Кәсіби дайындықтың кәсіби маңызы
Кіріспе
Негізгі бөлім
І Кәсіби өзіндік анықталу
1.1. Кәсіби өзіндік анықталудағы өзіндік бағалаудың рөлін зертеу
1.2. Профиль алды (кәсіпке дейінгі) оқыту сатысындағы оқушылардың кәсіби ниеттерін (ойларын) дамтудың психологиялық құралдары
1.3 Әдістемені өткізу процедурасы мен нәтижелер интерпретациясы
ІІ Оқу іс.әрекетіндегі кәсіби даярлық
2.1. Кәсіби дайындықтың тиімділігі
2.2. «Кәсібилік» түсінігі «біліктілік» түсінігімен тығыз байланысты
2.3. Әскери қызметкерлерді арнайы кәсіби . психологиялық дайындау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім
І Кәсіби өзіндік анықталу
1.1. Кәсіби өзіндік анықталудағы өзіндік бағалаудың рөлін зертеу
1.2. Профиль алды (кәсіпке дейінгі) оқыту сатысындағы оқушылардың кәсіби ниеттерін (ойларын) дамтудың психологиялық құралдары
1.3 Әдістемені өткізу процедурасы мен нәтижелер интерпретациясы
ІІ Оқу іс.әрекетіндегі кәсіби даярлық
2.1. Кәсіби дайындықтың тиімділігі
2.2. «Кәсібилік» түсінігі «біліктілік» түсінігімен тығыз байланысты
2.3. Әскери қызметкерлерді арнайы кәсіби . психологиялық дайындау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жеке адаманың көптеген әлеуметтік іс - әрекет түрлерінің ішінде кәсіби іс - әрекет мәселесі және соған байланысты жеке адамның дамуындағы кәсіби өзіндік анықталу сұрақтары маңызды орын алады. Кез келген кәсіби іс- әрекет белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде жүзеге асады. Әрбір кәсіби іс - әрекет – жеке адамның қиындықтарды жеңу қабілеттілігін, әрекеттерді орындауға байланысты жеке бастық кәсіби бағдарды, іскерлікті, кәсіби сана қалыптастыруды, білімділікті, шеберлікті талап етеді. Кәсіби іс- әрекеттің тиімді, жемісті нәтижесіне жетуге жеке бастық қасиеттердің дамуы мәнді сипат алады.
Мектеп бітірушілердің болашақ мамандыққа қатысты психологиялық дайындықтары мен кәсіби өзіндік анықталу механизмдеріне өзіндік бағалаулары әсер ете ме? Осы сұрақтар әрқашан да өз маңыздылығын жоймайды. Жоғары сынып оқушыларының мамандықты тавңдауға саналы қатынастарын қалыптастыруда олардың кәсіби қызығулары мен оқушыларында еңбекке доеген шығармашылық қатынасты орнату, оларға дұрыс психологиялық бағдар беру оқушылардың индьивидуалды – психологиялық жеке бастық деген психологиялық дайындықты қалыптасыру және оқушылардң әлеуметтік – психологиялық кемелдену сипатын негіздеу. Осы жағдайларға байланысты жасөспірімдік кезеңді психологиялық зерттеуде бірнеше маңызды кезеңдерді ескеріп зерттеу керек:
- сенімділіктерді (ғылыми, моральдық, эстетикалық, танымды) зерттеу, яғни жеке адамның мотивациялқ сферасын қалптасыру: жеке адамға әсер ететін сыртқы әсерлерді, әрекетті реттеу мен басқарудың ішкі тәсілдерніне айналдыру немесе олардң интериоризациясы;
- жасөспірімдік кезеңдегі негізгі құндылықтарға бағдарлану мен өмірлік болашақтарды анықтау;
- жасөспірімдердегі жеке бастық әлеуметтік – психологиялық кемелденудің қалыптасуын зерттеу;
- жасөспірімдердің танымдық процестерін зерттеу;
- жасөспірімдердің жеке бастық даму ерекешеліктері мен өзіндік және кәсіби өзіндік анықталудағы өзіндік бағалау ерекшеліктерін, кәсіби қызығулары мен мамандық таңдауға байланысты өзін бағалау ерекшеліктерін, кәсіби қызығулары мен мамандық таңдауға байланысты өзін бағалау сипатын зерттеу.
Мектеп бітірушілердің болашақ мамандыққа қатысты психологиялық дайындықтары мен кәсіби өзіндік анықталу механизмдеріне өзіндік бағалаулары әсер ете ме? Осы сұрақтар әрқашан да өз маңыздылығын жоймайды. Жоғары сынып оқушыларының мамандықты тавңдауға саналы қатынастарын қалыптастыруда олардың кәсіби қызығулары мен оқушыларында еңбекке доеген шығармашылық қатынасты орнату, оларға дұрыс психологиялық бағдар беру оқушылардың индьивидуалды – психологиялық жеке бастық деген психологиялық дайындықты қалыптасыру және оқушылардң әлеуметтік – психологиялық кемелдену сипатын негіздеу. Осы жағдайларға байланысты жасөспірімдік кезеңді психологиялық зерттеуде бірнеше маңызды кезеңдерді ескеріп зерттеу керек:
- сенімділіктерді (ғылыми, моральдық, эстетикалық, танымды) зерттеу, яғни жеке адамның мотивациялқ сферасын қалптасыру: жеке адамға әсер ететін сыртқы әсерлерді, әрекетті реттеу мен басқарудың ішкі тәсілдерніне айналдыру немесе олардң интериоризациясы;
- жасөспірімдік кезеңдегі негізгі құндылықтарға бағдарлану мен өмірлік болашақтарды анықтау;
- жасөспірімдердегі жеке бастық әлеуметтік – психологиялық кемелденудің қалыптасуын зерттеу;
- жасөспірімдердің танымдық процестерін зерттеу;
- жасөспірімдердің жеке бастық даму ерекешеліктері мен өзіндік және кәсіби өзіндік анықталудағы өзіндік бағалау ерекшеліктерін, кәсіби қызығулары мен мамандық таңдауға байланысты өзін бағалау ерекшеліктерін, кәсіби қызығулары мен мамандық таңдауға байланысты өзін бағалау сипатын зерттеу.
1. Сивак А.Н. Психологические обеспечение успешности учебно-профессиональной деятельности курсантов ввузов МВД России, канд. дисс. ... психол. наук. Санкт-Петербург.-2004
2. Туменова P.M. Основы психологического обеспечения деятельности военнослужащих вооруженных сил РК: дис. ... к. психол. наук /Нац. ун-т обороны (НУО) / Алматы.-2006
3. Социологическое исследование по определению социально-психологического климата в курсантских группах и подразделениях. Отчет о НИР Актоб. Высш. воен. авиац. уч-ще им. Т.Я. Бегельдинова; Руководитель Н.У. Кадралина. Актобе.-2002
4. Кононов А.В. Психологическое обеспечение профессиональной подготовки курсантов образовательных учреждений МВД России, канд. дисс. Москва .-2001
5. Барабанщиков А.В. Теоретические основы обучение советских воинов. -М.: Воениздат, 1962.-c.46.
6. Турчинов А.И. Профессионализация и кадровая политика: Проблема развития теории и практики. - М.: МПСИ, Филинта, 1998.-272
7. Современная психология: Справочное руководство.-М.: ИНФРА - М, 1999.-688с.
8. Маркова А.К. Психология профессионализма. - М.: Знание, 1996.-310с.
9. Киселев A.M. Профессиональная подготовка курсантов (слушателей) образовательных учреждений УИС Минюста России и пути ее совершенствования при изучени специальной тактики: Дис. канд. педагог. наук.-Рязань, 2001.-266с.
10. Гребенкина Л.К. Формирование профессионализма учителя в системе непрерывного педагогического образование.-Рязань: РГПУ, 2000.-204с.
11. Жураковский В., Приходько В., Федров И. Вузовский предподаватель сегодня и завтра // Высш. образование в России.-2000.-№3.-с.З-12
12. Маркунас А.О. О слагаемых системы обучения иностранному языку как специальности // Методика обучения иностранным языкам в системе непрерывного образования.-Минск: Высш. шк., 1991.-с.85-91
13. Аксенова Г.И. Студент как субъект образовательного процесса. -М.: Рязань: РИНФО, 1998.-160с.
14. Деркач А. А. Метод олого-прикладные основы акмелогических исследований.-М.: РАГС, 1999.-392
15. Словарь иностранных слов. - М.: Русский язык, 1980.-624с.
16. Габричидзе Б.Н., Коланда В.М. Принцип профессионализма в государственной службе // Государство и право.-1995.№2.-с. 19-26
17. Столяренко A.M. Психологическая подготовка личного состава ОВД.-М.: Тип. внутр. войск МВД России, 1987.-С.24-26
18. Панкин А.И. Личная безопасность сотрудников органов внутренних дел. Тактика и психология безопасной деятельности.-М.: Тип. внутр. войск МВД России, 1996.-243с
19. Дьяченко М.И., Кандыбович А.А., Пономаренко В.А. Готовность к деятельности в напряженных ситуациях: Психологический аспект.-Минск: Изд-во. Университетское, 1985.-206с
20. Деркач А.А. Акмеология: личночтное и профессиональное развития человека. Кн. 1-5: Кн. 2: Акмеологические основы управленческой деятельности.-М.: РАГС, 2000.-536с.
21. Кнопкин О.А. Психологические механизмы регуляции деятельности.-М.: Наука, 1980.-256с.
22. Марьин М.И. Комплекс средств психологического обеспечение деятельности пожарных: Автореф. дис. доктора психол. наук.-М., 1992.- 52с.
23. Миленин В.В. Физическая и огневая подготовка в системе многоступенчатого образования // Известия методического центра профессионального образования и координация научных исследований.-1996.-№3.-с.30
24. Столяренко A.M. Юридическая педагогика.-М.: Юрист, 2000.-496с.
25. Секач М.Ф. Акмеологические основы саморегуляции психической устойчивости кадров военного упарвления: Автореф. дис. канд. психол. наук.-М.: 1999.-24с
26. Учиатиков А.И., Ковалев А.Г., Селсенов В.А. Психологическая подготовка сотрудников пенитенциарных учреждений к действиям в экстремальных условиях. Учеб.-метод. Пособие. - Рязань, 1997.-98с
27. Иванов Ф.Е. Психологические принципы безопасности профессиональной деятельности // Психология и практика. Т4. Вып. 3. -Ярословаль, 1998.-С.80-81.
28. Кукушин В.М., Полейская деонтологи. М., 1994.С.25
29. Бодалев А.А. Психолого-педагогические проблемы воспитание в современных условиях // Советская педагогика. -1991.-№5.-с.12
30. Педагогические проблемы воспиатния советских воинов под ред. А.В. Барабанщикова .-М: ВПА, 1974.-c.31
31. Воробьев A.M. Интеллектуальные качества и их развитие у советских офицеров в процессе обучения в вузе: - М.: ВПН, 1976.-40с
32. Столяренко A.M. Педагогические способности предпосылка формирования педагогического мастерство офицера // Педагогическое мастерство советского офицера /под ред. А.В. Барабанщикова. -М.: ВПА, 1976.-316с/
33. Натров В.П. Развитие у курасантов комадных училищ качества руководителя воинского коллектива: Дис. канд. педаго. наук.-М.: 1988.-188с
2. Туменова P.M. Основы психологического обеспечения деятельности военнослужащих вооруженных сил РК: дис. ... к. психол. наук /Нац. ун-т обороны (НУО) / Алматы.-2006
3. Социологическое исследование по определению социально-психологического климата в курсантских группах и подразделениях. Отчет о НИР Актоб. Высш. воен. авиац. уч-ще им. Т.Я. Бегельдинова; Руководитель Н.У. Кадралина. Актобе.-2002
4. Кононов А.В. Психологическое обеспечение профессиональной подготовки курсантов образовательных учреждений МВД России, канд. дисс. Москва .-2001
5. Барабанщиков А.В. Теоретические основы обучение советских воинов. -М.: Воениздат, 1962.-c.46.
6. Турчинов А.И. Профессионализация и кадровая политика: Проблема развития теории и практики. - М.: МПСИ, Филинта, 1998.-272
7. Современная психология: Справочное руководство.-М.: ИНФРА - М, 1999.-688с.
8. Маркова А.К. Психология профессионализма. - М.: Знание, 1996.-310с.
9. Киселев A.M. Профессиональная подготовка курсантов (слушателей) образовательных учреждений УИС Минюста России и пути ее совершенствования при изучени специальной тактики: Дис. канд. педагог. наук.-Рязань, 2001.-266с.
10. Гребенкина Л.К. Формирование профессионализма учителя в системе непрерывного педагогического образование.-Рязань: РГПУ, 2000.-204с.
11. Жураковский В., Приходько В., Федров И. Вузовский предподаватель сегодня и завтра // Высш. образование в России.-2000.-№3.-с.З-12
12. Маркунас А.О. О слагаемых системы обучения иностранному языку как специальности // Методика обучения иностранным языкам в системе непрерывного образования.-Минск: Высш. шк., 1991.-с.85-91
13. Аксенова Г.И. Студент как субъект образовательного процесса. -М.: Рязань: РИНФО, 1998.-160с.
14. Деркач А. А. Метод олого-прикладные основы акмелогических исследований.-М.: РАГС, 1999.-392
15. Словарь иностранных слов. - М.: Русский язык, 1980.-624с.
16. Габричидзе Б.Н., Коланда В.М. Принцип профессионализма в государственной службе // Государство и право.-1995.№2.-с. 19-26
17. Столяренко A.M. Психологическая подготовка личного состава ОВД.-М.: Тип. внутр. войск МВД России, 1987.-С.24-26
18. Панкин А.И. Личная безопасность сотрудников органов внутренних дел. Тактика и психология безопасной деятельности.-М.: Тип. внутр. войск МВД России, 1996.-243с
19. Дьяченко М.И., Кандыбович А.А., Пономаренко В.А. Готовность к деятельности в напряженных ситуациях: Психологический аспект.-Минск: Изд-во. Университетское, 1985.-206с
20. Деркач А.А. Акмеология: личночтное и профессиональное развития человека. Кн. 1-5: Кн. 2: Акмеологические основы управленческой деятельности.-М.: РАГС, 2000.-536с.
21. Кнопкин О.А. Психологические механизмы регуляции деятельности.-М.: Наука, 1980.-256с.
22. Марьин М.И. Комплекс средств психологического обеспечение деятельности пожарных: Автореф. дис. доктора психол. наук.-М., 1992.- 52с.
23. Миленин В.В. Физическая и огневая подготовка в системе многоступенчатого образования // Известия методического центра профессионального образования и координация научных исследований.-1996.-№3.-с.30
24. Столяренко A.M. Юридическая педагогика.-М.: Юрист, 2000.-496с.
25. Секач М.Ф. Акмеологические основы саморегуляции психической устойчивости кадров военного упарвления: Автореф. дис. канд. психол. наук.-М.: 1999.-24с
26. Учиатиков А.И., Ковалев А.Г., Селсенов В.А. Психологическая подготовка сотрудников пенитенциарных учреждений к действиям в экстремальных условиях. Учеб.-метод. Пособие. - Рязань, 1997.-98с
27. Иванов Ф.Е. Психологические принципы безопасности профессиональной деятельности // Психология и практика. Т4. Вып. 3. -Ярословаль, 1998.-С.80-81.
28. Кукушин В.М., Полейская деонтологи. М., 1994.С.25
29. Бодалев А.А. Психолого-педагогические проблемы воспитание в современных условиях // Советская педагогика. -1991.-№5.-с.12
30. Педагогические проблемы воспиатния советских воинов под ред. А.В. Барабанщикова .-М: ВПА, 1974.-c.31
31. Воробьев A.M. Интеллектуальные качества и их развитие у советских офицеров в процессе обучения в вузе: - М.: ВПН, 1976.-40с
32. Столяренко A.M. Педагогические способности предпосылка формирования педагогического мастерство офицера // Педагогическое мастерство советского офицера /под ред. А.В. Барабанщикова. -М.: ВПА, 1976.-316с/
33. Натров В.П. Развитие у курасантов комадных училищ качества руководителя воинского коллектива: Дис. канд. педаго. наук.-М.: 1988.-188с
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
Негізгі бөлім
І Кәсіби өзіндік анықталу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...5
1.1. Кәсіби өзіндік анықталудағы өзіндік бағалаудың рөлін зертеу
... ... ... ..5-8
1.2. Профиль алды (кәсіпке дейінгі) оқыту сатысындағы оқушылардың кәсіби
ниеттерін (ойларын) дамтудың психологиялық құралдары
... ... ... ... ... ... .8-13
1.3 Әдістемені өткізу процедурасы мен нәтижелер интерпретациясы
... ... ...14
ІІ Оқу іс-әрекетіндегі кәсіби даярлық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1. Кәсіби дайындықтың тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .15-22
2.2. Кәсібилік түсінігі біліктілік түсінігімен тығыз байланысты
... ...22-27
2.3. Әскери қызметкерлерді арнайы кәсіби – психологиялық дайындау..27-29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 30-31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-33
Кіріспе
Жеке адаманың көптеген әлеуметтік іс - әрекет түрлерінің ішінде кәсіби
іс - әрекет мәселесі және соған байланысты жеке адамның дамуындағы кәсіби
өзіндік анықталу сұрақтары маңызды орын алады. Кез келген кәсіби іс- әрекет
белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде жүзеге асады. Әрбір кәсіби іс -
әрекет – жеке адамның қиындықтарды жеңу қабілеттілігін, әрекеттерді
орындауға байланысты жеке бастық кәсіби бағдарды, іскерлікті, кәсіби сана
қалыптастыруды, білімділікті, шеберлікті талап етеді. Кәсіби іс- әрекеттің
тиімді, жемісті нәтижесіне жетуге жеке бастық қасиеттердің дамуы мәнді
сипат алады.
Мектеп бітірушілердің болашақ мамандыққа қатысты психологиялық
дайындықтары мен кәсіби өзіндік анықталу механизмдеріне өзіндік бағалаулары
әсер ете ме? Осы сұрақтар әрқашан да өз маңыздылығын жоймайды. Жоғары сынып
оқушыларының мамандықты тавңдауға саналы қатынастарын қалыптастыруда
олардың кәсіби қызығулары мен оқушыларында еңбекке доеген шығармашылық
қатынасты орнату, оларға дұрыс психологиялық бағдар беру оқушылардың
индьивидуалды – психологиялық жеке бастық деген психологиялық дайындықты
қалыптасыру және оқушылардң әлеуметтік – психологиялық кемелдену сипатын
негіздеу. Осы жағдайларға байланысты жасөспірімдік кезеңді психологиялық
зерттеуде бірнеше маңызды кезеңдерді ескеріп зерттеу керек:
- сенімділіктерді (ғылыми, моральдық, эстетикалық, танымды) зерттеу, яғни
жеке адамның мотивациялқ сферасын қалптасыру: жеке адамға әсер ететін
сыртқы әсерлерді, әрекетті реттеу мен басқарудың ішкі тәсілдерніне
айналдыру немесе олардң интериоризациясы;
- жасөспірімдік кезеңдегі негізгі құндылықтарға бағдарлану мен өмірлік
болашақтарды анықтау;
- жасөспірімдердегі жеке бастық әлеуметтік – психологиялық кемелденудің
қалыптасуын зерттеу;
- жасөспірімдердің танымдық процестерін зерттеу;
- жасөспірімдердің жеке бастық даму ерекешеліктері мен өзіндік және кәсіби
өзіндік анықталудағы өзіндік бағалау ерекшеліктерін, кәсіби қызығулары мен
мамандық таңдауға байланысты өзін бағалау ерекшеліктерін, кәсіби қызығулары
мен мамандық таңдауға байланысты өзін бағалау сипатын зерттеу.
Осы мәселелерді зерттеу мақсатында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік
бағалау, өзіндік сана сезімдер, өмірлік анықталу, мамандық таңдау мен
кәсіби өзіндік анықталу сұрақтарын теориялық талдау құралады. Жеке адам
дамуындағы кіші балалар мен жеткіншектерге қарағанда жасөспірімдік кезеңге
аса көп екпін жасалмайды. Психологиялық зерттеулер көпшілігінде кіші сынып
оқушыларымен жеткіншіктерге бағытталған. Осы жасқа тән дамудың қайнар көзі
болып табылатын ішкі терең қарама – қайшылықтар, дамуға әсер ететін
әлеуметтік – экономикалық, психологиялық әсерлер сияқты жағдайлар нақты
өз сипатында ашыла бермейді. Л.С. Выготский көрсеткендей әлеуметтік- мәдени
қалыптасу процесі. Жасөспірімдердің социализациясы мен өзіндік анықталу
процесінде олардың әрекеттерінің сәтті болу субъективті позицияларының
қалыптасуынан, өздерінің меншікті белсенділіктерінен байлансыты болады.
Осы позиция және онымен байланысты тәжірбие жоғары сынып оқушыларына
мақсатты бағытталған, саналы, белсенді және шеберлікпен мамандықты дұрыс
таңдауға және соған психолдогиялық дайындықты қалыптасыруға негіз болды.
Басқаша айтсақ кәсіби өзіндік анықталуда оқушылардың белсенділігі іс -
әрекет субъектісі ретінде қаншалқыты дайын соған байланысты; және бұл
белсенділік өзіндік бағдарланған оқушы, өзіндік анықталу субъектісі ретінде
болады. Сондықтан кәсіби өзіндік анықталудың алғашқы сатыларын зерттеуде
оқушылардың субъективті белсенділіктерінің қалыптасуын бағалауды зерттеу
мәнді болып табылады.
І Кәсіби өзіндік анықталу
1.1.Кәсіби өзіндік анықталудағы өзіндік бағалаудың рөлін зертеу
Мамандықты таңдауды анықтайтын факторлардың ішінде ең маңыздысы сол
берілген еңбек түріне түріне айқын қызығушылықтың болуы (Е.А. Климов, С.Н.
Чистякова, В.В. Ярошенко); алайда оқушылардың субъективті позициясын
түсіну үшін, айқын көрнетін қызығушылық факторы жеткіліксіз. Таңдауға деген
қанағаттанушылыққы оқушылардың психологиялық дайындығы да есептіліктер,
мүмкін деген қиындықтарды, әлеуметтік қысымдарды, амалсыздықты, қолайсыз
эмоциялық күйлерді жеңуге ерік күші сапаларын жеткілікті болу.
Кәсіби өзіндік анықталудға кәсіби бейімділік, позициялар,
жасөспірімдердің танымдық түсініктері мен белсенді ркеті, қызығулары,
таңдаған мамандықтың кейінгі салдарын ұғыну негіз болады. Осы факторларды
анықтау үшін эмпирикалық – эксперименттік зерттеу негізінде әсер етуші ішкі
және сыртқы жағдайлард анықтау қажет. Осы жоғарыда айтылған тұжырымдардан
бөлек жасөспірімдердің іс - әрекетіндегі ұғынымды психикалық өзіндік
реттелу жүйлерінінің қалыптасу деңгейлері де негізгі сұрақтардың бірі.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей іс - әркет процесінде айқын көрінетін
жеке бастық сапаларын жиынтығымен байланысты ұғынылған психологиялық
өзіндік реттелудің индивидуалды – типологиялық ерекшеліктерімен кәсіби
өзіндік анықталу тығыз байланысты.
Атап айтқанд іс - әрекетті орындаудың барлық сатыларында субъект
мақсатты бағытталған, жиынтлық, дамыған өзіндік бақылау, адекватты өзіндік
бағалау, информацияларды белсенді іздеуде көп күш жұмылдыру қасиеттеріне
нақты сенімділік, мақсатқа жетуде көп күш жұмылдыру сияқты сапалары болуы
керек. Басқаша айтсақ іс - әркет барсында ылғида сияқты сапалары болуы
керек. Басқаша айтсақ іс - әрекет барысында ылғида тиімді тәуелсіздікті
көрсете білу ептілігі. Сондықтанда жоғары сынып оқушылары мамандық таңдау
мен кәсіби өзіндік анықталуда өз таңдауын оқушылары мамандық таңдау мен
кәсіби өзіндік анықталуда өз таңдауын ұғынылған сипатта дұрыс жасауы, жеке
басның қалыптасқан индивидуалд сапаларына тікелей байланысты. Тиімді
тәуелділікке қатысты жеке бастық сапаларын қалыптастыруды ерте жеткіншек
жасының басынан бастау керек.
Зерттеу тақырыбының өзектілігін бекіте түсетін тағы бір маңызды
мәселе, кәсіби өзіндік анықталуды – болашақтың мүмкін деген бейнесін құру
факторы ретінде үсіну. Жасөспірімдердің алдында өмірлік анықталудың сара
жолдары ашылады. Көптеген жасөспірімдер амалсыздан кейбір кездейсоқ
ситуациялардан тәуелді мамандық таңдайд. өз жолын таңдауда негізгі
жауапкершілікті жасөспірімнің өзі алуы керек. Кейбір жасөспірімдер дайын
болмағандықтан оғн отбасы, жақын адамдары, ортасы әсер етіп жауапкершілікті
басқалар алады. Кәсіби өзіндік анықталу жеке адам үшін маңызды оқиға,
барлық өміріне негіз болады. Психологиялық тұрғыдан мамандықты таңдауға
бірнеше жіктемелерді екі белгілердің негізінде ұсынтын зерттеулерді
басшылыққа алуға болады;
1) барлық мүмкін деген альтернативалар; 2) оларды салыстыру критериялары.
Альтернативасы және критериялар бар таңдау болса, оны қарапайым таңдау;
альтернативасы бар, бірақ критериясы жоқ, яғни субъект әлі таңдауы керек,
оны – мағыналық таңдау; альтернативасы жоқ немесе сол альтернативасы
құрастыру керек, ондай таңдауды жеке бастық немесе экзистенциалды таңдаулар
деп атйды. Кәсіби өзіндік анқталуға байланысты таңдау – таңдаудың үшінші
түріне жатады. Жоғары сынып оқушысы нені таңдау керек, қалай таңдау керек
оны толық біле бермейді. Көптеген мамандықтар туралы білімдері көп болса
да, кәсіби анықталу үшін оған алтернатива бола бермейді. Жоғары сынып
оқушысы тек өмірлік жолына қатысты белгілі бір мағына алған таңдау ғана
оған альтернатива бола алады. Ендеше альтернативаларды құру процесі – мәні
жағынан субъект үшін солардың мағынасын құру болып табылады. Субъект толық
мәнді таңдау жасау үшін альтернативалар жайлы декватты таңдау үшін ойдағы
бейнелерді өмірімен байланыстырып, оның болашағын алдын ала болжай
алатындай дағдыларды меңгеру керек. Мұндай жағдайда жоғары сынып
оқушыларының танымдық сферасы осы күрделі әрекетті шешуге мүмкіндіктері
аса жеткілікті емес. Психикалық дамудағы кәмелдену жасөспірімдерде
аяқталмайды, әрі жалғаса береді. Сондықтан да кәсіби анықталу кезеңіне
жоғары сынып оқушысы толық дайын емес, мағыналы кемелденген таңдау жасай
алмайды, себебі оларды оған сәйкес психологиялық функциялар жеткілікті
қалыптаспаған. Сонымен қатар жеке бастық, психодинамикалық қажет деген
бейімділіктерді ескерту қажет. Жасөспірімдер мамандықты таңдауда мүмкін
деген болашақ варианттарды құрайтын танымдық іс - әрекетті құрастыру біздің
зерттеудің негізшгі тірегі.
Біздің зерттеудің негізгі тағы бір сұрағы жоғары сынып оқушыларының
өзіндік бағалау ерекшеліктерінің кәсіби анықталуға әсерн агнықтау. Жоғар
сынып оқушыларының жоғары интелектуалды дамуында өз жетістіктерін
объективті және адекватты бағалау ептілігі мен өзара қатынастың
күрделунуін бағалау мен өзіндік бағалауына байланысты. Жасөспірімдерде
өзіндік бағалау мен өзіндік бағалауларына байланысты. Жасөспірімдерде
өзіндік бағалау жеткілікті дәрежеде кемелденген формада боладды, олардың
мазсұндарында иерахиясы тұрақтана бастайды, негізгі звено болашққа
бағдарлану, өзін реттеу мен өзіндік анықтаудың қажеттіліктері анықталады.
В.Ф. Сафин өзіндік бағалауды өзіндік анықталудағы механизмнің бірі деп
саналады, оның пікірінше психологиялық тұрғыдан өзіндік анықталған жеке
адам – ол не қажет соны анық ұғынған субъект (мақсаттар, өмірлік жоспарлар,
идеалдар) және ол өзі нақты бар адам (өзінің жеке бастық және физикалық
қасиеттер); өзінің қолынан не келеді (өз қабілеттері, бейімділіктері,
мүмкіндіктері); қоғам, ата – анасы, бірге оқитын құрбылары одан не күтеді,
қоғамдық қатынастарда әрекет жасаушы субъект В.Ф. Сафиннің пікірінше
өзіндік анықталудың қозғаушы күштері керек етем - қолымнан келеді -
бар - сен міндеттісің деген қайшылықтар мен міндеттімін, солай
жасауым керек дегенге трансформацияланады. Оның пікірінше өзіндік сана
сезімдер мен өзіндік бағалаудың өзіндік анықталудағы көріну формасына –
мінез құлықты өзіндік реттеудің ішкі шарты болып табылатн когнитивті
аспекті жатады.
В.Ф. Сафин жеке адамның өзіндік анықталуына мына компонеттерді
жатқызады: (өзіндік анықталудың жеке формалары) 1) рөлік, 2) кәсіби, 3)
отбасы – тұрмыстық сферасындағы өзіндік анықталу, 4) әлеуметтік. Ал В.А.
Алексеевтің пікірінше жеткіншектер – ол басқалар үшін жеке адам, ал
жасөспірімдер – өзі үшін жеке адам (в.А. Алексеев, 1985). Э.Эриксон
айтқандай жасөспірімдердің индивидуалды дамуның басты міндеті - өзіндік
анықталу мен индентификацияны қалыптасрыру, бұл кезеңде реалды мен және
идеалды Меннің арасындағы айырмашылыққа басқа көзқарас туындайды.
Жасөспірім өзінің интелектуалды дамуның арқасында өзін және қоршағандарды
дұрыс түсініп, өз тәжірибелерін интеграциялайды. Мен бейнесі неғұрлым
адекватты бола бастайды (Эриксон Э. 1996). Жоғары сынып оқушыларының
өзіндік бағалауларын зерттейтін зертеулер оқу танымдық іс - әрекет пен
қарым қатынастың субъектісі ретінде тұлғаның дамуын ғана ғана емес, әрі
олардың кәсіби өзіндік анықталуын да қарастырады. Өзіндік сана сезімдердің
когнитивті және эмоциялық – бағалау компонентерінің айырықша бірлігі
ретінде өзіндік бағалау кәсіби өзіндік анықталудың өзара байланысқан екі
деңгейін бейнелейді – гностикалық және кәсіби жоспар (өзіндік анықтаудың
екінші деңгейінің көрсеткіші, яғни мінез – құлықтың, практикалық). өзіндік
анықталу іс – рекеттінің реттеушісі және онда бағдарлаушы (өзіне қатысты
бағдарлану) жәнедем беруші (белсенді іс - әрекетке оятушы) функцияларды.
Өзіндік бағалаудың жек адамның күрделі шешімдердің қабылдаудаудағы
рөлі жайлы зертеулер өзіндік бағалаудың кәсіби таңдау процесіне әсерін
анықтады. О.И. Мешковская мамандық таңдаудағы кәсіби таңдау процесіне
өзіндік танымды белсендірудің мүмкіндіктерін зерттей отырып, өзіндік
бағалауды өзіндік таным сатыларының бірі деп нақтылады. Біз сондай – ақ
А.М. Кухарчуктің пікірімен де толық келісеміз - өз мүмкіндіктерін ұғынулары
бойынша кәсіби таңдаудағы өзіндік бағалау процесін белсенді іс - әрекетті
болжайтын оқушылардың кәсіби өзіндік анықталуына тәрбиелік ықпал қажет.
Кәсіби өзіндік анықталу мен өзіндік бағлауды байланыстырып зерттеген
зерттеулерде жеке адамның мазмұнды қасиеттерінің ішінен әр түрлі сапалард
көрсетеді. Л.Н. Рожина, А.М. Кухарчук және А.Б. Ценципер: таңдаған
мамандыққа жарамдылық; О.П. Мешковская: таңдаған мамандыққа сәйкес келетін
жеке бастық сапалар – қызығушылық, қабілет, бейімділік; Н.Ф. Гейман:
болашақ мамандыққа қызығулар, икемділік, қабілет, мәселен жолдастарымен
өзара қатынасқа жағымды қабілеттілік. Әрине жасөспірім мамандықты таңдай
отырып өзінің жеке бастық қасиеттерін адекватты бағалай білуі керек,
мәселен, адамдарға қатынас, еңбек пәніне, еңбекке қатынас, танымның
өзіндік ерекшелігі, өнегелік – ерік, эмоциялық процестері мен қасиетері.
А.М.Кухарчуктің пікірінше кәсіби өзіндік анықталу – мамандықты
тәуелсіз таңдау және талдау нәтижесінде ішкі ресурстарды жүзеге асыру.
1.2 Профиль алды (кәсіпке дейінгі) оқыту сатысындағы оқушылардың кәсіби
ниеттерін (ойларын) дамтудың психологиялық құралдары
Бұл мақалада Л.М.Митинаның тұлғаның кәсіби дамуы жайлы тұжырымдамасын
басшылыққа ала отырып, тоғызыншы сынып оқушыларының кәсіби ниеттерін
дамытуға қолданылған психологиялық құралдары сипатталады. Қоолданылған
әдістердің өнімділігін гимназияда, кәдімгі калалық және ауылдық мектептерде
жүргізілген эксперименттік зерттеулерден байқауға болады.
Негізгі сөздер: тұлғалық-кәсіби даму, оқытудың профиль алды сатысы,
кәсіби ниет, коуч-практикум (жаттықтыру сабағы).
Профиль алды оқу сатысындағы жеткіншектермен жұмыс жасайтын педагог-
психологтың алдындағы ең негізгі тапсырма окушылардың мамандық таңдауында
адекватты пікір қалыптастыру, кәсіби ниеттерін шынайы қолдана алатындай,
мағынасын жете түсінетіндей түсінік беру. Көпшілік жарияланған
материалдардың көпшiлiгiндe мәселе Е.А.Климовтың мамандық тандаудың
оптимальды жағдайын негізге алатын концептуалды ұстанымына негізделеді: 1)
өзінің тілегі есебінен (қалаймын); 2) өзінің қабілеті мен мүмкіндігі
есебінен (қолымнан келеді); 3) коғамның қажеттілігі есебінен (еңбек
нарығы) осындай немесе басқа да мамандықтар. Е.А.Климовтың
классификациясындағы еңбек пәнінің белгілері бар мамандықтар әлемімен
танысу (табиғат, техника, адам, ақпарат, көркемдік образ), сонымен қатар
жеке кәсәптік жоспар құру қажет.
Бұл келістің маңызды әpi құрамды белгі - оқушылардың еңбек етулері
және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық қайта құрылу уақытындағы өзекті
екендігін сынап көрулері.
Кәсіби оқытуға негізделген таңдау жасау мәселесі мектеп
жеткіншектерінің өзіндік анықтаулары Е.А. Климовтың теориялық бағытымен
шектеліп кана қоймайды, сонымен қоса Л.М.Митинаның тұлғаның кәсіби дамуы
туралы тұжырымдамасымен толықтырылады. Тұжырымдамада кәсіби еңбектің 2
негізгі моделі көрсетілген: 1) адаптивті (бейімделген) соңғы қорытындыда
маманның стагнациясымен келісетін және 2) кәсіби даму моделі - шығармашыл
өзіндік жобалаудың үздіксіз процесі, бұл кәсіби шеберлікке қол жеткізуге
әкеледі. Moдeлдepдiң негізгі айырмашылығы адамның өзіндік санасының даму
деңгейіне және интегралды жекелік мінездемесіне (бағыттылығына, жетік
білушілігіне, икемділігіне) байланысты болуында. Бұл мінездемелер мен
инварианттар ic-әрекеттің барлық түрінде керекті психологиялық негіз болып
табылады. Жеткіншекке мәлімет анағұрлым жақсы жеткізіліп берілсе, соғұрлым
кәсіби жолда ең алғашқы кәсіби ниеті (соғұрлым) жаксы жетіледі. Қосалқы
кәсіби дамытуға дайындау үрдісі берілген психологиялық базисті қайта
құрудан басталады.
Л.М.Митинаның тұжырымдамасы бойынша педагог-психологтың кәсіпалды
оқыту сатысы оқушылардың кәсіби ниетінің дамуына ыңғайластырыла құрылған.
Бұл тұрғыдан кәсіби ниет кешенді тұлғалың білім беру өзіндік сананың
жоғарғы деңгейде дамуына интегралды жекелік мінездемеге - бағыттылық, терең
білушілік, икемділік, өзіндік даму жоспарына сәйкес белгілі әрекетке бару
керектігін түсіндіреді.
Педагог-психологқа оқушылардың кәсіби ниетін дамыту технологиясын
қолданбас бұрын, олардың бастапқы жағдайын біліп алу керек. Бұл үшін арнайы
жасалған анкета қолданылады. Анкета көмегімен сұралушылардың сұрақтарды
қаншалықты жетік білетіндігін мамандық таңдауы мен мақсатқа жетуде қандай
кедергілер бар екендігі анықталады. Барлық жауаптар талданып, 6 кезеңге
бөлінеді:
1) Алдын ала ойластырылған кезең (өздерінің кәсіби дамуын нақты
ойластырмаған, мақсатқа сәйкес мамандық жолын таңдай бастауы);
жиі, бірақ бекер ойланулар кезеңі (жиі ойланатын, бірақ әлі нақты бip
таңдау жасай алмаған);
әртүрлі типтегі кәсіби ниеттер кезеңі (әртүрлі типтегі мамандықтар
таңдағандар, мыс: бірмезгілде есепші, туристік агент т.б.);
4) біртиптегі кәсіби ниет кезеңі (біртипті мамандық таңдағандар:
мысалы, біруақытты есепші мен экономист маманы болу);
нақты, бірақ дәлелсіз кәсіби ойдағы немесе болашаққа жоспары күңгірт,
айқын емес (мамандық тандағанымен, өз таңдауын жасамаған);
негізделген кәсіби ниеттер кезеңі (мамандық таңдауда дәлелді түрде өзінің
түпкі ойын icкe асыруға психологиялық дайындығына қарай әрекет етед).
Оқушылармен адекватты анықталған (6 кезеңі) педагог-психологтың
мақұлданған қолдауымен белгіленеді. Оларға сыныптың авангарды ретінде
сыныптастарын жігерлендіру үшін негізделген кәсіби ниетте ic бастауының
өзіндік тәжірибесімен бөлісіп, тілектерін айту ұсынылады.
Келесі этап - оқушылардың кәсіби ниеттерін дамыту мақсатында
Бейімділікті қарсы алу атты коуч практикум өткізу. (Берілген мәтіндегі
коучинг - бұл дамытушы, қолдаушы, шабыттандырушы, жеткіншекке ізденіс
процесінде көмектесуші, мақсат қою мен оған жетуге ынталандырушы).
Коучинг-практикумды өткізу алгоритмі келесідей:
1. Барлық қатысып отырғандармен сыныптағыларды таныстыру. Психолог-кәсіби
кеңесші сыныпты таныстыру барысында өзінде жинақталған жеткіншектерді
жалпығы оның жақсылық жақтарын айтады. Бұл психологиялық құрал
басқаларды шабыттандырып, жағымды эмоционалдық әрекет жасауға
итермелейді. Бұнымен қоса басталған жұмысты ықыласпен істеуге
ынталандырады. Қолайлы орта қалыптасқанда коуч-практикумның негізгі
схемасын құруға болады.
2. Қатысушылармен біріге отырып кәсіби ниеттің даму моделін құру
(оқушьшар үшін бұл моделді кәсіби тұлға жетістігі деп атауға болады).
Процедура жетекші сұрақтардың көмегімен іске асады. Бірітіндеп
қадамдап жағымды, шабыттандырушы шырша бейнесі пайда болады.
3. Жеткіншектердің кәсіби жолындағы бағытын таңдаудағы белсенді
ойланулары. Ұсынылған әдістемелер арқылы жеке оптималды бағыт таңдай
алады. Соңында болашақта өзіндік жетілуге кепілдемелер беріледі.
4. Шешілетін мәселе контексінде жеткіншектің игтегралды тұлғалық сипаты
ретінде жете білушілік деңгейін көтеру. Стратегиялық хабардарлық
негізінде (оқушы кәсіби өзін-өзі дамыту мәселесін тұтастай түсініп,
оны шешуде сауаттылықпен қарайды), бұл кезеңдегі маңыздысы тұлғаның
жете білушілігіне назар аударылады (Мен концепциясы, темперамент,
тұлғаның психологиялық типі, экстернальдылық-интерналбдылық,
мотивация, ерік, икемділік). Екпін тұлғаның күшті дамыған жақтарына
түсіріледі. Орындалған психологиялық тапсырмалардың негізінде өзі
туралы түсінік қалыптасады. Барлық коуч-практикумның ету барысында
қатысулар өздерін қызықтыратын кәсіптер туралы кәсіби оқу
мекемелерінен, жастарға арналған кәсіби журналдардан және т.б. ақпарат
көздерінен нақты ақпараттар ала алады. Оптанттар құру, сезіну, даму,
бағалау, кәсіби ниеттің өзгеруіне арналған.
5. Мүмкін кедергілер мен оны жеңу тәсілдерін талдау. Ішкі және сыртқы
кедергілер сонымен қатар, адамның ойын жүзеге асыруға кедергі
келтіретін еліктергіштер талқыланады. Жеткіншектердің алдынан
кездесетін барлық қиындықтар қарастырылады. Мақсатқа жетудегі бөгеттер
талқыланады. Жүргізуші әрбір талқыланған кедергілерді жеңудегі
тәсілдерді кеңейтеді.
6. Коуч-практикум қатысушылардың психотехнологиямен қамтамасыздандыратын
тұлғалық-кәсіби дамуына негізделген психологиялық өзіндік талдауымен
аяқталады. Қортындыда біріккен түрде Біз бес (он) жыл өткен соң
cypeті салынады.
Коуч-практикумда Л.М.Митинаның дайындық, бағалау, әрекет кезеңдерінен
тұратын психотехникасы қолданылады.
Коуч-практикумдагы анықталған алты кезеңнің әрқайсында авторлардың
(Л.В.Брендакова) бірімен модификацияланған әдістеме қолданылады. Мысалы,
жеткіншектердің болашақ кәсіби жолына бағыт беру мақсатында анкета толтыру
ұсынылады. Оптанттарға бірізділікпен білім немесе әрекет аумағы, хобби,
ұнамды мектептен тыс сабақтар, оптанттың жақсы және өте жақсы үлгірімі бар
оңай игерілетін мектеп пәндері, оку немесе еңбек әрекетіндегі нақты
жетістік нәтижесі т.б. анықталады. Анкета арқылы кәсіп таңдаудағы
қиыншылықтар байқалады.
Коуч-практикумда кәсіби жобаны жүзеге асыру жолдары қарастырылады. Мұндай
тапсырманы шешуде гимназиялықтардың өзі қиналады. Жеткіншектер тестілеуден
басқа белсенді оқу формасына жататын әртүрлі психологиялы ойындарды жақсы
көреді. Коуч-практикумда оқушыларда өтіліп жатқан пәнмен байланыстырылып
сабақта колданылады. Бұл сипаттағандарды жүзеге асыру үшін жалпы білім
беретін мектеп жағдайында педагог-психолог сынып жетекшісінің қатысуымен
сынып сағаттарында өткізгені дұрыс.
Коуч-практикум индивидуалды консультация берумен салыстырғанда жұмыс
тұтас сыныппен жыл бойы өткізіледі, жалпы білім беретін мекеменің оқу
үрдісіне ыңғайластыру оңай.
Бейімділікті қарсы алу коуч-практикумы 19 сабақтан тұрады (бірден
төрке дейінгі сабақтар әртүрлі тақырыптар), өткізгеннен дейін, өткізгеннен
кейін де ата-аналар жиналысы болады, жасалған жұмыс нәтижесіне байланысты
индивидуалды консультация жасалады. Кәсіби бағыт-бағдар жұмысының
қорытындысы педагог-психологқа тапсырылады.
Коуч-практикум мазмұны төмендегідей тақырыптан құралады: 1. Кіріспе
сабақ. 2. Жағымды таныстық. 3. Сынып авангарды. 4. Жұлдыз бол!. ...
Жеткіншектермен жұмыс олардың жасерекшелік және
индивидуалды ерекшеліктерін ескере отырып құрастырылған. Сөйтіп, бұл
құрдастырымен араласуына, өзін тануға тырысуына, шешілмеген мәселеге жауап
алуға әкеледі. Сонымен, кәсіби бағыт-бағдарлық курс әрбір қатысушыға
тұлғалық - маңызды, тәжірибелік - бағытталған курс болып саналады.
Дамыту психологиялық жұмыстар Обинск каласының мектептерінде 1992
жылдан бастап жүргізуде. Бұл мектеп оқушыларына өте пайдалы. 2005-2008
жж. бастап: Бейімділікті қарсы алу коуч-практикумы гимназияларда және
кәдімгі қалалық және ауылдық мектептерде жургізілуде.,
Эксперимент төрт кезеңнен тұрады:
Бipiншi кезең - алдын ала. Авторлық әдістемелерден, бейімделген коуч-
практикум негізінде оқушылардың өзіндік кәсіби анықтауларын психология
практикумынан қатысушылардың кәсіби ниеттерін дамытудың стратегиялық,
интенциалды моделдерін анықтау. Бағдарламалық қамтамасыздандыру абробациясы
оқушылардың тұлғалық-кәсіби дамуын психологиялық қолдау болып табылады.
Оқушылардың кәсіби ниеттерін дамыту кезеңін анықтау (1992-2005жж).
Екінші кезең - констациялаушы. Тоғызыншы сынып оқушыларын арнайы
дамыту мақсатында бастапқы және соңғы бақылау диагностикалық психологиялық
инструменте таңдау және апробация. Бақылау және эксперименталді сыныптарды
таңдау. Экспериментальды жұмыстың басында бақылау диагностикалық жұмыстар
жүргізу.
Үшінші кезең - қалыптастырушы эксперимент. Қалыптастырушы эксперимент
кезеңінде экспериментальды сыныптарда біз оқушылардың кәсіби ниеттерін
дамыту үшін психологиялық құрал ретінде Бейімділікті қарсы алу коуч-
практикумы қолданылды. Ол мәселенің жалпы түсінігінен оны шешудің
жекелігіне өту принципіне құрылды (дедуктивті әдіс).
Төртішні кезең - жинақтап қорыту. Төртінші кезеңде эксперименталды
және бақылау сыныптарында қайтадан диагностикалық жұмыстар жүргізіледі.
әрбір сыныпқа эксперименттен кейінгі салыстырмалы талдаулар жасалды.
Нәтижелердің тұрақтылығы Бейімділікті қарсы алу коуч-практикумы 10-
11 бақылау және эксперименталды сыныптарында жүргізілді.
Математикалық статистикалық әдіс көмегімен бақылау және
экспериментальды сыныптар арасындағы айырмашылықтарды анықтадық.
Эксперименталды мәліметтердің көрсетуі бойынша бақылау сыныбына қарағанда,
эксперименталды сыныптарға коуч-практикум өткізгеннен кейін оқушылардың
кәсіби ниеттерінің динамикасы маңызды өзгеріске түсті. Сонымен,
эксперименталды зерттеулер қолданылған құралдардың өнімділігін дәлелдеді.
Бұл жалпы білім беретін мектептердің оқу үрдісінде осы жасалған практикумды
кәсіпке алды сатысында қолдануға мүмкіндік береді.
Дж. Голланд сауалнамасы (Л.В.Брендаков бешмдемеа бойынша)
Толтыру күні
Аты-жөні ______________________Сыныбы __________ Мектебі__________
СЕНІҢ КӘСІБИ ТАҢДАУЛАРЫҢ
Сәйкес білім алудан соң сен әрқандай жұмысты орындай аласың деп
ойлайың. Дегенмен, егер саған екі мүмкіндіктің біреуін ғана таңдауың қажет
болса, сен қалай icтep едің?
Таңдаған мамандығыңды жақшалар ішінен дөңгелектеуің керек. Екі
мамандықтың екеуі де саған сәйкес болмаса да, жақындауын белгіле.
42 тандау жаса
Назар аудар!
Егер мамандьщ жанында "М" әріпі тұрса, тек ұл балаларға қатысты, "Д"
әріпі тұрса қыз балаларға арналған мамандықтар.
1. Инженер (1) немесе Әлеуметтaнyшы (2)
2. Кондитер (1) немесе Сатушы (3)
З. Аспазшы(1) немесе Санақшы (4)
4. Спортшы-маманы (1) немесе Администратор (5)
5. Пиротехник (М) (1)
Шаштаразшы (Д) (1) немесе Дизайнер (6)
6. Футуролог (2) немесе Жаттықтырушы (3)
7. Эколог (2) немесе Патентовед (4)
8. Спелеолог (2) немесе Ізкесуші
9. Кинолог (2) немесе Жастардың ән
бағдарламасын
немесе
жүргізуші (6)
10. Сақтандыру агенті (3) немесе Архивист (4)
11. Заң кеңесші (3) немесе Менеджер (5)
12. Адвокат (3) немесе Сәнүлгісін көрсетуші (6)
13. Нотариус (4) немесе Сурет корреспонденті (5)
14. Компьютерде операт (4) немесе Суретші-безендіруші (6)
15. Саясаткер (5) немесе Жазушы (6)
16. Жүргізуші (М) (1)
Тігінші (Д) (1) немесе Биолог-зерттеуші (2)
17. Дегустратор (1) немесе Рекламалық агент (3)
18. Метролог (1) немесе Картограф (4)
19. Радиомонтаждаушы (М) (1) немесе Суретші-гравер (6)
Тігін (Д) (1)
20. Геолог (2) немесе Аудармашы-гид (3)
21. Телерепортер (5) немесе Режиссер (6)
Радист
(М) (4)
22. Криминолог (2) немесе Секратарь-реферант (Д) (4)
23. Астролог (2) немесе Қылмыстық істер
инспекторы (4)
24. Программист (2) немесе Архитектор (6)
25. Врач (3) немесе Бухгалтер (4)
26. Дипломат (3) немесе Бизнесмен (5)
27. ЖОО оқтушысы (3) немесе Топтың әнші-орындаушысы (6)
28. Экономист (4) немесе Брокер (5)
29. Шифровальщик (М) (4) немесе Дкоратор
Стенограистка (Д) (4)
30. Журналист (5) немесе Кинотанушы (6)
31. Байланысшы (1) немесе Этнограф (2)
32. Агроном (1) немесе Топограф (4)
33. Атомеханик (М) (1)
Косметолог (Д) (1) немесе Дилер (5)
34. Киім піші мен
тігу шебері (1) немесе Әуетанушы (6)
35. Археолог (2) немесе Эксперт (4)
36. Теңіз зерттеушісі (2) немесе Экскурсовод (3)
37. Оқымысты-теоретик немесе Актер (6)
38. Коммерциялық агент (3) немесе Метрдотель (5)
39. Аудитор (4) немесе Риэлтор (5)
40. Ювелир (6) немесе Психолог (3)
41. Массажист (1) немесе Журнал редакторы (5)
42. Судья (3) немесе Маркетолог (4)
1.3. Әдістемені өткізу процедурасы мен нәтижелер интерпретациясы
Бастапқыда, әдеттегідей, қатысушылар 42 сыңар мамандықтан өздерінің
кәсіби таңдауларын жасайды. Таңдаулар шынайы түрде болу үшін әр мамандық
туралы қысқаша ақпараттар беріледі. Нәтижелер саналады: әpбip мамандық
типінен жиналған балдар саналады. Содан кейін, барлық берілген мамандықтар
ішінен жақын тартатындары анықталады. Жақын тартпайтындары саналады. Бұл
процедурадан жеткіншектердің өздері қаламайтын мамандық таңдау керек деген
ойларынан айрылуына көмектеседі. Жeткiншeк жастағы тұлғаның кәсіби ниеті
қалыптаса қоймағандығын ескере отырып, жеткіншектермен анықталған мамандық
түрлерінің аумағында интерпретация жасалады.
I түрдегі мамандықтар (практикалық, реалистикалық) - барлық ic-
әрекет түрлері нақты практикалық еңбекпен байланысты. Бұл мамандық түpi
ұзақ оқуды, жоғары білімді талап етеді.
II турдегі мамандықтар (ақыл-ой, интелектуалдық) - барлық ic-әрекеттер
ой еңбегімен байланысты, ұзақ оқуды, жоғары білімділікті талап етеді.
Қатысушылар анологиялық мысал келтіреді.
түрдегі мамандықтар (әлеуметтік) - барлық ic-әрекеттер халыққа қызметі
көрсетумен байланысты: оқыту, ақпараттандыру, емдеу, тәрбиелеу т.б.
Еңбектің негізгі мазмұны - адамдармен нақты мәселеге байланысты әрекеттесу
болғандықтан, карым-қатынста ашық, эмоционалды сезімтал, түсіне білетін,
белсенді адам болу керек.
түрдегі мамандықтар (орындаушы) - алдын ала белгілі үлгідегі, ережедегі
әріптк, сандық, белгілік ақпараттарды өңдеуге байланысты әрекер түрлері.
V түрдегі мамандықтар (қолданыстығы) - барлық әрекеттер басқару
ісіне, өзіндік істің ұйымдасуына, тәуекелге бел бууға байланысты. Бұнда
ұйымдастырушылық, жете білушілік, шешім қабылдай білу, көшбасшылық сапалар
қажет.
VI түрдегі мамандықтар (суретке байланысты) - барлық әрекет
түрлері мәдениет, өнерге байланысты. Бұнда - тілдік, әртістік, музыкалық,
суреттік т.б. эстетикалық талғамдағы, эмоциялық сезімдегі сапалар қажет.
Балдарды санаудан кейін әркімге жақынырақ өзіне сәйкес мамандықтар
анықталынады. Мысылы, мектеп оқушыларының көпшілігінің таңдауы нақты
практикалық мамандықтармен сәйкес келді. Бұл бірінші түрдегі мамандықтардың
басым екендігін дәлелдейді. Қалған бес түрдегі мамандықтар
интерпретацияланады. Егер жеткіншектің таңдаған мамандығы бойынша жеті
балдың көлемінде болса, оның бағыттылығы қалыптаса қоймағандығын көрсетеді.
ІІ Оқу іс-әрекетіндегі кәсіби даярлық
2.1. Кәсіби дайындықтың тиімділігі
Маман игеретін білім, іскерлік және дағдылар мазмұны МБОС және Білім
беру туралы заң сипаттамасын ашады. Оларда маманды тағайындау, яғни
олардың негізгі ic-әрекет түрлерін және функционалдық міндеттерді, маман
даярлаудың негізгі талаптары қарастырылған (Кононов А.В., канд. диссер.,
2002ж).
ЖОО-да кәсіби оқыту сатысында қажетті білімдерді, іскерліктерді және
дағдыларды игеру мен қатар өзінің шеберлігі туралы көзқарасы дамиды және
кәсіби ic-әрекетке деген өзіндік дайындық қалыптасады.
Педагогикалық энциклопедияда кәсіби даярлыққа келесідей анықтама
береді: кәсіби дайындық - бұл сәйкес келетін білімдер мен іскерлікті
хабарлау процессі және белгілі біp кәсіпте жетістікке жетуді қамтамасыз
ететін арнайы білімдер, іскерліктер және дағдылар, сапалар, еңбек
тәжірибесі мен мінез-құлық нормаларының жиынтығы болып табылады [8, 46
б.].
Негізгі түсінік тұлғаның профессионализациясы болып табылады. Тұлға
профессионализация - бұл белгілі бip мамандықтың функцияларын жүзеге
асыру үшін қажетті болған арнайы білімдердің, іскерліктердің, дағдылардың
және қасиеттердің дамуы.
А.В. Турчинов профессионализацияға келесідей анықтама бердік
Профессионализация - бұл кәсіптің, мамандықтың, кәсіби мәдениеттің,
адамның кәсіби ic-әрекетке ену технологиясын және оның профессионал ретінде
дамуын сипаттайтын, еңбек сипаты мен мазмұнындағы сандық өзгерістермен
себептелген әлеуметтік құбылыс [9, 23 б.].
Қазіргі психология анықтамасын құрастырушылар бойынша
профессионализация - бұл тұлғаның өмірлік жолындағы кәсіби сатысында еңбек
белсенділігінің арнайы формасы, оның әлеуметтену процессін және даму
деңгейін бейнелейді [10, 656 б.].
Қазіргі кезде профессионализация тұлғаның профессионал маман ретінде
дамуынан, кәсіп таңдаудан басталып, кәсіби ic-әрекеттің аяқталуына дейін
созылатын тұтас үздікссіз процесс ретінде қарастырылады [11, 62 б.].
Психологиялық әдебиеттерде профессионализация сатыларына – кәсіби
бағдар, кәсіби іріктey, кәсіби білім алу, кәсіби бейімделу, адамның кәсіби
ic-әрекетке eнyі, мамандану, кәсіби дәрежесін жоғарлату, басқа мамандыққа
дайындау, кәсіби ic-әрекеттің шыңы, белсенді ic-әрекеттен кету және аяқталу
жатады [11, 302 б.].
А.К. Маркова бойынша профессионализация - бұл профессионалдың
қалыптасу пpoцeci, оған адам өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін ескере
отырып кәсіпті таңдау; кәсіптің нормалары мен ережелерін игеру және өзін
профессионал ретінде ұғыну, кәсіп тәсілдері арқылы өз тұлғасын дамыту және
т.б. жатады [11, 64 б.].
Кәсіби дайындыққа байланысты нақты біp анықтама жок,.
РФ білім беру Министерлігінің бұйрығының қосымшасында жоғары әскери
оқу орындарында әскери кәсіби даярлау түсінігі қолданылады, бірақ оның
негізі ашылмайды.
Қазіргі психологиялық әдебиеттерде кәсіби қалыптасу процесі -объктивті
(кәсіп беделі, оның әлеуметтік бәсекеге кабілеттігін және т.б.) және
субъективті (тұлғаның кәсіпке деген қатынасы, кәсіби кабілеттердің көрінуі,
кәсіби идеалдар, кәсіби ic-әрекетте жетістіктер мен сәтсіздіктерді бастан
кешіру) компоненттерден тұратын тұтас феномен ретінде түсіндіріледі.
Көптеген кеңес зерттеушілері бойынша тұлғаның кәсіби дамуы ic-әркетпен
себептеледі, сондықтан адам кәсіпке сәйкестігін және кәсіби жетістік
позициясынан зерттеледі (К.А.Абульханова-Славская, А.А. Бодалев,
А.А.Деркач, Н.Н.Обозов, Е.Е. Сапогова).
Кәсіби даму - ересек адамның жұмысқа енуін және кәсіби ic-әрекеттен
қанағаттануын анықтайтын тұлғаның өзіндік дамуының бөлігі болып табылады.
Кәсіби дамудың тұлғалық нәтижесі игерілген білімдерге, іскерліктерге және
дағдыларға жатпайды. Ол катынастың өзгеруінен, кәсіби сана-сезімінің
дамуынан, Мен бейнесінің динамикасынан, кәсіби өзіндік бағалаудан, кәсіби
жетістіктер критерисінен, кәсіби менталдықтың қалыптасуынан көрінеді
(Г.В.Акопов, В.Я.Ляудис, Н.В.Клюева). Эдебиеттерд1 талдау барысында,
профессионал өз жұмысына өз мүмкіндіктерін жүзеге асырудың психологиялық
тәсілі ретінде қатынас жасаумен ерекшеленетіні анықталды (Л.А.Коростылева).
Осы жерде кәсіби Мен - концепциясының қалыптасуы маңызды рөль ойнайды,
сәйкестілік тұлғаға әсер ете отырып, оның дамуын стимулдауы немесе кәсіби
деформацияға әкелуі мүмкін.
Жоғары әскери - оқу орындарында курсанттарды кәсіби дайындау -бұл
олардың кәсіби біліктілігінің (арнайы білім, іскерлік және дағды) және
кәсіби маңызды қасиеттердің даму жүйесі, яғни әскери-кәсіби ic-әрекетке
дайындық.
Кейбір авторлардың пікірі бойынша оқыту мен кәсіби дайындау бip
түсінік. Дегенмен де, осы процесстер арасында тікелей байланыс болса да,
бұл көзқарасқа толық келісуге болмайды.
А.М.Киселев бойынша Ресейдегі УИС Минюстінің білім беру орындарында
курсанттарды кәсіби дайындау - бұл кәсіби маңызды қасиеттердің қалыптасуы,
қазіргі жағдайда УИС персоналына деген талаптарға жауап беретін,
білімдерді, іскерлікті және дағдыны игеруге бағытталган педагогикалық
процесс.
А.М.Киселевтың пікірінше оқу іс-әрекетіндегі кәсіби даярлық жалпы
құрылымға ие және келесідей звеналардан тұрады.
Сурет-1. Оқу іс-әрекетіндегі кәсіби даярлықтың құрылымы
Әpi қарай автордың ойынша, курсанттарды кәсіби даярлаудың практикасы
мен теориясын зерттеу оқу ic-әрекетінде оның негізгі компоненттерінің
сипаттамасын анықтауға мүмкіндік бердік мақсатты, мазмұндық, әдістемелік,
ғылыми-педагогикалық және ұйымдастырылыған. Олар бір-бірімен өзара
байланысты және өзара себептелген.
Мақсатты компонент курсанттардың белгілі біp білімдеріне,
іскерліктеріне, дағдыларына және сапаларына деген қоғамдық қажеттілікті
бейнелейді.
Мазмундық компонент кәсіби дайындау мақсатын жүзеге асырумен тікелей
байланысты. Ол курсанттардың жетекші кәсіби қасиетін және негізгі игілік
болатын көзқарастарын, іскерлікті, әдетті ашатын қажетті информацияны
іріктеуден көрінеді.
Әдістемелік компонент оқушыларда кәсіби білімді, іскерлікті, дағдыны
және қасиеттерді қалыптастырушы педагогикалық технологияның өңделген
деңгейін бейнелейді.
Ғылым-педагогикалық компонент барлық қатысушылардың педагогикалық,
процесте қалыптасқан технологиялар жиынтығын игеру.
Ұйымдастырылған компонент курсанттардың өзіндік жұмысын белсендендіру;
оқыту процесіндегі субъектінің оқу ic-әрекетін түзеу; педагогикалық басқару
арқылы оқушыларда кәсіби мінез-құлық әдеттерін және дағдыларын
қалыптастыру, курсанттардың оқу еңбегі үшін жағдай жасаумен қамтамасыз ету.
Шындығында, білім беру процесімен кәсіби дайындаудың арасында тікелей
байланыс бар болса да, соңғысы өзінің мазмұны бойынша психологиялық және
өзіне психологиялық диагностикалау әдістерін, іріктеуді, психологиялық
әдістерді тиімдендіруді (психологиялық ере жүру, арнайы психологиялық
дайындық, және т.б.) қосады, сондықтанда осы түсініктерді толық сәйкес
деуге болмайды.
Кәсіби дайындықтың құрылымы келесідей компоненттерден тұрады: оқытушы,
кәсіби-бағытталған оқу материалы (мәтін), оқушылардың (курсанттардың)
жағдайы және әдістері. Осы компоненттердің әр қайсысына тоқталып кетейік.
1. Оқытушы
Кәсіби дайындықтың тиімділігін анықтайтын факторлардың бірі оқытушының
тұлғасы болып табылады.
Ол ең алдымен жоғары кәсібилікпен ерекшеленуі қажет. Л.К. Гребенкиннің
пікірінше, оқытушының профессионализмі - біріктірілген фундаменталды
білімдер, жалпыланған іскерліктер мен кабілеттер жиынтығымен, оның кәсіби
маңызды және тұлғалық қасиеттерімен, жоғары деңгейлі технологиялығымен,
мәдениеттілігімен және шеберлігімен анықталады [12, 98-99 б.].
Ол кәсіби даярлаудың координаторы және ұйымдастырушысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
Негізгі бөлім
І Кәсіби өзіндік анықталу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...5
1.1. Кәсіби өзіндік анықталудағы өзіндік бағалаудың рөлін зертеу
... ... ... ..5-8
1.2. Профиль алды (кәсіпке дейінгі) оқыту сатысындағы оқушылардың кәсіби
ниеттерін (ойларын) дамтудың психологиялық құралдары
... ... ... ... ... ... .8-13
1.3 Әдістемені өткізу процедурасы мен нәтижелер интерпретациясы
... ... ...14
ІІ Оқу іс-әрекетіндегі кәсіби даярлық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1. Кәсіби дайындықтың тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .15-22
2.2. Кәсібилік түсінігі біліктілік түсінігімен тығыз байланысты
... ...22-27
2.3. Әскери қызметкерлерді арнайы кәсіби – психологиялық дайындау..27-29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 30-31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-33
Кіріспе
Жеке адаманың көптеген әлеуметтік іс - әрекет түрлерінің ішінде кәсіби
іс - әрекет мәселесі және соған байланысты жеке адамның дамуындағы кәсіби
өзіндік анықталу сұрақтары маңызды орын алады. Кез келген кәсіби іс- әрекет
белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде жүзеге асады. Әрбір кәсіби іс -
әрекет – жеке адамның қиындықтарды жеңу қабілеттілігін, әрекеттерді
орындауға байланысты жеке бастық кәсіби бағдарды, іскерлікті, кәсіби сана
қалыптастыруды, білімділікті, шеберлікті талап етеді. Кәсіби іс- әрекеттің
тиімді, жемісті нәтижесіне жетуге жеке бастық қасиеттердің дамуы мәнді
сипат алады.
Мектеп бітірушілердің болашақ мамандыққа қатысты психологиялық
дайындықтары мен кәсіби өзіндік анықталу механизмдеріне өзіндік бағалаулары
әсер ете ме? Осы сұрақтар әрқашан да өз маңыздылығын жоймайды. Жоғары сынып
оқушыларының мамандықты тавңдауға саналы қатынастарын қалыптастыруда
олардың кәсіби қызығулары мен оқушыларында еңбекке доеген шығармашылық
қатынасты орнату, оларға дұрыс психологиялық бағдар беру оқушылардың
индьивидуалды – психологиялық жеке бастық деген психологиялық дайындықты
қалыптасыру және оқушылардң әлеуметтік – психологиялық кемелдену сипатын
негіздеу. Осы жағдайларға байланысты жасөспірімдік кезеңді психологиялық
зерттеуде бірнеше маңызды кезеңдерді ескеріп зерттеу керек:
- сенімділіктерді (ғылыми, моральдық, эстетикалық, танымды) зерттеу, яғни
жеке адамның мотивациялқ сферасын қалптасыру: жеке адамға әсер ететін
сыртқы әсерлерді, әрекетті реттеу мен басқарудың ішкі тәсілдерніне
айналдыру немесе олардң интериоризациясы;
- жасөспірімдік кезеңдегі негізгі құндылықтарға бағдарлану мен өмірлік
болашақтарды анықтау;
- жасөспірімдердегі жеке бастық әлеуметтік – психологиялық кемелденудің
қалыптасуын зерттеу;
- жасөспірімдердің танымдық процестерін зерттеу;
- жасөспірімдердің жеке бастық даму ерекешеліктері мен өзіндік және кәсіби
өзіндік анықталудағы өзіндік бағалау ерекшеліктерін, кәсіби қызығулары мен
мамандық таңдауға байланысты өзін бағалау ерекшеліктерін, кәсіби қызығулары
мен мамандық таңдауға байланысты өзін бағалау сипатын зерттеу.
Осы мәселелерді зерттеу мақсатында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік
бағалау, өзіндік сана сезімдер, өмірлік анықталу, мамандық таңдау мен
кәсіби өзіндік анықталу сұрақтарын теориялық талдау құралады. Жеке адам
дамуындағы кіші балалар мен жеткіншектерге қарағанда жасөспірімдік кезеңге
аса көп екпін жасалмайды. Психологиялық зерттеулер көпшілігінде кіші сынып
оқушыларымен жеткіншіктерге бағытталған. Осы жасқа тән дамудың қайнар көзі
болып табылатын ішкі терең қарама – қайшылықтар, дамуға әсер ететін
әлеуметтік – экономикалық, психологиялық әсерлер сияқты жағдайлар нақты
өз сипатында ашыла бермейді. Л.С. Выготский көрсеткендей әлеуметтік- мәдени
қалыптасу процесі. Жасөспірімдердің социализациясы мен өзіндік анықталу
процесінде олардың әрекеттерінің сәтті болу субъективті позицияларының
қалыптасуынан, өздерінің меншікті белсенділіктерінен байлансыты болады.
Осы позиция және онымен байланысты тәжірбие жоғары сынып оқушыларына
мақсатты бағытталған, саналы, белсенді және шеберлікпен мамандықты дұрыс
таңдауға және соған психолдогиялық дайындықты қалыптасыруға негіз болды.
Басқаша айтсақ кәсіби өзіндік анықталуда оқушылардың белсенділігі іс -
әрекет субъектісі ретінде қаншалқыты дайын соған байланысты; және бұл
белсенділік өзіндік бағдарланған оқушы, өзіндік анықталу субъектісі ретінде
болады. Сондықтан кәсіби өзіндік анықталудың алғашқы сатыларын зерттеуде
оқушылардың субъективті белсенділіктерінің қалыптасуын бағалауды зерттеу
мәнді болып табылады.
І Кәсіби өзіндік анықталу
1.1.Кәсіби өзіндік анықталудағы өзіндік бағалаудың рөлін зертеу
Мамандықты таңдауды анықтайтын факторлардың ішінде ең маңыздысы сол
берілген еңбек түріне түріне айқын қызығушылықтың болуы (Е.А. Климов, С.Н.
Чистякова, В.В. Ярошенко); алайда оқушылардың субъективті позициясын
түсіну үшін, айқын көрнетін қызығушылық факторы жеткіліксіз. Таңдауға деген
қанағаттанушылыққы оқушылардың психологиялық дайындығы да есептіліктер,
мүмкін деген қиындықтарды, әлеуметтік қысымдарды, амалсыздықты, қолайсыз
эмоциялық күйлерді жеңуге ерік күші сапаларын жеткілікті болу.
Кәсіби өзіндік анықталудға кәсіби бейімділік, позициялар,
жасөспірімдердің танымдық түсініктері мен белсенді ркеті, қызығулары,
таңдаған мамандықтың кейінгі салдарын ұғыну негіз болады. Осы факторларды
анықтау үшін эмпирикалық – эксперименттік зерттеу негізінде әсер етуші ішкі
және сыртқы жағдайлард анықтау қажет. Осы жоғарыда айтылған тұжырымдардан
бөлек жасөспірімдердің іс - әрекетіндегі ұғынымды психикалық өзіндік
реттелу жүйлерінінің қалыптасу деңгейлері де негізгі сұрақтардың бірі.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей іс - әркет процесінде айқын көрінетін
жеке бастық сапаларын жиынтығымен байланысты ұғынылған психологиялық
өзіндік реттелудің индивидуалды – типологиялық ерекшеліктерімен кәсіби
өзіндік анықталу тығыз байланысты.
Атап айтқанд іс - әрекетті орындаудың барлық сатыларында субъект
мақсатты бағытталған, жиынтлық, дамыған өзіндік бақылау, адекватты өзіндік
бағалау, информацияларды белсенді іздеуде көп күш жұмылдыру қасиеттеріне
нақты сенімділік, мақсатқа жетуде көп күш жұмылдыру сияқты сапалары болуы
керек. Басқаша айтсақ іс - әркет барсында ылғида сияқты сапалары болуы
керек. Басқаша айтсақ іс - әрекет барысында ылғида тиімді тәуелсіздікті
көрсете білу ептілігі. Сондықтанда жоғары сынып оқушылары мамандық таңдау
мен кәсіби өзіндік анықталуда өз таңдауын оқушылары мамандық таңдау мен
кәсіби өзіндік анықталуда өз таңдауын ұғынылған сипатта дұрыс жасауы, жеке
басның қалыптасқан индивидуалд сапаларына тікелей байланысты. Тиімді
тәуелділікке қатысты жеке бастық сапаларын қалыптастыруды ерте жеткіншек
жасының басынан бастау керек.
Зерттеу тақырыбының өзектілігін бекіте түсетін тағы бір маңызды
мәселе, кәсіби өзіндік анықталуды – болашақтың мүмкін деген бейнесін құру
факторы ретінде үсіну. Жасөспірімдердің алдында өмірлік анықталудың сара
жолдары ашылады. Көптеген жасөспірімдер амалсыздан кейбір кездейсоқ
ситуациялардан тәуелді мамандық таңдайд. өз жолын таңдауда негізгі
жауапкершілікті жасөспірімнің өзі алуы керек. Кейбір жасөспірімдер дайын
болмағандықтан оғн отбасы, жақын адамдары, ортасы әсер етіп жауапкершілікті
басқалар алады. Кәсіби өзіндік анықталу жеке адам үшін маңызды оқиға,
барлық өміріне негіз болады. Психологиялық тұрғыдан мамандықты таңдауға
бірнеше жіктемелерді екі белгілердің негізінде ұсынтын зерттеулерді
басшылыққа алуға болады;
1) барлық мүмкін деген альтернативалар; 2) оларды салыстыру критериялары.
Альтернативасы және критериялар бар таңдау болса, оны қарапайым таңдау;
альтернативасы бар, бірақ критериясы жоқ, яғни субъект әлі таңдауы керек,
оны – мағыналық таңдау; альтернативасы жоқ немесе сол альтернативасы
құрастыру керек, ондай таңдауды жеке бастық немесе экзистенциалды таңдаулар
деп атйды. Кәсіби өзіндік анқталуға байланысты таңдау – таңдаудың үшінші
түріне жатады. Жоғары сынып оқушысы нені таңдау керек, қалай таңдау керек
оны толық біле бермейді. Көптеген мамандықтар туралы білімдері көп болса
да, кәсіби анықталу үшін оған алтернатива бола бермейді. Жоғары сынып
оқушысы тек өмірлік жолына қатысты белгілі бір мағына алған таңдау ғана
оған альтернатива бола алады. Ендеше альтернативаларды құру процесі – мәні
жағынан субъект үшін солардың мағынасын құру болып табылады. Субъект толық
мәнді таңдау жасау үшін альтернативалар жайлы декватты таңдау үшін ойдағы
бейнелерді өмірімен байланыстырып, оның болашағын алдын ала болжай
алатындай дағдыларды меңгеру керек. Мұндай жағдайда жоғары сынып
оқушыларының танымдық сферасы осы күрделі әрекетті шешуге мүмкіндіктері
аса жеткілікті емес. Психикалық дамудағы кәмелдену жасөспірімдерде
аяқталмайды, әрі жалғаса береді. Сондықтан да кәсіби анықталу кезеңіне
жоғары сынып оқушысы толық дайын емес, мағыналы кемелденген таңдау жасай
алмайды, себебі оларды оған сәйкес психологиялық функциялар жеткілікті
қалыптаспаған. Сонымен қатар жеке бастық, психодинамикалық қажет деген
бейімділіктерді ескерту қажет. Жасөспірімдер мамандықты таңдауда мүмкін
деген болашақ варианттарды құрайтын танымдық іс - әрекетті құрастыру біздің
зерттеудің негізшгі тірегі.
Біздің зерттеудің негізгі тағы бір сұрағы жоғары сынып оқушыларының
өзіндік бағалау ерекшеліктерінің кәсіби анықталуға әсерн агнықтау. Жоғар
сынып оқушыларының жоғары интелектуалды дамуында өз жетістіктерін
объективті және адекватты бағалау ептілігі мен өзара қатынастың
күрделунуін бағалау мен өзіндік бағалауына байланысты. Жасөспірімдерде
өзіндік бағалау мен өзіндік бағалауларына байланысты. Жасөспірімдерде
өзіндік бағалау жеткілікті дәрежеде кемелденген формада боладды, олардың
мазсұндарында иерахиясы тұрақтана бастайды, негізгі звено болашққа
бағдарлану, өзін реттеу мен өзіндік анықтаудың қажеттіліктері анықталады.
В.Ф. Сафин өзіндік бағалауды өзіндік анықталудағы механизмнің бірі деп
саналады, оның пікірінше психологиялық тұрғыдан өзіндік анықталған жеке
адам – ол не қажет соны анық ұғынған субъект (мақсаттар, өмірлік жоспарлар,
идеалдар) және ол өзі нақты бар адам (өзінің жеке бастық және физикалық
қасиеттер); өзінің қолынан не келеді (өз қабілеттері, бейімділіктері,
мүмкіндіктері); қоғам, ата – анасы, бірге оқитын құрбылары одан не күтеді,
қоғамдық қатынастарда әрекет жасаушы субъект В.Ф. Сафиннің пікірінше
өзіндік анықталудың қозғаушы күштері керек етем - қолымнан келеді -
бар - сен міндеттісің деген қайшылықтар мен міндеттімін, солай
жасауым керек дегенге трансформацияланады. Оның пікірінше өзіндік сана
сезімдер мен өзіндік бағалаудың өзіндік анықталудағы көріну формасына –
мінез құлықты өзіндік реттеудің ішкі шарты болып табылатн когнитивті
аспекті жатады.
В.Ф. Сафин жеке адамның өзіндік анықталуына мына компонеттерді
жатқызады: (өзіндік анықталудың жеке формалары) 1) рөлік, 2) кәсіби, 3)
отбасы – тұрмыстық сферасындағы өзіндік анықталу, 4) әлеуметтік. Ал В.А.
Алексеевтің пікірінше жеткіншектер – ол басқалар үшін жеке адам, ал
жасөспірімдер – өзі үшін жеке адам (в.А. Алексеев, 1985). Э.Эриксон
айтқандай жасөспірімдердің индивидуалды дамуның басты міндеті - өзіндік
анықталу мен индентификацияны қалыптасрыру, бұл кезеңде реалды мен және
идеалды Меннің арасындағы айырмашылыққа басқа көзқарас туындайды.
Жасөспірім өзінің интелектуалды дамуның арқасында өзін және қоршағандарды
дұрыс түсініп, өз тәжірибелерін интеграциялайды. Мен бейнесі неғұрлым
адекватты бола бастайды (Эриксон Э. 1996). Жоғары сынып оқушыларының
өзіндік бағалауларын зерттейтін зертеулер оқу танымдық іс - әрекет пен
қарым қатынастың субъектісі ретінде тұлғаның дамуын ғана ғана емес, әрі
олардың кәсіби өзіндік анықталуын да қарастырады. Өзіндік сана сезімдердің
когнитивті және эмоциялық – бағалау компонентерінің айырықша бірлігі
ретінде өзіндік бағалау кәсіби өзіндік анықталудың өзара байланысқан екі
деңгейін бейнелейді – гностикалық және кәсіби жоспар (өзіндік анықтаудың
екінші деңгейінің көрсеткіші, яғни мінез – құлықтың, практикалық). өзіндік
анықталу іс – рекеттінің реттеушісі және онда бағдарлаушы (өзіне қатысты
бағдарлану) жәнедем беруші (белсенді іс - әрекетке оятушы) функцияларды.
Өзіндік бағалаудың жек адамның күрделі шешімдердің қабылдаудаудағы
рөлі жайлы зертеулер өзіндік бағалаудың кәсіби таңдау процесіне әсерін
анықтады. О.И. Мешковская мамандық таңдаудағы кәсіби таңдау процесіне
өзіндік танымды белсендірудің мүмкіндіктерін зерттей отырып, өзіндік
бағалауды өзіндік таным сатыларының бірі деп нақтылады. Біз сондай – ақ
А.М. Кухарчуктің пікірімен де толық келісеміз - өз мүмкіндіктерін ұғынулары
бойынша кәсіби таңдаудағы өзіндік бағалау процесін белсенді іс - әрекетті
болжайтын оқушылардың кәсіби өзіндік анықталуына тәрбиелік ықпал қажет.
Кәсіби өзіндік анықталу мен өзіндік бағлауды байланыстырып зерттеген
зерттеулерде жеке адамның мазмұнды қасиеттерінің ішінен әр түрлі сапалард
көрсетеді. Л.Н. Рожина, А.М. Кухарчук және А.Б. Ценципер: таңдаған
мамандыққа жарамдылық; О.П. Мешковская: таңдаған мамандыққа сәйкес келетін
жеке бастық сапалар – қызығушылық, қабілет, бейімділік; Н.Ф. Гейман:
болашақ мамандыққа қызығулар, икемділік, қабілет, мәселен жолдастарымен
өзара қатынасқа жағымды қабілеттілік. Әрине жасөспірім мамандықты таңдай
отырып өзінің жеке бастық қасиеттерін адекватты бағалай білуі керек,
мәселен, адамдарға қатынас, еңбек пәніне, еңбекке қатынас, танымның
өзіндік ерекшелігі, өнегелік – ерік, эмоциялық процестері мен қасиетері.
А.М.Кухарчуктің пікірінше кәсіби өзіндік анықталу – мамандықты
тәуелсіз таңдау және талдау нәтижесінде ішкі ресурстарды жүзеге асыру.
1.2 Профиль алды (кәсіпке дейінгі) оқыту сатысындағы оқушылардың кәсіби
ниеттерін (ойларын) дамтудың психологиялық құралдары
Бұл мақалада Л.М.Митинаның тұлғаның кәсіби дамуы жайлы тұжырымдамасын
басшылыққа ала отырып, тоғызыншы сынып оқушыларының кәсіби ниеттерін
дамытуға қолданылған психологиялық құралдары сипатталады. Қоолданылған
әдістердің өнімділігін гимназияда, кәдімгі калалық және ауылдық мектептерде
жүргізілген эксперименттік зерттеулерден байқауға болады.
Негізгі сөздер: тұлғалық-кәсіби даму, оқытудың профиль алды сатысы,
кәсіби ниет, коуч-практикум (жаттықтыру сабағы).
Профиль алды оқу сатысындағы жеткіншектермен жұмыс жасайтын педагог-
психологтың алдындағы ең негізгі тапсырма окушылардың мамандық таңдауында
адекватты пікір қалыптастыру, кәсіби ниеттерін шынайы қолдана алатындай,
мағынасын жете түсінетіндей түсінік беру. Көпшілік жарияланған
материалдардың көпшiлiгiндe мәселе Е.А.Климовтың мамандық тандаудың
оптимальды жағдайын негізге алатын концептуалды ұстанымына негізделеді: 1)
өзінің тілегі есебінен (қалаймын); 2) өзінің қабілеті мен мүмкіндігі
есебінен (қолымнан келеді); 3) коғамның қажеттілігі есебінен (еңбек
нарығы) осындай немесе басқа да мамандықтар. Е.А.Климовтың
классификациясындағы еңбек пәнінің белгілері бар мамандықтар әлемімен
танысу (табиғат, техника, адам, ақпарат, көркемдік образ), сонымен қатар
жеке кәсәптік жоспар құру қажет.
Бұл келістің маңызды әpi құрамды белгі - оқушылардың еңбек етулері
және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық қайта құрылу уақытындағы өзекті
екендігін сынап көрулері.
Кәсіби оқытуға негізделген таңдау жасау мәселесі мектеп
жеткіншектерінің өзіндік анықтаулары Е.А. Климовтың теориялық бағытымен
шектеліп кана қоймайды, сонымен қоса Л.М.Митинаның тұлғаның кәсіби дамуы
туралы тұжырымдамасымен толықтырылады. Тұжырымдамада кәсіби еңбектің 2
негізгі моделі көрсетілген: 1) адаптивті (бейімделген) соңғы қорытындыда
маманның стагнациясымен келісетін және 2) кәсіби даму моделі - шығармашыл
өзіндік жобалаудың үздіксіз процесі, бұл кәсіби шеберлікке қол жеткізуге
әкеледі. Moдeлдepдiң негізгі айырмашылығы адамның өзіндік санасының даму
деңгейіне және интегралды жекелік мінездемесіне (бағыттылығына, жетік
білушілігіне, икемділігіне) байланысты болуында. Бұл мінездемелер мен
инварианттар ic-әрекеттің барлық түрінде керекті психологиялық негіз болып
табылады. Жеткіншекке мәлімет анағұрлым жақсы жеткізіліп берілсе, соғұрлым
кәсіби жолда ең алғашқы кәсіби ниеті (соғұрлым) жаксы жетіледі. Қосалқы
кәсіби дамытуға дайындау үрдісі берілген психологиялық базисті қайта
құрудан басталады.
Л.М.Митинаның тұжырымдамасы бойынша педагог-психологтың кәсіпалды
оқыту сатысы оқушылардың кәсіби ниетінің дамуына ыңғайластырыла құрылған.
Бұл тұрғыдан кәсіби ниет кешенді тұлғалың білім беру өзіндік сананың
жоғарғы деңгейде дамуына интегралды жекелік мінездемеге - бағыттылық, терең
білушілік, икемділік, өзіндік даму жоспарына сәйкес белгілі әрекетке бару
керектігін түсіндіреді.
Педагог-психологқа оқушылардың кәсіби ниетін дамыту технологиясын
қолданбас бұрын, олардың бастапқы жағдайын біліп алу керек. Бұл үшін арнайы
жасалған анкета қолданылады. Анкета көмегімен сұралушылардың сұрақтарды
қаншалықты жетік білетіндігін мамандық таңдауы мен мақсатқа жетуде қандай
кедергілер бар екендігі анықталады. Барлық жауаптар талданып, 6 кезеңге
бөлінеді:
1) Алдын ала ойластырылған кезең (өздерінің кәсіби дамуын нақты
ойластырмаған, мақсатқа сәйкес мамандық жолын таңдай бастауы);
жиі, бірақ бекер ойланулар кезеңі (жиі ойланатын, бірақ әлі нақты бip
таңдау жасай алмаған);
әртүрлі типтегі кәсіби ниеттер кезеңі (әртүрлі типтегі мамандықтар
таңдағандар, мыс: бірмезгілде есепші, туристік агент т.б.);
4) біртиптегі кәсіби ниет кезеңі (біртипті мамандық таңдағандар:
мысалы, біруақытты есепші мен экономист маманы болу);
нақты, бірақ дәлелсіз кәсіби ойдағы немесе болашаққа жоспары күңгірт,
айқын емес (мамандық тандағанымен, өз таңдауын жасамаған);
негізделген кәсіби ниеттер кезеңі (мамандық таңдауда дәлелді түрде өзінің
түпкі ойын icкe асыруға психологиялық дайындығына қарай әрекет етед).
Оқушылармен адекватты анықталған (6 кезеңі) педагог-психологтың
мақұлданған қолдауымен белгіленеді. Оларға сыныптың авангарды ретінде
сыныптастарын жігерлендіру үшін негізделген кәсіби ниетте ic бастауының
өзіндік тәжірибесімен бөлісіп, тілектерін айту ұсынылады.
Келесі этап - оқушылардың кәсіби ниеттерін дамыту мақсатында
Бейімділікті қарсы алу атты коуч практикум өткізу. (Берілген мәтіндегі
коучинг - бұл дамытушы, қолдаушы, шабыттандырушы, жеткіншекке ізденіс
процесінде көмектесуші, мақсат қою мен оған жетуге ынталандырушы).
Коучинг-практикумды өткізу алгоритмі келесідей:
1. Барлық қатысып отырғандармен сыныптағыларды таныстыру. Психолог-кәсіби
кеңесші сыныпты таныстыру барысында өзінде жинақталған жеткіншектерді
жалпығы оның жақсылық жақтарын айтады. Бұл психологиялық құрал
басқаларды шабыттандырып, жағымды эмоционалдық әрекет жасауға
итермелейді. Бұнымен қоса басталған жұмысты ықыласпен істеуге
ынталандырады. Қолайлы орта қалыптасқанда коуч-практикумның негізгі
схемасын құруға болады.
2. Қатысушылармен біріге отырып кәсіби ниеттің даму моделін құру
(оқушьшар үшін бұл моделді кәсіби тұлға жетістігі деп атауға болады).
Процедура жетекші сұрақтардың көмегімен іске асады. Бірітіндеп
қадамдап жағымды, шабыттандырушы шырша бейнесі пайда болады.
3. Жеткіншектердің кәсіби жолындағы бағытын таңдаудағы белсенді
ойланулары. Ұсынылған әдістемелер арқылы жеке оптималды бағыт таңдай
алады. Соңында болашақта өзіндік жетілуге кепілдемелер беріледі.
4. Шешілетін мәселе контексінде жеткіншектің игтегралды тұлғалық сипаты
ретінде жете білушілік деңгейін көтеру. Стратегиялық хабардарлық
негізінде (оқушы кәсіби өзін-өзі дамыту мәселесін тұтастай түсініп,
оны шешуде сауаттылықпен қарайды), бұл кезеңдегі маңыздысы тұлғаның
жете білушілігіне назар аударылады (Мен концепциясы, темперамент,
тұлғаның психологиялық типі, экстернальдылық-интерналбдылық,
мотивация, ерік, икемділік). Екпін тұлғаның күшті дамыған жақтарына
түсіріледі. Орындалған психологиялық тапсырмалардың негізінде өзі
туралы түсінік қалыптасады. Барлық коуч-практикумның ету барысында
қатысулар өздерін қызықтыратын кәсіптер туралы кәсіби оқу
мекемелерінен, жастарға арналған кәсіби журналдардан және т.б. ақпарат
көздерінен нақты ақпараттар ала алады. Оптанттар құру, сезіну, даму,
бағалау, кәсіби ниеттің өзгеруіне арналған.
5. Мүмкін кедергілер мен оны жеңу тәсілдерін талдау. Ішкі және сыртқы
кедергілер сонымен қатар, адамның ойын жүзеге асыруға кедергі
келтіретін еліктергіштер талқыланады. Жеткіншектердің алдынан
кездесетін барлық қиындықтар қарастырылады. Мақсатқа жетудегі бөгеттер
талқыланады. Жүргізуші әрбір талқыланған кедергілерді жеңудегі
тәсілдерді кеңейтеді.
6. Коуч-практикум қатысушылардың психотехнологиямен қамтамасыздандыратын
тұлғалық-кәсіби дамуына негізделген психологиялық өзіндік талдауымен
аяқталады. Қортындыда біріккен түрде Біз бес (он) жыл өткен соң
cypeті салынады.
Коуч-практикумда Л.М.Митинаның дайындық, бағалау, әрекет кезеңдерінен
тұратын психотехникасы қолданылады.
Коуч-практикумдагы анықталған алты кезеңнің әрқайсында авторлардың
(Л.В.Брендакова) бірімен модификацияланған әдістеме қолданылады. Мысалы,
жеткіншектердің болашақ кәсіби жолына бағыт беру мақсатында анкета толтыру
ұсынылады. Оптанттарға бірізділікпен білім немесе әрекет аумағы, хобби,
ұнамды мектептен тыс сабақтар, оптанттың жақсы және өте жақсы үлгірімі бар
оңай игерілетін мектеп пәндері, оку немесе еңбек әрекетіндегі нақты
жетістік нәтижесі т.б. анықталады. Анкета арқылы кәсіп таңдаудағы
қиыншылықтар байқалады.
Коуч-практикумда кәсіби жобаны жүзеге асыру жолдары қарастырылады. Мұндай
тапсырманы шешуде гимназиялықтардың өзі қиналады. Жеткіншектер тестілеуден
басқа белсенді оқу формасына жататын әртүрлі психологиялы ойындарды жақсы
көреді. Коуч-практикумда оқушыларда өтіліп жатқан пәнмен байланыстырылып
сабақта колданылады. Бұл сипаттағандарды жүзеге асыру үшін жалпы білім
беретін мектеп жағдайында педагог-психолог сынып жетекшісінің қатысуымен
сынып сағаттарында өткізгені дұрыс.
Коуч-практикум индивидуалды консультация берумен салыстырғанда жұмыс
тұтас сыныппен жыл бойы өткізіледі, жалпы білім беретін мекеменің оқу
үрдісіне ыңғайластыру оңай.
Бейімділікті қарсы алу коуч-практикумы 19 сабақтан тұрады (бірден
төрке дейінгі сабақтар әртүрлі тақырыптар), өткізгеннен дейін, өткізгеннен
кейін де ата-аналар жиналысы болады, жасалған жұмыс нәтижесіне байланысты
индивидуалды консультация жасалады. Кәсіби бағыт-бағдар жұмысының
қорытындысы педагог-психологқа тапсырылады.
Коуч-практикум мазмұны төмендегідей тақырыптан құралады: 1. Кіріспе
сабақ. 2. Жағымды таныстық. 3. Сынып авангарды. 4. Жұлдыз бол!. ...
Жеткіншектермен жұмыс олардың жасерекшелік және
индивидуалды ерекшеліктерін ескере отырып құрастырылған. Сөйтіп, бұл
құрдастырымен араласуына, өзін тануға тырысуына, шешілмеген мәселеге жауап
алуға әкеледі. Сонымен, кәсіби бағыт-бағдарлық курс әрбір қатысушыға
тұлғалық - маңызды, тәжірибелік - бағытталған курс болып саналады.
Дамыту психологиялық жұмыстар Обинск каласының мектептерінде 1992
жылдан бастап жүргізуде. Бұл мектеп оқушыларына өте пайдалы. 2005-2008
жж. бастап: Бейімділікті қарсы алу коуч-практикумы гимназияларда және
кәдімгі қалалық және ауылдық мектептерде жургізілуде.,
Эксперимент төрт кезеңнен тұрады:
Бipiншi кезең - алдын ала. Авторлық әдістемелерден, бейімделген коуч-
практикум негізінде оқушылардың өзіндік кәсіби анықтауларын психология
практикумынан қатысушылардың кәсіби ниеттерін дамытудың стратегиялық,
интенциалды моделдерін анықтау. Бағдарламалық қамтамасыздандыру абробациясы
оқушылардың тұлғалық-кәсіби дамуын психологиялық қолдау болып табылады.
Оқушылардың кәсіби ниеттерін дамыту кезеңін анықтау (1992-2005жж).
Екінші кезең - констациялаушы. Тоғызыншы сынып оқушыларын арнайы
дамыту мақсатында бастапқы және соңғы бақылау диагностикалық психологиялық
инструменте таңдау және апробация. Бақылау және эксперименталді сыныптарды
таңдау. Экспериментальды жұмыстың басында бақылау диагностикалық жұмыстар
жүргізу.
Үшінші кезең - қалыптастырушы эксперимент. Қалыптастырушы эксперимент
кезеңінде экспериментальды сыныптарда біз оқушылардың кәсіби ниеттерін
дамыту үшін психологиялық құрал ретінде Бейімділікті қарсы алу коуч-
практикумы қолданылды. Ол мәселенің жалпы түсінігінен оны шешудің
жекелігіне өту принципіне құрылды (дедуктивті әдіс).
Төртішні кезең - жинақтап қорыту. Төртінші кезеңде эксперименталды
және бақылау сыныптарында қайтадан диагностикалық жұмыстар жүргізіледі.
әрбір сыныпқа эксперименттен кейінгі салыстырмалы талдаулар жасалды.
Нәтижелердің тұрақтылығы Бейімділікті қарсы алу коуч-практикумы 10-
11 бақылау және эксперименталды сыныптарында жүргізілді.
Математикалық статистикалық әдіс көмегімен бақылау және
экспериментальды сыныптар арасындағы айырмашылықтарды анықтадық.
Эксперименталды мәліметтердің көрсетуі бойынша бақылау сыныбына қарағанда,
эксперименталды сыныптарға коуч-практикум өткізгеннен кейін оқушылардың
кәсіби ниеттерінің динамикасы маңызды өзгеріске түсті. Сонымен,
эксперименталды зерттеулер қолданылған құралдардың өнімділігін дәлелдеді.
Бұл жалпы білім беретін мектептердің оқу үрдісінде осы жасалған практикумды
кәсіпке алды сатысында қолдануға мүмкіндік береді.
Дж. Голланд сауалнамасы (Л.В.Брендаков бешмдемеа бойынша)
Толтыру күні
Аты-жөні ______________________Сыныбы __________ Мектебі__________
СЕНІҢ КӘСІБИ ТАҢДАУЛАРЫҢ
Сәйкес білім алудан соң сен әрқандай жұмысты орындай аласың деп
ойлайың. Дегенмен, егер саған екі мүмкіндіктің біреуін ғана таңдауың қажет
болса, сен қалай icтep едің?
Таңдаған мамандығыңды жақшалар ішінен дөңгелектеуің керек. Екі
мамандықтың екеуі де саған сәйкес болмаса да, жақындауын белгіле.
42 тандау жаса
Назар аудар!
Егер мамандьщ жанында "М" әріпі тұрса, тек ұл балаларға қатысты, "Д"
әріпі тұрса қыз балаларға арналған мамандықтар.
1. Инженер (1) немесе Әлеуметтaнyшы (2)
2. Кондитер (1) немесе Сатушы (3)
З. Аспазшы(1) немесе Санақшы (4)
4. Спортшы-маманы (1) немесе Администратор (5)
5. Пиротехник (М) (1)
Шаштаразшы (Д) (1) немесе Дизайнер (6)
6. Футуролог (2) немесе Жаттықтырушы (3)
7. Эколог (2) немесе Патентовед (4)
8. Спелеолог (2) немесе Ізкесуші
9. Кинолог (2) немесе Жастардың ән
бағдарламасын
немесе
жүргізуші (6)
10. Сақтандыру агенті (3) немесе Архивист (4)
11. Заң кеңесші (3) немесе Менеджер (5)
12. Адвокат (3) немесе Сәнүлгісін көрсетуші (6)
13. Нотариус (4) немесе Сурет корреспонденті (5)
14. Компьютерде операт (4) немесе Суретші-безендіруші (6)
15. Саясаткер (5) немесе Жазушы (6)
16. Жүргізуші (М) (1)
Тігінші (Д) (1) немесе Биолог-зерттеуші (2)
17. Дегустратор (1) немесе Рекламалық агент (3)
18. Метролог (1) немесе Картограф (4)
19. Радиомонтаждаушы (М) (1) немесе Суретші-гравер (6)
Тігін (Д) (1)
20. Геолог (2) немесе Аудармашы-гид (3)
21. Телерепортер (5) немесе Режиссер (6)
Радист
(М) (4)
22. Криминолог (2) немесе Секратарь-реферант (Д) (4)
23. Астролог (2) немесе Қылмыстық істер
инспекторы (4)
24. Программист (2) немесе Архитектор (6)
25. Врач (3) немесе Бухгалтер (4)
26. Дипломат (3) немесе Бизнесмен (5)
27. ЖОО оқтушысы (3) немесе Топтың әнші-орындаушысы (6)
28. Экономист (4) немесе Брокер (5)
29. Шифровальщик (М) (4) немесе Дкоратор
Стенограистка (Д) (4)
30. Журналист (5) немесе Кинотанушы (6)
31. Байланысшы (1) немесе Этнограф (2)
32. Агроном (1) немесе Топограф (4)
33. Атомеханик (М) (1)
Косметолог (Д) (1) немесе Дилер (5)
34. Киім піші мен
тігу шебері (1) немесе Әуетанушы (6)
35. Археолог (2) немесе Эксперт (4)
36. Теңіз зерттеушісі (2) немесе Экскурсовод (3)
37. Оқымысты-теоретик немесе Актер (6)
38. Коммерциялық агент (3) немесе Метрдотель (5)
39. Аудитор (4) немесе Риэлтор (5)
40. Ювелир (6) немесе Психолог (3)
41. Массажист (1) немесе Журнал редакторы (5)
42. Судья (3) немесе Маркетолог (4)
1.3. Әдістемені өткізу процедурасы мен нәтижелер интерпретациясы
Бастапқыда, әдеттегідей, қатысушылар 42 сыңар мамандықтан өздерінің
кәсіби таңдауларын жасайды. Таңдаулар шынайы түрде болу үшін әр мамандық
туралы қысқаша ақпараттар беріледі. Нәтижелер саналады: әpбip мамандық
типінен жиналған балдар саналады. Содан кейін, барлық берілген мамандықтар
ішінен жақын тартатындары анықталады. Жақын тартпайтындары саналады. Бұл
процедурадан жеткіншектердің өздері қаламайтын мамандық таңдау керек деген
ойларынан айрылуына көмектеседі. Жeткiншeк жастағы тұлғаның кәсіби ниеті
қалыптаса қоймағандығын ескере отырып, жеткіншектермен анықталған мамандық
түрлерінің аумағында интерпретация жасалады.
I түрдегі мамандықтар (практикалық, реалистикалық) - барлық ic-
әрекет түрлері нақты практикалық еңбекпен байланысты. Бұл мамандық түpi
ұзақ оқуды, жоғары білімді талап етеді.
II турдегі мамандықтар (ақыл-ой, интелектуалдық) - барлық ic-әрекеттер
ой еңбегімен байланысты, ұзақ оқуды, жоғары білімділікті талап етеді.
Қатысушылар анологиялық мысал келтіреді.
түрдегі мамандықтар (әлеуметтік) - барлық ic-әрекеттер халыққа қызметі
көрсетумен байланысты: оқыту, ақпараттандыру, емдеу, тәрбиелеу т.б.
Еңбектің негізгі мазмұны - адамдармен нақты мәселеге байланысты әрекеттесу
болғандықтан, карым-қатынста ашық, эмоционалды сезімтал, түсіне білетін,
белсенді адам болу керек.
түрдегі мамандықтар (орындаушы) - алдын ала белгілі үлгідегі, ережедегі
әріптк, сандық, белгілік ақпараттарды өңдеуге байланысты әрекер түрлері.
V түрдегі мамандықтар (қолданыстығы) - барлық әрекеттер басқару
ісіне, өзіндік істің ұйымдасуына, тәуекелге бел бууға байланысты. Бұнда
ұйымдастырушылық, жете білушілік, шешім қабылдай білу, көшбасшылық сапалар
қажет.
VI түрдегі мамандықтар (суретке байланысты) - барлық әрекет
түрлері мәдениет, өнерге байланысты. Бұнда - тілдік, әртістік, музыкалық,
суреттік т.б. эстетикалық талғамдағы, эмоциялық сезімдегі сапалар қажет.
Балдарды санаудан кейін әркімге жақынырақ өзіне сәйкес мамандықтар
анықталынады. Мысылы, мектеп оқушыларының көпшілігінің таңдауы нақты
практикалық мамандықтармен сәйкес келді. Бұл бірінші түрдегі мамандықтардың
басым екендігін дәлелдейді. Қалған бес түрдегі мамандықтар
интерпретацияланады. Егер жеткіншектің таңдаған мамандығы бойынша жеті
балдың көлемінде болса, оның бағыттылығы қалыптаса қоймағандығын көрсетеді.
ІІ Оқу іс-әрекетіндегі кәсіби даярлық
2.1. Кәсіби дайындықтың тиімділігі
Маман игеретін білім, іскерлік және дағдылар мазмұны МБОС және Білім
беру туралы заң сипаттамасын ашады. Оларда маманды тағайындау, яғни
олардың негізгі ic-әрекет түрлерін және функционалдық міндеттерді, маман
даярлаудың негізгі талаптары қарастырылған (Кононов А.В., канд. диссер.,
2002ж).
ЖОО-да кәсіби оқыту сатысында қажетті білімдерді, іскерліктерді және
дағдыларды игеру мен қатар өзінің шеберлігі туралы көзқарасы дамиды және
кәсіби ic-әрекетке деген өзіндік дайындық қалыптасады.
Педагогикалық энциклопедияда кәсіби даярлыққа келесідей анықтама
береді: кәсіби дайындық - бұл сәйкес келетін білімдер мен іскерлікті
хабарлау процессі және белгілі біp кәсіпте жетістікке жетуді қамтамасыз
ететін арнайы білімдер, іскерліктер және дағдылар, сапалар, еңбек
тәжірибесі мен мінез-құлық нормаларының жиынтығы болып табылады [8, 46
б.].
Негізгі түсінік тұлғаның профессионализациясы болып табылады. Тұлға
профессионализация - бұл белгілі бip мамандықтың функцияларын жүзеге
асыру үшін қажетті болған арнайы білімдердің, іскерліктердің, дағдылардың
және қасиеттердің дамуы.
А.В. Турчинов профессионализацияға келесідей анықтама бердік
Профессионализация - бұл кәсіптің, мамандықтың, кәсіби мәдениеттің,
адамның кәсіби ic-әрекетке ену технологиясын және оның профессионал ретінде
дамуын сипаттайтын, еңбек сипаты мен мазмұнындағы сандық өзгерістермен
себептелген әлеуметтік құбылыс [9, 23 б.].
Қазіргі психология анықтамасын құрастырушылар бойынша
профессионализация - бұл тұлғаның өмірлік жолындағы кәсіби сатысында еңбек
белсенділігінің арнайы формасы, оның әлеуметтену процессін және даму
деңгейін бейнелейді [10, 656 б.].
Қазіргі кезде профессионализация тұлғаның профессионал маман ретінде
дамуынан, кәсіп таңдаудан басталып, кәсіби ic-әрекеттің аяқталуына дейін
созылатын тұтас үздікссіз процесс ретінде қарастырылады [11, 62 б.].
Психологиялық әдебиеттерде профессионализация сатыларына – кәсіби
бағдар, кәсіби іріктey, кәсіби білім алу, кәсіби бейімделу, адамның кәсіби
ic-әрекетке eнyі, мамандану, кәсіби дәрежесін жоғарлату, басқа мамандыққа
дайындау, кәсіби ic-әрекеттің шыңы, белсенді ic-әрекеттен кету және аяқталу
жатады [11, 302 б.].
А.К. Маркова бойынша профессионализация - бұл профессионалдың
қалыптасу пpoцeci, оған адам өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін ескере
отырып кәсіпті таңдау; кәсіптің нормалары мен ережелерін игеру және өзін
профессионал ретінде ұғыну, кәсіп тәсілдері арқылы өз тұлғасын дамыту және
т.б. жатады [11, 64 б.].
Кәсіби дайындыққа байланысты нақты біp анықтама жок,.
РФ білім беру Министерлігінің бұйрығының қосымшасында жоғары әскери
оқу орындарында әскери кәсіби даярлау түсінігі қолданылады, бірақ оның
негізі ашылмайды.
Қазіргі психологиялық әдебиеттерде кәсіби қалыптасу процесі -объктивті
(кәсіп беделі, оның әлеуметтік бәсекеге кабілеттігін және т.б.) және
субъективті (тұлғаның кәсіпке деген қатынасы, кәсіби кабілеттердің көрінуі,
кәсіби идеалдар, кәсіби ic-әрекетте жетістіктер мен сәтсіздіктерді бастан
кешіру) компоненттерден тұратын тұтас феномен ретінде түсіндіріледі.
Көптеген кеңес зерттеушілері бойынша тұлғаның кәсіби дамуы ic-әркетпен
себептеледі, сондықтан адам кәсіпке сәйкестігін және кәсіби жетістік
позициясынан зерттеледі (К.А.Абульханова-Славская, А.А. Бодалев,
А.А.Деркач, Н.Н.Обозов, Е.Е. Сапогова).
Кәсіби даму - ересек адамның жұмысқа енуін және кәсіби ic-әрекеттен
қанағаттануын анықтайтын тұлғаның өзіндік дамуының бөлігі болып табылады.
Кәсіби дамудың тұлғалық нәтижесі игерілген білімдерге, іскерліктерге және
дағдыларға жатпайды. Ол катынастың өзгеруінен, кәсіби сана-сезімінің
дамуынан, Мен бейнесінің динамикасынан, кәсіби өзіндік бағалаудан, кәсіби
жетістіктер критерисінен, кәсіби менталдықтың қалыптасуынан көрінеді
(Г.В.Акопов, В.Я.Ляудис, Н.В.Клюева). Эдебиеттерд1 талдау барысында,
профессионал өз жұмысына өз мүмкіндіктерін жүзеге асырудың психологиялық
тәсілі ретінде қатынас жасаумен ерекшеленетіні анықталды (Л.А.Коростылева).
Осы жерде кәсіби Мен - концепциясының қалыптасуы маңызды рөль ойнайды,
сәйкестілік тұлғаға әсер ете отырып, оның дамуын стимулдауы немесе кәсіби
деформацияға әкелуі мүмкін.
Жоғары әскери - оқу орындарында курсанттарды кәсіби дайындау -бұл
олардың кәсіби біліктілігінің (арнайы білім, іскерлік және дағды) және
кәсіби маңызды қасиеттердің даму жүйесі, яғни әскери-кәсіби ic-әрекетке
дайындық.
Кейбір авторлардың пікірі бойынша оқыту мен кәсіби дайындау бip
түсінік. Дегенмен де, осы процесстер арасында тікелей байланыс болса да,
бұл көзқарасқа толық келісуге болмайды.
А.М.Киселев бойынша Ресейдегі УИС Минюстінің білім беру орындарында
курсанттарды кәсіби дайындау - бұл кәсіби маңызды қасиеттердің қалыптасуы,
қазіргі жағдайда УИС персоналына деген талаптарға жауап беретін,
білімдерді, іскерлікті және дағдыны игеруге бағытталган педагогикалық
процесс.
А.М.Киселевтың пікірінше оқу іс-әрекетіндегі кәсіби даярлық жалпы
құрылымға ие және келесідей звеналардан тұрады.
Сурет-1. Оқу іс-әрекетіндегі кәсіби даярлықтың құрылымы
Әpi қарай автордың ойынша, курсанттарды кәсіби даярлаудың практикасы
мен теориясын зерттеу оқу ic-әрекетінде оның негізгі компоненттерінің
сипаттамасын анықтауға мүмкіндік бердік мақсатты, мазмұндық, әдістемелік,
ғылыми-педагогикалық және ұйымдастырылыған. Олар бір-бірімен өзара
байланысты және өзара себептелген.
Мақсатты компонент курсанттардың белгілі біp білімдеріне,
іскерліктеріне, дағдыларына және сапаларына деген қоғамдық қажеттілікті
бейнелейді.
Мазмундық компонент кәсіби дайындау мақсатын жүзеге асырумен тікелей
байланысты. Ол курсанттардың жетекші кәсіби қасиетін және негізгі игілік
болатын көзқарастарын, іскерлікті, әдетті ашатын қажетті информацияны
іріктеуден көрінеді.
Әдістемелік компонент оқушыларда кәсіби білімді, іскерлікті, дағдыны
және қасиеттерді қалыптастырушы педагогикалық технологияның өңделген
деңгейін бейнелейді.
Ғылым-педагогикалық компонент барлық қатысушылардың педагогикалық,
процесте қалыптасқан технологиялар жиынтығын игеру.
Ұйымдастырылған компонент курсанттардың өзіндік жұмысын белсендендіру;
оқыту процесіндегі субъектінің оқу ic-әрекетін түзеу; педагогикалық басқару
арқылы оқушыларда кәсіби мінез-құлық әдеттерін және дағдыларын
қалыптастыру, курсанттардың оқу еңбегі үшін жағдай жасаумен қамтамасыз ету.
Шындығында, білім беру процесімен кәсіби дайындаудың арасында тікелей
байланыс бар болса да, соңғысы өзінің мазмұны бойынша психологиялық және
өзіне психологиялық диагностикалау әдістерін, іріктеуді, психологиялық
әдістерді тиімдендіруді (психологиялық ере жүру, арнайы психологиялық
дайындық, және т.б.) қосады, сондықтанда осы түсініктерді толық сәйкес
деуге болмайды.
Кәсіби дайындықтың құрылымы келесідей компоненттерден тұрады: оқытушы,
кәсіби-бағытталған оқу материалы (мәтін), оқушылардың (курсанттардың)
жағдайы және әдістері. Осы компоненттердің әр қайсысына тоқталып кетейік.
1. Оқытушы
Кәсіби дайындықтың тиімділігін анықтайтын факторлардың бірі оқытушының
тұлғасы болып табылады.
Ол ең алдымен жоғары кәсібилікпен ерекшеленуі қажет. Л.К. Гребенкиннің
пікірінше, оқытушының профессионализмі - біріктірілген фундаменталды
білімдер, жалпыланған іскерліктер мен кабілеттер жиынтығымен, оның кәсіби
маңызды және тұлғалық қасиеттерімен, жоғары деңгейлі технологиялығымен,
мәдениеттілігімен және шеберлігімен анықталады [12, 98-99 б.].
Ол кәсіби даярлаудың координаторы және ұйымдастырушысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz