негізделген, яғни болмай
қоймайтын құбылысы емес.
Осы орайда марксизмнен әлдеқайда бұрын өмірге келген немесе онымен
замандас болған ойшылдардың маркстік көзқарасқа балама пікірлері бүгінгі
жаңа жағдайда көңіл аударуға әбден тұрарлықтай екенін де ұмытуға болмас.
XVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген белгілі орыс тарихшысы С.Е.
Десницкийдің кезінде бүкіл адамзат тарихын марксизм үлгісімен бес
әлеуметтік-экономикалық формацияға емес, мүлде басқаша нақты төрт кезеңге
бөлгені белгілі.
І тарау. Қазақстанда Социалистік құрылыстың
жаңа белестері.
1.1. Еліміздің Социалистік құрылыстың жаңа кезеңіне аяқ басуы.
Жаңа кезеңде еліміздің алдында тұрған тарихи міндеттерді шешуде
Коммунистік партия мен Совет үкіметі бірыңғай жоспар бойынша дамитын
социалистік шаруашылық системасының артықшылықтарына, еліміздің аса бай
табиғи ресурстарына, алдыңғы қатарлы совет ғылымы мен техникасының
жетістіктеріне, еңбекшілердің жоғары творчестволық белсенділігіне, совет
қоғамының моральдық-саяси бірлігіне және еліміздің көп ұлтты халықтары
арласындағы мызғымас достыққа сүйенді.
Жаңа жағдайда Коммунистік партияның басшылық ролі бұрынғыдан да гөрі
арта түсті, советтік демократия одан әрі дамыды.
Совет Одағының жаңа қоғамды дұшпан капиталистік қоршау жағдайында,
шиеленіскен халықаралық жағдайда орнатуына тура келді. Ең агрессияшыл
империалистік мемлекеттер — Германия, Италия, Жапония — дүние жүзін қайта
бөлісу үшін соғысқа ашықтан-ашық әзірленіп жатты.
1937 жылдың екінші жартысында капиталистік дүниеде жаңа экономикалық
дағдарыс бұрқ ете түсті. Ол капитализмнің қайшылықтарын онан сайын
шиеленістірді; өнім өткізетін рыноктар үшін күрес күшейді. Германия, Италия
және Жапония Орталық Европада, Азия мен Африкада, Қиыр Шығыста бірқатар
агрессиялық әрекеттер жасады. Германия мен Жапония Совет Одағына тікелей
қатер төндірді. Осындай күрделі жағдайда Коммунистік партия мен Совет
мемлекеті бейбітшілік жолында, қарусыздану жолында, қоғамдық және
мемлекеттік құрылысы әр түрлі мемлекеттердің бейбіт қатар өмір сүруі
жолында күрес жүргізумен болды. СССР-дің Англиямен және Франциямен
ынтымақтастық және өзара көмек туралы бірнеше ай бойы (1939 жылғы марттан
августқа дейін) жүргізген келіссөздері француз және ағылшын үкіметтерінің
бұл келіссездерді Совет мемлекетін Германиямен соғысқа киліктіруге
пайдалануға тырысатынын, ал өздерінің СССР-мен ынтымақтасқысы келмейтінін
және шын мәнінде агрессорларды қолпаштап отырғанын көрсетті. Англия мен
Францияның келіссөз жүргізуден іс жүзінде бас тартуына байланысты Совет
Одағы жұмысшылар мен шаруалардың дүние жүзіндегі тұңғыш мемлекетіне қарсы
империалистік арандатуды іске асыртпай тастау үшін 1939 жылғы 23 августа
Германиямен шабуыл жасаспау туралы шарт жасасты.
4939 жылғы 1 сентябрьде фашистік Германия Польшаға шабуыл жасады, 3
сентябрьде Англия мен Франция Германияға соғыс жариялады. Екінші дүние
жүзілік соғыс басталды.
Совет Одағы фашистік Германия мен милитаристік Жапония қатер төндірген
халықтарды қорғауды көздеген белсенді саясат жүргізді. Ол қытай халқының
азаттық күресіне зор көмек көрсетті және Батыс Украина мен Батыс Белоруссия
халықтарын өз қорғауына алды. Осы мақсатпен 1939 жылғы 17 сентябрьде совет
әскерлері совет-поляк шекарасынан өтіп, Батыс Украина мен Батыс
Белоруссияны поляк капиталистерінің езгісінен азат етті. 1939 жылғы 1
ноябрьде Батыс Украина Советтік Украинамен, ал 2 ноябрьде Батыс Белоруссия
— Советтік Белоруссиямен қайта қосылды. 1940 жылдың жазында Прибалтика
халықтары өздерінің реакцияшыл үкіметтерін құлатып, Совет өкіметін қалпына
келтірді, сөйтіп СССР құрамына кірген советтік республикалар құрды.
1939 жылдың аяғында империалистер фин реакционерлерін СССР-ге қарсы
соғыс жанжалына айдап салды. Фин әскерлері талқандалды. 1940 жылғы 12
мартта СССР мен Финляндия арасында бітім шартына қол қойылды. Осынық бәрі
СССР-дің солтүстік-батыс шекараларын нығайтуға жәрдемдесті.
Корольдік Румыния өктемдігінен Бессарабияның азат етілуі және Молдаван
ССР-інің құрылуы еліміздің оңтүстік-батыс шекараларын нығайтуға себепші
болған саяси зор маңызы бар оқиға болды.
1940 жылғы августың бас кезінде Прибалтиканың советтік республикаларын
СССР құрамына қабылдау және Карело-Фин ССР-і мен Молдаван ССР-інің құрылуы
көп ұлтты Совет мемлекетінің күш-қуатын нығайтты.
1941 жылғы апрельде жасалған бейтараптылық туралы совет-жапон шарты
советтік сыртқы саясаттың зор табысы болды.
Алайда екінші дүние жүзілік соғыстың жалыны барған сайын күшейе түсті.
1941 жылдың жазына қарай фашистік Германия бүкіл дерлік Батыс Европаны
басып алды. Соғыс Совет Одағының шекарасына әбден жақындап келді.
Соғыс қатерінің күшейе түскен жағдайында Коммунистік партия мен
Совет үкіметі армия мен флоттың жауынгерлік қабілетін нығайту, совет
адамдарының саяси қырағылығы мен саналылығын арттыру жөнінде шаралар
қолданды. 1940 жылдың орта шеніне қарай СССР Қарулы Күштері сан және сапа
жағынан өсіп, олардың ұйымдық құрылымы өзгерді, армияның, флоттық және
авиацияның техникамен жарақтануы жақсара түсті. Әскери-мобилизациялық
шаралар жүргізілді. СССР Конституциясының 132-статьясына сәйкес СССР
Жоғарғы Советінің кезектен тыс төртінші сессиясы 1939 жылғы сентябрьде
Жалпыға бірдей әскери міндеттілік туралы жаңа заң қабылдады; бұл заң
әскерлердің кейбір түрлерінде қатардағы және сержанттық құрамның әскери
қызметте болу мерзімін ұзартты және армия қатарына шақырылатындардың жас
мөлшерін 21 жастан 19 жасқа дейін кемітті.
ВҚП(б) XVIII съезі. Үшінші бесжылдықтың негізгі міндеттері. Өзінің
қорғаныс қабілетін нығайта отырып, СССР бейбіт шаруашылық құрылысын
жалғастыра берді. Үшінші бесжылдық жоспарды жасау жұмысы қызу жүргізіліп
жатты, бұл жұмысқа партия және совет органдары, барлық халық
комиссариаттары мен ведомстволары, СССР Ғылым академиясы қатысты. 1939
жылғы 30 январьда және 1 февральда баспасөзде партияның алда болатын
XVIII съезінің СССР халық шаруашылығын өркендетудің 1938-1942 жылдарға
арналған үшінші бесжылдық жоспары туралы және ВКП(б) Уставына
енгізілетін өзгерістер туралы баяндамалардың тезистері жарияланды.
Бүкіл совет халқы сияқты, Қазақстаннын, еңбекшілері үшінші бесжылдықтың
жобасын бірауыздан мақұлдап, оған жекелеген-түзетулер мен толықтырулар
енгізді. СССР халық шаруашылығын өркендетудің үшінші бесжылдық жоспарының
жобасы республиканын, 54 мыңнан астам коммунист қатысқан 4549 бастауыш
партия ұйымының жиналыстарында, 24 мыңнан астам коммунист қатысқан 203
аудандық, облыстық партия конференциялары мен аудандық партия
жиналыстарында талқыланды. Жоспарды талқылау партияның XVIII съезінде (1939
жылғы март) аяқталды.
Съезд ВКП(б) Орталық Комитетінің, Орталық тексеру комиссиясының, ВКП(б)
Орталық Комитетінің Коммунистік Интернационалдың Атқару Комитетіндегі
делегациясының есепті баяндамаларын тыңдап, талқылады, СССР халық
шаруашылығын өркендетудің үшінші бесжылдық жоспарын қарап, оны бекітті,
ВКП(б) Уставына өзгерістер енгізді. Съезд еліміздің еткен бес жыл ішіндегі
дамуының қорытындыларын шығарып, халықаралық жағдайға терең талдау жасады,
СССР-дің ішкі және сыртқы саясатының міндеттерін тұжырымдап берді.
Съезд партия мен бүкіл совет халқын социалистік құрылыстың жаңа
кезеңіндегі зор шаруашылық-саяси міндеттерді іске асыруға бағыттады.
Партияның XVIII съезі бекіткен халық шаруашылығын өркендетудің үшінші
бесжылдық жоспары СССР-дің экономикасын одан әрі өрге бастыруды көздеді.
Бесжылдық кезінде өнеркәсіп өнімінің жалпы өсімі 92 процент болып, өндіріс
құрал-жабдықтарын өндіру 107 процентке артуға тиіс болды. Ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндіруді 1,5 еседен астам арттыру көзделді. Ұлттық республикалар
дамуының экономикалық дәрежесін теңестіру және өндіргіш күштерді ұтымды
орналастыру үшін үшінші бесжылдықта, бұдан бұрынғыдай, Советтік Шығыс
республикаларының экономикалық дамуының неғұрлым жоғары қарқындары
белгіленді.
Қазақ ССР-інің халық шаруашылығына бөлінетін күрделі қаржы бірінші және
екінші бесжылдықты қоса алғанда бөлінген күрделі қаржыдан төрттен бір есе
дерлік көбейтілді, әсіресе республика өнеркәсібінің жетекші саласы — түсті
металлургияға жұмсалған қаржы айрықша өсті. Алтай өнеркәсіп комплексі түсті
металлургияның ірі объектісіне айналды. Балқаш мыс қорыту заводын салып
бітіріп, оның қуатын толық игеру, Жезқазған мыс қорыту заводының құрылысын
аяқтау, Қарсақпай мыс қорыту заводын, Риддер полиметалл комбинатын, Ертіс
мыс заводын және басқа кәсіпорындарды қайта құру міндеті тұрды. Қазақстан
хромиттер, вольфрам, молибден шығару жәнінде еліміздегі жетекші базалардың
біріне айналуға тиіс болды. Тас көмір шығару 2 есе дерлік, мұнай шығару 4
еседен астам артуға тиіс болды. Ақтөбе химия комбинатын ұлғайту, Ақтөбе
және Қаратау фосфорит кен орындары негізінде фосфор заводтарын салу
белгіленді.
Қарағандыда қара металлургияның негіздерін қалау, Алматыда кен және
тоңазытқыш жабдықтар заводтарының құрылысын аяқтау көзделді.
Өскемен су электр станциясы үшінші бесжылдықтың аса ірі құрылысы болды.
Қарағанды ГРЭС-ін, Алматы, Шымкент және басқа жылу электр станцияларын,
ондаған колхоз және аудандық электр станцияларын салу көзделді.
Энергетикалық қуаттарды екі жарым еседен астам, электр энергиясын өндіруді
екі еседен астам ұлғайту белгіленді.
Жергілікті, жеділ және тамақ өнеркәсібі жедел қарқынмен дамуға тиіс
болды.
Жоспар Қазақстанда ұзындығы 3,5 мың километрге жуық жаңа темір жол
линияларын, соның ішінде ірі шаруашылық және қорғаныстық маңызы бар Ақмола
— Қарталы темір жолын салуды көздеді. Бұл жол Қарағанды көмірін Уралға
жеткізетін төте жол еді.
Үшінші бесжылдықта Қазақстанның ауыл шаруашылығы алдына зор міндеттер
қойылды. Астық өндіруді екі есе, мақта өндіруді үш есе, қант қызылшасын
өндіруді төрт есе арттыру белгіленді. Жылқы, ірі қара, қой мен ешкі санын
көбейту көзделді. Ауыл шаруашылығын механикаландыру ісі одан әрі
арттырылатын болды.
Өндіргіш күштерді ұтымды орналастырудың және оларды еліміздің шығысына
көшірудің қорғаныстық зор маңызы болып, ол Советтік Шығыстағы ұлттық
республикалардың, соның ішінде Казақ ССР-інің экономикасын одан әрі өрге
бастыруды қамтамасыз етті.
Халық шаруашылығын жоспарда көзделгендегідей үздіксіз өрге бастыру
еңбекшілердің мәдениетін дамытып, материалдық әл-ауқатын арттыруға жағдай
жасады. Бесжылдық кезінде жұмысшылар мен қызметшілердің жалақысы 37
процент, мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар 1,7 есе
артуға тиіс болды.
1.2. Жұмысшы табы және өнеркәсіп пен транспорттың дамуы
Жұмысшы табы қатарының өсуі. Үшінші бесжылдық жоспардың тапсырмаларын
орындау жолындағы күрестің көш басында жұмысшы табы жүрді. 1940 жылы
республикада жұмысшы кадрларының саны 634 мыңға жетті. Өнеркәсіпте,
құрылыста, транспортта және байланыста 391 мың жұмысшы мен қызметші, немесе
халық шаруашылығындағы барлық жұмысшылар мен қызметшілердің 42,6 проценті
еңбек етті. Жұмысшы табының негізгі ұйытқысы тұрақты болды, жетік маман
жұмысшылардың үлес салмағының өсу тенденциясы аңғарылды.
Жұмысшы табының кадрлары, бұрынғысынша, колхозшы шаруалар мен қала
жастары есебінен толықтырылып отырды. Қазақ ауылына түбегейлі өзгерістер
әкелген социализм ауыл-село тұрғындарының қалаларға келуін күшейтті. 1939
жылы қалаларда қазақ халқының 16 проценті тұрды, 1926 жылы ол 2 процент
болған еді, ал бүкіл қала халқының үлес салмағы 1926 жылғы 8,6 процент
орнына 27,7 процентке жетті. Еңбекке жарамды қала тұрғындарының ішінде
жұмысшылар мен қызметшілер 90 процент дерлік болды.
Бұдан бұрынғы жылдарға қарағанда, ауыл-село тұрғындарын өнеркәсіп
өндірісіне тарту жоспарлы сипатта болды. Мемлекет колхоздармен шарттар
жасасу арқылы жұмыс күшін ұйымдасқан түрде жинайтын болды. 1938—1940
жылдары өнеркәсіпке, құрылысқа, транспортқа 119 мың адам осындай әдіспен
тартылды.
Өндіріске жаңадан келгендердің арасында әйелдердің саны көбейді. Бұрын
еркектердің кәсібі деп есептеліп келген мамандықтарды игеру жолындағы
қозғалыс басталды. Колхоздар мен совхоздарда әйелдер тракторлар мен
комбайндардың руліне отырды, темір жолдарда олар еркектермен қатар
паровоздар жүргізе бастады. 1938 жылғы октябрьде Алматыда болған қыздардың
республикалық съезі қыздарды, әсіресе қазақ қыздарын патриот әйелдердің
бағалы инициативасын қолдап, техниканы меңгеруге шақырды.
СССР Жоғарғы Советі Президиумының 1940 жылғы 2 октябрьдегі СССР-дегі
мемлекеттік еңбек резервтері туралы Указы негізінде қолөнер және темір жол
училищелері арқылы, сондай-ақ фабрика-завод оқыту мектептері (ФЗО) арқылы
жастардан маман жұмысшылар даярлаудың жаңа формасы енгізілді. Осы жылдың
аяғында республикада 5830 оқушы контингенті бар 22 ФЗО мектебі мен қолөнер
училищесі ашылды. Еңбек резервтері жүйесіне негізінен алғанда қала жастары
келлі. Алғашқы қабылданғандар қатарында олар Қазақстанның қолөнер және
темір жол училищелері оқушыларының 82 проценті болды. 1941 жылғы июньде бұл
училищелерді 3400 жас кенші, металлург, мұнайшы, тамақ өнеркәсібі
мамандары, темір жолшы, құрылысшы тұңғыш рет бітіріп шықты.
Қолөнер училищелері мен ФЗО мектептері жұмысшы табы қатарын толықтыру
кездері ғана емес, сонымен бірге жастарды жұмысшы қатарында шынықтырудың
және саяси тәрбие берудің мектебі де болды. Олар жұмысшы табының лайықты
ізбасарларын даярлады.
Жұмысшы табы кадрларын қалыптастыруда Қазақ ССР-іне еліміздің
индустриялы орталықтарының жұмысшылары зор көмек көрсетті. Мәселен, Балқаш
мыс қорыту комбинатының құрылысына Москваның 687 метро құрылысшысы, Урал
мен Закавказьенің мыс қорыту заводтарынан 700-ден астам байытушы,
металлург, инжөнер мен техник келді. Ақмола — Қарталы темір жолының екпінді
құрылысына комсомол жолдамасы бойынша Полтава, Чернигов, Винница, Воронеж,
Курск, Сумы облыстарынан жас энтузиастар келді. Жұмысшы табының сапа құрамы
да өзгерді. Жұмысшылардың кәсіби дәрежесі жылдан-жылға артып отырды.
Жұмысшыларды кәсіпорындарда өндірістен қол үзбей стахановшылар
мектептерінде, көп станокта жұмыс істеушілер мектептерінде, социалистік
еңбек шеберлері курстарында оқыту бұған көп септігін тигізді. Бұл орайда
нұсқаушы-стахановшылардың қызметі зор роль атқарды. Ондаған бұрғылаушыларды
кен кәсібі шеберлігіне үйреткен Риддердің атақты кеншісі, орденді Б.
Ықыласов сондай нұсқаушы-стахановшылардың бірі болды.
Жұмысшылардың істі жете білетін ұлттық кадрларының өскенін ерекше атап
көрсеткен жөн. Балқаш мыс қорыту комбинатының байыту фабрикасының смена
бастығы Балқашқа завод әлі салынбай тұрып, қаланың іргесі енді ғана
тұрғызыла бастаған кезде келген Ә.Әлімжанов былайша әңгімелейді: Мен бір
әріпті де білмейтін едім, поезды да, автомобильді де әлі көрмеген едім,
электр дегеніңнің не екенін де білмейтінмін. Тұңғыш механизмдерді осында
көрдім, алғаш білімді осында алдым. Осындағы тәжірибе фабрикасында машинаны
алғаш рет басқара бастадым. Инжөнерлер Сорокин, Стригин, К. Қадыржанов
жолдастар маған рудаларды байытудың қызықты сырларын ашып берді. 1938 жылы,
байыту фабрикасының бірінші секциясын жұмысқа қосқанда мен аға флотатор
едім, ал кейін смена бастығына дейін өстім. Мен үшін, менің басқа
жолдастарым үшін де, Балқашта өткізген жылдар үлкен практикалық және
теориялық оқу жылдары болды.
Өнеркәсіпте инжөнер-техник кадрлары тез өсті. Республикадағы тұңғыш
жоғары техникалық оқу орны болған Қазақ кен-металлургия институты 1937—1941
жылдары 258 инжөнер, геолог, кенші және металлург даярлады, олардың 59-ы
қазақ жастары еді. 1939 жылы Ембі мұнай кәсіпшіліктеріне 30 жас инжөнер мен
техник келді, олардың ішінде 20-сы қазақ жастары болды. Қарағанды
шахталарындағы 22 шахта бастығының 10-ы жергілікті ұлттың өкілдері болатын.
1939—1940 жылдары республикада дипломы бар инжөнерлер саны 1,6 мың адамға
көбейді. 1941 жылдың жазына қарай республикада 11,4 мың инжөнер мен техник
болды. Олар техникалық курстарға, озық тәжірибе мектептеріне басшылық етті,
жаңа техниканы жасауда, өндіріске енгізуде және жетілдіруде, еңбекті
ұйымдастыруда маңызды роль атқарды. Дегенмен инжөнер-техник қызметкерлердің
құрамында бұрынғысынша арнаулы білімі жоқ практиктердің үлес салмағы көп
болған еді. Мәселен, Қарсақпай мыс қорыту заводында олар инжөнерлер мен
техник қызметіндегілердің үштен екісінен астамы болатын.
Көп станокта жұмыс істеу және кәсіптерді қоса атқару жолындағы
қозғалыс. Жұмысшы табының мәдени-техникалық дәрежесінің және оның
творчестволық белсенділігінің артуы социалистік жарыстың одан әрі
өрістеуінен айқын көрінді. Социалистік жарыстың түрлері кебейіп,
жаңашылдардың тәжірибесі кеңінен насихаттала берді. Жұмысшылар бұқарасы
техниканы жақсы пайдалану және еңбек өнімділігін арттыру жолындағы
қозғалысқа жұмылдырылды.
Өндірістің циклділігі жолындағы қозғалыс коллективтік мол өнімді
жұмысты ұйымдастырудың бір түрі болды. Мұның өзі көмір өнеркәсібінде шықты.
Циклділік графигі бойынша жұмыс істеудің жаңа әдісін қолданған Қарағанды
көмір бассейніндегі бір шахтаның коллективі зор жеңіске жетіп, 1938 жылғы
көмір шығарудың жылдық жоспарын еліміздің көмір өнеркәсібінде бірінші болып
орындап шықты. Шахта жұмысының тәжірибесі СССР Ауыр өнеркәсіп халық
комиссариатының коллегиясында және СССР Халық Комиссарлары Советінің
мәжілісінде талқыланды. Еңбек өнімділігін арттыруда қол жеткен зор
табыстары үшін қарағандылық 34 шахтер СССР ордендерімен және медальдарымен
наградталды, олардыңщ арасында шахта директорлары Т.Күзенбаев пен
Н.К.Герасимов және көмір қазушылар бригадирі И. Кішкентаев Ленин орденімен
наградталды.
1938 жылы жоспардан тыс 5,5 миллион сомның өнімін шығарып, сол кезде
еліміздегі қорғасынның ең таңдаулы үлгісін қорытқан Шымкент қорғасын
заводының коллективі еліміздегі түсті металлургия заводтарының арасында
бірінші болып металл корыту жөніндегі тоқсандық жоспарды мерзімінен бұрын
орындады. 1939 жылы 26 апрельде СССР Жоғарғы Советі Президиумының Указы
бойынша завод еңбектегі ерлігі үшін Ленин орденімен наградталды. Шымкент,
Лениногорск, Қарсақпай, Балқаш, Ащысай, Зырянов заводтарының 121 қызметкері
үкімет наградаларын алды, олардың ішінде Балқаш мыс қорыту комбинатының
директоры У.И.Перцов және сол кәсіпорынның балташылар бригадирі
М.Л.Старостин, Лениногорскінің атақты кеншісі Б.Ықыласов ең жоғары үкімет
наградасымен — Ленин орденімен наградталды.
Москва, Ленинград, Донбасс, Харьков және басқа индустриялы
орталықтардың жұмысшы коллективтерінің өкілдері творчестволық бастамалардың
инициаторлары болды. Москваның станок жасайтын Красный пролетарий
заводының коллективі үшінші бесжылдықтың тапсырмаларын мерзімінен бұрын
орындау жолындағы бүкіл одақтық жарысты ұйымдастыру жөнінде ұсыныс енгізді.
Республикада бұл инициативаны Қарағандыдағы С.М.Киров атындағы шахтаның
кеншілері іліп әкетті. Олар былай деп мәлімдеді: Біздің шахтамыз бүкіл
халықтық осы жарысқа қосылады. Қарағандының барлық шахтерлерін бізден үлгі
алып, үшінші бесжылдық құрметіндегі социалистік жарысқа қосылуға
шақырамыз.
Қазақстан еңбекшілері завод маркасының абыройы жолындағы, үшінші
бесжылдықтың еңбек өнімділігін арттыру жөніндегі тапсырмаларын мерзімінен
бұрын орындау жолындағы жарысқа белсене қосылды. Темір жол транспортында
паровоздарды ұқыпты пайдалану және олардың пайдаланылу мерзімін ұзарту
жолындағы қозғалыс барған сайын кеңінен өрістей түсті.
1939 жылы бүкіл еліміздегі сияқты Қазақстанда бір жұмысшының екі және
одан да көп станокта жұмыс істеуі жолындағы жарыс өрістей түсті. Руда
қазуда бұрғылаудың көп забойлык, көп перфораторлық жаңа әдісін қолдана
отырып, М. Горький атындағы шахтаның таңдаулы машинистерінің бірі Т.
Қадауов бұрғылайтын екі ауыр машинада қатар жұмыс істеді. Балқаш мыс қорыту
комбинатының аға флотаторлары Тәмпиев пен Құрманбаев флотациялық бөлімшенің
екі және төрт машинасын қамтуға көшті.
Бір үлгідегі станоктар пайдаланылған кәп станокта қатар жұмыс істеудің
бұрынғы түрлерінен өзгеше, жаңа әдіс бойынша бір жұмысшы түрліше
станоктарды басқаратын болды. Ал мұның өзі жұмысшыдан жаңа кәсіптерді
меңгеруді талап етті. Қазақстанда Риддердің, Балқаш мыс қорыту заводының
кеншілері меи металлургтері кәсіптерді ұштастыру жолындағы қозғалыстың
инициаторлары болды. Жаңа бастама жетік маман жұмысшыларды босатып алып,
оларды өндірісте ретімен пайдалануға мүмкіндік берді. Кәсіптерді ұштастыру
нәтижесінде Балқаштың 400-ден астам маман жұмысшысын, Қарағанды бассейнінде
— 300 кеншіні жұмыстан босатып алып, басқа цехтарға жіберуге мүмкіндік
берді. Республика кәсіпорындарында жаңа бастаманың тарауы маман жұмысшылар
даярлау ісінің кең қанат жайғанын көрсетті.
Өндірісте еңбекті ұйымдастыруға, еңбек тәртібін нығайтуға кеп көңіл
бөлінді. 1938 жылғы 28 декабрьде ВКП(б) Орталық Комитеті, СССР Халық
Комиссарлары Советі және ВЦСПС Еңбек тәртібін нығайту, мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру практикасын жақсарту және бүл істегі қиянаттарға
қарсы күресу жөніндегі шаралар туралы қаулы қабылдады. Сонымен бірге
жоғары еңбек өнімділігіне жеткені үшін материалдық және моральдық жағынан
көтермелеу шаралары қолданылды. Еңбек озаттарын наградтау үшін Еңбектегі
ерлігі үшін, Еңбекте үздік шыққаны үшін медальдары белгіленді. 1939 жылы
январьда бірыңғай еңбек кітапшасы енгізілді.
Шиеленісе түскен халықаралық жағдайда СССР Жоғарғы Советі Президиумының
жеті сағаттық жұмыс күнінен сегіз сағаттық жұмыс күніне, жеті күн жұмыс
істейтін жұмыс аптасына көшу туралы, жұмысшылар мен қызметшілердің
мекемелер мен кәсіпорындардан өз бетімен кетуіне тыйым салу туралы, сондай-
ақ сапасы нашар өнім шығарғаны үшін жауапкершілікті күшейту туралы указдары
еңбек тәртібін нығайту қамынан туған еді.
Республика еңбекшілері партия мен үкіметтің өнім сапасы жолындағы және
еңбек тәртібін нығайту жолындағы күресті күшейту жөніндегі шараларын
мақұлдап қарсы алды. Қарағандыда шахтерлер сегіз сағаттық жұмыс күніне және
жеті күндік жұмыс аптасына көшкен кезде жұмыс уақытының әрбір минутын толық
пайдалану жолындағы күресті өрістетті. И.Садуақасовтың бригадасының
инициативасы бойынша әрбір көмір қазушыға шаққанда айына 500 тонна көмір
шығару жолындағы қозғалыс басталды. Бесжүзшілер мен алтыжүзшілер жарысы
бұқаралық сипат алды.
1940 жылдың жазында өнеркәсіп салалары бойынша бүкіл одақтық жарыс кең
өріс алды. Еліміздің түсті металлургиясында Ащысай комбинаты бірінші орын
алды. Кәсіпорын коллективіне Правда газетінің ауыспалы Қызыл Туы берілді.
Қазақстан еңбекшілері үшін республиканың жиырма жылдығын атап өткен
1940 жыл айтулы жыл болды. Республика юбилейін еңбекшілер жаңа табыстармен,
өндірістік жоспарларды асыра орындаумен қарсы алды. Халық шаруашылығының,
мәдениет пен ғылымның 600-ге тарта озаты ордендермен және медальдармен
наградталды.
1941 жылдың бас кезінде заводтардың, шахталардың, колхоздардың озат
коллективтері үшінші бесжылдықтың төртінші жылының жоспарын мерзімінен
бұрын орындау жолындағы күресті бастады.
Өнеркәсіпті жаңа техникамен жарақтандыру, кадрлардын, мәдени-техникалық
дәрежесін арттыру, жұмысшы табының творчестволық белсенділігі және еңбек
тәртібін нығайту еңбек өнімділігін өсіруді қамтамасыз етті. 1940 жылы
республика өнеркәсібінде еңбек өнімділігі бірінші бесжылдықтағы еңбек
өнімділігінің дәрежесінен екі есе дерлік асып түсті. Социалистік жарыстың
кең қанат жаюы арқасында бесжылдықтың үш жылы ішінде өнеркәсіп өнімінің
көлемі 58 процент артты.
Өнеркәсіп пен транспорт бесжылдықтық үш жылы ішінде. Үш жарым жылдың
ішінде республиканың өнеркәсібіне, транспорты мен байланысына 3 миллиард
сомнан астам сом күрделі қаржы, яғни бүкіл екінші бесжылдықта бөлінген
мөлшерде дерлік күрделі қаржы жұмсалды.
1938 жылғы ноябрьде еліміздегі мыс өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорны —
Балқаш мыс қорыту комбинаты қатарға қосылды. Ертіс мыс қорыту комбинатын
қайта құру аяқталды. Лениногорск комбинатының жаңа байыту фабрикасы
салынып, рудниктердің қуаты арттырылды. Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының
құрылысы басталды.
1938 жылғы 11 февральда ВҚП(б) Орталық Комитеті мен СССР Халық
Комиссарлары Советінің Жезқазған мыс қорыту комбинатын салу және Қарсақпай
мыс қорыту комбинатын қайта құру туралы қаулысы қабылданды. Шымкент
қорғасын заводы аса ірі кәсіпорынға айналды, СССР-де қорытылатын
қорғасынның үштен екі бөлегі дерлігі оның үлесіне тиді. Текеліде полиметалл
комбинатының құрылысы басталды. Жаңадан салынып және қайта құрылып жатқан
заводтар, фабрикалар мен рудниктер отандық жаңа техникамен жарақтандырылды.
1938—1940 жылдары қорғасын қорыту 1,7 есе, тазартылмаған мыс қорыту —
4,8 есе артты. Еліміздің түсті металлургиясында Қазақстан одақтас
республикалар арасында екінші орын алды. Одақта қорытылатын қорғасынның 85
проценті, тазартылмаған мыстың 16 проценттен астамы Қазақстанның үлесіне
тиді.
1940 жылы Қарағанды көмір бассейнінде көмір қопаратын машиналармен және
конвейерлермен жабдықталған механикаландырылған ірі-ірі 22 шахта және бір
көмір разрезі жұмыс істеді. Өсу қарқыны, механикаландырылу және еңбек
өнімділігі дәрежесі женінен бассейн СССР көмір өнеркәсібінде алдыңғы
орындардың бірін алды. Ленгір және Бершоғыр қоңыр көмір кен орындарында
көмір шығару ұлғайып, Шоқпақтағы, Келтемашаттағы, Құрашасайдағы, Мәртөктегі
кен орындары игеріліп жатты.
Құлсары, Сағыз, Жақсымай мұнай кәсіпшіліктері қатарға қосылды. Ембіде 9
кәсіпшілік, 854 скважина, соның ішінде кенге аса бай Байшоғыс және Қосшағыл
кәсіпшіліктері жұмыс істеді. Қазақстан еліміздің елеулі мұнайлы ауданына
айналып, РСФСР мен Азербайжаннан кейін үшінші орын алды.
Шымкент фармацевт заводының, Ақтөбе химия комбинатының, Арал сульфат
комбинатының қуаттары ұлғая түсті. Қарағандыда синтетикалық каучук заводы
және Қаратау кен-химия комбинаты салына бастады.
Ақтөбе қаласына жақын жерде хромит рудаларының кен орындарын ашу 1940
жылғы майда республикадағы қара металлургияның тұңғышы — Ақтөбе ферросплав
заводының құрылысын бастауға мүмкіндік берді.
Өскемен су электр станциясының құрылысы өрістетілді. Өскемен мырыш
заводының жылу-электр орталығы салынып жатты. Ульба электр станциясы
негізінде болашақ Алтай энергетика жүйесінің ұйытқысы болған Риддер (1941
жылдан — Лениногорск) энергетика басқармасы құрылды. Қарағанды ГРЭС-і
салынып жатты. Үшінші бесжылдықтын, үш жылы ішінде Қазақстанның электр
станцияларының қуаты екі еседен астам артты.
Жүн жуу, мақта тазарту, мақта-мата, жүн, киім тігу, былғары аяқкиім
өнеркәсібінің ондаған кәсіпорындары қатарға қосылды. Семей шұға
комбинатының құрылысы жалғастырылып, Алматы тігін фабрикасы қайта құрылып
жатты. Алайда жеңіл өнеркәсіп республика еңбекшілерінің қажеттерін әлі
қанағаттандыра алмайтын еді, сол себептен де тігулі бұйымдар мен былғары
аяқ-киімнің 80 процентіне дейіні еліміздін, басқа аудандарынан тасылып
әкелінді.
Шымкент май - экстракциялық заводы пайдалануға берілді. Республиканың
оңтүстігінде жеміс-овощ және шарап өндірісі ойдағыдай дамыды. Семей ет
комбинатының консерві заводы қатарға қосылды. Одақта ауланатын балықтың
және балық өнімдері өндірісінің 10—11 проценті, ет консервілері өндірісінің
26 проценті Қазақ ССР-інің үлесіне тиді. Жаңа нан заводтары мен
наубайханалар салынды.
Үшінші бесжылдық жылдары ішінде өнеркәсіп пен транспорттың жаңадан 700
кәсіпорны қатарға қосылды, барлығы 3 мыңнан астам кәсіпорын жұмыс істеді.
Ірі өнеркәсіп өнімінің үштен екі белігін беріп отырған 286 жаңа және
түгелдей қайта құрылған кәсіпорында негізгі өндірістік қорлардың 80
проценттен астамы және барлық жұмысшылардың тең жартысына жуығы шоғырланды.
Жергілікті және кооперативтік өнеркәсіп негізінен алғанда мебель, ағаш,
металл, көлік әбзелдерін, пима, қыш ыдыстарын, кірпіш, әк шығарған аудандық
өнеркәсіп комбинаттары түрінде ұлғая түсті. 1940 жылы 36 мың адам жұмыс
істеген 500-ге тарта өнеркәсіп артельдері болды. Өнеркәсіп кооперациясы
рентабельді өндірістік бірлестікке айналды. 1937 жылғымен салыстырғанда
1940 жылы жалпы өнімді кооперативтік өнеркәсіп 3,2 есе, жергілікті
әнеркәсіп 1,8 есе көп шығарды.
Индустриялық дамудағы табыстардың нәтижесінде республика халық
шаруашылығының жалпы өнімінің 60 проценті өнеркәсіп өнімі болды.
Темір жол, су және әуе транспортын дамыту, сондай-ақ тас жолдар салу
халық шаруашылығын өркендетуге көп септігін тигізді. 1938 жылы Жарық
—Жезқазған, Рубцовка — Риддер, келесі жылы Қарағанды — Балқаш, Гурьев —
Қандағаш, Орал — Елек, ал соғыстың нақ алдында Қандағаш — Орск темір
жолдары салынды.
Ақмола — Қарталы темір жол линиясын төсеу советтік темір жол
құрылысының аса зор жеңісі болды. 806 километрге созылған магистраль
рекордтық қысқа мерзімде — сегіз жарым айдың ішінде салынып бітті. Ол бүкіл
халықтық құрылысқа айналды. Партияның шақыруы бойынша оған еліміздің түкпір-
түкпірінен жұрт ағылып келіп жатты. Қомсомол құрылысты қамқоршылық кемекке
алып, жол құрылысына 18 мың жас энтузиасты жіберді. Құрылыс жаңартылған
маңдай алды жол төсегіштермен, экскаваторлармен, грейдер - элеваторлармен,
бульдозерлермен, трактор-лармен, автомашиналармен және басқа күрделі
машиналармен қамтамасыз етілді. Машиналардың кейбір түрлері осы жол
құрылысында тұңғыш өндірістік сынаудан өтті.
1938—1940 жылдары республикада 1,4 мың километрге жуық жаңа темір
жолдар төселді. Жаңа темір жолдар Қарағанды кемірі мен Гурьев мұнайына
оларды тұтынатын орындарға — Оңтүстік Уралдың өнеркәсіп орталықтары мен
еліміздің басқа да аудандарына апаратын төте жол ашты. Бұл жолдар облыстар
арасындағы, сондай-ақ Қазақстанның Уралмен және Поволжье арасындағы
экономикалық байланыстарын мықтап нығайтты.
Шығыс Қазақстан және Семей облыстарындағы Шығыс шеңбері, Алматы —
Сарыөзек, Гурьев — Ганюшкино, Шымкент — Бурное жолы сияқты тас жолдар мен
қиыршық тас төселіп жақсартылған жолдар халықтық құрылыс әдісі арқылы
төселді. Үш жарым жылға жалғасқан бейбіт құрылыс Қазақстанның көп салалы
өнеркәсібін өркендетіп, оны еліміздің социалистік индустриясының алғы
шебіне шығаруда зор роль атқарды.
ІІ тарау. Социалистік құрылыс кезеңіндегі қоғамдық
– саяси және мәдени табыстар.
2.1. Еңбекшілердің материалдық жағдайының жақсаруы.
Коммунистік партия — еңбекшілердің ұйымдастырушысы және басшысы.
Социализм құрылысының аяқталу кезеңінде совет қоғамының басшы және бағыт
беруші күші ретінде Коммунистік партияның ролі барған сайын арта түсті.
Халық шаруашылығына басшылық ету жөніндегі партиялық қызметтің формалары
әлдеқайда күрделіленіп, ұлғая түсті. Партиялық-саяси жұмысты Қайта құру
жөніндегі шаралардың еңбекшілердің өндірістік және саяси белсенділігін
арттыруда, оларға идеологиялық тәрбие беруде зор маңызы болды.
Өлкелік партия ұйымының Қазақстан Коммунистік (большевиктер) партиясы
болып қайта құрылуы коммунистердіқ бұқара арасында жүргізетін ұйымдастыру
және партиялық-саяси жұмысының міндеттерін жаңаша қойды.
1938 жылғы июльде Қазақстан К(б)П II съезі болды. Съезд Қазақстан К(б)П
Орталық Комитетінің Есепті баяндамасын, сондай-ақ республикада мал
шаруашылығының жайы және оны дамыту міндеттері туралы мәселені талқылады.
Съезд есепті кезеңде өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамытудың
қорытындыларын шығарып, халық шаруашылығы мен мәдениетті одан әрі
өркендетудің негізгі міндеттерін, белгіледі, мал шаруашылығын өркендетуге,
жемшөп базасын жасауға, сумен жабдықтау ісін жолға қоюға, мал қораларын
салуға, малшылардың еңбегін ұйымдастыруды және оған ақы төлеуді жетілдіруге
айрықша назар аударылды.
Қазақстан К(б)П II съезінің халық шаруашылығы саласында алға қойған
міндеттері ҚазақССР-і бойынша кейін қабылданған үшінші бесжылдық жоспардың
негізіне алынды. Партиялық-ұйымдастыру жұмысын жақсартуға, еңбекшілерге
коммунистік тәрбие беруге және партия қатарын реттеуге көп көңіл бөлінді.
Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің секретары болып Н.А.Скворцов сайланды.
ВКП(б)-ның отрядтарының бірі ретінде Қазақстан Компартиясының бұдан
былайғы қызметі үшін партияның XVIII съезінің шешімдерінің аса зор маңызы
болды.
Қазақстан Компартиясының қатары алдыңғы қатарлы жұмысшыларды,
колхозшыларды, ғылым мен мәдениет қайраткерлерін партияға алу есебінен өсіп
отырды. Республиканың партия ұйымы еңбекшілердің бұқаралық социалистік
жарысына басшылық етті.
1940 жылғы мартта Қазақстан К(б)П III съезі болды, съезд Қазақстан
К(б)П Орталық Комитетінің Есепті баяндамасын тыңдап, талқылады,
өнеркәсіпті, транспорт пен ауыл шаруашылығын дамытуда қол жеткен табыстарды
атап көрсетті. Халық шаруашылығына партиялық басшылықтағы кемшіліктер де
ашылды.
Съезд жергілікті партия, комсомол және кәсіподақ ұйымдарының, совет
және шаруашылық органдарының алдына халық шаруашылығын, әсіресе қорғаныстық
маңызы бар салаларды жеделдете өркендету женінде нақты міндеттер қойды.
Съезде көмір шығаруды комплексті механикаландыруды енгізу және
механизмдерді жақсылап пайдалану, шахталардын, өндірістік қуаттарын игеру
қажеттігі женінде айтылды. Шаруашылық органдардан негізгі жаңа өнеркәсіп
құрылыстарын іске қосуды жеделдету талап етілді.
Съезд коммунистерді, республиканың барлық еңбекшілерін социалистік
жарысты, халықтың инициативасын өрістетуге, еңбек тәртібін нығайтып, еңбек
өнімділігін арттыруға шақырды. Ол ндеологиялық жұмыстың дәрежесін арттыру,
халықты советтік патриотизмнің мәртебелі сезімі рухында тәрбиелеу
қажеттігін атап көрсетті.
Соғыстың алдындағы жылдары партия мен үкімет өнеркәсіпті дамытуға зор
көңіл бөліп отырды. Бұл мәселелер Бүкіл одақтық XVIII партия
конференциясында қаралды. Елімізде ВКП(б) XVIII конференциясын жаңа
өндірістік жеңістермен қарсы алайық деген ұранмен бұқаралық социалистік
жарыс кең өріс алды.
Конференция 1941 жылғы февральда етті. Онда Орталық Комитеттің Партия
ұйымдарының өнеркәсіп пен транспорт саласындағы міндеттері туралы
баяндамасы талқыланды және 1940 жылдың шаруашылық қорытындылары шығарылды.
XVIII партия конференциясы партия ұйымдарын кәсіпорындардағы
қарбаластықты жоюға, өндіріс технологиясын мейлінше қатаң сақтауды
қамтамасыз етуге, енімнін, өзіндік құнын ұдайы кемітуге, шаруашылық есепті
барынша нығайтуға, өндіріс озаттарын материалдық жағынан көтермелеу
принципін дәйекті түрде жүргізуге, кәсіпорындарда дара басшылықты нығайтып,
өндірісті техникалық жағынан басқаруды күшейтуге міндеттеді.
Конференция ВКП(б) Орталық Комитеті мен СССР Халық Комиссарлар Советі
қабылдаған 1941 жылғы халық шаруашылық жоспарын мақұлдады, бұл жоспарда
еліміздің қорғаныс қабілетін нығайтуға зор көңіл бөлінді.
Партия активтерінің жиналыстары конференция шешімдерін зор шабытпен
қабылдаған жұмысшы табының, барлық совет адамдарының жоғары еңбек өрлеуін
айқын көрсетті.
Село коммунистерінің авангардтық ролі артты, селолық бастауыш
ұйымдардың жүйесі өсті. Колхозшылардың, МТС-тер мен совхоз жұмысшыларының
қыруар активі, село интеллигенциясы селолық партия ұйымдарының төңірегіне
топтасты. Партия ұйымдары өндіріс озаттарының тәжірибесін таратуға көп
көңіл бөліп отырды.
Үшінші бесжылдық жылдарында республикада басшы совет және шаруашылық
жұмысына ондаған мың жас коммунистер жоғарылатылды, Мұның өзі олардың
іскерлік қабілетін арттыруды, партиялық насихат дәрежесін көтеруді,
партиялық басшылықтың неғұрлым жетілдірілген формалары мен әдістерін
қолдануды мейлінше талап өтті. Идеологиялық жұмыста партия марксизм-
ленинизм теориясын, партияның тарихын оқып-үйренуді басты міндет деп
есептеді. Партиялық оқудың негізгі формасы марксизм-ленинизм теориясын
өздігінен оқып-үйрену болды, баспасөз бен лекциялық насихаттың ролі арта
түсті.
Марксизм-ленинизм тарихы мен теориясы жөнінде мақалалар, лекциялар,
консультациялар ұдайы жарияланып отырды. Партиялық оқу жүйесі едәуір
ұлғайды. 1940 жылы Қазақстанда 200 мыңға жуық коммунист пен партияда жоқтар
ВКП (б) теориясы мен тарихын оқып-үйренді. Партия кабинеттері
насихатшыларға және партия тарихын өздігінен оқып-үйреніп жүргендерге
методикалық көмек көрсетіп, семинарлар өткізді, көрмелер ұйымдастырды.
К.Маркстің, Ф.Энгельстің және В. И. Лениннің шығармалары шығарылып жатты.
Маркстік-лениндік әдебиет қазақ тіліне барған сайын көп аударыла берді,
Алматыда насихатшылар мен газет қызметкерлерін қайта даярлайтын бір жылдық
курстар, ал жергілікті жерлерде партия мектептерінің кең жүйесі ашылды.
Қалалық және облыстық партия комитеттері жанынан кешкі марксизм-ленинизм
университеттері ашылды, жоғары оқу орындарында марксизм-ленинизм негіздері
курсы енгізілді. Басшы партия қызметкерлерінің теориялық оқуына зор көңіл
бөлінді. 1940 жылы Қазақстаннан аудандық партия комитеттері
секретарьларының бір тобы ВКП(б) Орталық Комитеті жанындағы лениндік курсқа
жіберілді. 1939—1940 жылдары Қазақ ССР-інің 7 мыңға тарта партия, совет
және комсомол қызметкері оқудың түрлі формаларына тартылды.
Жоғары идеялылық партияның бүкіл идеологиялық жұмысының өзегі болды.
Совет халқы Коммунистік партияға, советтік Отанға адал берілгендік рухында,
жалынды советтік патриотизм, пролетарлық интернационализм идеологиясы
рухында тәрбиеленді.
Еңбекшілердің бұқаралық ұйымдары. Социалистік құрылыстың жаңа кезеңінде
Ленин комсомолының белсенділігі арта түсті. 1939 жылғы февральда Қазақстан
ЛКЖО II съезі болып, ол жаңа жағдайда комсомол жұмысын қайта құру
міндеттерін белгіледі. Одақтағы жастар еліміздің мемлекеттік және
шаруашылық өмірінде барған сайын елеулі роль атқарып отырды. Әсіресе
селолық жерлерде село механизаторлары, фермалар мен колхоздардың басшылары
есебінен комсомол қатары өсті.
Комсомолецтер партия ұйымдарына, совет және жер органдарына ауыл
шаруашылық техникасын жөндеуді ұйымдастыруға көмектесті, өнімді қорғау үшін
комсомол-жастардың егіс постыларын құрды, социалистік жарысқа ат салысты.
Комсомолецтер - қатарынан көптеген екпінділер, социалистік жарыстын,
инициаторлары өсіп шықты. Жүздеген комсомол - жастар бригадалары Түрксибте,
Қарағанды шахталарында, Ембі мұнай кәсіпшіліктерінде жұмыс істеді. Комсомол
жастардың жаңа техниканы меңгеру жолындағы қозғалысына басшылық етіп, егіс
далаларында озық агротехниканы қолданудың және мал шаруашылығында бағалы
бастамалардың инициаторы болды. Комсомолецтердік екі мыңға жуық трактор
бригадалары 14 мың жас жігіт пен қызды біріктірді. Мал шаруашылығында
ондаған мың комсомолецтер еңбек етті. Батыс Қазақстан облысының Бөрлі
ауданындағы Буденный атындағы колхоздың және Солтүстік Қазақстан облысының
Красноармейск ауданының комсомолецтері дәнді дақылдардан, тары мен
картоптан мол өнім алу жолындағы социалистік жарыстың инициаторлары болды.
Республикада комсомол-жастардың 2059 звеносы құрылды. Комсомолецтердің
күшімен көктемгі егіс және орақ науқаны кезінде колхозшыларға мәдени-қызмет
көрсету үшін мәдениет бригадалары, жылжымалы кітап-ханалар, қызыл мүйістер
ұйымдастырылды.
Суару каналдары құрылысында үлгілі еңбек еткені үшін 200 комсомолец жас
жігіт пен қыз Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Грамоталарымен және бағалы
сыйлықтарымен наградталды.
Комсомол совет жастарына спорт және әскери-патриоттық тәрбие беруде,
Қызыл Армия, Әскери-Теңіз Флоты мен Авиация үшін резервтер даярлауда жоғары
белсенділік көрсетті. Комсомолецтердің идеялық шыңдалуы нығая түсті,
олардың ішіндегі ен, таңдаулылары партия қатарын толықтырды. ҚК(б)П Орталық
Қомитетінің Қазақстан Компартиясының III съезінде жасаған есебіне қосымша
материалдарда атап көрсетілгеніндей, 1938—1940 жылдары Қазақстан
Компартиясы қатарына алынған адамдардың 40 проценті дерлігі комсомолдар
болды.
Бесжылдық жоспарды орындау жолындағы күресте еңбекшілердің ең бұқаралық
ұйымдары — кәсіподақтар зор роль атқарды. 1940 жылы Қазақстан кәсіподақтары
республика жұмысшылары мен қызметшілерінің 75 процентін біріктірді. Олар
еңбекшілердің еңбегін қорғауға және тұрмысын жақсартуға, олардың
материалдық әл-ауқаты мен мәдениетін арттыруға көбірек қамқорлық жасайтын
болды.
Бүкіл кәсіподақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Қазақстанда Социалистік құрылыстың жаңа белестері.
1.1. Еліміздің Социалистік құрылыстың жаңа кезеңіне аяқ басуы.
1.2. Жұмысшы табы және өнеркәсіп пен транспорттың дамуы
ІІ тарау. Социалистік құрылыс кезеңіндегі қоғамдық – саяси
және мәдени табыстар.
2.1. Еңбекшілердің материалдық жағдайының жақсаруы.
2.2. 1938 – 1941 жылдардағы мәдени құрылыстағы табыстар.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Тарих ғылымына идеологиялық ықпал жасап келген Коммунистік партияның
уақыт сынына төтеп бере алмай тарауы және республикамыздың өз
тәуелсіздігіне қол жеткізу бір кездегі Қазақстаңдағы шаруаларды меншігінен
айыру және олардың қожалықтарын ұжымдастыру мәселесін жан-жақты зерттеп,
зерделеуге жол ашты. 20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардағы Қазақстан ауыл
шаруашылығын сталиндік күштеу әдістерімен қайта құрудың өзіндік өкінішті
тәжірибесінің ауыр зардаптары объективті зерттеулерді қажет етеді.
Тарих тағылымы мынаны үйретеді: кез келген мәдениетті халық өзінің
ұлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте
бұрын отаршылдық бұғауыңда бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт
тарихының назардан тыс қалған мәселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел
қолға алуға ұмтылады.
Өйткені төл тарихтың жаңа егемен ел азаматтарын саяси-рухани жағынан
патриоттық рухта тәрбиелеуде орасан зор маңызы бар, мысалы орыс мемлекетін
алайықшы. XIV ғасырдың соңында XV ғасырдың басында орыс жылнамаларында
бұрынғы ұсақ княздіктерді құрғақ баяндау тәсілінен арылып орыс жерінің
тұтастығын насихаттау белең алып, тәуелсіздік идеясы басты мақсат етіп
қойылды. Мұндай идея Ресей болашағына жол көрсетті. Осы кезеңде мәскеулік
жылнамалардың сипаты да өзгереді. Ол белгілі ғалым А. Шахматов айтқандай
орыс халқын ұлттық топтастыру идеясы тарихи оқиғалардың алғы шебіне шығып
орыстық мүдденің бар екеңдігін, орыс жерінің тұтастығын дәлелдеуге тырысты.
Еліміздің тәуелсіз мемлекет құру жолында да осығаң ұқсас салыстыра
қарайтын мәселелер баршылық. Біздің тарихымыз бүгінде Қазақстан
Республикасының тәуелсіздігін идеялық жағынан негіздеп, Республика
азаматтарының санасына оның жерінің бөлінбес, біртұтастығы туралы идеяны
сіңіруге қызмет етуге тиіс. Сондықтан қазақ жерінің байырғы тұрғыңдарының
басым көпшілігі қазақтар болғанын, коммунистік тоталитаризмнің зорлау,
күштеу және мәңгүрттендіру әдістерінің бұл халықты өз жерінде жаппай
қырғынға, қуғын-сүргінге ұшыратып үлес салмағы жағынан ежелгі ата қонысында
азшылыққа айналуға әкеп соқтырғанын айтқан жөн. Біздің тарих ғылымымыз —
ұлттық сананы сілкіңдірген қоғамымызда болып жатқан сан-алуан өзгерістерді,
қоғамдық процестерді талдап, түсіндіріп, бұқараға насихаттап отыруға тиіс.
Міне, сонда Қазақстан азаматтары отаншыл, саналы патриоттық рухта
тәрбиеленбек.
Мұндай игі мақсаттарға тарихымызда орын алған ақтаңдақтарды толық
жойып, сәтсіздіктеріміз бен қасіреттеріміздің себеп-салдарларын дұрыс
талдап, қажетті қорытындылар шығарған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз.
Міне, соңдықтан 20—30-жылдардағы қазақ шаруаларын күштеп меншігінен айыру
және күштеп ұжымдастыру процесі жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеліп,
зерделенуге мұқтаж.
Бұл жылдары республикада өмір сүрген басқа ұлттар да сталиндік қуғын-
сүргін азабын қазақтармен бірге тартқаны белгілі. Солай бола тұрса да қазақ
шаруаларының тағдыры арнайы назар аударуды қажет етеді.
Өйткені кеңестік Шығыста, соның ішінде Қазақстанда осы жылдары
жүргізілген аграрлық өзгерістер КСРО-ның басқа республикаларындағы және
аудандарындағы осындай қайта құрулардан өзгешелеу болған еді.
Ресейлік тарихшы А. И. Яковлев бұл өзгешелікті төмендегідей
түсіндіреді. Қазақстан үшін бұл (ұжымдастыру — Т.О.) ерекше қиын міндет
болды. Өйткені байырғы халықтың (қазақтардың—Т.О.) төрттен үші көшпелі және
жартылай көшпелі өмір сүрді. Өлке халқы орналасқан сол кездегі табиғи-
тарихи жағдайда көшпелі мал шаруашылығы толығымен ұтымды шаруашылық болып
табылды. Ол жақсы тұрмыстың және халықтың өзінің өмір сүруінің негізі еді.
Осыдан жоғарырақ тұрғыдағы шаруашылықты жүргізуге өту үшін қоныстануды
ұйымдастыру, суармалы жерлерді өлшеп кесіп беру, кооперацияны,
малдәрігерлік және дәрігерлік қызмет көрсетуді өркендету, мектептер ашу
және т. с. с. болған жағдайда ғана мүмкін еді. Мұндай жағдайлар жасағанда
көшпеліге артта қалған қожайын ретінде қарау мүмкін болмайды.
Бірақ дәл қазақтардың — дәстүрлі көшпелілердің қысқа мерзімде
отырықшылыққа көшу мандайларына жазылған екен. Мұны қаламаушылық сыннан
өткен әрі сенімді әдіске — күштеуге жол ашты.
Шет елдік тарихшының бұл пікірі толық қолдауға тұрарлық. Шындығында да
Қазақстандағы ұжымдастыру шаралары бүкіл елдегі науқанның құрамдас бөлігі
бола тұрса да олардан, әсіресе, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
шаруаларының ауыр азап шеккенін, қазақ этносының аяусыз қырғынға
ұшырағанын, сөйтіп аса ауыр шығынды басынан кешкенін көрсетіп берді. Тарих
ақиқаты осылай бола тұрса да қазақ ұлтшылдығының көрінісі деген тәрізді
айыптаулардан аулақ болу үшін Қазақстан тарихшылары кезінде көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ шаруаларының осы жылдардағы қасіретін арнайы
зерттеуді қолға ала алмады. Коммунистіік идеология мұндай жұмысты
мақұлдамақ түгіл зерттеуге де рұқсат етпеді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана бұл тақырыпты терең зерттеуге
жол ашылды. Осы тарихи мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы комиссиясы құрылып, құрамына тарихшылар,
заңгерлер, халық депутаттары енді. Комиссияның 1992 жылғы баспасөзде
жарияланған қорытындысында Қазақстан Республикасының ғылыми мекемелері мен
жоғары оқу орындарына 20 — 30-жылдардағы күрделі оқиғаларға талдау жасауды
енгізе отырып, зерттеу мәселелерін кеңейту ұсынылды. Сонымен қатар
тарихшылар алдында жаңа теориялық — тұғырнамалык, және зерттеушілік
көзқарастар негізінде оқулықтар, бағдарламалар және басқа да әдістемелік
әдебиеттер дайындауды жүзеге асыру міндеті тұрғанын да комиссия атап
көрсетті.
Бұл мәселенің маңыздылығы Р. Конвест, М. Олкотт тәрізді шетелдік
әріптестеріміздің назар аударуларынан да көрінеді. Оның үстіне көшпелілерді
отырықшыландыру дегеніміздің өзі жалпы адамзаттық процесс. Ал Қазақстаңда
мұның күштеп жүргізілуі өзімізге де, басқаларға да сабақ бола алады. Яғни
бұл тақырыптың тарих қойнауындағы құпияларын білу — тәуелсіз елімізде
өткеннің қателіктері енді қайтып қайталанбауы үшін де қажет. Күштеп
ұжымдастыру жылдарындағы қасіреттің тарихы империялық мемлекеттерге бодан
болудың тұтас ұлтқа қандай әлеуметтік-демографиялық қасірет әкелетінін
дәлелдеп қана қоймайды, сонымен қатар қазақ халқының табиғи-тарихи дәстүрлі
даму жолын елемеудің, мемлекетті басқарудың экономикалық тұтқаларынан бас
тартудың, нарықтық қатынастарды әкімшіл-әміршіл әдістермен күштеп
алмастырудың әлеуметтік-экономикалық және саяси салдарларының аса ауыр
болатынын да нақты көрсетіп береді.
Оның үстіне бұрынғы тарихи кезеңдердегі Қазақстандағы әлеуметтік-саяси
процестер тәжірибесінен жақсы хабардар болу әкімшіл-шаруашылықтық жүйенің
ішкі қалыптасу механизмдерін, ішкі қайшылықтарын айқындай түсуге
көмектеседі. Ал бұл Қазақстан тарихынан алда жазылатын жаңа, іргелі
жұмыстарға жол ашып, ғылыми негіз қалайды.
Тағы бір ескерер нәрсе, шаруаларды күштеп меншігінен айырудың, зорлап
ұжымдастырудың қазақ ұлтының дәстүрлі тарихи-табиғи, эволюциялық дамуға
негізделген тағдырына еріксіз таңылған қиянат болғаны белгілі.
Күштеп ұжымдастыру да, тіптен социализмнің сталиндік тоталитарлық
үлгісі де процестің объективті заңдылықтарға негізделген, яғни болмай
қоймайтын құбылысы емес.
Осы орайда марксизмнен әлдеқайда бұрын өмірге келген немесе онымен
замандас болған ойшылдардың маркстік көзқарасқа балама пікірлері бүгінгі
жаңа жағдайда көңіл аударуға әбден тұрарлықтай екенін де ұмытуға болмас.
XVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген белгілі орыс тарихшысы С.Е.
Десницкийдің кезінде бүкіл адамзат тарихын марксизм үлгісімен бес
әлеуметтік-экономикалық формацияға емес, мүлде басқаша нақты төрт кезеңге
бөлгені белгілі.
І тарау. Қазақстанда Социалистік құрылыстың
жаңа белестері.
1.1. Еліміздің Социалистік құрылыстың жаңа кезеңіне аяқ басуы.
Жаңа кезеңде еліміздің алдында тұрған тарихи міндеттерді шешуде
Коммунистік партия мен Совет үкіметі бірыңғай жоспар бойынша дамитын
социалистік шаруашылық системасының артықшылықтарына, еліміздің аса бай
табиғи ресурстарына, алдыңғы қатарлы совет ғылымы мен техникасының
жетістіктеріне, еңбекшілердің жоғары творчестволық белсенділігіне, совет
қоғамының моральдық-саяси бірлігіне және еліміздің көп ұлтты халықтары
арласындағы мызғымас достыққа сүйенді.
Жаңа жағдайда Коммунистік партияның басшылық ролі бұрынғыдан да гөрі
арта түсті, советтік демократия одан әрі дамыды.
Совет Одағының жаңа қоғамды дұшпан капиталистік қоршау жағдайында,
шиеленіскен халықаралық жағдайда орнатуына тура келді. Ең агрессияшыл
империалистік мемлекеттер — Германия, Италия, Жапония — дүние жүзін қайта
бөлісу үшін соғысқа ашықтан-ашық әзірленіп жатты.
1937 жылдың екінші жартысында капиталистік дүниеде жаңа экономикалық
дағдарыс бұрқ ете түсті. Ол капитализмнің қайшылықтарын онан сайын
шиеленістірді; өнім өткізетін рыноктар үшін күрес күшейді. Германия, Италия
және Жапония Орталық Европада, Азия мен Африкада, Қиыр Шығыста бірқатар
агрессиялық әрекеттер жасады. Германия мен Жапония Совет Одағына тікелей
қатер төндірді. Осындай күрделі жағдайда Коммунистік партия мен Совет
мемлекеті бейбітшілік жолында, қарусыздану жолында, қоғамдық және
мемлекеттік құрылысы әр түрлі мемлекеттердің бейбіт қатар өмір сүруі
жолында күрес жүргізумен болды. СССР-дің Англиямен және Франциямен
ынтымақтастық және өзара көмек туралы бірнеше ай бойы (1939 жылғы марттан
августқа дейін) жүргізген келіссөздері француз және ағылшын үкіметтерінің
бұл келіссездерді Совет мемлекетін Германиямен соғысқа киліктіруге
пайдалануға тырысатынын, ал өздерінің СССР-мен ынтымақтасқысы келмейтінін
және шын мәнінде агрессорларды қолпаштап отырғанын көрсетті. Англия мен
Францияның келіссөз жүргізуден іс жүзінде бас тартуына байланысты Совет
Одағы жұмысшылар мен шаруалардың дүние жүзіндегі тұңғыш мемлекетіне қарсы
империалистік арандатуды іске асыртпай тастау үшін 1939 жылғы 23 августа
Германиямен шабуыл жасаспау туралы шарт жасасты.
4939 жылғы 1 сентябрьде фашистік Германия Польшаға шабуыл жасады, 3
сентябрьде Англия мен Франция Германияға соғыс жариялады. Екінші дүние
жүзілік соғыс басталды.
Совет Одағы фашистік Германия мен милитаристік Жапония қатер төндірген
халықтарды қорғауды көздеген белсенді саясат жүргізді. Ол қытай халқының
азаттық күресіне зор көмек көрсетті және Батыс Украина мен Батыс Белоруссия
халықтарын өз қорғауына алды. Осы мақсатпен 1939 жылғы 17 сентябрьде совет
әскерлері совет-поляк шекарасынан өтіп, Батыс Украина мен Батыс
Белоруссияны поляк капиталистерінің езгісінен азат етті. 1939 жылғы 1
ноябрьде Батыс Украина Советтік Украинамен, ал 2 ноябрьде Батыс Белоруссия
— Советтік Белоруссиямен қайта қосылды. 1940 жылдың жазында Прибалтика
халықтары өздерінің реакцияшыл үкіметтерін құлатып, Совет өкіметін қалпына
келтірді, сөйтіп СССР құрамына кірген советтік республикалар құрды.
1939 жылдың аяғында империалистер фин реакционерлерін СССР-ге қарсы
соғыс жанжалына айдап салды. Фин әскерлері талқандалды. 1940 жылғы 12
мартта СССР мен Финляндия арасында бітім шартына қол қойылды. Осынық бәрі
СССР-дің солтүстік-батыс шекараларын нығайтуға жәрдемдесті.
Корольдік Румыния өктемдігінен Бессарабияның азат етілуі және Молдаван
ССР-інің құрылуы еліміздің оңтүстік-батыс шекараларын нығайтуға себепші
болған саяси зор маңызы бар оқиға болды.
1940 жылғы августың бас кезінде Прибалтиканың советтік республикаларын
СССР құрамына қабылдау және Карело-Фин ССР-і мен Молдаван ССР-інің құрылуы
көп ұлтты Совет мемлекетінің күш-қуатын нығайтты.
1941 жылғы апрельде жасалған бейтараптылық туралы совет-жапон шарты
советтік сыртқы саясаттың зор табысы болды.
Алайда екінші дүние жүзілік соғыстың жалыны барған сайын күшейе түсті.
1941 жылдың жазына қарай фашистік Германия бүкіл дерлік Батыс Европаны
басып алды. Соғыс Совет Одағының шекарасына әбден жақындап келді.
Соғыс қатерінің күшейе түскен жағдайында Коммунистік партия мен
Совет үкіметі армия мен флоттың жауынгерлік қабілетін нығайту, совет
адамдарының саяси қырағылығы мен саналылығын арттыру жөнінде шаралар
қолданды. 1940 жылдың орта шеніне қарай СССР Қарулы Күштері сан және сапа
жағынан өсіп, олардың ұйымдық құрылымы өзгерді, армияның, флоттық және
авиацияның техникамен жарақтануы жақсара түсті. Әскери-мобилизациялық
шаралар жүргізілді. СССР Конституциясының 132-статьясына сәйкес СССР
Жоғарғы Советінің кезектен тыс төртінші сессиясы 1939 жылғы сентябрьде
Жалпыға бірдей әскери міндеттілік туралы жаңа заң қабылдады; бұл заң
әскерлердің кейбір түрлерінде қатардағы және сержанттық құрамның әскери
қызметте болу мерзімін ұзартты және армия қатарына шақырылатындардың жас
мөлшерін 21 жастан 19 жасқа дейін кемітті.
ВҚП(б) XVIII съезі. Үшінші бесжылдықтың негізгі міндеттері. Өзінің
қорғаныс қабілетін нығайта отырып, СССР бейбіт шаруашылық құрылысын
жалғастыра берді. Үшінші бесжылдық жоспарды жасау жұмысы қызу жүргізіліп
жатты, бұл жұмысқа партия және совет органдары, барлық халық
комиссариаттары мен ведомстволары, СССР Ғылым академиясы қатысты. 1939
жылғы 30 январьда және 1 февральда баспасөзде партияның алда болатын
XVIII съезінің СССР халық шаруашылығын өркендетудің 1938-1942 жылдарға
арналған үшінші бесжылдық жоспары туралы және ВКП(б) Уставына
енгізілетін өзгерістер туралы баяндамалардың тезистері жарияланды.
Бүкіл совет халқы сияқты, Қазақстаннын, еңбекшілері үшінші бесжылдықтың
жобасын бірауыздан мақұлдап, оған жекелеген-түзетулер мен толықтырулар
енгізді. СССР халық шаруашылығын өркендетудің үшінші бесжылдық жоспарының
жобасы республиканын, 54 мыңнан астам коммунист қатысқан 4549 бастауыш
партия ұйымының жиналыстарында, 24 мыңнан астам коммунист қатысқан 203
аудандық, облыстық партия конференциялары мен аудандық партия
жиналыстарында талқыланды. Жоспарды талқылау партияның XVIII съезінде (1939
жылғы март) аяқталды.
Съезд ВКП(б) Орталық Комитетінің, Орталық тексеру комиссиясының, ВКП(б)
Орталық Комитетінің Коммунистік Интернационалдың Атқару Комитетіндегі
делегациясының есепті баяндамаларын тыңдап, талқылады, СССР халық
шаруашылығын өркендетудің үшінші бесжылдық жоспарын қарап, оны бекітті,
ВКП(б) Уставына өзгерістер енгізді. Съезд еліміздің еткен бес жыл ішіндегі
дамуының қорытындыларын шығарып, халықаралық жағдайға терең талдау жасады,
СССР-дің ішкі және сыртқы саясатының міндеттерін тұжырымдап берді.
Съезд партия мен бүкіл совет халқын социалистік құрылыстың жаңа
кезеңіндегі зор шаруашылық-саяси міндеттерді іске асыруға бағыттады.
Партияның XVIII съезі бекіткен халық шаруашылығын өркендетудің үшінші
бесжылдық жоспары СССР-дің экономикасын одан әрі өрге бастыруды көздеді.
Бесжылдық кезінде өнеркәсіп өнімінің жалпы өсімі 92 процент болып, өндіріс
құрал-жабдықтарын өндіру 107 процентке артуға тиіс болды. Ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндіруді 1,5 еседен астам арттыру көзделді. Ұлттық республикалар
дамуының экономикалық дәрежесін теңестіру және өндіргіш күштерді ұтымды
орналастыру үшін үшінші бесжылдықта, бұдан бұрынғыдай, Советтік Шығыс
республикаларының экономикалық дамуының неғұрлым жоғары қарқындары
белгіленді.
Қазақ ССР-інің халық шаруашылығына бөлінетін күрделі қаржы бірінші және
екінші бесжылдықты қоса алғанда бөлінген күрделі қаржыдан төрттен бір есе
дерлік көбейтілді, әсіресе республика өнеркәсібінің жетекші саласы — түсті
металлургияға жұмсалған қаржы айрықша өсті. Алтай өнеркәсіп комплексі түсті
металлургияның ірі объектісіне айналды. Балқаш мыс қорыту заводын салып
бітіріп, оның қуатын толық игеру, Жезқазған мыс қорыту заводының құрылысын
аяқтау, Қарсақпай мыс қорыту заводын, Риддер полиметалл комбинатын, Ертіс
мыс заводын және басқа кәсіпорындарды қайта құру міндеті тұрды. Қазақстан
хромиттер, вольфрам, молибден шығару жәнінде еліміздегі жетекші базалардың
біріне айналуға тиіс болды. Тас көмір шығару 2 есе дерлік, мұнай шығару 4
еседен астам артуға тиіс болды. Ақтөбе химия комбинатын ұлғайту, Ақтөбе
және Қаратау фосфорит кен орындары негізінде фосфор заводтарын салу
белгіленді.
Қарағандыда қара металлургияның негіздерін қалау, Алматыда кен және
тоңазытқыш жабдықтар заводтарының құрылысын аяқтау көзделді.
Өскемен су электр станциясы үшінші бесжылдықтың аса ірі құрылысы болды.
Қарағанды ГРЭС-ін, Алматы, Шымкент және басқа жылу электр станцияларын,
ондаған колхоз және аудандық электр станцияларын салу көзделді.
Энергетикалық қуаттарды екі жарым еседен астам, электр энергиясын өндіруді
екі еседен астам ұлғайту белгіленді.
Жергілікті, жеділ және тамақ өнеркәсібі жедел қарқынмен дамуға тиіс
болды.
Жоспар Қазақстанда ұзындығы 3,5 мың километрге жуық жаңа темір жол
линияларын, соның ішінде ірі шаруашылық және қорғаныстық маңызы бар Ақмола
— Қарталы темір жолын салуды көздеді. Бұл жол Қарағанды көмірін Уралға
жеткізетін төте жол еді.
Үшінші бесжылдықта Қазақстанның ауыл шаруашылығы алдына зор міндеттер
қойылды. Астық өндіруді екі есе, мақта өндіруді үш есе, қант қызылшасын
өндіруді төрт есе арттыру белгіленді. Жылқы, ірі қара, қой мен ешкі санын
көбейту көзделді. Ауыл шаруашылығын механикаландыру ісі одан әрі
арттырылатын болды.
Өндіргіш күштерді ұтымды орналастырудың және оларды еліміздің шығысына
көшірудің қорғаныстық зор маңызы болып, ол Советтік Шығыстағы ұлттық
республикалардың, соның ішінде Казақ ССР-інің экономикасын одан әрі өрге
бастыруды қамтамасыз етті.
Халық шаруашылығын жоспарда көзделгендегідей үздіксіз өрге бастыру
еңбекшілердің мәдениетін дамытып, материалдық әл-ауқатын арттыруға жағдай
жасады. Бесжылдық кезінде жұмысшылар мен қызметшілердің жалақысы 37
процент, мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар 1,7 есе
артуға тиіс болды.
1.2. Жұмысшы табы және өнеркәсіп пен транспорттың дамуы
Жұмысшы табы қатарының өсуі. Үшінші бесжылдық жоспардың тапсырмаларын
орындау жолындағы күрестің көш басында жұмысшы табы жүрді. 1940 жылы
республикада жұмысшы кадрларының саны 634 мыңға жетті. Өнеркәсіпте,
құрылыста, транспортта және байланыста 391 мың жұмысшы мен қызметші, немесе
халық шаруашылығындағы барлық жұмысшылар мен қызметшілердің 42,6 проценті
еңбек етті. Жұмысшы табының негізгі ұйытқысы тұрақты болды, жетік маман
жұмысшылардың үлес салмағының өсу тенденциясы аңғарылды.
Жұмысшы табының кадрлары, бұрынғысынша, колхозшы шаруалар мен қала
жастары есебінен толықтырылып отырды. Қазақ ауылына түбегейлі өзгерістер
әкелген социализм ауыл-село тұрғындарының қалаларға келуін күшейтті. 1939
жылы қалаларда қазақ халқының 16 проценті тұрды, 1926 жылы ол 2 процент
болған еді, ал бүкіл қала халқының үлес салмағы 1926 жылғы 8,6 процент
орнына 27,7 процентке жетті. Еңбекке жарамды қала тұрғындарының ішінде
жұмысшылар мен қызметшілер 90 процент дерлік болды.
Бұдан бұрынғы жылдарға қарағанда, ауыл-село тұрғындарын өнеркәсіп
өндірісіне тарту жоспарлы сипатта болды. Мемлекет колхоздармен шарттар
жасасу арқылы жұмыс күшін ұйымдасқан түрде жинайтын болды. 1938—1940
жылдары өнеркәсіпке, құрылысқа, транспортқа 119 мың адам осындай әдіспен
тартылды.
Өндіріске жаңадан келгендердің арасында әйелдердің саны көбейді. Бұрын
еркектердің кәсібі деп есептеліп келген мамандықтарды игеру жолындағы
қозғалыс басталды. Колхоздар мен совхоздарда әйелдер тракторлар мен
комбайндардың руліне отырды, темір жолдарда олар еркектермен қатар
паровоздар жүргізе бастады. 1938 жылғы октябрьде Алматыда болған қыздардың
республикалық съезі қыздарды, әсіресе қазақ қыздарын патриот әйелдердің
бағалы инициативасын қолдап, техниканы меңгеруге шақырды.
СССР Жоғарғы Советі Президиумының 1940 жылғы 2 октябрьдегі СССР-дегі
мемлекеттік еңбек резервтері туралы Указы негізінде қолөнер және темір жол
училищелері арқылы, сондай-ақ фабрика-завод оқыту мектептері (ФЗО) арқылы
жастардан маман жұмысшылар даярлаудың жаңа формасы енгізілді. Осы жылдың
аяғында республикада 5830 оқушы контингенті бар 22 ФЗО мектебі мен қолөнер
училищесі ашылды. Еңбек резервтері жүйесіне негізінен алғанда қала жастары
келлі. Алғашқы қабылданғандар қатарында олар Қазақстанның қолөнер және
темір жол училищелері оқушыларының 82 проценті болды. 1941 жылғы июньде бұл
училищелерді 3400 жас кенші, металлург, мұнайшы, тамақ өнеркәсібі
мамандары, темір жолшы, құрылысшы тұңғыш рет бітіріп шықты.
Қолөнер училищелері мен ФЗО мектептері жұмысшы табы қатарын толықтыру
кездері ғана емес, сонымен бірге жастарды жұмысшы қатарында шынықтырудың
және саяси тәрбие берудің мектебі де болды. Олар жұмысшы табының лайықты
ізбасарларын даярлады.
Жұмысшы табы кадрларын қалыптастыруда Қазақ ССР-іне еліміздің
индустриялы орталықтарының жұмысшылары зор көмек көрсетті. Мәселен, Балқаш
мыс қорыту комбинатының құрылысына Москваның 687 метро құрылысшысы, Урал
мен Закавказьенің мыс қорыту заводтарынан 700-ден астам байытушы,
металлург, инжөнер мен техник келді. Ақмола — Қарталы темір жолының екпінді
құрылысына комсомол жолдамасы бойынша Полтава, Чернигов, Винница, Воронеж,
Курск, Сумы облыстарынан жас энтузиастар келді. Жұмысшы табының сапа құрамы
да өзгерді. Жұмысшылардың кәсіби дәрежесі жылдан-жылға артып отырды.
Жұмысшыларды кәсіпорындарда өндірістен қол үзбей стахановшылар
мектептерінде, көп станокта жұмыс істеушілер мектептерінде, социалистік
еңбек шеберлері курстарында оқыту бұған көп септігін тигізді. Бұл орайда
нұсқаушы-стахановшылардың қызметі зор роль атқарды. Ондаған бұрғылаушыларды
кен кәсібі шеберлігіне үйреткен Риддердің атақты кеншісі, орденді Б.
Ықыласов сондай нұсқаушы-стахановшылардың бірі болды.
Жұмысшылардың істі жете білетін ұлттық кадрларының өскенін ерекше атап
көрсеткен жөн. Балқаш мыс қорыту комбинатының байыту фабрикасының смена
бастығы Балқашқа завод әлі салынбай тұрып, қаланың іргесі енді ғана
тұрғызыла бастаған кезде келген Ә.Әлімжанов былайша әңгімелейді: Мен бір
әріпті де білмейтін едім, поезды да, автомобильді де әлі көрмеген едім,
электр дегеніңнің не екенін де білмейтінмін. Тұңғыш механизмдерді осында
көрдім, алғаш білімді осында алдым. Осындағы тәжірибе фабрикасында машинаны
алғаш рет басқара бастадым. Инжөнерлер Сорокин, Стригин, К. Қадыржанов
жолдастар маған рудаларды байытудың қызықты сырларын ашып берді. 1938 жылы,
байыту фабрикасының бірінші секциясын жұмысқа қосқанда мен аға флотатор
едім, ал кейін смена бастығына дейін өстім. Мен үшін, менің басқа
жолдастарым үшін де, Балқашта өткізген жылдар үлкен практикалық және
теориялық оқу жылдары болды.
Өнеркәсіпте инжөнер-техник кадрлары тез өсті. Республикадағы тұңғыш
жоғары техникалық оқу орны болған Қазақ кен-металлургия институты 1937—1941
жылдары 258 инжөнер, геолог, кенші және металлург даярлады, олардың 59-ы
қазақ жастары еді. 1939 жылы Ембі мұнай кәсіпшіліктеріне 30 жас инжөнер мен
техник келді, олардың ішінде 20-сы қазақ жастары болды. Қарағанды
шахталарындағы 22 шахта бастығының 10-ы жергілікті ұлттың өкілдері болатын.
1939—1940 жылдары республикада дипломы бар инжөнерлер саны 1,6 мың адамға
көбейді. 1941 жылдың жазына қарай республикада 11,4 мың инжөнер мен техник
болды. Олар техникалық курстарға, озық тәжірибе мектептеріне басшылық етті,
жаңа техниканы жасауда, өндіріске енгізуде және жетілдіруде, еңбекті
ұйымдастыруда маңызды роль атқарды. Дегенмен инжөнер-техник қызметкерлердің
құрамында бұрынғысынша арнаулы білімі жоқ практиктердің үлес салмағы көп
болған еді. Мәселен, Қарсақпай мыс қорыту заводында олар инжөнерлер мен
техник қызметіндегілердің үштен екісінен астамы болатын.
Көп станокта жұмыс істеу және кәсіптерді қоса атқару жолындағы
қозғалыс. Жұмысшы табының мәдени-техникалық дәрежесінің және оның
творчестволық белсенділігінің артуы социалистік жарыстың одан әрі
өрістеуінен айқын көрінді. Социалистік жарыстың түрлері кебейіп,
жаңашылдардың тәжірибесі кеңінен насихаттала берді. Жұмысшылар бұқарасы
техниканы жақсы пайдалану және еңбек өнімділігін арттыру жолындағы
қозғалысқа жұмылдырылды.
Өндірістің циклділігі жолындағы қозғалыс коллективтік мол өнімді
жұмысты ұйымдастырудың бір түрі болды. Мұның өзі көмір өнеркәсібінде шықты.
Циклділік графигі бойынша жұмыс істеудің жаңа әдісін қолданған Қарағанды
көмір бассейніндегі бір шахтаның коллективі зор жеңіске жетіп, 1938 жылғы
көмір шығарудың жылдық жоспарын еліміздің көмір өнеркәсібінде бірінші болып
орындап шықты. Шахта жұмысының тәжірибесі СССР Ауыр өнеркәсіп халық
комиссариатының коллегиясында және СССР Халық Комиссарлары Советінің
мәжілісінде талқыланды. Еңбек өнімділігін арттыруда қол жеткен зор
табыстары үшін қарағандылық 34 шахтер СССР ордендерімен және медальдарымен
наградталды, олардыңщ арасында шахта директорлары Т.Күзенбаев пен
Н.К.Герасимов және көмір қазушылар бригадирі И. Кішкентаев Ленин орденімен
наградталды.
1938 жылы жоспардан тыс 5,5 миллион сомның өнімін шығарып, сол кезде
еліміздегі қорғасынның ең таңдаулы үлгісін қорытқан Шымкент қорғасын
заводының коллективі еліміздегі түсті металлургия заводтарының арасында
бірінші болып металл корыту жөніндегі тоқсандық жоспарды мерзімінен бұрын
орындады. 1939 жылы 26 апрельде СССР Жоғарғы Советі Президиумының Указы
бойынша завод еңбектегі ерлігі үшін Ленин орденімен наградталды. Шымкент,
Лениногорск, Қарсақпай, Балқаш, Ащысай, Зырянов заводтарының 121 қызметкері
үкімет наградаларын алды, олардың ішінде Балқаш мыс қорыту комбинатының
директоры У.И.Перцов және сол кәсіпорынның балташылар бригадирі
М.Л.Старостин, Лениногорскінің атақты кеншісі Б.Ықыласов ең жоғары үкімет
наградасымен — Ленин орденімен наградталды.
Москва, Ленинград, Донбасс, Харьков және басқа индустриялы
орталықтардың жұмысшы коллективтерінің өкілдері творчестволық бастамалардың
инициаторлары болды. Москваның станок жасайтын Красный пролетарий
заводының коллективі үшінші бесжылдықтың тапсырмаларын мерзімінен бұрын
орындау жолындағы бүкіл одақтық жарысты ұйымдастыру жөнінде ұсыныс енгізді.
Республикада бұл инициативаны Қарағандыдағы С.М.Киров атындағы шахтаның
кеншілері іліп әкетті. Олар былай деп мәлімдеді: Біздің шахтамыз бүкіл
халықтық осы жарысқа қосылады. Қарағандының барлық шахтерлерін бізден үлгі
алып, үшінші бесжылдық құрметіндегі социалистік жарысқа қосылуға
шақырамыз.
Қазақстан еңбекшілері завод маркасының абыройы жолындағы, үшінші
бесжылдықтың еңбек өнімділігін арттыру жөніндегі тапсырмаларын мерзімінен
бұрын орындау жолындағы жарысқа белсене қосылды. Темір жол транспортында
паровоздарды ұқыпты пайдалану және олардың пайдаланылу мерзімін ұзарту
жолындағы қозғалыс барған сайын кеңінен өрістей түсті.
1939 жылы бүкіл еліміздегі сияқты Қазақстанда бір жұмысшының екі және
одан да көп станокта жұмыс істеуі жолындағы жарыс өрістей түсті. Руда
қазуда бұрғылаудың көп забойлык, көп перфораторлық жаңа әдісін қолдана
отырып, М. Горький атындағы шахтаның таңдаулы машинистерінің бірі Т.
Қадауов бұрғылайтын екі ауыр машинада қатар жұмыс істеді. Балқаш мыс қорыту
комбинатының аға флотаторлары Тәмпиев пен Құрманбаев флотациялық бөлімшенің
екі және төрт машинасын қамтуға көшті.
Бір үлгідегі станоктар пайдаланылған кәп станокта қатар жұмыс істеудің
бұрынғы түрлерінен өзгеше, жаңа әдіс бойынша бір жұмысшы түрліше
станоктарды басқаратын болды. Ал мұның өзі жұмысшыдан жаңа кәсіптерді
меңгеруді талап етті. Қазақстанда Риддердің, Балқаш мыс қорыту заводының
кеншілері меи металлургтері кәсіптерді ұштастыру жолындағы қозғалыстың
инициаторлары болды. Жаңа бастама жетік маман жұмысшыларды босатып алып,
оларды өндірісте ретімен пайдалануға мүмкіндік берді. Кәсіптерді ұштастыру
нәтижесінде Балқаштың 400-ден астам маман жұмысшысын, Қарағанды бассейнінде
— 300 кеншіні жұмыстан босатып алып, басқа цехтарға жіберуге мүмкіндік
берді. Республика кәсіпорындарында жаңа бастаманың тарауы маман жұмысшылар
даярлау ісінің кең қанат жайғанын көрсетті.
Өндірісте еңбекті ұйымдастыруға, еңбек тәртібін нығайтуға кеп көңіл
бөлінді. 1938 жылғы 28 декабрьде ВКП(б) Орталық Комитеті, СССР Халық
Комиссарлары Советі және ВЦСПС Еңбек тәртібін нығайту, мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру практикасын жақсарту және бүл істегі қиянаттарға
қарсы күресу жөніндегі шаралар туралы қаулы қабылдады. Сонымен бірге
жоғары еңбек өнімділігіне жеткені үшін материалдық және моральдық жағынан
көтермелеу шаралары қолданылды. Еңбек озаттарын наградтау үшін Еңбектегі
ерлігі үшін, Еңбекте үздік шыққаны үшін медальдары белгіленді. 1939 жылы
январьда бірыңғай еңбек кітапшасы енгізілді.
Шиеленісе түскен халықаралық жағдайда СССР Жоғарғы Советі Президиумының
жеті сағаттық жұмыс күнінен сегіз сағаттық жұмыс күніне, жеті күн жұмыс
істейтін жұмыс аптасына көшу туралы, жұмысшылар мен қызметшілердің
мекемелер мен кәсіпорындардан өз бетімен кетуіне тыйым салу туралы, сондай-
ақ сапасы нашар өнім шығарғаны үшін жауапкершілікті күшейту туралы указдары
еңбек тәртібін нығайту қамынан туған еді.
Республика еңбекшілері партия мен үкіметтің өнім сапасы жолындағы және
еңбек тәртібін нығайту жолындағы күресті күшейту жөніндегі шараларын
мақұлдап қарсы алды. Қарағандыда шахтерлер сегіз сағаттық жұмыс күніне және
жеті күндік жұмыс аптасына көшкен кезде жұмыс уақытының әрбір минутын толық
пайдалану жолындағы күресті өрістетті. И.Садуақасовтың бригадасының
инициативасы бойынша әрбір көмір қазушыға шаққанда айына 500 тонна көмір
шығару жолындағы қозғалыс басталды. Бесжүзшілер мен алтыжүзшілер жарысы
бұқаралық сипат алды.
1940 жылдың жазында өнеркәсіп салалары бойынша бүкіл одақтық жарыс кең
өріс алды. Еліміздің түсті металлургиясында Ащысай комбинаты бірінші орын
алды. Кәсіпорын коллективіне Правда газетінің ауыспалы Қызыл Туы берілді.
Қазақстан еңбекшілері үшін республиканың жиырма жылдығын атап өткен
1940 жыл айтулы жыл болды. Республика юбилейін еңбекшілер жаңа табыстармен,
өндірістік жоспарларды асыра орындаумен қарсы алды. Халық шаруашылығының,
мәдениет пен ғылымның 600-ге тарта озаты ордендермен және медальдармен
наградталды.
1941 жылдың бас кезінде заводтардың, шахталардың, колхоздардың озат
коллективтері үшінші бесжылдықтың төртінші жылының жоспарын мерзімінен
бұрын орындау жолындағы күресті бастады.
Өнеркәсіпті жаңа техникамен жарақтандыру, кадрлардын, мәдени-техникалық
дәрежесін арттыру, жұмысшы табының творчестволық белсенділігі және еңбек
тәртібін нығайту еңбек өнімділігін өсіруді қамтамасыз етті. 1940 жылы
республика өнеркәсібінде еңбек өнімділігі бірінші бесжылдықтағы еңбек
өнімділігінің дәрежесінен екі есе дерлік асып түсті. Социалистік жарыстың
кең қанат жаюы арқасында бесжылдықтың үш жылы ішінде өнеркәсіп өнімінің
көлемі 58 процент артты.
Өнеркәсіп пен транспорт бесжылдықтық үш жылы ішінде. Үш жарым жылдың
ішінде республиканың өнеркәсібіне, транспорты мен байланысына 3 миллиард
сомнан астам сом күрделі қаржы, яғни бүкіл екінші бесжылдықта бөлінген
мөлшерде дерлік күрделі қаржы жұмсалды.
1938 жылғы ноябрьде еліміздегі мыс өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорны —
Балқаш мыс қорыту комбинаты қатарға қосылды. Ертіс мыс қорыту комбинатын
қайта құру аяқталды. Лениногорск комбинатының жаңа байыту фабрикасы
салынып, рудниктердің қуаты арттырылды. Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының
құрылысы басталды.
1938 жылғы 11 февральда ВҚП(б) Орталық Комитеті мен СССР Халық
Комиссарлары Советінің Жезқазған мыс қорыту комбинатын салу және Қарсақпай
мыс қорыту комбинатын қайта құру туралы қаулысы қабылданды. Шымкент
қорғасын заводы аса ірі кәсіпорынға айналды, СССР-де қорытылатын
қорғасынның үштен екі бөлегі дерлігі оның үлесіне тиді. Текеліде полиметалл
комбинатының құрылысы басталды. Жаңадан салынып және қайта құрылып жатқан
заводтар, фабрикалар мен рудниктер отандық жаңа техникамен жарақтандырылды.
1938—1940 жылдары қорғасын қорыту 1,7 есе, тазартылмаған мыс қорыту —
4,8 есе артты. Еліміздің түсті металлургиясында Қазақстан одақтас
республикалар арасында екінші орын алды. Одақта қорытылатын қорғасынның 85
проценті, тазартылмаған мыстың 16 проценттен астамы Қазақстанның үлесіне
тиді.
1940 жылы Қарағанды көмір бассейнінде көмір қопаратын машиналармен және
конвейерлермен жабдықталған механикаландырылған ірі-ірі 22 шахта және бір
көмір разрезі жұмыс істеді. Өсу қарқыны, механикаландырылу және еңбек
өнімділігі дәрежесі женінен бассейн СССР көмір өнеркәсібінде алдыңғы
орындардың бірін алды. Ленгір және Бершоғыр қоңыр көмір кен орындарында
көмір шығару ұлғайып, Шоқпақтағы, Келтемашаттағы, Құрашасайдағы, Мәртөктегі
кен орындары игеріліп жатты.
Құлсары, Сағыз, Жақсымай мұнай кәсіпшіліктері қатарға қосылды. Ембіде 9
кәсіпшілік, 854 скважина, соның ішінде кенге аса бай Байшоғыс және Қосшағыл
кәсіпшіліктері жұмыс істеді. Қазақстан еліміздің елеулі мұнайлы ауданына
айналып, РСФСР мен Азербайжаннан кейін үшінші орын алды.
Шымкент фармацевт заводының, Ақтөбе химия комбинатының, Арал сульфат
комбинатының қуаттары ұлғая түсті. Қарағандыда синтетикалық каучук заводы
және Қаратау кен-химия комбинаты салына бастады.
Ақтөбе қаласына жақын жерде хромит рудаларының кен орындарын ашу 1940
жылғы майда республикадағы қара металлургияның тұңғышы — Ақтөбе ферросплав
заводының құрылысын бастауға мүмкіндік берді.
Өскемен су электр станциясының құрылысы өрістетілді. Өскемен мырыш
заводының жылу-электр орталығы салынып жатты. Ульба электр станциясы
негізінде болашақ Алтай энергетика жүйесінің ұйытқысы болған Риддер (1941
жылдан — Лениногорск) энергетика басқармасы құрылды. Қарағанды ГРЭС-і
салынып жатты. Үшінші бесжылдықтын, үш жылы ішінде Қазақстанның электр
станцияларының қуаты екі еседен астам артты.
Жүн жуу, мақта тазарту, мақта-мата, жүн, киім тігу, былғары аяқкиім
өнеркәсібінің ондаған кәсіпорындары қатарға қосылды. Семей шұға
комбинатының құрылысы жалғастырылып, Алматы тігін фабрикасы қайта құрылып
жатты. Алайда жеңіл өнеркәсіп республика еңбекшілерінің қажеттерін әлі
қанағаттандыра алмайтын еді, сол себептен де тігулі бұйымдар мен былғары
аяқ-киімнің 80 процентіне дейіні еліміздін, басқа аудандарынан тасылып
әкелінді.
Шымкент май - экстракциялық заводы пайдалануға берілді. Республиканың
оңтүстігінде жеміс-овощ және шарап өндірісі ойдағыдай дамыды. Семей ет
комбинатының консерві заводы қатарға қосылды. Одақта ауланатын балықтың
және балық өнімдері өндірісінің 10—11 проценті, ет консервілері өндірісінің
26 проценті Қазақ ССР-інің үлесіне тиді. Жаңа нан заводтары мен
наубайханалар салынды.
Үшінші бесжылдық жылдары ішінде өнеркәсіп пен транспорттың жаңадан 700
кәсіпорны қатарға қосылды, барлығы 3 мыңнан астам кәсіпорын жұмыс істеді.
Ірі өнеркәсіп өнімінің үштен екі белігін беріп отырған 286 жаңа және
түгелдей қайта құрылған кәсіпорында негізгі өндірістік қорлардың 80
проценттен астамы және барлық жұмысшылардың тең жартысына жуығы шоғырланды.
Жергілікті және кооперативтік өнеркәсіп негізінен алғанда мебель, ағаш,
металл, көлік әбзелдерін, пима, қыш ыдыстарын, кірпіш, әк шығарған аудандық
өнеркәсіп комбинаттары түрінде ұлғая түсті. 1940 жылы 36 мың адам жұмыс
істеген 500-ге тарта өнеркәсіп артельдері болды. Өнеркәсіп кооперациясы
рентабельді өндірістік бірлестікке айналды. 1937 жылғымен салыстырғанда
1940 жылы жалпы өнімді кооперативтік өнеркәсіп 3,2 есе, жергілікті
әнеркәсіп 1,8 есе көп шығарды.
Индустриялық дамудағы табыстардың нәтижесінде республика халық
шаруашылығының жалпы өнімінің 60 проценті өнеркәсіп өнімі болды.
Темір жол, су және әуе транспортын дамыту, сондай-ақ тас жолдар салу
халық шаруашылығын өркендетуге көп септігін тигізді. 1938 жылы Жарық
—Жезқазған, Рубцовка — Риддер, келесі жылы Қарағанды — Балқаш, Гурьев —
Қандағаш, Орал — Елек, ал соғыстың нақ алдында Қандағаш — Орск темір
жолдары салынды.
Ақмола — Қарталы темір жол линиясын төсеу советтік темір жол
құрылысының аса зор жеңісі болды. 806 километрге созылған магистраль
рекордтық қысқа мерзімде — сегіз жарым айдың ішінде салынып бітті. Ол бүкіл
халықтық құрылысқа айналды. Партияның шақыруы бойынша оған еліміздің түкпір-
түкпірінен жұрт ағылып келіп жатты. Қомсомол құрылысты қамқоршылық кемекке
алып, жол құрылысына 18 мың жас энтузиасты жіберді. Құрылыс жаңартылған
маңдай алды жол төсегіштермен, экскаваторлармен, грейдер - элеваторлармен,
бульдозерлермен, трактор-лармен, автомашиналармен және басқа күрделі
машиналармен қамтамасыз етілді. Машиналардың кейбір түрлері осы жол
құрылысында тұңғыш өндірістік сынаудан өтті.
1938—1940 жылдары республикада 1,4 мың километрге жуық жаңа темір
жолдар төселді. Жаңа темір жолдар Қарағанды кемірі мен Гурьев мұнайына
оларды тұтынатын орындарға — Оңтүстік Уралдың өнеркәсіп орталықтары мен
еліміздің басқа да аудандарына апаратын төте жол ашты. Бұл жолдар облыстар
арасындағы, сондай-ақ Қазақстанның Уралмен және Поволжье арасындағы
экономикалық байланыстарын мықтап нығайтты.
Шығыс Қазақстан және Семей облыстарындағы Шығыс шеңбері, Алматы —
Сарыөзек, Гурьев — Ганюшкино, Шымкент — Бурное жолы сияқты тас жолдар мен
қиыршық тас төселіп жақсартылған жолдар халықтық құрылыс әдісі арқылы
төселді. Үш жарым жылға жалғасқан бейбіт құрылыс Қазақстанның көп салалы
өнеркәсібін өркендетіп, оны еліміздің социалистік индустриясының алғы
шебіне шығаруда зор роль атқарды.
ІІ тарау. Социалистік құрылыс кезеңіндегі қоғамдық
– саяси және мәдени табыстар.
2.1. Еңбекшілердің материалдық жағдайының жақсаруы.
Коммунистік партия — еңбекшілердің ұйымдастырушысы және басшысы.
Социализм құрылысының аяқталу кезеңінде совет қоғамының басшы және бағыт
беруші күші ретінде Коммунистік партияның ролі барған сайын арта түсті.
Халық шаруашылығына басшылық ету жөніндегі партиялық қызметтің формалары
әлдеқайда күрделіленіп, ұлғая түсті. Партиялық-саяси жұмысты Қайта құру
жөніндегі шаралардың еңбекшілердің өндірістік және саяси белсенділігін
арттыруда, оларға идеологиялық тәрбие беруде зор маңызы болды.
Өлкелік партия ұйымының Қазақстан Коммунистік (большевиктер) партиясы
болып қайта құрылуы коммунистердіқ бұқара арасында жүргізетін ұйымдастыру
және партиялық-саяси жұмысының міндеттерін жаңаша қойды.
1938 жылғы июльде Қазақстан К(б)П II съезі болды. Съезд Қазақстан К(б)П
Орталық Комитетінің Есепті баяндамасын, сондай-ақ республикада мал
шаруашылығының жайы және оны дамыту міндеттері туралы мәселені талқылады.
Съезд есепті кезеңде өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамытудың
қорытындыларын шығарып, халық шаруашылығы мен мәдениетті одан әрі
өркендетудің негізгі міндеттерін, белгіледі, мал шаруашылығын өркендетуге,
жемшөп базасын жасауға, сумен жабдықтау ісін жолға қоюға, мал қораларын
салуға, малшылардың еңбегін ұйымдастыруды және оған ақы төлеуді жетілдіруге
айрықша назар аударылды.
Қазақстан К(б)П II съезінің халық шаруашылығы саласында алға қойған
міндеттері ҚазақССР-і бойынша кейін қабылданған үшінші бесжылдық жоспардың
негізіне алынды. Партиялық-ұйымдастыру жұмысын жақсартуға, еңбекшілерге
коммунистік тәрбие беруге және партия қатарын реттеуге көп көңіл бөлінді.
Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің секретары болып Н.А.Скворцов сайланды.
ВКП(б)-ның отрядтарының бірі ретінде Қазақстан Компартиясының бұдан
былайғы қызметі үшін партияның XVIII съезінің шешімдерінің аса зор маңызы
болды.
Қазақстан Компартиясының қатары алдыңғы қатарлы жұмысшыларды,
колхозшыларды, ғылым мен мәдениет қайраткерлерін партияға алу есебінен өсіп
отырды. Республиканың партия ұйымы еңбекшілердің бұқаралық социалистік
жарысына басшылық етті.
1940 жылғы мартта Қазақстан К(б)П III съезі болды, съезд Қазақстан
К(б)П Орталық Комитетінің Есепті баяндамасын тыңдап, талқылады,
өнеркәсіпті, транспорт пен ауыл шаруашылығын дамытуда қол жеткен табыстарды
атап көрсетті. Халық шаруашылығына партиялық басшылықтағы кемшіліктер де
ашылды.
Съезд жергілікті партия, комсомол және кәсіподақ ұйымдарының, совет
және шаруашылық органдарының алдына халық шаруашылығын, әсіресе қорғаныстық
маңызы бар салаларды жеделдете өркендету женінде нақты міндеттер қойды.
Съезде көмір шығаруды комплексті механикаландыруды енгізу және
механизмдерді жақсылап пайдалану, шахталардын, өндірістік қуаттарын игеру
қажеттігі женінде айтылды. Шаруашылық органдардан негізгі жаңа өнеркәсіп
құрылыстарын іске қосуды жеделдету талап етілді.
Съезд коммунистерді, республиканың барлық еңбекшілерін социалистік
жарысты, халықтың инициативасын өрістетуге, еңбек тәртібін нығайтып, еңбек
өнімділігін арттыруға шақырды. Ол ндеологиялық жұмыстың дәрежесін арттыру,
халықты советтік патриотизмнің мәртебелі сезімі рухында тәрбиелеу
қажеттігін атап көрсетті.
Соғыстың алдындағы жылдары партия мен үкімет өнеркәсіпті дамытуға зор
көңіл бөліп отырды. Бұл мәселелер Бүкіл одақтық XVIII партия
конференциясында қаралды. Елімізде ВКП(б) XVIII конференциясын жаңа
өндірістік жеңістермен қарсы алайық деген ұранмен бұқаралық социалистік
жарыс кең өріс алды.
Конференция 1941 жылғы февральда етті. Онда Орталық Комитеттің Партия
ұйымдарының өнеркәсіп пен транспорт саласындағы міндеттері туралы
баяндамасы талқыланды және 1940 жылдың шаруашылық қорытындылары шығарылды.
XVIII партия конференциясы партия ұйымдарын кәсіпорындардағы
қарбаластықты жоюға, өндіріс технологиясын мейлінше қатаң сақтауды
қамтамасыз етуге, енімнін, өзіндік құнын ұдайы кемітуге, шаруашылық есепті
барынша нығайтуға, өндіріс озаттарын материалдық жағынан көтермелеу
принципін дәйекті түрде жүргізуге, кәсіпорындарда дара басшылықты нығайтып,
өндірісті техникалық жағынан басқаруды күшейтуге міндеттеді.
Конференция ВКП(б) Орталық Комитеті мен СССР Халық Комиссарлар Советі
қабылдаған 1941 жылғы халық шаруашылық жоспарын мақұлдады, бұл жоспарда
еліміздің қорғаныс қабілетін нығайтуға зор көңіл бөлінді.
Партия активтерінің жиналыстары конференция шешімдерін зор шабытпен
қабылдаған жұмысшы табының, барлық совет адамдарының жоғары еңбек өрлеуін
айқын көрсетті.
Село коммунистерінің авангардтық ролі артты, селолық бастауыш
ұйымдардың жүйесі өсті. Колхозшылардың, МТС-тер мен совхоз жұмысшыларының
қыруар активі, село интеллигенциясы селолық партия ұйымдарының төңірегіне
топтасты. Партия ұйымдары өндіріс озаттарының тәжірибесін таратуға көп
көңіл бөліп отырды.
Үшінші бесжылдық жылдарында республикада басшы совет және шаруашылық
жұмысына ондаған мың жас коммунистер жоғарылатылды, Мұның өзі олардың
іскерлік қабілетін арттыруды, партиялық насихат дәрежесін көтеруді,
партиялық басшылықтың неғұрлым жетілдірілген формалары мен әдістерін
қолдануды мейлінше талап өтті. Идеологиялық жұмыста партия марксизм-
ленинизм теориясын, партияның тарихын оқып-үйренуді басты міндет деп
есептеді. Партиялық оқудың негізгі формасы марксизм-ленинизм теориясын
өздігінен оқып-үйрену болды, баспасөз бен лекциялық насихаттың ролі арта
түсті.
Марксизм-ленинизм тарихы мен теориясы жөнінде мақалалар, лекциялар,
консультациялар ұдайы жарияланып отырды. Партиялық оқу жүйесі едәуір
ұлғайды. 1940 жылы Қазақстанда 200 мыңға жуық коммунист пен партияда жоқтар
ВКП (б) теориясы мен тарихын оқып-үйренді. Партия кабинеттері
насихатшыларға және партия тарихын өздігінен оқып-үйреніп жүргендерге
методикалық көмек көрсетіп, семинарлар өткізді, көрмелер ұйымдастырды.
К.Маркстің, Ф.Энгельстің және В. И. Лениннің шығармалары шығарылып жатты.
Маркстік-лениндік әдебиет қазақ тіліне барған сайын көп аударыла берді,
Алматыда насихатшылар мен газет қызметкерлерін қайта даярлайтын бір жылдық
курстар, ал жергілікті жерлерде партия мектептерінің кең жүйесі ашылды.
Қалалық және облыстық партия комитеттері жанынан кешкі марксизм-ленинизм
университеттері ашылды, жоғары оқу орындарында марксизм-ленинизм негіздері
курсы енгізілді. Басшы партия қызметкерлерінің теориялық оқуына зор көңіл
бөлінді. 1940 жылы Қазақстаннан аудандық партия комитеттері
секретарьларының бір тобы ВКП(б) Орталық Комитеті жанындағы лениндік курсқа
жіберілді. 1939—1940 жылдары Қазақ ССР-інің 7 мыңға тарта партия, совет
және комсомол қызметкері оқудың түрлі формаларына тартылды.
Жоғары идеялылық партияның бүкіл идеологиялық жұмысының өзегі болды.
Совет халқы Коммунистік партияға, советтік Отанға адал берілгендік рухында,
жалынды советтік патриотизм, пролетарлық интернационализм идеологиясы
рухында тәрбиеленді.
Еңбекшілердің бұқаралық ұйымдары. Социалистік құрылыстың жаңа кезеңінде
Ленин комсомолының белсенділігі арта түсті. 1939 жылғы февральда Қазақстан
ЛКЖО II съезі болып, ол жаңа жағдайда комсомол жұмысын қайта құру
міндеттерін белгіледі. Одақтағы жастар еліміздің мемлекеттік және
шаруашылық өмірінде барған сайын елеулі роль атқарып отырды. Әсіресе
селолық жерлерде село механизаторлары, фермалар мен колхоздардың басшылары
есебінен комсомол қатары өсті.
Комсомолецтер партия ұйымдарына, совет және жер органдарына ауыл
шаруашылық техникасын жөндеуді ұйымдастыруға көмектесті, өнімді қорғау үшін
комсомол-жастардың егіс постыларын құрды, социалистік жарысқа ат салысты.
Комсомолецтер - қатарынан көптеген екпінділер, социалистік жарыстын,
инициаторлары өсіп шықты. Жүздеген комсомол - жастар бригадалары Түрксибте,
Қарағанды шахталарында, Ембі мұнай кәсіпшіліктерінде жұмыс істеді. Комсомол
жастардың жаңа техниканы меңгеру жолындағы қозғалысына басшылық етіп, егіс
далаларында озық агротехниканы қолданудың және мал шаруашылығында бағалы
бастамалардың инициаторы болды. Комсомолецтердік екі мыңға жуық трактор
бригадалары 14 мың жас жігіт пен қызды біріктірді. Мал шаруашылығында
ондаған мың комсомолецтер еңбек етті. Батыс Қазақстан облысының Бөрлі
ауданындағы Буденный атындағы колхоздың және Солтүстік Қазақстан облысының
Красноармейск ауданының комсомолецтері дәнді дақылдардан, тары мен
картоптан мол өнім алу жолындағы социалистік жарыстың инициаторлары болды.
Республикада комсомол-жастардың 2059 звеносы құрылды. Комсомолецтердің
күшімен көктемгі егіс және орақ науқаны кезінде колхозшыларға мәдени-қызмет
көрсету үшін мәдениет бригадалары, жылжымалы кітап-ханалар, қызыл мүйістер
ұйымдастырылды.
Суару каналдары құрылысында үлгілі еңбек еткені үшін 200 комсомолец жас
жігіт пен қыз Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Грамоталарымен және бағалы
сыйлықтарымен наградталды.
Комсомол совет жастарына спорт және әскери-патриоттық тәрбие беруде,
Қызыл Армия, Әскери-Теңіз Флоты мен Авиация үшін резервтер даярлауда жоғары
белсенділік көрсетті. Комсомолецтердің идеялық шыңдалуы нығая түсті,
олардың ішіндегі ен, таңдаулылары партия қатарын толықтырды. ҚК(б)П Орталық
Қомитетінің Қазақстан Компартиясының III съезінде жасаған есебіне қосымша
материалдарда атап көрсетілгеніндей, 1938—1940 жылдары Қазақстан
Компартиясы қатарына алынған адамдардың 40 проценті дерлігі комсомолдар
болды.
Бесжылдық жоспарды орындау жолындағы күресте еңбекшілердің ең бұқаралық
ұйымдары — кәсіподақтар зор роль атқарды. 1940 жылы Қазақстан кәсіподақтары
республика жұмысшылары мен қызметшілерінің 75 процентін біріктірді. Олар
еңбекшілердің еңбегін қорғауға және тұрмысын жақсартуға, олардың
материалдық әл-ауқаты мен мәдениетін арттыруға көбірек қамқорлық жасайтын
болды.
Бүкіл кәсіподақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz