Әлемдік мұхит туралы ақпарат
І. Кіріспе.
1. Жер асты сулары.
2. Жер асты суларының халық
шаруашылығындағы маңызы.
3 Қазақстандағы радиациялық жағдай
4 Жер асты ядыролық жарлыстар.
ІІ. Негізгі бөлім.
1. Жер асты суларының қалыптасуы және режимі.
2. Жер асты суларын аудандау.
3. Радиактивті атомдық кәсіпорындар.
ІІІ. Қорытынды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Жер асты сулары.
2. Жер асты суларының халық
шаруашылығындағы маңызы.
3 Қазақстандағы радиациялық жағдай
4 Жер асты ядыролық жарлыстар.
ІІ. Негізгі бөлім.
1. Жер асты суларының қалыптасуы және режимі.
2. Жер асты суларын аудандау.
3. Радиактивті атомдық кәсіпорындар.
ІІІ. Қорытынды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер.
Жер шарының шамамен 3/4 бөлігін үздіксіз шетсіз – шексіз су қабаты - әлемдік мұхит алып жатыр. Оның ауданы 361 млн км2 тең немесе планетамыздың 71% бөлігін құрайды және бұл су айдынында бүкіл гидросфераның шамамен 96%-і шоғырланған (1,34 млрд км 5).
Құрлықтар арасында орналасқан, көлемі үлкен, өзіндік жеке су және атмосфера айналымы бар, айтарлықтай гидрологиялык. режимімен ерекшеленетін әлемдік мұхиттың бөліктерін мұхиттар дейміз. Кейде мұхиттар мұхит алаптарына бөлінуі мүмкін. Негізінен мұхиттарды теңіздерге, шығанақтарға және бұғаздарға бөліп қарау қалыптасқан.
Теңіз — мұхиттың құрлыққа сұғына кіріп орналасқан немесе оның өзге бәліктерінен құрлық жағалаулары, түбектер немесе аралдармен бөлектеніп жатқан кішігірім бір белігі. Теңіз мұхиттан өзіне тән геологиялық, гидрологиялық және бата да сшаттарымен ерен-шеленеді.
Келтірілген анықтамаларға сүйенсек теңіздердің гидрологиялық режимінің әлемдік мұхит бөліктерінің айтарлықтай сипаттамалық белгісі болып табылатындығын көреміз. Мұхиттар мен теңіздердегі гидрологиялық процестер жер бетіндегі су объектілерінде өтіп жататын табиғн процестердің манызды бір бөлігі және оларды игеру барысында керекті шарт.
Әлемдік мұхит шартты түрде келесі бөліктерге: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік Мұзды мұхиттарға бөлінеді. Алып жатқан ауданына және суының көлеміне қарай мұхиттардың ең үлкені және тереңі (орташа және шекті өлшем бойынша) — Тынық мұхит, кейде оны «Ұлы. мұхит» деп те атайды (17-кесте). Оның ең терең жері (әлемдік мұхиттың да) 11022 м. Ол жер Мариан шұңғылында орналасқан (1957 ж. советтік ғылыми-зерттеу экспедициясы «Витязь» кемесінде өлшеген.
Құрлықтар арасында орналасқан, көлемі үлкен, өзіндік жеке су және атмосфера айналымы бар, айтарлықтай гидрологиялык. режимімен ерекшеленетін әлемдік мұхиттың бөліктерін мұхиттар дейміз. Кейде мұхиттар мұхит алаптарына бөлінуі мүмкін. Негізінен мұхиттарды теңіздерге, шығанақтарға және бұғаздарға бөліп қарау қалыптасқан.
Теңіз — мұхиттың құрлыққа сұғына кіріп орналасқан немесе оның өзге бәліктерінен құрлық жағалаулары, түбектер немесе аралдармен бөлектеніп жатқан кішігірім бір белігі. Теңіз мұхиттан өзіне тән геологиялық, гидрологиялық және бата да сшаттарымен ерен-шеленеді.
Келтірілген анықтамаларға сүйенсек теңіздердің гидрологиялық режимінің әлемдік мұхит бөліктерінің айтарлықтай сипаттамалық белгісі болып табылатындығын көреміз. Мұхиттар мен теңіздердегі гидрологиялық процестер жер бетіндегі су объектілерінде өтіп жататын табиғн процестердің манызды бір бөлігі және оларды игеру барысында керекті шарт.
Әлемдік мұхит шартты түрде келесі бөліктерге: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік Мұзды мұхиттарға бөлінеді. Алып жатқан ауданына және суының көлеміне қарай мұхиттардың ең үлкені және тереңі (орташа және шекті өлшем бойынша) — Тынық мұхит, кейде оны «Ұлы. мұхит» деп те атайды (17-кесте). Оның ең терең жері (әлемдік мұхиттың да) 11022 м. Ол жер Мариан шұңғылында орналасқан (1957 ж. советтік ғылыми-зерттеу экспедициясы «Витязь» кемесінде өлшеген.
1. Ж.Достайұлы. Жалпы гидрология- Алматы. Білімі 1996ж.
2. Михайлов.В.Н. Добровольский.А.Д. общая гидрология-М Высшая школа 1991ж.
3. Омаров.Т.Р.Қазақстанның өзендері мен көлдері-Алматы Қ 1975ж
4. Омаров .Т.Р.Филонец .П.П. Филонец. Ю. П. Қ. кө-і Алматы Қ 1987ж.
5. Достаев Ж. Табиғат суларын ластаудан жәңе сарқылудан қорғау. Алматы Қаз ҰМУ 1993ж.
6. Жуков Л.А. Обшая океанология. Л Гидрометеоиздат 1976ж.
7. Геграфия және табиғат журналдары
8. Ж.Достайұлы. Жалпы гидрология-Алматы.Білім 1996ж.
9. Михайлов.В.Н, Добровольский.А.Д. Общая гидорология-Высшая школа 1991ж.
10. Омаров.Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері- Алматы Қазақстан 1975ж.
11. Омаров.Т.Р, Филонец.П.Р, Филонец.Ю.П. Қазақстанның көлдері- Алматы.Қазақстан 1987ж.
2. Михайлов.В.Н. Добровольский.А.Д. общая гидрология-М Высшая школа 1991ж.
3. Омаров.Т.Р.Қазақстанның өзендері мен көлдері-Алматы Қ 1975ж
4. Омаров .Т.Р.Филонец .П.П. Филонец. Ю. П. Қ. кө-і Алматы Қ 1987ж.
5. Достаев Ж. Табиғат суларын ластаудан жәңе сарқылудан қорғау. Алматы Қаз ҰМУ 1993ж.
6. Жуков Л.А. Обшая океанология. Л Гидрометеоиздат 1976ж.
7. Геграфия және табиғат журналдары
8. Ж.Достайұлы. Жалпы гидрология-Алматы.Білім 1996ж.
9. Михайлов.В.Н, Добровольский.А.Д. Общая гидорология-Высшая школа 1991ж.
10. Омаров.Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері- Алматы Қазақстан 1975ж.
11. Омаров.Т.Р, Филонец.П.Р, Филонец.Ю.П. Қазақстанның көлдері- Алматы.Қазақстан 1987ж.
Әлемдік мұхит және оның бөліктері.
Жер шарының шамамен 34 бөлігін үздіксіз шетсіз – шексіз су қабаты -
әлемдік мұхит алып жатыр. Оның ауданы 361 млн км2 тең немесе планетамыздың
71% бөлігін құрайды және бұл су айдынында бүкіл гидросфераның шамамен 96%-і
шоғырланған (1,34 млрд км 5).
Құрлықтар арасында орналасқан, көлемі үлкен, өзіндік жеке су және атмосфера
айналымы бар, айтарлықтай гидрологиялык. режимімен ерекшеленетін әлемдік
мұхиттың бөліктерін мұхиттар дейміз. Кейде мұхиттар мұхит алаптарына
бөлінуі мүмкін. Негізінен мұхиттарды теңіздерге, шығанақтарға және
бұғаздарға бөліп қарау қалыптасқан.
Теңіз — мұхиттың құрлыққа сұғына кіріп орналасқан немесе оның өзге
бәліктерінен құрлық жағалаулары, түбектер немесе аралдармен бөлектеніп
жатқан кішігірім бір белігі. Теңіз мұхиттан өзіне тән геологиялық,
гидрологиялық және бата да сшаттарымен ерен-шеленеді.
Келтірілген анықтамаларға сүйенсек теңіздердің гидрологиялық режимінің
әлемдік мұхит бөліктерінің айтарлықтай сипаттамалық белгісі болып
табылатындығын көреміз. Мұхиттар мен теңіздердегі гидрологиялық процестер
жер бетіндегі су объектілерінде өтіп жататын табиғн процестердің манызды
бір бөлігі және оларды игеру барысында керекті шарт.
Әлемдік мұхит шартты түрде келесі бөліктерге: Тынық, Атлант, Үнді және
Солтүстік Мұзды мұхиттарға бөлінеді. Алып жатқан ауданына және суының
көлеміне қарай мұхиттардың ең үлкені және тереңі (орташа және шекті өлшем
бойынша) — Тынық мұхит, кейде оны Ұлы. мұхит деп те атайды (17-кесте).
Оның ең терең жері (әлемдік мұхиттың да) 11022 м. Ол жер Мариан шұңғылында
орналасқан (1957 ж. советтік ғылыми-зерттеу экспедициясы Витязь
кемесінде өлшеген.
Әлемдік мұхиттар
Дүние жүзілік мұхиттар, олар: Атлант, Тынық, Үнді және Солтүстік мұзды
мұхиты.
Дүние жүзілік мұхиттардың жалпы ауданы 361 млн км2. мұхит суының басты
қасиеті температурасымен тұздылығы тереңдеген сайын мұхит суының
температурасы төмендей түседі: 3000 – 4000 м аралығында +20 00. Дүние
жүзілік мұхит суының құрамы: суда еритін тұздар, газдар органикалық,
бейорганикалық және ерімейтін және т.б заттар жатады.
1литр мұхит суындағы тұздық мөлшері судың тұздылығы деп аталады. Ол
промилле арқылы өлшенеді. Мұхит суының орташа тұздылығы – 35 %. Дүние
жүзілік мұхиттағы ең жоғары тұздылық Қызыл теңізде. Оның тұздылығы 41 %
Мұхит суының беткі температурасы плюстерге қарай төмендей түседі.
Дүние жүзілік мұхит мұздықтары бір жылдық, көп жылдық және халқыма
яғыни айсберг болып бөлінеді мұхит пен материк арасындағы өз ара байланыс
муссондар болып табылады.
Мұхиттағы екі ірі ағыстар: Солтүстік пассат ағысы, Гольфстрим, Канар,
Бразиль, Бенгаль, Солтүстік Атлант, Батыс желдер ағысы және т.б.
Тынық мұхиты
Алып жатқан ауданында және суының көлеміне қарай мұхиттардың ең үлкені
сонымен қатар ең ежелгі мұхит ол тынық мұхиты. Бұл мұхитты кейде Ұлы
мұхит деп те атайды. Негізгі батыс жарты шарда зкватордың екі жағында
орналасқан. Ауданы 178,6 млн км2. Батыстан шығысқа қарай 19мың км-ге
жетеді, ал Солтүстіктен Оңтүстікке дейін – 16 мың км. Суының жалпы көлемі
710млн км2. Ең терең жері – Марияна шұңғымасы, тереңдігі 11022м тынық
мұхитында 10 мыңнан астам аралдар бар. Мұхиттағы орташа тереңдік 4 – мың м
жуық. Орташа температурасы +190С. Зерттелуі: 1519 – 1922ж,ж. Ф. Магеллан
мен С. Элнано екеуі тынық мұхитын ашты.
1648 жылы Селен Дехнев, ХVII-ғ. А. Тасман мен Д.Куктор саяхат жасап
зерттеді.
ХІХғ. Витязь Челенджер ғылыми зерттеу кемелері жинақтаған
мәліметтер, 1943 ж Жак Иф Кусто зерттеді жер бедері.
Тынық мұхит тақтасында орналасқан мұхит табанында шұңғымалар арал
доғалары кездеседі: Отты шеңбер - Аралдар доғасы. Тынық мұхиттың
шығысында шығыс тынық мұхит су асты жотасы орналасқан. Тынық мұхиттағы ең
үлкен жанартаулар тобы – гавай аралдарында. Үлкен теңіздері: Беринг, Охот.
Жапон, Сары,Шығыс,Қытай,Оңтүстік –Қытай,Карал,Фидани,Тасмания және т.б. Ең
үлкен аралдары: Алеут, Курип, Сахарин,Жапон,Филипин, Жаңа гвинеа, Жаңа
Зиландия, басқа Галапаюс, Гавай, ж.т.б аралдар бар. Түбектері: клетка,
Кореа, маллака қағаздары: Магаллан, Дрик,Бринг т.б. Мұхит түбі жоталады:
Шығыс тынық мұхиттық, Оңтүстік тынық мұхит Қазаншұңқырлар: Оңтүстік,
Солтүстік – Шығыс. Ағыстары: Солтүстік Кссат, Оңтүстік Кассат – аралын
ағыстар,Курассио, Сөл. Тынық мұхиттың, калифория Перу, Батыс желден ағысы.
Атлант мұхитты.
Атлант мұхитты мұхиттар ішіндегі ең созылыңқысы және ең ерте игергені
жалпы көлемі- 91,62 млн км2. Су көлемі – 330 млн км3 орташа тереңдігі
3600м ең терең жері – 8742м. Су бетінің орташа температурасы + 16,50С.
Орташа тұздылығы – 37, 5 %0 су асты жоталары – 6.9. теңізі бар.
Зерттелуі: К. Колумб, А. Аламинос, Б. Франклин, Ж. Пикар, және
Челенджер ғалым зерттеу энциклопедиясы зерттеді.
Теңіздер: Новегия Солтүстік Батыс Жерорта Корив. Шығанақтары: Вискай,
Квиня, Мексика. Аралдары: Гренландия, Исландия, Ұлыбритания, Ирландия,
Жасыл мұхит, үлкен Антил кіші Антил түбектер: Скандинов Кириней. Бұғаздары:
Киверлантр. Мұхит түбі жоталары Солтістік және Оңтүстік жоталар. Ағыстары:
Тельфастерин, Солтүстік Атлант Лаборадор канар, Венган, Батыс және желдер
ағыстары жатады.
Үнді мұхиты
Үнді мұхиты ең жылы және екі тұзды мұхит. Көлемі 76,17 млн км2. су
көлемі 282,65 млн км3 орташа тереңдігі 3710м. Ең терең жері 7729м. Су
бетінің орташа температурасы+170С. Ораша тұздылығы – 36,5 % басты қазан
шұңқырлары – 10. Су асты жоталары 1. Үнді мұхиттың: Гиппал, Васкода, Гамма,
Ахмад Ибн Маджаттар зерттеді. Теңіздері: Қызыл, Аравия теңіздері т.б
Шығанақтары: Бенгаль, Парсы, Үлкен Австралия, Аралдары: Мадагаскар Шри –
Ланка Кегелен Мальдив, Симел түбектері Арабия, Үндістан, Сомали құғаздары
мазамин адин, бап – Эль Маналев. Үлкен ағыстары: Мұсан самали, Батыс желдер
Солтүстік мұзды мұхит
Солтүстік мұзды мұхит –мұхиттар ішіндегі ең кіші ең суғы. Көлемі 14,75
млн км2. Су көлемі – 18,1 млн км3 орташа тереңдігі 1220м. Ең терең жері
5527м Су бетінің орташа температурасы 1,20С орташа тұздылығы 30%0, басты
қазан шұңқырлығы 7. Зерттелуі: М.В.Ломоносов В.Коренс, Д. Я. Лантевтер, Н.
Нардоншельд, Ф. Нансен, В. А Гусанов, Ғ. Я Седов, С. О.Макаров О.Ю.
Шилинтер зерттеді. Қазан шұңқырларды: Канал, Намсенд жоталар Раккель.
Ломоносов Менделиев теңіздері: Чукот шығыс сібір
лантевтер,Крас,Ларенс,Ақ,Пролендия, Ваффин, Вафорд ең үлкен аралдары:
Эличер аркалық Конада аркалык солтүстік жер жаңа сібір жаңа жер Шпинсберен.
Жер асты сүлары жөніндегі түсінік және халық шаруашыпығындағы маңызы
Жер асты сулары деп жер қыртысында кезігетін барлық
физикалық күйдегі суларды айтамыз (қатты (мұз), бу (газ) және
сүйықтық). Қоректену көздері белгілі болған жағдайда жер қыртысындағы
су көздері негізінен алқаптың геологиялық құрылысымен (тау жыныстарының
литологиялық құрамы) анықталады. Жер қыртысында су өткізетін және су
өткізбейтін қабаттардың кезектесіп келіп отыруы әдетте, су өткізбейтін қа-
баттық үстіне орналасқан су өткізетін топырақ қабаттарында бос сүйық
сулардың жиналуына жағдай жасайды.
Жер қыртысындағы барлық қуыстары су толып жиналатын топырақ-жер
қабатын сулы қабат, ал оның астына орналасқан су өткізбейтін қабатын—
сутірегіш деп атайды.
Егер сулы қабатты бұрғылау жолымен немесе кұдық қазу арқылы ашқанда,
ондағы судың деңгейі өзгеріссіз қалса, онда жер асты суларын
тегеурінсіз, ал денгейді-жер асты суларының деңгейі дейді.
Жер қыртысындағы асты-үстін бірдей су өткізбейтін қабат алып жаткан
сулы кабатты ашқанда, скважинадағы судың деңгейі үстінгі су өткізбейтін
кабаттан биік орнығуы мүмкін. Бұл жағдайда сулы қабаттағы сулар
гидростатикалык тегеуріннің әсерінде болады, ал сулы қабат тегеурінді сулы
қабат деп аталады.
Орналасу сипатына, режиміне, қалыптасу жағдайына, қозғалуына және жер
үсті суларымен өзара байланысының сипатына қарай жер асты сулары тегеурінді
және тегеурінсіз деп бөлінеді.
Тегеурінсіз жер асты суларына топырақ, топырақ-жер және жер
кыртысындағы сулар жатады.
Топырак суларының өзінен төмен орналасқан жер қыртысындағы сулармен
гидравликалық байланысы болмайды. Топырақ-жер сулары деп су өткізбейтін
кабаты жер қыртысында орналасқан, ал деңгейі тұрақты немесе тұрақсыз түрде
топырақ қабатында болатын жер асты суларын айтамыз.
Жер қыртысындағы суларға барлық тайыз орналасқан тегеурінсіз жер асты
сулары немесе жергілікті (локальды) тегеурінді жерасты сулары жатады. Олар
жергілікті гидрографиялық желіні қоректендіріп отырады.
Жер бетіне жакын орналасқан сулар өзендердін жазғы және қысқы су
тартылған кездегі негізгі кореқтену көзі болып табылады. Олар ауыл
шаруашылығын сумен қамтамасыз ету барысында және жерді құрғату мен суғару
үшін маңызы бар. Батпақтар мен батпақты жерлерді құрғату кезінде жер асты
суларының деңгейін төмендету негізгі міндеті болса, ал суландыру барысында
жер асты суларының деңгейінің көтерілуінің әсерінен топырақ қабатының
түздану процесімен және батпақтанумен күресу басты міндетке айналад. Бұл
үшін суғару жүйелерінде арнайы дренаж жұмыстары жүргізіледі.
Тегеурінді жер асты сулары шөгінді тау жыныстарына сыбайлас артезиан
су көздері және тау жыныстарының қуыстарын толтыратын тамырлы деп екіге
бөлінеді.
Артезиан суларын скважиналармен ашқан кезде жер асты суларының денгейі
тегеуіріннің күшімен қоректену көзі орналасқан аймақтың деңгейімен теңесіп
орнығады. Егер скважена қоректену аймағының деңгенінен төмен орналасқан
аңғардың табанынан салынған болса, онда бұл скважинадан су шапшыма (фонтан)
түріңде атқылайды. Мұндай скважиналарды шапшыма ал суларын — өзақпа деп
атайды.
Температурасы әдеттегі табиғи сулардың температурасынан жоғары суларды
термальды сулар деп аталады.
Кішігірім және орташа қалаларды, ауылдық жердегі елді мекендерді
шаруашылық ауызсумен қамтамасыз ету айтарлықтай мөлшерде тұщы жер асты су
қорларының есебінен жүргізіледі. Ал, аса ірі қалалар (халқының саны 1 млн-
нан асқан) негізінен жер үсті суларымен қамтамасыз етіледі.
ТМД елдерінде негізгі су көзі болып жер асты табылатын айтарлықтай ірі
аудандардың саны едәуір (Өзбекстанның Орталық Қазакстанның шөл және шөлейт
аудандары).
Термальды жер асты сулары халық шаруашылығында негізінен парниктерді
жылумен қамтамасыз ету үшін, ғимараттарды жылыту және бальнеологиялық
мақсаттар үшін пайдаланылады.
Жер асты суларының қалыптасуы және режимі
Жер асты суларының қалыптасуы жөнінде негізінен екі теория
қалыптасқан: сорғу (инфильтрация) және конденсациялық теориялар.
Сорғу теориясы жер асты суларының қалыптасуын атмосфералық жауын-
шашындары мен жер үсті суларының жерге сіңуі (топырақ, қабатынан сорғуы)
арқылы түсіндіреді, (Беруни...). Ірі жер жарықтары және қуыстарымен
сорғыған сулар, су өткізбейтін қабаттарға жиналады да, жер асты суларына
бастау береді.
Жер асты суларының сорғу жолымен қоректенуі мерзімдік
құбылмалылығымен ерекшеленеді және табиғат жағдайларына тәуелді (жер
бедері, өсімдік жамылғысы, адамның қызметі...).
Конденсациялық теория жер асты суларының қалыптасуын су буларының жер
жарықтары мен куыстары арқылы атмосферадан конденсациялану жолымен
жинақталатындығымен түсіндіреді.
Бұл екі теория қазіргі кезеңде бір-біріне қарама-қарсы қойылмайды,
бірін-бірі өзара толықтырады. Себебі көп жылдар бойы жүргізілген зерттеулер
нәтижесінде жер қыртысына сулар сұйық тамшылар түрінде де (көпшілік
жағдайда) және су буы түрінде де (айтарлықтай аз) өтетіні дәлелденді.
Атмосфералық жауын-шашыны көп аудандарда жер бетіне жақын орналасқан
(һ = 300...400 м) су алмасу жылдам өтетін қабатта жер асты сулары негізінен
сорғу жолымен қалыптасады.
Жауын-шашыны аз әрі ылғал көп буланатын аудандарда (шөл, шөлейт) жер асты
сулары негізінен су буларының конденсациялануымен қоректенеді.
Жер қыртысының терең қабаттарында орналасқан жер асты суларының су
алмасуы өте шабан. Олар өте ертеде теңіз шөгінділерінің тығыздалу кезінде
өз бойынан суды қысып, ығыстырып шығару нәтижесінде қалыптасқан. Бұл сулар
әдетте, өте тұзды болып келеді.
Сонымен қатар жер асты суларында ювенилді суларды да бөліп қарайды.
Бұл сулар жер ядросындағы магмадан бөлініп шыққан су буларының
конденсацияға ұшырауы арқылы қалыптасқан. Ювениль суларының жер бетіне
тікелей шығуы вулкандардың жұмыс істеу кездерінде күшейеді.
Жер асты сулары жер қыртысында, тау жыныстарында сорғу арқылы немесе
сіңу жолымен қозғалады. Сорғу кезінде судың қозғалысы жарықтар мен
қуыстардың бір бөлігінің су буы немесе ауамен толтырылуы, арқылы
жүргізіледі (аэрация белдемі)..
Сіңу процесі жарықтар мен қуыстар суға түгел толған жағдайда жүреді. Бұл
қозғалыстағы судың массасы сіңу ағысын туғызады.
Жер асты суларының козғалысы қалыптасқан және калыптаспаған,
тегеурінді және тегеурінсіз, ламинар және турбулентті болып келеді.
Жер асты суларының қалыптасқан қозғалысы кезінде сіңу ағысының барлық
элементтері (ағыс жылдамдығы, шығыны, бағыты т. б.) мерзімдік өзгерістерге
ұшырамайды. Егер сіңу ағысының негізгі элементтері мерзімдік өзгерістерге
ұшырайтын болса, онда бұл ағысты қалыптаспаған деп атайды. Жер асты
суларының ағысы мұндай сипатқа әр түрлі табиғи және жасанды факторлардың
(атмосфералық жауын-шашынның біркелкі сорғымауы, скважиналардағы су сору,
егістіктерді суғару, т. б.) әсерінен пайда болады.
Гидравликалық сипатына карай жер асты суларын тегеурінсіз (су өткізгіш
қабаттының көлденең қимасының суға толмауынан) және тегеурінді (сулы қабат
суға толған) жер асты су ағыстары деп бөледі.
Жер асты суларының ағысы ламинар немесе турбулентті болуы мүмкін.
Ламинар қозғалыс кезінде су ақпалары (струя) кұйындалмай бір-біріне
параллель ағады. Ламинар қозғалыс қуысты жер қыртысындағы жер асты
суларында кездесуі мүмкін.
Ірі жарықтары бар, қуыс тау жыныстарында (сіңу коэффициенті Қф 300...
400 м (тәулік) және жақсы шайылған малта тастарда сулардың қозғалысының бұл
түрі тау жыныстарында сирек байқалады.
Жер асты суларының қозғалысы гидравликалық те-геуріндердің
айырмашылығы (деңгейлердің) болған жағдайда байқалады. Сулар биік
тегеурінді орыннан (деңгей) пәс тегеурінді орынға (деңгей) қарай қозғалады.
Жер асты суларынын, режимі дегеніміз — олардың дейгейінің, химиялық
кұрамының, температурасының және шығынының мерзімдік өзгеріске ұшырауы.
Табиғи жағдайда жер асты сулары бұзылмаған (табиғи) режимімен
сипатталады. Бұл режим метеорологиялық және геологиялық факторлардың
әсерімен қалыптасады.
Жер асты суларының режимінің қалыптасуына негізгі әсер ететін
метеорологиялық факторлар (жауын-шашын, булану, ауаның температурасы, ауа
қысымы) болып табылады. Олар жер асты суларының денгейінің, химиялық
құрамының, температурасынын және шығынының маусымдық, жылдық және әп-сәттік
құбылмалы-лығын қалыптастырады.
Маусымдық құбылмалық айтарлықтай амплитудамен сипатталады, себебі
жауын-шашын мен буланудың жыл бойы үлестіріміне тәуелді. Яғни, бұрынғы КСРО-
ның көпшілік аудандары үшін жер асты суларының көктемгі деңгейінің
көтерілуі сәуір-мамырдағы қар ерудің артынан байқалады. Солтүстік аудандар
үшін жер асты суларының төменгі деңгейі қыс мерзіміне, терең тоңның
әсерінен жер асты суларының қоректену кездері шорт қысқарған шаққа тура
келетін болса, ал оңтүстік аудандарда төменгі деңгей күшті булану болатын
жазғы мерзімге қабаттас келіп отырады.
Жер асты суларының көпжылдық кұбылмалылығы айтарлықтай заңдылықпен
сипатталмайды. Сулы және құрғақшылық жылдар бірінің артынан бірі кезектесіп
келіп отыруы мүмкін. Ұзақ мерзімді сулы және құрғақшылық жылдары қабаттасып
келетін жағдайлар да кездеседі, оларға жер асты суларының жоғары немесе
төмен деңгейлері тура келіп отырады.
Жауын-шашын мол жылдары жер асты суларының қоры толығып отырса,
құрғақшылық жылдары — керісінше, шығынға ұшырайы. Бұл жер асты суларымен
қоректенетін өзендердің жылдық ағындысының құбылмалық амплитудасын
азайтады.
Қысқа мерзімдік қысқы жылымық пен жазғы жауын- шашындар жер асты
суларының деңгейінің қысқа уақытқа үлкен дәрежеде құбылуына әкеліп соғады.
Бұл өзгерістердің амплитудасы жоғары мөлшерге жетуі мүмкін.
Жағалауда орналасқан жер асты суларының режиміне жер үсті су көздері
әсер етеді. Мысалы, өзен, көл және бөгендердегі су деңгейінің
кұбылмалылығы жер асты суларының деңгейі мен химиялық құрамына жағалау
маңының ені 0,2...0,5 км жолағына (құмдақ-балшықты тау жыныстары)
әсер етсе, ал су өткізгіштігі жоғары тау жыныстары үшін 2...6 км-ден астам
қашықтықта әсер етеді. Өзен аңғарындағы немесе көл қазан-шұнқырындағы жер
асты суларының денгейінің кұбылмалылығы өзен немесе көлдегі су деңгейінің
едәуір мерзімге кешігіңкіреп қайталап отырады. Сонымен бірге, жер асты
суларының өзендер мен көлдерді қоректендіріп отыратынын атап өтуіміз
керек, әсіресе құрғақшылық жылдары жер үсті ағындысы жоқ немесе жоқтың қасы
шамасында болған жағдайда.
Теніз жағалауына жақын аудандарда жер асты суларының деңгейі теңіз
деңгейінің өзгеруімен сәйкес құбылып отырады.
Жер асты суларының режиміне әсер ететін геологиялық факторлардың
ішінде ерекше атауға тура келетіндері тектоникалық қозғалыстар, жер
сілкіністері, вулкандық әрекеттер және т. б.
Жер асты сүпарын аудандау
Жер асты суларының қалыптасуы мен режимі негізінен аумақтың физика-
географиялық жағдайына байланысты болуы себепті, олардың сипаттамалары
(орналасу тереңдігі, шығымы (дебиті), химиялық кұрамы және т. б.) жалпы
аумақтық таралу заңдылығына бағынады.
В. С. Ильин бірінші болып жер асты суларының орналасу тереңдігі мен
сапасының құбылмалылығының ендік бағытта белгілі зандылықпен кезектесіп
ауысып отыратынын анықтады және соның негізінде бұрынғы, КСРО-ның Еуропалық
бөлігінің жер асты суларының таралу картасын жасады.
1. Қиыр Солтүстікте орналасқан тундра белдемінің жер асты сулары,
жер бетіне өте жақын орналасатындығымен, құрамында органикалық заттар
басым, ал минерал тұздардың өте аз мөлшерде болуымен сипатталады және
өзендерді қоректендіруге айтарлықтай ат салысады. Бұл сулар шамамен
солтүстік ендіктің 62°-на дейін тарайды.
2. Солтүстіктің биік сулар белдемінде жер асты сулары тереңірек
орналасып (2...6 м, кейде 10 м), минералдылығы бірінші белдемге қарағанда
көбірек, ал органикалық заттардың мөлшері кемиді. Бұрынғы КСРО-ның
Еуропалық бөлігінде ендік бағытта жолақ болып алып жатқан бұл жер асты
сулар белдемі батыста Жоғарғы Днепр мен Батыс Даугава, Висла өзендерінің
алаптарында оңтүстікке сұғына кіреді.
3. Саяз жыралардың жер асты сулар белдемі су тартылу кезеңінде
өзендер аралығында үлкен тереңдікте орналасады (20...25 м-ге дейін);
олардың тұздылығы (минералдығы) (0,5 гл және одан да жоғары), ал
органнкалық заттар қоспасы тек сулар жер бетіне жақын орналасқан жағдайда
ғана көрініс береді.
Екінші, үшінші белдем сулары өзендерді коректендіруде едәуір қызмет
атқарады. Жыра, аңғар және өзен арналарында кейде едәуір мол сулы
бұлақтар кездеседі.
4. Терең жыралардың жер асты сулары өзен ара-лықтарында
25...30 м тереңдікте орналасады; минералдылығы 0,75 гл және одан да
жоғары дәрежеге жетеді. Бұл сулар өзендерді қоректендіруге қатысады,
бірақ алдыңғы белдемге қарағанда азырақ мөлшерде.
5. Сай-салалардың жер асты сулары 50...60 м тереңдікте, сонымен бірге
түпкі тау жыныстарында да орналасады; олардың минералдылығы 1 гл-ге
және одан да жоғары мөлшерге жетеді. Жер асты суларының қайнар, бастау
түрінде жер бетіне шығуы тек терең сайларда ғана байқалады. Сайлар мен жер
бедерінің ойыста-рында, жер асты сулары жер бетіне шықпағанымен,
басқа жерлерге карағанда жер бетіне жақынырақ орналасады.
6. Қара теңіз маңы сайларының белдемі Жер асты сулары өте терең
орналасады, суайрықтарында кейде тіпті 100 м-ден де асады; әдетте тұздылығы
өте күшті,, минералдылығы кейде 5 гл-ге жетеді. Олар терең сайлардың
табандарында ғана жер бетіне жақынырақ орналасса, ал суайрықтары жер асты
суларының қорына аса бай емес.
7. Каспий маңы сайларының белдемі. Жер асты сулары кей жерлерде жер
бетіне өте жақын орналасады, бірақ тұздылығы күшті; минералдылығы
кейбір жағдайларда 10...20 гл-ден де асады.
Көрсетілген белдемдермен қатар жер асты суларының таралуы мен
минералдылығында бұл заңдылықтан ауытқулар да кездеседі. Оларды бейбелдемді
жер асты сулары дейді. Бейбелдемді сулардың қалыптасуына негізінен
жергілікті жағдайлардың әсері күшті. Мысалы, режимі мен минералдылығы
өзгеше карст құбылысының дамуы кезінде, батпақ немесе терендіктен жарықтар
арқылы тегеурінді сулардың жер бетіне шығуы жағдайлары.
Қейінірек О. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жер шарының шамамен 34 бөлігін үздіксіз шетсіз – шексіз су қабаты -
әлемдік мұхит алып жатыр. Оның ауданы 361 млн км2 тең немесе планетамыздың
71% бөлігін құрайды және бұл су айдынында бүкіл гидросфераның шамамен 96%-і
шоғырланған (1,34 млрд км 5).
Құрлықтар арасында орналасқан, көлемі үлкен, өзіндік жеке су және атмосфера
айналымы бар, айтарлықтай гидрологиялык. режимімен ерекшеленетін әлемдік
мұхиттың бөліктерін мұхиттар дейміз. Кейде мұхиттар мұхит алаптарына
бөлінуі мүмкін. Негізінен мұхиттарды теңіздерге, шығанақтарға және
бұғаздарға бөліп қарау қалыптасқан.
Теңіз — мұхиттың құрлыққа сұғына кіріп орналасқан немесе оның өзге
бәліктерінен құрлық жағалаулары, түбектер немесе аралдармен бөлектеніп
жатқан кішігірім бір белігі. Теңіз мұхиттан өзіне тән геологиялық,
гидрологиялық және бата да сшаттарымен ерен-шеленеді.
Келтірілген анықтамаларға сүйенсек теңіздердің гидрологиялық режимінің
әлемдік мұхит бөліктерінің айтарлықтай сипаттамалық белгісі болып
табылатындығын көреміз. Мұхиттар мен теңіздердегі гидрологиялық процестер
жер бетіндегі су объектілерінде өтіп жататын табиғн процестердің манызды
бір бөлігі және оларды игеру барысында керекті шарт.
Әлемдік мұхит шартты түрде келесі бөліктерге: Тынық, Атлант, Үнді және
Солтүстік Мұзды мұхиттарға бөлінеді. Алып жатқан ауданына және суының
көлеміне қарай мұхиттардың ең үлкені және тереңі (орташа және шекті өлшем
бойынша) — Тынық мұхит, кейде оны Ұлы. мұхит деп те атайды (17-кесте).
Оның ең терең жері (әлемдік мұхиттың да) 11022 м. Ол жер Мариан шұңғылында
орналасқан (1957 ж. советтік ғылыми-зерттеу экспедициясы Витязь
кемесінде өлшеген.
Әлемдік мұхиттар
Дүние жүзілік мұхиттар, олар: Атлант, Тынық, Үнді және Солтүстік мұзды
мұхиты.
Дүние жүзілік мұхиттардың жалпы ауданы 361 млн км2. мұхит суының басты
қасиеті температурасымен тұздылығы тереңдеген сайын мұхит суының
температурасы төмендей түседі: 3000 – 4000 м аралығында +20 00. Дүние
жүзілік мұхит суының құрамы: суда еритін тұздар, газдар органикалық,
бейорганикалық және ерімейтін және т.б заттар жатады.
1литр мұхит суындағы тұздық мөлшері судың тұздылығы деп аталады. Ол
промилле арқылы өлшенеді. Мұхит суының орташа тұздылығы – 35 %. Дүние
жүзілік мұхиттағы ең жоғары тұздылық Қызыл теңізде. Оның тұздылығы 41 %
Мұхит суының беткі температурасы плюстерге қарай төмендей түседі.
Дүние жүзілік мұхит мұздықтары бір жылдық, көп жылдық және халқыма
яғыни айсберг болып бөлінеді мұхит пен материк арасындағы өз ара байланыс
муссондар болып табылады.
Мұхиттағы екі ірі ағыстар: Солтүстік пассат ағысы, Гольфстрим, Канар,
Бразиль, Бенгаль, Солтүстік Атлант, Батыс желдер ағысы және т.б.
Тынық мұхиты
Алып жатқан ауданында және суының көлеміне қарай мұхиттардың ең үлкені
сонымен қатар ең ежелгі мұхит ол тынық мұхиты. Бұл мұхитты кейде Ұлы
мұхит деп те атайды. Негізгі батыс жарты шарда зкватордың екі жағында
орналасқан. Ауданы 178,6 млн км2. Батыстан шығысқа қарай 19мың км-ге
жетеді, ал Солтүстіктен Оңтүстікке дейін – 16 мың км. Суының жалпы көлемі
710млн км2. Ең терең жері – Марияна шұңғымасы, тереңдігі 11022м тынық
мұхитында 10 мыңнан астам аралдар бар. Мұхиттағы орташа тереңдік 4 – мың м
жуық. Орташа температурасы +190С. Зерттелуі: 1519 – 1922ж,ж. Ф. Магеллан
мен С. Элнано екеуі тынық мұхитын ашты.
1648 жылы Селен Дехнев, ХVII-ғ. А. Тасман мен Д.Куктор саяхат жасап
зерттеді.
ХІХғ. Витязь Челенджер ғылыми зерттеу кемелері жинақтаған
мәліметтер, 1943 ж Жак Иф Кусто зерттеді жер бедері.
Тынық мұхит тақтасында орналасқан мұхит табанында шұңғымалар арал
доғалары кездеседі: Отты шеңбер - Аралдар доғасы. Тынық мұхиттың
шығысында шығыс тынық мұхит су асты жотасы орналасқан. Тынық мұхиттағы ең
үлкен жанартаулар тобы – гавай аралдарында. Үлкен теңіздері: Беринг, Охот.
Жапон, Сары,Шығыс,Қытай,Оңтүстік –Қытай,Карал,Фидани,Тасмания және т.б. Ең
үлкен аралдары: Алеут, Курип, Сахарин,Жапон,Филипин, Жаңа гвинеа, Жаңа
Зиландия, басқа Галапаюс, Гавай, ж.т.б аралдар бар. Түбектері: клетка,
Кореа, маллака қағаздары: Магаллан, Дрик,Бринг т.б. Мұхит түбі жоталады:
Шығыс тынық мұхиттық, Оңтүстік тынық мұхит Қазаншұңқырлар: Оңтүстік,
Солтүстік – Шығыс. Ағыстары: Солтүстік Кссат, Оңтүстік Кассат – аралын
ағыстар,Курассио, Сөл. Тынық мұхиттың, калифория Перу, Батыс желден ағысы.
Атлант мұхитты.
Атлант мұхитты мұхиттар ішіндегі ең созылыңқысы және ең ерте игергені
жалпы көлемі- 91,62 млн км2. Су көлемі – 330 млн км3 орташа тереңдігі
3600м ең терең жері – 8742м. Су бетінің орташа температурасы + 16,50С.
Орташа тұздылығы – 37, 5 %0 су асты жоталары – 6.9. теңізі бар.
Зерттелуі: К. Колумб, А. Аламинос, Б. Франклин, Ж. Пикар, және
Челенджер ғалым зерттеу энциклопедиясы зерттеді.
Теңіздер: Новегия Солтүстік Батыс Жерорта Корив. Шығанақтары: Вискай,
Квиня, Мексика. Аралдары: Гренландия, Исландия, Ұлыбритания, Ирландия,
Жасыл мұхит, үлкен Антил кіші Антил түбектер: Скандинов Кириней. Бұғаздары:
Киверлантр. Мұхит түбі жоталары Солтістік және Оңтүстік жоталар. Ағыстары:
Тельфастерин, Солтүстік Атлант Лаборадор канар, Венган, Батыс және желдер
ағыстары жатады.
Үнді мұхиты
Үнді мұхиты ең жылы және екі тұзды мұхит. Көлемі 76,17 млн км2. су
көлемі 282,65 млн км3 орташа тереңдігі 3710м. Ең терең жері 7729м. Су
бетінің орташа температурасы+170С. Ораша тұздылығы – 36,5 % басты қазан
шұңқырлары – 10. Су асты жоталары 1. Үнді мұхиттың: Гиппал, Васкода, Гамма,
Ахмад Ибн Маджаттар зерттеді. Теңіздері: Қызыл, Аравия теңіздері т.б
Шығанақтары: Бенгаль, Парсы, Үлкен Австралия, Аралдары: Мадагаскар Шри –
Ланка Кегелен Мальдив, Симел түбектері Арабия, Үндістан, Сомали құғаздары
мазамин адин, бап – Эль Маналев. Үлкен ағыстары: Мұсан самали, Батыс желдер
Солтүстік мұзды мұхит
Солтүстік мұзды мұхит –мұхиттар ішіндегі ең кіші ең суғы. Көлемі 14,75
млн км2. Су көлемі – 18,1 млн км3 орташа тереңдігі 1220м. Ең терең жері
5527м Су бетінің орташа температурасы 1,20С орташа тұздылығы 30%0, басты
қазан шұңқырлығы 7. Зерттелуі: М.В.Ломоносов В.Коренс, Д. Я. Лантевтер, Н.
Нардоншельд, Ф. Нансен, В. А Гусанов, Ғ. Я Седов, С. О.Макаров О.Ю.
Шилинтер зерттеді. Қазан шұңқырларды: Канал, Намсенд жоталар Раккель.
Ломоносов Менделиев теңіздері: Чукот шығыс сібір
лантевтер,Крас,Ларенс,Ақ,Пролендия, Ваффин, Вафорд ең үлкен аралдары:
Эличер аркалық Конада аркалык солтүстік жер жаңа сібір жаңа жер Шпинсберен.
Жер асты сүлары жөніндегі түсінік және халық шаруашыпығындағы маңызы
Жер асты сулары деп жер қыртысында кезігетін барлық
физикалық күйдегі суларды айтамыз (қатты (мұз), бу (газ) және
сүйықтық). Қоректену көздері белгілі болған жағдайда жер қыртысындағы
су көздері негізінен алқаптың геологиялық құрылысымен (тау жыныстарының
литологиялық құрамы) анықталады. Жер қыртысында су өткізетін және су
өткізбейтін қабаттардың кезектесіп келіп отыруы әдетте, су өткізбейтін қа-
баттық үстіне орналасқан су өткізетін топырақ қабаттарында бос сүйық
сулардың жиналуына жағдай жасайды.
Жер қыртысындағы барлық қуыстары су толып жиналатын топырақ-жер
қабатын сулы қабат, ал оның астына орналасқан су өткізбейтін қабатын—
сутірегіш деп атайды.
Егер сулы қабатты бұрғылау жолымен немесе кұдық қазу арқылы ашқанда,
ондағы судың деңгейі өзгеріссіз қалса, онда жер асты суларын
тегеурінсіз, ал денгейді-жер асты суларының деңгейі дейді.
Жер қыртысындағы асты-үстін бірдей су өткізбейтін қабат алып жаткан
сулы кабатты ашқанда, скважинадағы судың деңгейі үстінгі су өткізбейтін
кабаттан биік орнығуы мүмкін. Бұл жағдайда сулы қабаттағы сулар
гидростатикалык тегеуріннің әсерінде болады, ал сулы қабат тегеурінді сулы
қабат деп аталады.
Орналасу сипатына, режиміне, қалыптасу жағдайына, қозғалуына және жер
үсті суларымен өзара байланысының сипатына қарай жер асты сулары тегеурінді
және тегеурінсіз деп бөлінеді.
Тегеурінсіз жер асты суларына топырақ, топырақ-жер және жер
кыртысындағы сулар жатады.
Топырак суларының өзінен төмен орналасқан жер қыртысындағы сулармен
гидравликалық байланысы болмайды. Топырақ-жер сулары деп су өткізбейтін
кабаты жер қыртысында орналасқан, ал деңгейі тұрақты немесе тұрақсыз түрде
топырақ қабатында болатын жер асты суларын айтамыз.
Жер қыртысындағы суларға барлық тайыз орналасқан тегеурінсіз жер асты
сулары немесе жергілікті (локальды) тегеурінді жерасты сулары жатады. Олар
жергілікті гидрографиялық желіні қоректендіріп отырады.
Жер бетіне жакын орналасқан сулар өзендердін жазғы және қысқы су
тартылған кездегі негізгі кореқтену көзі болып табылады. Олар ауыл
шаруашылығын сумен қамтамасыз ету барысында және жерді құрғату мен суғару
үшін маңызы бар. Батпақтар мен батпақты жерлерді құрғату кезінде жер асты
суларының деңгейін төмендету негізгі міндеті болса, ал суландыру барысында
жер асты суларының деңгейінің көтерілуінің әсерінен топырақ қабатының
түздану процесімен және батпақтанумен күресу басты міндетке айналад. Бұл
үшін суғару жүйелерінде арнайы дренаж жұмыстары жүргізіледі.
Тегеурінді жер асты сулары шөгінді тау жыныстарына сыбайлас артезиан
су көздері және тау жыныстарының қуыстарын толтыратын тамырлы деп екіге
бөлінеді.
Артезиан суларын скважиналармен ашқан кезде жер асты суларының денгейі
тегеуіріннің күшімен қоректену көзі орналасқан аймақтың деңгейімен теңесіп
орнығады. Егер скважена қоректену аймағының деңгенінен төмен орналасқан
аңғардың табанынан салынған болса, онда бұл скважинадан су шапшыма (фонтан)
түріңде атқылайды. Мұндай скважиналарды шапшыма ал суларын — өзақпа деп
атайды.
Температурасы әдеттегі табиғи сулардың температурасынан жоғары суларды
термальды сулар деп аталады.
Кішігірім және орташа қалаларды, ауылдық жердегі елді мекендерді
шаруашылық ауызсумен қамтамасыз ету айтарлықтай мөлшерде тұщы жер асты су
қорларының есебінен жүргізіледі. Ал, аса ірі қалалар (халқының саны 1 млн-
нан асқан) негізінен жер үсті суларымен қамтамасыз етіледі.
ТМД елдерінде негізгі су көзі болып жер асты табылатын айтарлықтай ірі
аудандардың саны едәуір (Өзбекстанның Орталық Қазакстанның шөл және шөлейт
аудандары).
Термальды жер асты сулары халық шаруашылығында негізінен парниктерді
жылумен қамтамасыз ету үшін, ғимараттарды жылыту және бальнеологиялық
мақсаттар үшін пайдаланылады.
Жер асты суларының қалыптасуы және режимі
Жер асты суларының қалыптасуы жөнінде негізінен екі теория
қалыптасқан: сорғу (инфильтрация) және конденсациялық теориялар.
Сорғу теориясы жер асты суларының қалыптасуын атмосфералық жауын-
шашындары мен жер үсті суларының жерге сіңуі (топырақ, қабатынан сорғуы)
арқылы түсіндіреді, (Беруни...). Ірі жер жарықтары және қуыстарымен
сорғыған сулар, су өткізбейтін қабаттарға жиналады да, жер асты суларына
бастау береді.
Жер асты суларының сорғу жолымен қоректенуі мерзімдік
құбылмалылығымен ерекшеленеді және табиғат жағдайларына тәуелді (жер
бедері, өсімдік жамылғысы, адамның қызметі...).
Конденсациялық теория жер асты суларының қалыптасуын су буларының жер
жарықтары мен куыстары арқылы атмосферадан конденсациялану жолымен
жинақталатындығымен түсіндіреді.
Бұл екі теория қазіргі кезеңде бір-біріне қарама-қарсы қойылмайды,
бірін-бірі өзара толықтырады. Себебі көп жылдар бойы жүргізілген зерттеулер
нәтижесінде жер қыртысына сулар сұйық тамшылар түрінде де (көпшілік
жағдайда) және су буы түрінде де (айтарлықтай аз) өтетіні дәлелденді.
Атмосфералық жауын-шашыны көп аудандарда жер бетіне жақын орналасқан
(һ = 300...400 м) су алмасу жылдам өтетін қабатта жер асты сулары негізінен
сорғу жолымен қалыптасады.
Жауын-шашыны аз әрі ылғал көп буланатын аудандарда (шөл, шөлейт) жер асты
сулары негізінен су буларының конденсациялануымен қоректенеді.
Жер қыртысының терең қабаттарында орналасқан жер асты суларының су
алмасуы өте шабан. Олар өте ертеде теңіз шөгінділерінің тығыздалу кезінде
өз бойынан суды қысып, ығыстырып шығару нәтижесінде қалыптасқан. Бұл сулар
әдетте, өте тұзды болып келеді.
Сонымен қатар жер асты суларында ювенилді суларды да бөліп қарайды.
Бұл сулар жер ядросындағы магмадан бөлініп шыққан су буларының
конденсацияға ұшырауы арқылы қалыптасқан. Ювениль суларының жер бетіне
тікелей шығуы вулкандардың жұмыс істеу кездерінде күшейеді.
Жер асты сулары жер қыртысында, тау жыныстарында сорғу арқылы немесе
сіңу жолымен қозғалады. Сорғу кезінде судың қозғалысы жарықтар мен
қуыстардың бір бөлігінің су буы немесе ауамен толтырылуы, арқылы
жүргізіледі (аэрация белдемі)..
Сіңу процесі жарықтар мен қуыстар суға түгел толған жағдайда жүреді. Бұл
қозғалыстағы судың массасы сіңу ағысын туғызады.
Жер асты суларының козғалысы қалыптасқан және калыптаспаған,
тегеурінді және тегеурінсіз, ламинар және турбулентті болып келеді.
Жер асты суларының қалыптасқан қозғалысы кезінде сіңу ағысының барлық
элементтері (ағыс жылдамдығы, шығыны, бағыты т. б.) мерзімдік өзгерістерге
ұшырамайды. Егер сіңу ағысының негізгі элементтері мерзімдік өзгерістерге
ұшырайтын болса, онда бұл ағысты қалыптаспаған деп атайды. Жер асты
суларының ағысы мұндай сипатқа әр түрлі табиғи және жасанды факторлардың
(атмосфералық жауын-шашынның біркелкі сорғымауы, скважиналардағы су сору,
егістіктерді суғару, т. б.) әсерінен пайда болады.
Гидравликалық сипатына карай жер асты суларын тегеурінсіз (су өткізгіш
қабаттының көлденең қимасының суға толмауынан) және тегеурінді (сулы қабат
суға толған) жер асты су ағыстары деп бөледі.
Жер асты суларының ағысы ламинар немесе турбулентті болуы мүмкін.
Ламинар қозғалыс кезінде су ақпалары (струя) кұйындалмай бір-біріне
параллель ағады. Ламинар қозғалыс қуысты жер қыртысындағы жер асты
суларында кездесуі мүмкін.
Ірі жарықтары бар, қуыс тау жыныстарында (сіңу коэффициенті Қф 300...
400 м (тәулік) және жақсы шайылған малта тастарда сулардың қозғалысының бұл
түрі тау жыныстарында сирек байқалады.
Жер асты суларының қозғалысы гидравликалық те-геуріндердің
айырмашылығы (деңгейлердің) болған жағдайда байқалады. Сулар биік
тегеурінді орыннан (деңгей) пәс тегеурінді орынға (деңгей) қарай қозғалады.
Жер асты суларынын, режимі дегеніміз — олардың дейгейінің, химиялық
кұрамының, температурасының және шығынының мерзімдік өзгеріске ұшырауы.
Табиғи жағдайда жер асты сулары бұзылмаған (табиғи) режимімен
сипатталады. Бұл режим метеорологиялық және геологиялық факторлардың
әсерімен қалыптасады.
Жер асты суларының режимінің қалыптасуына негізгі әсер ететін
метеорологиялық факторлар (жауын-шашын, булану, ауаның температурасы, ауа
қысымы) болып табылады. Олар жер асты суларының денгейінің, химиялық
құрамының, температурасынын және шығынының маусымдық, жылдық және әп-сәттік
құбылмалы-лығын қалыптастырады.
Маусымдық құбылмалық айтарлықтай амплитудамен сипатталады, себебі
жауын-шашын мен буланудың жыл бойы үлестіріміне тәуелді. Яғни, бұрынғы КСРО-
ның көпшілік аудандары үшін жер асты суларының көктемгі деңгейінің
көтерілуі сәуір-мамырдағы қар ерудің артынан байқалады. Солтүстік аудандар
үшін жер асты суларының төменгі деңгейі қыс мерзіміне, терең тоңның
әсерінен жер асты суларының қоректену кездері шорт қысқарған шаққа тура
келетін болса, ал оңтүстік аудандарда төменгі деңгей күшті булану болатын
жазғы мерзімге қабаттас келіп отырады.
Жер асты суларының көпжылдық кұбылмалылығы айтарлықтай заңдылықпен
сипатталмайды. Сулы және құрғақшылық жылдар бірінің артынан бірі кезектесіп
келіп отыруы мүмкін. Ұзақ мерзімді сулы және құрғақшылық жылдары қабаттасып
келетін жағдайлар да кездеседі, оларға жер асты суларының жоғары немесе
төмен деңгейлері тура келіп отырады.
Жауын-шашын мол жылдары жер асты суларының қоры толығып отырса,
құрғақшылық жылдары — керісінше, шығынға ұшырайы. Бұл жер асты суларымен
қоректенетін өзендердің жылдық ағындысының құбылмалық амплитудасын
азайтады.
Қысқа мерзімдік қысқы жылымық пен жазғы жауын- шашындар жер асты
суларының деңгейінің қысқа уақытқа үлкен дәрежеде құбылуына әкеліп соғады.
Бұл өзгерістердің амплитудасы жоғары мөлшерге жетуі мүмкін.
Жағалауда орналасқан жер асты суларының режиміне жер үсті су көздері
әсер етеді. Мысалы, өзен, көл және бөгендердегі су деңгейінің
кұбылмалылығы жер асты суларының деңгейі мен химиялық құрамына жағалау
маңының ені 0,2...0,5 км жолағына (құмдақ-балшықты тау жыныстары)
әсер етсе, ал су өткізгіштігі жоғары тау жыныстары үшін 2...6 км-ден астам
қашықтықта әсер етеді. Өзен аңғарындағы немесе көл қазан-шұнқырындағы жер
асты суларының денгейінің кұбылмалылығы өзен немесе көлдегі су деңгейінің
едәуір мерзімге кешігіңкіреп қайталап отырады. Сонымен бірге, жер асты
суларының өзендер мен көлдерді қоректендіріп отыратынын атап өтуіміз
керек, әсіресе құрғақшылық жылдары жер үсті ағындысы жоқ немесе жоқтың қасы
шамасында болған жағдайда.
Теніз жағалауына жақын аудандарда жер асты суларының деңгейі теңіз
деңгейінің өзгеруімен сәйкес құбылып отырады.
Жер асты суларының режиміне әсер ететін геологиялық факторлардың
ішінде ерекше атауға тура келетіндері тектоникалық қозғалыстар, жер
сілкіністері, вулкандық әрекеттер және т. б.
Жер асты сүпарын аудандау
Жер асты суларының қалыптасуы мен режимі негізінен аумақтың физика-
географиялық жағдайына байланысты болуы себепті, олардың сипаттамалары
(орналасу тереңдігі, шығымы (дебиті), химиялық кұрамы және т. б.) жалпы
аумақтық таралу заңдылығына бағынады.
В. С. Ильин бірінші болып жер асты суларының орналасу тереңдігі мен
сапасының құбылмалылығының ендік бағытта белгілі зандылықпен кезектесіп
ауысып отыратынын анықтады және соның негізінде бұрынғы, КСРО-ның Еуропалық
бөлігінің жер асты суларының таралу картасын жасады.
1. Қиыр Солтүстікте орналасқан тундра белдемінің жер асты сулары,
жер бетіне өте жақын орналасатындығымен, құрамында органикалық заттар
басым, ал минерал тұздардың өте аз мөлшерде болуымен сипатталады және
өзендерді қоректендіруге айтарлықтай ат салысады. Бұл сулар шамамен
солтүстік ендіктің 62°-на дейін тарайды.
2. Солтүстіктің биік сулар белдемінде жер асты сулары тереңірек
орналасып (2...6 м, кейде 10 м), минералдылығы бірінші белдемге қарағанда
көбірек, ал органикалық заттардың мөлшері кемиді. Бұрынғы КСРО-ның
Еуропалық бөлігінде ендік бағытта жолақ болып алып жатқан бұл жер асты
сулар белдемі батыста Жоғарғы Днепр мен Батыс Даугава, Висла өзендерінің
алаптарында оңтүстікке сұғына кіреді.
3. Саяз жыралардың жер асты сулар белдемі су тартылу кезеңінде
өзендер аралығында үлкен тереңдікте орналасады (20...25 м-ге дейін);
олардың тұздылығы (минералдығы) (0,5 гл және одан да жоғары), ал
органнкалық заттар қоспасы тек сулар жер бетіне жақын орналасқан жағдайда
ғана көрініс береді.
Екінші, үшінші белдем сулары өзендерді коректендіруде едәуір қызмет
атқарады. Жыра, аңғар және өзен арналарында кейде едәуір мол сулы
бұлақтар кездеседі.
4. Терең жыралардың жер асты сулары өзен ара-лықтарында
25...30 м тереңдікте орналасады; минералдылығы 0,75 гл және одан да
жоғары дәрежеге жетеді. Бұл сулар өзендерді қоректендіруге қатысады,
бірақ алдыңғы белдемге қарағанда азырақ мөлшерде.
5. Сай-салалардың жер асты сулары 50...60 м тереңдікте, сонымен бірге
түпкі тау жыныстарында да орналасады; олардың минералдылығы 1 гл-ге
және одан да жоғары мөлшерге жетеді. Жер асты суларының қайнар, бастау
түрінде жер бетіне шығуы тек терең сайларда ғана байқалады. Сайлар мен жер
бедерінің ойыста-рында, жер асты сулары жер бетіне шықпағанымен,
басқа жерлерге карағанда жер бетіне жақынырақ орналасады.
6. Қара теңіз маңы сайларының белдемі Жер асты сулары өте терең
орналасады, суайрықтарында кейде тіпті 100 м-ден де асады; әдетте тұздылығы
өте күшті,, минералдылығы кейде 5 гл-ге жетеді. Олар терең сайлардың
табандарында ғана жер бетіне жақынырақ орналасса, ал суайрықтары жер асты
суларының қорына аса бай емес.
7. Каспий маңы сайларының белдемі. Жер асты сулары кей жерлерде жер
бетіне өте жақын орналасады, бірақ тұздылығы күшті; минералдылығы
кейбір жағдайларда 10...20 гл-ден де асады.
Көрсетілген белдемдермен қатар жер асты суларының таралуы мен
минералдылығында бұл заңдылықтан ауытқулар да кездеседі. Оларды бейбелдемді
жер асты сулары дейді. Бейбелдемді сулардың қалыптасуына негізінен
жергілікті жағдайлардың әсері күшті. Мысалы, режимі мен минералдылығы
өзгеше карст құбылысының дамуы кезінде, батпақ немесе терендіктен жарықтар
арқылы тегеурінді сулардың жер бетіне шығуы жағдайлары.
Қейінірек О. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz