Мектепке дейінгі білім беру жүйесі
1.лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
2. лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
3. лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
4. лекция тақырыбы: Балаларды жан.жақты үйлесімді дамыту міндеттері, мазмұны және әдістері
5. лекция тақырыбы: Балаларды жан . жақты үйлесімді дамыту міндеттері, мазмұны және әдістері
6.лекция тақырыбы: Балаларды жан . жақты үйлесімді дамыту міндеттері, мазмұны және әдістері
7.лекция тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын және шығармашылық әрекетінің теориялық және әдістемелік мәселелері.
8. лекция тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын және шығармашылық әрекетінің теориялық және әдістемелік мәселелері.
9. лекция тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын және шығармашылық әрекетінің теориялық және әдістемелік мәселелері.
10.лекция тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негіздері.
11. лекция тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негіздері.
12. лекция тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негіздері.
13.лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негізлері.
14.лекция. лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негізлері.
15.лекция тақырыбы: Отбасының мектепке дейінгі ұйыммен байланысы
2. лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
3. лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
4. лекция тақырыбы: Балаларды жан.жақты үйлесімді дамыту міндеттері, мазмұны және әдістері
5. лекция тақырыбы: Балаларды жан . жақты үйлесімді дамыту міндеттері, мазмұны және әдістері
6.лекция тақырыбы: Балаларды жан . жақты үйлесімді дамыту міндеттері, мазмұны және әдістері
7.лекция тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын және шығармашылық әрекетінің теориялық және әдістемелік мәселелері.
8. лекция тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын және шығармашылық әрекетінің теориялық және әдістемелік мәселелері.
9. лекция тақырыбы:
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын және шығармашылық әрекетінің теориялық және әдістемелік мәселелері.
10.лекция тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негіздері.
11. лекция тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негіздері.
12. лекция тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негіздері.
13.лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негізлері.
14.лекция. лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі ұйымдағы білім беру кеңістігін құрудың теориялық негізлері.
15.лекция тақырыбы: Отбасының мектепке дейінгі ұйыммен байланысы
Қазақстан Республикасында білім мазмұнын ізгілендіру тенденцияларын айқындай отырып, соңғы жылдардағы мектепке дейінгі ұйымдардағы білім мазмұнын жүзеге асыру барысына байланысты ғылыми зерттеулерге талдау жасай келе, білім беру құрылымы мен мазмұны жаңаша бағыт ала бастағанадығы байқалады. Ақпараттар ағымы дәуірінде білім мазмұны тез ескіріп, үнемі жаңартуды және оқу материалдарын берудің әдіс-тәсілдерін жаңартуды талап етеді. Бұл білім беру саласындағы шешімін табуда кезек күттірмейтін негізгі мәелелердің бірі. Білім мазмұны оқу материалдарының мазмұнына ғана емес оны балаға жеткізудің тиімді әдіс-тәсілдері мен формаларына және тәрбиелеу мен білім беруде баланың ақыл-ойының дамуына тікелей де жанама да әсер ететіндей сипатының болуымен маңызды болмақ.
Білім беру мазмұнының сипатын жеке тұлға бойында саналы өзгеріс болған жағдайда көруге болады. Жеке тұлғаның өзгеру динамикасы дегеніміз-субьектінің санасы мен қасиетіндегі елеулі өзгерістер. Бұл мәселе тұрғысында В.С.Леднев білім алушылардың бірлескен іс-әрекетінің мазмұнына көңіл аудару теориясын негізге алу керек деп санайды. Білім беру мазмұны шынайы педагогикалық өлшем бойынша, негізінен, нақты оқу процесін игерумен байланысты. Жалпы білім беру мазмұнының жобасын құрастырғанда оның ұстанымдары мен технологияларын меңгерту қажеттілік екенін басшылыққа алған дұрыс. Оның негізгі құрылымдық ұстанымын әртүрлі деңгейде қалыптастыру барысында теориялық мазмұнының негізі болып табылатын пәннің оқу материалдарымен, педагогикалық іс-әрекет, білім алушының тұлға ретінде бейнесімен сәйкес болуы қадағаланады. Жалпы білім беру мазмұнының ізгілендіру ұстанымы ең алдымен, білім алушылардың жалпы адамзаттық мәдениетті белсенді шығармашылық және практикалық тұрғыдан игерулеріне жағдай жасауға тікелей байланысты. Білім мазмұнының негізгі компоненттері жоғарыда айтылған мәдениет түрлерін қалыптастыруға тікелей байланысты. Білім беру мазмұнының тұжырымдамасындағы мақсат ізгілік тұрғысынан ойлануға, әлеуметтік тәжірибенің барлық құрылымдық бөліктерінде педагогикалық бейімделуге сай келеді. Білім алушылардың дүниетанымын қалыптастыруға және қазіргі қоғамдық жағдайды ескере отырып, жеке тұлғаның ізгілік мәдениетінің негізгі компонентін: өмірде өзін-өзі анықтау мәдениеті, экономикалық және еңбек мәдениеті, саяси және құқықтық мәдениеті, интеллектуалдық, адамгершілік, экологиялық, көркемдік және дене мәдениеті, имандылық мәдениеті, отбасы және қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты. Жалпы білім беру мазмұны оның негізгі компоненттеріне байланысты, яғни жалпы адамзаттық мәдениетпен кіріктіріледі.
Білім беру мазмұнының сипатын жеке тұлға бойында саналы өзгеріс болған жағдайда көруге болады. Жеке тұлғаның өзгеру динамикасы дегеніміз-субьектінің санасы мен қасиетіндегі елеулі өзгерістер. Бұл мәселе тұрғысында В.С.Леднев білім алушылардың бірлескен іс-әрекетінің мазмұнына көңіл аудару теориясын негізге алу керек деп санайды. Білім беру мазмұны шынайы педагогикалық өлшем бойынша, негізінен, нақты оқу процесін игерумен байланысты. Жалпы білім беру мазмұнының жобасын құрастырғанда оның ұстанымдары мен технологияларын меңгерту қажеттілік екенін басшылыққа алған дұрыс. Оның негізгі құрылымдық ұстанымын әртүрлі деңгейде қалыптастыру барысында теориялық мазмұнының негізі болып табылатын пәннің оқу материалдарымен, педагогикалық іс-әрекет, білім алушының тұлға ретінде бейнесімен сәйкес болуы қадағаланады. Жалпы білім беру мазмұнының ізгілендіру ұстанымы ең алдымен, білім алушылардың жалпы адамзаттық мәдениетті белсенді шығармашылық және практикалық тұрғыдан игерулеріне жағдай жасауға тікелей байланысты. Білім мазмұнының негізгі компоненттері жоғарыда айтылған мәдениет түрлерін қалыптастыруға тікелей байланысты. Білім беру мазмұнының тұжырымдамасындағы мақсат ізгілік тұрғысынан ойлануға, әлеуметтік тәжірибенің барлық құрылымдық бөліктерінде педагогикалық бейімделуге сай келеді. Білім алушылардың дүниетанымын қалыптастыруға және қазіргі қоғамдық жағдайды ескере отырып, жеке тұлғаның ізгілік мәдениетінің негізгі компонентін: өмірде өзін-өзі анықтау мәдениеті, экономикалық және еңбек мәдениеті, саяси және құқықтық мәдениеті, интеллектуалдық, адамгершілік, экологиялық, көркемдік және дене мәдениеті, имандылық мәдениеті, отбасы және қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты. Жалпы білім беру мазмұны оның негізгі компоненттеріне байланысты, яғни жалпы адамзаттық мәдениетпен кіріктіріледі.
Лекция тезистері.
1-лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
Лекция жоспары:
1.Курстың міндеті және мазмұны
2.Мектепке дейінгі білімнің қазіргі стратегиялық басылымдары
3.Білім беру жүйесінің парадигмасы
1. Курстың міндеті және мазмұны
Қазақстан Республикасында білім мазмұнын ізгілендіру тенденцияларын
айқындай отырып, соңғы жылдардағы мектепке дейінгі ұйымдардағы білім
мазмұнын жүзеге асыру барысына байланысты ғылыми зерттеулерге талдау жасай
келе, білім беру құрылымы мен мазмұны жаңаша бағыт ала бастағанадығы
байқалады. Ақпараттар ағымы дәуірінде білім мазмұны тез ескіріп, үнемі
жаңартуды және оқу материалдарын берудің әдіс-тәсілдерін жаңартуды талап
етеді. Бұл білім беру саласындағы шешімін табуда кезек күттірмейтін негізгі
мәелелердің бірі. Білім мазмұны оқу материалдарының мазмұнына ғана емес оны
балаға жеткізудің тиімді әдіс-тәсілдері мен формаларына және тәрбиелеу мен
білім беруде баланың ақыл-ойының дамуына тікелей де жанама да әсер
ететіндей сипатының болуымен маңызды болмақ.
Білім беру мазмұнының сипатын жеке тұлға бойында саналы өзгеріс болған
жағдайда көруге болады. Жеке тұлғаның өзгеру динамикасы дегеніміз-
субьектінің санасы мен қасиетіндегі елеулі өзгерістер. Бұл мәселе
тұрғысында В.С.Леднев білім алушылардың бірлескен іс-әрекетінің мазмұнына
көңіл аудару теориясын негізге алу керек деп санайды. Білім беру мазмұны
шынайы педагогикалық өлшем бойынша, негізінен, нақты оқу процесін игерумен
байланысты. Жалпы білім беру мазмұнының жобасын құрастырғанда оның
ұстанымдары мен технологияларын меңгерту қажеттілік екенін басшылыққа алған
дұрыс. Оның негізгі құрылымдық ұстанымын әртүрлі деңгейде қалыптастыру
барысында теориялық мазмұнының негізі болып табылатын пәннің оқу
материалдарымен, педагогикалық іс-әрекет, білім алушының тұлға ретінде
бейнесімен сәйкес болуы қадағаланады. Жалпы білім беру мазмұнының
ізгілендіру ұстанымы ең алдымен, білім алушылардың жалпы адамзаттық
мәдениетті белсенді шығармашылық және практикалық тұрғыдан игерулеріне
жағдай жасауға тікелей байланысты. Білім мазмұнының негізгі компоненттері
жоғарыда айтылған мәдениет түрлерін қалыптастыруға тікелей байланысты.
Білім беру мазмұнының тұжырымдамасындағы мақсат ізгілік тұрғысынан
ойлануға, әлеуметтік тәжірибенің барлық құрылымдық бөліктерінде
педагогикалық бейімделуге сай келеді. Білім алушылардың дүниетанымын
қалыптастыруға және қазіргі қоғамдық жағдайды ескере отырып, жеке тұлғаның
ізгілік мәдениетінің негізгі компонентін: өмірде өзін-өзі анықтау
мәдениеті, экономикалық және еңбек мәдениеті, саяси және құқықтық
мәдениеті, интеллектуалдық, адамгершілік, экологиялық, көркемдік және дене
мәдениеті, имандылық мәдениеті, отбасы және қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруға байланысты. Жалпы білім беру мазмұны оның негізгі
компоненттеріне байланысты, яғни жалпы адамзаттық мәдениетпен
кіріктіріледі.
Жоғарыда аталған ғалымдар еңбектерін зерделей келе, олар өз
еңбектерінде білім беруді ізгілендіру идеясына сәйкес білім мазмұнын
анықтаудың мәні жеке тұлғаға бағытталған-деп түйіндейді. Осыған орай,
білім мазмұны-ол білім алушылардың оқылатын пәндер бойынша меңгерген білім,
білік, дағдылары деген тұжырымға тоқталдық.
Аталған пікірге орай балалар тек, білім мазмұнын игеріп қана қоймайды,
олардың жеке тұлғалық сапалары: өз ісіне жауапкершілікпен қарау, өз елінің,
жерінің тағдыры толғандыру, қоршаған ортаны қорғау, әділетсіздікке төзбеу
және қиындықты, кездескен кедергілерді жеңе білуге деген шыдамдылығы
қалыптасады. Авторлар білім мазмұнын педагогикалық бейімделген әлеуметтік
тәжірибе деп қарастырып, оның құрылымдық ерекшелігін төрт түрлі элементтен
тұрады деп есептейді. Олар: - білім - нәтижеге жетудегі танымдық іс-әрекет
ретінде қарастырылуы; (табиғат, қоғам, техника, іс-әрекеттің тәсілдері және
ойлау туралы);
- үлгі бойынша белгілі іс-әрекеттің жүзеге асырылуы
(интеллектуалдық және тәжірибелік білік пен дағды);
- шығармашылық іс-әрекет - бұл кездескен жағдаяттар мен іс-әрекет
барысында дәстүрден тыс шешім қабылдай білуі (экспериментке қатысу,
көркемдік және техникалық шығармашылық жұмысқа қатысу);
- тұлғалық бағдар негізінде эмоционалдық-құндылық қатынастардың жүзеге
асырылуы (қоршаған ортаға, адамдарға, өзіне-өзі, моральдық нормаларға,
әлемдік дүниетанымдық көзқарастарға);
Білім мазмұнының бұл элементтері бір-бірімен тығыз байланысты
қарастырылады. Сондай-ақ, бұл элементтерді меңгеруде жас ұрпақ тек оны
орындаушы ретінде ғана қарамай, әлеуметтік тәжірибе тұрғысынан өздігінен
әрекет етуге, шығармашылыққа және сол жүйеге өз үлесін қосып ықпал ете
білуге тиіс. Осыған орай, енді біз білім мазмұнының құрылымын қарастырып
көрейік. Білім мазмұны ол үш біртұтас үдерісті сипаттайды. Біріншіден,
өткен аға ұрпақтың тәжірибесін меңгеру, екіншіден, жеке тұлғаның
тәрбиесіндегі типтік сапаларды ескеру, үшіншіден, адамның ақыл-ой және дене
дамуының ерекшеліктеріне баса назар аудару. Мұндағы жетекші іс-әрекеттің
түрі оқыту, білім берудің ең жақын уақыттағы және тікелей қатысты мақсаты-
тәжірибені меңгеру. Білім мазмұнының құрылымы, ол қоғам талаптарынан
туындап, ғылым мен техниканың дамуына, тарихи кезеңдердегі әлеуметтік
экономикалық жағдайларға байланысты анықталады. Дегенмен де, қоғам
талаптарының ең басты, маңызды бөлігі, білім мазмұнының философиялық негізі
болуында және адамның қоғамдағы орны мен ролі білім беру мақсатымен тығыз
байланысты қарастырылуында. Бұл білім беру теориясының тамырын терең
философиялық ой түйіндерден алатындығында жатыр. Білім берудің классикалық
теориясының дидактикалық көзқарастарында мақсат, міндеттер, білім беру
мазмұны, оқулықтың ролі және мұғалім жайында анықтамалар берілген. Мұнда,
білім мазмұны білім көздері-деп түсіндіріледі.
Білім беру тарихы қоғамның дамуының нақты дәуірімен тікелей
байланысты. Біріншіден, білім беру мақсаты мен міндеттері қоғамның
сұраныстарымен анықталады. Екіншіден, қоғамның даму жағдайы білім беру
жағдайына да байланысты. Білім беру-елдің әлеуметтік-экономикалық және
рухани тұрақты дамуын, тұлға мен қоғамның адамгершілік, интеллектуалдық,
эстетикалық, дене жағдайларын үнемі жетілдіруді қамтамасыз ету мақсатында
жас ұрпаққа білімді, мәдениетті жеткізу және жетілдіру, сақтауға
бағытталған қоғам, мемлекет қызығушылығындағы оқыту мен тәрбиелеу үдерісі.
Білім беру мен ғылым интеллектуалдық жетекшілікке ие болуы тиіс. Оқытудың
теориясы мен тәжірибесінде оқу-тәрбие үдерісі туралы жиі айтылады.
Шындығында білім беру көпқырлы. Ол балалардың дамуы, олардың тәрбиешімен,
бір-бірімен, сыртқы әлеммен өзара әрекеті, оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру шарттары, реттеу нормалары, әлеуметтік факторлар және т.б.
қамтиды. Осы орайда, зерттеу барысында білім беру үдерісін неғұрлым тиімді
құруға мүмкіндік беретін білім мазмұнын жаңартудың әдіснамалық негіздерін
қарастыруға баса назар аудардық. Оқыту мен білім беру теориясының
әдіснамасы ретінде ғылыми негіздеменің Э.Г.Юдин төрт деңгейін анықтады:
философиялық-ғылыми таным процедураларын ұйымдастырудың негізгі
нормативтерімен байланысты;
жалпы ғылыми-қолданылатын тұрғылардың мәнін көрсетеді (жүйелілік,
әрекеттік, аксиологиялық, герменевтикалық және т.б.)
нақты ғылыми-аталған әрекет аумағының негізгі қағидалары мен заңдылықтарына
бағдарлауды ұйғарады;
нақты зерттеу деңгейі-танымдық міндеттері адекватты қойылған жеке
әдістемені сұрыптау логикасын анықтайды;
Әдіснаманың бұл төрт деңгейі белгілі бір өзара бағынуға тәуелді
күрделі жүйені құрайды. Әдіснама әрекетті ұйымдастыру туралы ілім ретінде
ғылыми білімге негізделеді.
Әдіснама ғылымда ұзақ уақыт зерттеу әдістері туралы ілім ретінде
қарастырылады. Бұндай түсінік зерттеу әдістерінің мүмкіндіктерін талдаумен
шектеледі. Педагогикада әдіснамаға кең тараған, тұрақты жалпылауға
қарағанда абстракцияның неғұрлым жоғары сатысында тұрған барлық теориялық
құрылымдар жатқызылды. Сөйтіп, педагогикада дәстүрлі дидактика, тәрбие
теориясы, мектептану т.б. жалпылау деңгейі бойынша барлығын педагогика
әдіснамасына жатқыза бастады.
Педагогикада әдіснаманы Педагогикалық шынайылықты тану мен қайта
түрлендіру принциптері, формалары мен процедуралары туралы ілім, кең
мағынада әдіснама-нақты ғылымда танымның ғылыми әдістер жиынтығы немесе
ғылыми әдіс туралы ілім (В.И.Журавлев) деп түсіндіреді.
Әдіснаманың өзара байланысты иерархиясы бар: ғылым әдіснамасы,
педагогика әдіснамасы, дидактика әдіснамасы, білім беру әрекетінің
әдіснамасы, білім беру мазмұнының әдіснамасы және т.б. Педагогикалық
әдіснаманы зерттеуші ғалым В.В.Краевский: әдіснама құрамына педагогиканың
өзінің теориясының проблемасын жатқызады, яғни педагогикалық білім түрлері,
оның басқа ғылымдармен байланысы, ең алдымен психологиямен, мектеп
тәжірибесінде дидактикалық білімді қолдану мәселелері деп есептейді. Ол бір
жағынан әдіснама пәннің өрісін кеңейтсе, екінші жағынан педагогика
әдіснамасына берген анықтамасында тарылтады.
Педагогика әдіснамасы пәні педагогикалық ғылымда педагогикалық
шынайылық пен оның көрінісінің арасындағы қатынас деп тұжырымдайды.
М.А.Данилов ұсынған анықтамада: Педагогика әдіснамасы педагогикалық
теорияның бастапқы ережелері, негіздеу мен құрылым туралы, дамыған қоғам
жағдайында үздіксіз өзгеріп тұратын педагогикалық шынайылықты дұрыс
көрсететін білімді алу тәсілдері мен принциптері туралы білім жүйесі деп
тұжырымдайды.
В.И.Загвязинский берген анықтама бойынша: Педагогика әдіснамасы
ғылыми-техникалық зерттеудің бастапқы (негізгі) ережелері, құрылымы,
функциялары мен әдістері туралы ілім болып табылады.
Әдіснамаға берілген анықтамаларды талдай келе А.М.Новиков Әдіснама
-әрекетті ұйымдастыру туралы ілім - дейді. Әрекетті ұйымдастыру-логикалық
құрылымның нақты анықталған сипаттамалары мен оны жүзеге асыру процесін
тұтас жүйеге келтіруді білдіреді. Логикалық құрылымға субъект, объект, пән,
формалар, құралдар, әрекет әдістері, оның нәтижесі сияқты компоненттер
жатады. Бұл құрылымға қатысты әрекеттің сыртқы сипаты: ерекшеліктер,
қағидалар, шарттар, нормалар.
Заманауи ғылымда әдіснама ғылыми-танымдық әрекет құрылым принциптері,
формалары, тәсілдері туралы ілім. Ғылым әдіснамасы зерттеу компоненттеріне
сипаттама береді. Оның объектісі, талдау пәні, зерттеу міндеттері, шешуге
қажетті зерттеу құралдарының жиынтығы, сонымен қатар зерттеу міндеттерін
шешу процесінде қозғалыс бірізділігі туралы түсінік қалыптастырады. Бұдан
педагогикадағы әдіснаманы педагогикалық таным мен шынайылықтың қайта
түрленуі туралы теориялық ережелер жиынтығы деп қарастыруға болады.
Г.П.Щедриков әдіснаманы әрекетті ұйымдастыру туралы ілім ретінде
қарастыра отырып, заманауи үш негізгі функциясын бөліп көрсетті: -
философиялық-психологиялық әрекет теориясы;
зерттеу әдістері жүйесі немесе күрделі жүйелерді жобалау, іздеу, жоспарлау
мен проблемаларды жоюға арналған өзгерістерді жүзеге асыру;
ғылымтану, ғылым теориясы;
Ең алдымен әдіснамаға гнесеология (таным теориясы) мен семиотика
(белгілер туралы ғылым) сияқты ғылымтанудың бөлімдерінің қатысы бар.
Әдіснама әрекетті ұйымдастыру туралы ілім ретінде қарастырылғандықтан,
алдымен әрекет туралы негізгі ұғымдарға тоқталуды жөн көрдік. Әрекет
адамның қоршаған шынайылықпен белсенді өзара әрекеті ретінде қарастырылады,
белсенді өзара әрекеті барысында адам объектіге мақсатты бағытталған ықпал
жасайтын, сөйтіп, өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын субъект болады.
Фундаменталды білім беру объектісін тану процесі мен оны тану нәтижелері
таным субъектісінің даралығына, оның қабілеттеріне, даму деңгейіне,
қолданылған таным әдістеріне байланысты. Ғылыми ортада әрекет психологиялық
(А.Н.Леонтьев) және әдіснамалық (Г.П.Щедровицкий) тұрғыдан қарастырылады.
Г.П.Щедровицкий әрекеттің жүйелі-құрылымдық талдауын жасай келе, әрекеттің
құрылым екені туралы қорытынды жасайды. Бұл құрылым ерекше механизмдер
көмегімен жүзеге асырылатын, дамудың ерекше заңына енетін түрлі сипаттағы
элементтерден тұрады.
Әдіснамалық ғылымдар арнасы аясында философия ғылымы өзіндік
ерекшелігімен айқындалады. Себебі, философия қазіргі заманның ең көкейкесті
мәселесі-адам, оның қоғамға енуі мен адамзат қоғамының дамуының ізгілікті
бағыт алуын қарастыратын іргелі ғылымдардың бірі. Қоғам ілгері басқан сайын
қай ғылым саласы болмасын өзінің зерттеу нысаны мен субьектісін жаңаша
қарастырумен байланыстырады. Ал бұл, ғылымдардың әдіснамалық негізін білуді
және қазіргі дүниежүзілік ғылыми танымның құралдары мен амалдарын жетілдіре
түсуді қажетсінеді. Осыған орай, педагогика ғылымының әдіснамасы,
біріншіден, жалпы әдіснама ғылымынан туындайды, екіншіден, қоғамдық ғылыми
жүйенің даму тенденциясын оқып үйренумен және зерттеумен байланысты,
үшіншіден, педагогикалық, тарихи педагогикалық құбылыстардың жағдайларын
туралы теориялық қағидалармен, олардың зерттеу әдістерін қарастырады,
төртіншіден, жаңадан алынған білімдерді оқу - тәрбие үдерісінде тәжірибеге
ендірумен анықталады.
бүгінігі таңда өркениетті елдердің қатарына қосылу бағытында білім беру
сипаты мен шарттарына сәйкес білім мазмұнын өзгерту мен жаңартуда бірқатар
басты тенденциялар анықталды. Олардың біршамасы қазірдің өзінде
Қазақстандағы білім беру аясындағы реформаларға байланысты білім мазмұнын
жаңартуда өз орнын алуда. Білім берудің адамды сақтау қызметі, яғни
бірінші кезекте балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын сақтау мен нығайту
институты болып қалыптасуы; білім берудің іргелендірілуі,
ақпараттандырылуы, экологияландырылуы және білім беру ортасының рөлі
арттырылуы қажет деп тұжырым жасаймыз.
Қазақстан Республикасында білім мазмұнын ізгілендіру тенденцияларын
айқындай отырып, соңғы жылдардағы мектепке дейінгі ұйымдардағы білім
мазмұнын жүзеге асыру барысына байланысты ғылыми зерттеулерге талдау жасай
келе, білім беру құрылымы және мазмұны жаңаша бағыт ала бастағанадығы
байқалады. Бұл мәселенің түйінін келесі тармақшада әлемдік білім беру мен
Қазақстандағы мектепке дейінгі білім мазмұнының дамуы мен қалыптасуын
салыстыра қарастыратын боламыз.
Әдіснама ұғымының негізгі мәні туралы мәліметтер бұрыннан ғылыми зерттеу
жұмыстарында жетекші орын иеленіп, бүгінгі күнге дейін барлық ғылым
саласындағы, соның ішінде педагогикалық зерттеулердегі негізгі маңыздылығын
ескеріп, біздің зерттеуіміздің әдіснамалық тұрғыларының мазмұнын аша түсуді
жөн көрдік. Ғылыми зерттеу жұмыстарында жетекші орын иеленіп, бүгінгі күнге
дейін барлық ғылым саласындағы, соның ішінде педагогикалық зерттеулердегі
маңыздылығын ескере отырып, зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздерін
төмендегідей: жүйелілік, жеке түлгалық, мазмұндық, әлеуметтік, іс-
әрекеттік, аксеологиялық және акпараттық тұрғыдан қарастырылды.
2. Мектепке дейінгі білімнің қазіргі стратегиялық басылымдары
1990-1995 жылдарда жүргізетін ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспарына сәйкес
төмендегідей тақырыптарда:
І. Қазақ балабақшасында балаларды тәрбиелеу, білім беру мазмұнын
жетілдіру; (Сәтімбекова М.С)
2.Мектепке дейінгі жаста баланың тілін дамыту әдістемесі (Баймұратова
Б.Б) 3. Мектепке дейінгі жастағы сауат ашу мәселелері (Дүкенбаева Г.Х)
4.Бейнелеу өнеріне баулу дағдыларын қалыптастырудың әдістемесі
(Жұмабекова Ф.Н)
5. Балалардың салауатты өмір салтын қалыптастыру негіздері (Бәтібаева
С.Г)
6. Көркем әдебиет арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу (Әмірова
Ә.С)
7. Мектеп жасына дейінгі балаларды отбасында тәрбиелеу мәселелері.
(Өтебаева Г.К)
8. Шағын құрамды қазақ балабақшаларында тәрбиелеу, білім беру жұмысын
ұйымдастыру ерекшеліктері; (Дүкенбаева Г.Х т.б.) зерттеулер жүргізу
ұйғарылды.
Аталған ғылыми тақырыптар мектепке дейінгі ұйымдардағы білім мазмұнын
жаңарту мақсатында Қазақ балабақшаларында оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру тұжырымдамасын осыған сәйкес лаборатория қызметкерлері ұлттық
құндылыққа негізделіп, этнопедагогика материалдары молынан пайдаланылып,
эксперименттік Балбөбек бағдарламасын, Бөбектерге байғазы
хрестоматиялық жинақ және оқу-әдістемелік құралдар, дидактикалық
материалдар кешенін жасап, эксперименттік балабақшаларда байқаудан өткізді.
1996ж РБК нен басылып, кейіннен аталған еңбектер Білім және ғылым
министрлігінің алқа мәжілісінде бекітіліп жаппай тәжірибеге енгізілді.
Балбөбек бағдарламасы, Бөбектерге байғазы жинағы, Отбасында және
балабақшада баланы мектепке дайындау бағдарламасы, Отбасында және
балабақшада баланы мектепке дайындау бағдарламасының әдістемелік нұсқауы,
Отбасында баланы тәрбиелеу, Қағазбен жұмыс жасау, Математикалық
қызықты тапсырмалар т.б еңбектер 2000 жылы Шартарап баспасынан жарық
көрді. 2006 ж Балбөбек бағдарламасының өңделген, толықтырылған нұсқасы
қайта басылымда жарияланды. Жаңадан жасалған бағдарламада көзделген басты
мәселе - балабақшада тәрбиелеу мен білім беруді кіріктіре жүргізу яғни
бұрынғы дәстүр бойынша жеке пән ретінде өткізілетін тәрбие жұмыстарын
кіріктіре жүргізу арқылы апталық жүктемені азайту, балалардың денсаулығын
нығайту, өз беттерімен дербес еңбек әрекетін жасай білуге үйрету,
шығармашылықпен, ізденіс жасай білуге баулу. Ізгілікке, мейірімділікке
тәрбиелеу, еңбекке баулу басты назарда ұстанылды.
Лаборатория бойынша п.ғ.к,доцент Б.Баймұратованың ғылыми жетекшілік
жасауымен аспиранттар Ә.С.Әмірова Мектепке дейінгі ересек балаларды қазақ
балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу 1994 ж, А.Б.Бақреденова
1995 ж Орыс тілді қазақ балаларын ана тілінде сөйлеуге үйрету әдістері,
Сәндік-қолданбалы өнер негізінде баланың көркемдік талғамын қалыптастыру
Ф.Н.Жұмабекова 1998ж, С.Ғ.Бәтібаева Қазастанда қазақ балабақшаларының
қалыптасуы мен дамуы (2004ж), Ш.С.Сапарбаева Ұлттық салт-дәстүр негізінде
балаларды еңбекке тәрбиелеудің ғылыми педагогикалық негіздері, 2005
ж атты тақырыптарда диссертациялық жұмыстарын қорғады. Бұл зерттеулер
қазақ балабақшаларында тәрбиелеу мен білім беру үдерісін жетілдіруде
маңызды еңбектер болуымен құнды.
Республикадағы мектепке дейінгі тәрбие мен білім беруді дамыту бағытында
2000 ж Ы.Алтынсарин атындағы білім академиясының жанынан Мектепке дейінгі
тәрбие институты ашылды. (Директоры п,ғ.д С.Ғ.Ғаббасов, директордың
орынбасары және ғалым хатшы Ф.Н.Жұмабекова). Институт құрамында үш
лаборатория: Мектепке дейінгі тәрбие (лаборатория меңгерушісі п.ғ.к,
доцент Сәтімбекова М.С), Отбасы лабораториясы (меңгерушісі п.ғ.к
Базарбаева Р.Б), Мектепалды лабораториясы (п.ғ.к, доцент Татаурова Н.Л)
құрылып жұмыс жасады. Аталған институт өзі жұмыс жасаған кезеңде мектепке
дейінгі тәрбие мәселесіне қомақты үлес қосып, мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиенің мемлекеттік стандартының жобасы, Балбөбек бағдарламасы мен оқу
әдістемелік кешендері т.б жиырмадан астам оқу-әдістемелік құралдар
дайындап, отбасы тәрбиесі мәселелесіне байланысты зерттеулер жүргізді.
2005 ж желтоқсан айында Астана қаласынан Мектепке дейінгі балалық шақ
орталығы құрылды. (Директоры С.М.Бейсенбаева, кейінен Ж.Ғ.Нұрмағамбетова,
Б.А.Арзанбаева т.б болды). Аталған институт және құрылған орталықтардағы
зерттеу жұмыстары мектепке дейінгі білім беру мазмұнын әр қырынан
қарастырып білім мазмұнын жаңартуға айтарлықтай үлес қосқанымен, білім
мазмұнының құрылымын анықтау және оны жүйелеуде теориялық, әдіснамалық,
тәжірибелік тұрғыда зерделенуі жеткіліксіз болды. Осы мәселені шешу
бағытында мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік стандарты қайта
дайындалып оқу-әдістемелік кешендермен қамтамасыз етудің жолдары
қарстырылды.
Жоғарыда Қазақстанда мектепке дейінгі ұйымдардағы білім мазмұнының дамуы
мен қалыптасуының қазіргі кезеңдегі жай-күйін саралай келе, білім берудің
әлеуметтік бақылау қызметін жүзеге асыратын үздіксіз білім берудің алғашқы
сатыларының маңызы зор екендігі айқындалды. Бұл кезеңде жеке тұлғаның
толыққанды қалыптасуының іргетасы қаланады. Қазақстанда мекепалды
дайындыққа арналған арнайы орындар саны 1993 жылдан 1998 жылға дейін 3,5
есе азайған. Қазір 127 мың 5-6 жасар балалардың 63 пайызы ғана қамтамасыз
етілген, 22 мың бала кезекте тұр. Балабақшаларда 1 ден 6 жасқа дейінгі
балдырғандардың 19,1 пайызы ғана қамтылған. Өтпелі кезеңдегі тереңдеген
дағдарыс мектепке дейінгі білім беру сапасын нашарлатып жіберді. Мектепке
дейінгі ұйымдарды арнайы мамандармен қамтамасыз ету мүмкіндіктері төмендеп
кетті. Оның басты себебі, әлеуметтік және экономикалық дағдарыстардың
ықпалы болуында.
Қолданысқа енгізілген Білім туралы жаңа Заңда әлемнің көптеген елдерімен
тығыз байланыс орнатып, саяси экономикалық және ғылыми мәдени қарым
қатынастарымызды едәуір тереңдете түстік Қазіргі күн сайын жаңарып жатқан
қоғамда өзгелермен иық тірестіріп қатар тұрып, батыспен байыпты сұхбат
құрып, шығыспен шынайы қатынас орнатып, түстіктегі жұрттармен тең сөйлесе
алатын іргелі ел болуымыз білікті мамандарға тәуелді екендігі мәлім. Ал
білікті маман дайындау - білім берудің моделіне, құқықтық базасына тікелей
байланысты. Осы орайда, жоғары мектепте тәрбиеші педагог мамандар дайындау
мәселесі білім мазмұнын жетілдірудің алғашқы ірге тасы болмақ. Ал
бүгінгідей әлемдік қауымдастықтан тәуелсіз Қазақстан тұлғасы биіктеп,
ғылыми -техникалық прогресс қарыштап дамыған тұста біздің еліміз үшін
сапалы білім, саналы тәрбие мен қатар білікті мамандар даярлау мәселесі
заман талабынан туындап отыр. Білім беру саласындағы осы іргелі
мемелекеттік саясатта білім беруді бұдан әрі жетілдіру мен дамытудың басты
жолы ретінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту - баланың жас шамасын және
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, оның жеке адам ретінде қалыптасуы мен
дамуына жағдай жасайтын
Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесінің бірінші деңгейі
болып есептеледі. Оның бүгінгі жағдайына талдау жасайтын болсақ,
Қазақстанда 1991 жылы балабақшаға 7 жасқа дейінгілерді қамту 47%, ал 6
жасқа дейінгілерді қамту-77%, елімізде білім беруде жұмыс істейтін
қызметкерлер саны 8,743 адам болды. 1991жыл өтпелі кезеңге байланысты
көптеген балабақшалар жабылып 1999 жыл 80% дейін, ал балаларды қамту 10%-
ға, қызметкерлер саны 1,158 адамға төмендеді. Дегенменде, 1999 жылдан
бастап үкіметіміз мектепке дейінгі білім беруді қалпына келтіруге баса
назар аударды. Білім туралы заңда мектепке дейінгі тәрбие жалпы білім беру
жүйесінің құрамдас негізгі бөлігі ретінде қарастырылды. Білім министрлігі
және жергілікті басқару органдары мектепалды дайындығын өз бюджеттерінен
қаржыландыруды қамтамасыз етуді ұсынды. Ең маңызды мәселе 1999 жылдан
бастап міндетті мектепалды дайындығы Үкіметтің қаулысы бойынша енгізілді.
Үкімет тарапынан 2010 жылға дейін үш жастан бастап мектепке дейінгі білім
беруді кеңейтуді жоспарлады.
Соңғы бес жылда мемлекеттік саясат мектепке дейінгі тәрбие саласында
балалардың білім беру бағдарламаларын меңгеруіне және тәрбие мен білім
сапасын көтеру аясын едәуір кеңейтуге мүмкіндіктер берді. Қазіргі кезде
біздің елімізде 175,9 мың баланы қамтитын 1195 мектепке дейінгі ұйымдардың
қызмет ететінін айтуға болады. 2010 жылға дейін үкіметіміз:-23 мың орындық
164 балабақша құрылысын жүргізуді;
* негізінен ауылдық жерлерде білім беру ұйымдарының базасында 20 мың
орындық 800 мектепке дейінгі шағын орталық құруды;
* мектепке дейінгі білім беру жүйесінде даму мүмкіндігі шектеулі балалар
үшін 380 инклюзивті білім беру және коорекциялық кабинет ашуды жоспарлап
отыр;
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Республикадағы
мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің нормативтік құқықтық базасын жасау үшін
аз күш жұмсап отырған жоқ. Қазіргі кезде "Балабақшаға барамыз"-деп аталатын
мектепке дейінгі сәбилерді қолдау мақсатында мемлекеттік жоспар мен Заң
жобасы дайындалып, тәжірбеге енгізілуде. Мектепке дейінгі сәбилерді
қолдауға арналып бөлінетін қаржының көлемі өсті. Әр жыл сайын жергілікті
бюджеттен тек қана мектепке дейінгі ұйымдарды қаржыландыру көлемі өсіп, ол
тұрақты жүзеге асырылып келеді. Мысалы: бұл мақсатқа 2003 жылы 4553,5 мл.
теңге бөлінсе, 2004 жылы ол 6542,2 мл. теңгеге жетті, ал 2005 жылға 7563,3
мл. теңге жоспарланды.
Республикада 1283 мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс істейді. Олардың 179 жеке
меншік, 1104 мемлекеттік ұйымдар. Мектепке дейінгі ұйымдар желісін дамытуға
Республикалық бюджеттен 2006 жылға қосымша 1 млд. теңге бөлініп отыр.
Республикада 2010 жылғы 1 қаңтарда 373,1 мың баладан тұратын 4972
мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс істеуде, яғни мектеп жасына дейінгі
балалардың 38,7%-ын қамтиды. Бұл көрсеткіш 2008 жылмен салыстырғанда 3,1%-
ға артық. 271 мыңнан астам бес-алты жастағы балалар немесе олардың жалпы
санының 83%-ы (қалалық жерде-85%, ауылдық жерде-82%) мектепалды даярлықпен
қамтылған. Жалпы білім беретін 6430 мектепте 10 754 мектепалды даярлық
сыныптары ұйымдастырылған, оларда 168,7 мың бала оқытылады. 1271 мектепке
дейінгі ұйымдарда 3480 мектепалды топтары жұмыс істейді, олардағы балалар
саны 102,6 мың. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнының сапасын
арттыру мақсатында Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың Қазақстан
республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес мектепке
дейінгі ұйымдарда:
1. Балбөбек, Қарлығаш, Қайнар республикалық бағдарламалары іске
асырылуда;
2. 2009 жылы Алғашқы қадам (1-3 жас), Зерек бала (3-5 жас), Біз
мектепке
барамыз (5-6 жас) мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу
бағдарламалары әзірленді және бекітілді;
3. Бұл бағдарламалардың оқу-әдістемелік кешені (жекеменшік, отбасылық
балабақшалар, және ата-аналарға арналған консультациялық пункттер үшін
әдістемелік нұсқаулықтар мен дидактикалық материалдар) әзірленді.
Елбасы Н. Назарбаевпен өткен тікелей желі барысында мектепке дейінгі
тәрбиеге байланысты сұрақтардың көбі мектепке дейінгі тәрбиелеу қызметінің
қолжетімділігі туралы қойылды. Елбасының берілген тапсырмасын орындау
мақсатында халықты балабақшамен қамтамасыз ету қысқамерзімді шаралары
жүргізілді: 1. 2009-2015 жылдарға мемлекеттік және жекеменшік инвестиция
есебінен мектепке дейінгі ұйымдардың объектілерін енгізу кестесі құрылды.
2. Мемлекеттік органдар орналасқан балабақшалар ғимараттарын босату
бойынша, оларды коммуналдық меншікке беру шаралары жүргізілді;
3. Мектепке дейінгі ұйымдарды ашу үшін басқа да ғимараттар мен орындарды
пайдалану қарастырылды. Облыстық, Астана және Алматы қалалық әкімдеріне
мектепке дейінгі ұйымдар желісін кеңейту және мемлекеттік білім беру
тапсырысын меншік түріне қарамастан мектепке дейінгі ұйымдарда
орналастыру жөнінде ұйымдастыруға кеңес беру көмектері көрсетілуде.
Мектепке дейінгі ұйымдарды лицензиялау шараларын жеңілдету мақсатында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы қабылданды. Әлеуметтік жағдайы
төмен тұрғындар қатарына жататын отбасылардың балалары мектепке дейінгі
ұйымдарда кезектен тыс орын алу мүмкіндіктері қарастырылған мемлекеттік
Стандарт жасалып шығарылды. Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі ұйымдарды
медициналық, кадрлық, оқу-әдістемелік, материалдық-техниканы қамтамасыз
етуді жетілдіру бойынша мәселелер қарастырылуда. Қолданылған шаралар
демографиялық өсу есебінен 2010-2012 жылдары - 2 310 бірлікке (217 мың
орындық), 2013 жылы - 282 бірлікке (34,6 мың орындық) мектепке дейінгі
ұйымдардың желісін көбейтуге мүмкіндік береді. Жалпы алғанда, 2009-2015
ж.ж. 307,8 мың орындық 3 358 мектепке дейінгі ұйымдарын құру, 2010 жылы
Жол картасы аясында 2000 тәрбиеші дайындауға мемлекеттік білім беру
тапсырысын қамтамасыз ету күтілуде.
Мектепке дейінгі тәрбие саласын ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптау
мен қамтамасыз ету және арнаулы мамандар даярлау мәселесі дәл бүгінгідей
деңгейде өзекті болған емес. Сондықтан, жан-жақты дамыған тұлғаны дамытуға
қажетті жағдай жасалуын, білікті мамандар даярлауды қамтамасыз ету
көзделуде. Оқу орындарының типтерімен оқу тілін таңдауға еркіндік берілуде.
Білім беру ұйымдары бағдарламаларды, оқыту формаларымен әдіс-тәсілдерін
таңдауға заңды түрде мүмкіндік алды. Білім беру мазмұнын жетілдіру, білім
сапасын арттыру мәселелері жан-жақты қарастырыла бастады. Бұл болашақ
педагог мамандардың өз ісіне жауапкершілікпен қарауын және шығармашылығымен
іскерлігін ұдайы ұштап отыруын талап етеді.
Бұл мәселеге байланысты Президенттің халыққа жолдауында: "Біз болашақтың
жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістер үшін кадрлар қорын
жақсаруымыз қажет"-деп атап көрсеткен болатын. Осы игі істерді жүзеге
асыруда білім берудің әлемдік кеңістігіне кіру үшін, әрі талаптары мен
ықпал етуі Қазақстанның мүддесімен ұштасып жатқандықтан оқыту технологиясын
Боллон Конвенциясына сәйкестендіруді алға қойып отыр. Бұл конвенция бойынша
мамандар дайындаудың екі сатылы болуына мән берілген. Алғашқы академиялық
білім жалпыға ортақ бакалавр дәрежесі болса, халық аралық сапаға сай,
бүгінгі білім кеңістігінің талаптарына жауап беретін өз салаларының өте
білікті маманы болып шығатын, ғылыми және өндірістік мәселелерді шеше
алатын магистрлер дайындау оқу жүйесінің екінші сатысында жүзеге асырылуда.
Бұл шетел университеттерінің тәжірибесін зерттеп білуде бүгінгі
Қазақстанның, ТМД құрамына енетін басқа да елдер сияқты болашақ мамандардың
кәсіби даярлық процесі көп деңгейлі даярлыққа өтетіндігін, оқытуды
диверсификациялау нәтижесі іске асырылып жаңа информациялық технологиялар
енгізіліп жатқанын көрсетіп отыр.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз іздену, болашаққа ұмтылу
барысында өзінен бұрынғы теория мен тәжірибенің ең бағалы, озық жақтарын
алып, сын көзбен қарап, қайта жасау үстінде. Бұл орайда балабақшалардағы
білім мазмұнын жаңартуда жоғарыда қарастырған әдіснамалық тұғырлар
басшылыққа алынды. Әдіснамалық тұғырлар болмысты, ақиқатты, шындықты
өзгерту немесе қайта жасау және жалпы ғылыми таным әдістері немесе жеке
ғылымдардың әдістері туралы ілім ретінде ғылымның, зерттеушінің, практика
қызметкерлерінің педагогикалық көрегендігі мен ойлау қабілетін тереңдетіп,
дұрыстығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі педагогиканың әдіснамасы
педагогикалық кұбылыстар мен факталарды зерттеу үдерісінде тарихи
диалектиканың көрінуі мен қолданылуы туралы ғылым болса, ол оқыту мен
тәрбиелеудің педагогикалық жүйесі мен кұрылысын зерттеуге ғылыми
тұрғыдан келудің әдістері мен тәсілдерін қарастырады, іздестіреді, табады.
Аталған әдіснаманың қағидаларына сүйене отырып мектепке дейінгі білім беру
мазмұнын жаңартуда карастырылатын негізгі мәселелерге тоқталмақпыз:
1. Туғаннан 6-7 жасқа дейінгі балаларды жан-жақты жетілдіру мен
тәрбиелеудің ерекшеліктерін, зандылықтарын, ғылыми негіздерін қарастыру;
2. Туғаннан 6-7 жасқа дейінгі балаларға арналған дене, ақыл-ой,
адамгершілік, еңбек, патриоттық, этикалық тәрбиенің мазмұнын, құралдарын,
тиімді әдіс-тәсілдерін зерттеу;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың ғылыми-теориялық негізін,
мазмұнын, оқытуды ұйымдастырудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру;
4. Қазақ халқының озық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрып үлгісінде жеті жасқа
дейінгі балалардың мінез-құлқын қалыптастыру мәселелерін зерттеу;
5. Қазақтың халық педагогикасы арқылы жеті жасқа дейінгі баланың
эстетикалық, адамгершілік сезімдерін дамытудың жолдарын зерттеу;
6. Қазақ халқынын, ұлттық ойындары, музыкалык ойындары, ән -күйі арқылы
балаларды ойшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу;
7. Бала ойыны мен еңбегінің мазмұнын, түрлерін және оларға басшылық ету
жолдарын қарастыру;
8. Тәрбиелік әсері күшті ұлттық ойыншықтарды, дидактикалық ойындар мен
материалдарды, көрнекі және техникалық құралдарды жасаудың ғылыми
негіздерін қарастыру;
9. Отбасы тәрбиесінің өзіндік ерекшелігін ескеріп, балабақша мен
отбасындағы
тәрбие жұмысының бірлігін арттыру;
10.Қоғамдық тәрбие орындарына кәсіптік жағынан жетілген мамандар даярлау;
11. Балабақшада (қала мен ауылдың ерекшелігіне сәйкес) оқыту мен тәрбиелеу
бағдарламасын жасаудың ғылыми негіздерін салу;
12. Балабақша мен мектепте оқыту мен тәрбиелеудің бірізділігін қарастыру;
13.Қазақстанда тұратын түрлі ұлт халықтарының әдет-ғұрпы, әдебиеті,
мәдениеті, өнер туындылары арқылы баланың адамгершілік эстетикалық сезімін,
үлкендерге қарым-қатынасын дамыту мәселелерін қарастыру білім мазмұнын
жаңартуға ықпал етері сөзсіз.
Жоғарыда Қазақстандағы мектепке дейінгі ұйымдардағы білім мазмұны дамуы
мен қалыптасуының қазіргі жай жағдайын саралай келе, мектепке дейінгі білім
берудің ғылым ретіндегі дамуына талдау жасалып, шетелдік және отандық
ғалымдардың, ағартушылар мен ғұлама ойшылдардың ой пікірлері зерделенді.
Бүгінгі таңда республикамыздағы мектепке дейінгі ұйымдардың дамуы мен
қалыптасуына және ғылыми зерттеулерге шолу жасалып, тәрбиелеу мен білім
мазмұнын жаңартуға ықпал етудің басым бағыттарын айқындадық. Атап айтқанда:
Мектепке дейінгі педагогикада: мектепке дейінгі балалықтың өзіндік
құндылықтарын сақтауға бағдарланған білім беру ортасын құру және жаңа
технологиялардың тиімді қолданылуы;
Білімдік, дамытушылық, тәрбиелік багытта: мазмұндық сипатына қарай білім
беру бағдарламалары мен технологияларын тәрбиеші педагогтардың сауатты,
еркін, таңдай білуі;
Рефлекторлық дамытушылық багытта: білім мазмұнын меңгертудің ғылыми
тұжырымдамасына негізделуі
Әлеуметтік, психологиялық даму багытында: ұжымда жағымды психологиялық
ахуал қалыптастырылуы;
Шагын топтар жүйесі багытында: балабақшаны басқару стиліне қарай білім
беру үдерісінің жағдайын жүйелі түрде ұжымдық талдау және негізделген
басқарушылық шешімдер қабылдай алуы және инновациялық жүйелер банкінің
құрылуы;
Гумандық багытта: педагогикалық негізіне қарай білім алуға, еңбекке
қажетті жағдай туғызу, жұмыстың сапасын арттыру мақсатында материалдық
ынталандырылуы;
Балага қатынас жасау багытында: тұлғалық бағдарлық, сабақтық, топтық,
жеке балалардың жас ерекшелігіне жалпы ұжым мен жетекшінің әрекеттерінің
шығармашылық бағытының айқындалуында;
Ұйымдастыру багытына карай: мектепке дейінгі ұйымдар мен біліктілікті
жетілдіру жүйесінде педагогтар мен жетекшілердің кәсіби құзыреттілігінің
үнемі арттырылып отырылуында;
Балалардың жас ерекшелігіне сәйкестік багытында: жалпы тәрбиелеу мен
білім беру мазмұнын баланың табиғи қабілетін дамытуға бағытталуында;
Басымдық танытатын әдісіне карай: білім беру қажеттіліктері мен отбасының
сұраныстарына бағдар берілуінде;
Білім беру мазмұнын жаңартудың басым бағыттарын айқындауда мектепке
дейінгі тәрбие туралы неғұрлым толық түсінік беретін барлық негізгі ғылыми
теориялар, заңдар мен ұғымдар оқу бағдарламасында ұсынылғанын дәлелдейтін
жүйелі-құрылымдық талдау мен сараптамалық бағалау әдістері тиімді
қолданылуы шарт. Білім мазмұны қоғамның әлеуметтік және экономикалық
дамуының негізгі факторларының бірі ретінде жеке тұлғаға бағытталып,
тұлғаның өзін-өзі анықтауы және оның өзін-өзі жүзеге асыруын қоғамды
дамытуын қамтамасыз ету қажет.
Мектепке дейінгі білім беру мазмұнын жаңартудың бағыттарын жүзеге асыруда
төмендегі негізгі мәселелер ескерілуі қарастырылды:
- мекепке дейінгі ұйымдарда әлемдік білім білім беру кеңеістігіндегі
тәжірибелер отандық білім беру бағдарламаларында қамтылуы;
-жеке тұлғаға бағдарланған білім мазмұнын ұлттық және әлемдік мәдениетке
кіріктіру;
- мектепке дейінгі ұйымдарды арнаулы мамандармен қамтамасыз ету,
әлеуетін, құзіреттілігін жетілдіру;
* білім беру мазмұнын ұлты, этникалық, діни, әлеуметтік шығу тегіне
қарамастан адамдар арасындағы өзара түсінушілік пен ынтымақтастыққа құру,
дүниетанымдық көзқарастардың алуан түрлілігін ескеру, тәрбиеленушілердің
пікірі мен еркін таңдау құқығын жүзеге асыруға ықпал ету;
* мекепке дейінгі ұйымдар білім беру мазмұнын жаңартуда тәрбиелеу мен оқыту
бағдарламаларын нақты өздері таңдау;
Аталған басым бағыттар біздің зерттеуімізде осы заманғы мектепке дейінгі
тәрбиелеу мен білім беру үдерісінің мазмұнының жеке тұлғаға бағытталуын,
әлеуметтік қызметтерді орындау үшін қажетті білім көлемі мен сипатын,
іскерліктері мен дағдыларын, әдеттері мен жеке дара қасиеттерін кәсіби
құзіреттілік тұрғысынан қарау көзделді. Білім мазмұнын жаңартуды білім беру
парадигмасының ауысуы себепші болып отыр: жаңа мазмұн, жаңа тәсілдер, жаңа
қарым-қатынас, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы бірлескен қызметте
жаңаша ұстанымдар қажет. Сондай-ақ, рухани-адамгершілік тәрбие беру,
балабақша мен мектеп отбасымен педагогикалық ынтымақтастықта болуы және
жаңа педагогикалық менталитет болғанда білім мазмұны жаңа тұрпатты біліммен
ғана емес жаңа икемділіктермен де баий түспек.
3. Білім беру жүйесінің парадигмасы
Парадигма- зерттеу міндетінің шешім үлгісі ретінде қабылданған теория.
Жалпы парадигма дегеніміз – ғылымдағы белгілі бір тарихи кезең аралығында
орын алатын мәселені қою мен шешімін табудың, зерттеу тәсілдерінің
концептуалды моделі немесе сызбасы. Ғылым философиясына бұл ұғымды
нормативті методологияны сипаттау мақсатымен Г.Бергман енгізіп, ғылыми
революция теориясын сипаттайтын өзінің ұғым жүйесін ұсынған Т.Кунмен
дамытылды. Кунның пікірі бойынша парадигмалардың ауысуы ғылыми революцияны
білдіреді. Мысалы, Н.Н Еременко келесідей парадигмаларды бөліп көрсетеді.
-жалпы ғылымдық, қызмет түріне, білім саласына тәуелсіз қоғамдық
масындалатын;
-жеке(арнайы) , білімнің әртүрлі саласына теориялық негізді
қалыптастыратын және саладағы қызметте қолданылатын;
-локальді белгілі бір өркениет немесе елдің жеке прадигмаларын
қолдану. Парадигма латын тілінен сөзбе-сөз аударғанда үлгі деген
мағынаны білдіреді. Қазіргі заман педагогикасында ол білім берудің
концептуалды моделі ретінде қолданылады. И.А.Колесникованың айтуы блйынша
парадигмалардың көп түрлі болуы педагогикалық өркениетпен байланысты,
сонымен қатар адамзат табиғи педагогика кезеңдерінен және репродуктивті-
педагогикалық өркениетпен өтіп, препродуктивті-педагогикалық өркениетке
өтіп жатыр. Археологиялық, этнографиялық,
антропологиялық және де басқа деректерге қарағанда бірінші кезеңде
педагогикалық іс-әрекет ересек пен бала өмірінің табиғи ағымына кетті деп
болжауға болады. Адамдардың әлеммен өзара әрекеттілікке түсінуінің түрлі
әдістерін игеру мөлшеріне қарай педагогикалық парадигмалардың қалыптасуы
болған және қазір де болып жатыр. Қолданылатын парадигмалардың қай-қайсысы
болса да, жақсы немесе жаман болуы мүмкін емес. Олардың әрқайсысы әлемді
және педагогикалық объектілердің қабылдауына, оның мәнінің түсіндірілуіне,
оқу-тәрбиелік процестің құрылуына жауап береді. Білім беру парадигмалары:
Дәстүрлі-
консервативтік Бұл жерде консервативті сөзі позитивті жағында (яғни
білімнің көмегімен мәдениетті тұрақтандыру, сақтап қалу) қолданылады.
Рационалистикалық – мәдениеттегі шығармашылық тәсілге сәйкес және адамды
мәдениетке бейімдеу үшін қолданылады.
Феноменологиялық (гуманистік) – адамға мәдениеттің басты феномені, білім
беру субьектісі ретінде қатынасу.
Парадигмалар біріншіден білім берудің мақсаттарына байланысты,
екіншіден, мектептің функциясын түсінуге, мақсатқа жету әдістеріне,
педагогикалық өзара әрекет сипатына, білім берудегі оқушының орнына
байланысты ажыратылады. Бұл парадигмалардың әрқайсысы білім берудің алдына
сұрақтар қояды:
Әлеуметтік институт ретіндегі мектеп функциялары туралы;
Білім жүйесінің тиімділігі туралы;
Мектеп басымдылықтары туралы;
Білім берудің мақсатының қоғамдық маңыздылығы
неден құралатындығы туралы;
Білімнің, дағдының, тәжірибенің қайсысы немесе қандай түрі құнды және
қазіргі заманның білім беру жүйесі қандай болу керектігі туралы:
❖ Е.А.Ямбургтың жіктеуі бойынша:
когинтивті-ақпараттық – бұл парадигма адамзатпен жинақталған барлық
білімді, дағдыны, тәжірибені максималды көлемде балаға берудің
қажеттілігі туралы тұрақты көзқарастан туындайды;
тұлғалық- бұл назар баланың интеллектуалды
дамуынан эмоционалды және әлеуметтік дамуына аударылады;
мәдениеттілік – тез өзгермелі
әлемде тірі қалуға көмектесетін оңтайлы білім мен дағдының балаға
керек екендігін қолдай отырып, мұғалімді негізгі міндеті-балалық
тұлғасын қалыптастыруға қарай бағытталады.
компоненттілік – бұл парадигма когнитивті-ақпараттықтан туындайды,
бірақ одан айырмашылығы – ол практикалық бейімделуді күшейтеді,
мобильді, дағдылы етуді, оның тек фактілер жинағының иесі ғана емес,
сол фактіні алудың әдістері мен технологиясының иесі ретінде де
қалыптасуына дайындауға ұмтылады.
Білім беру парадигмаларының түрлері және олардың сипаттамалары
❖ Эзотерикалық және дәстүрлі-консервативтік парадигмалар
❖ Технократтық және бихевиористік парадигмалар
❖ Гуманитарлық парадигмалар
Эзотерикалық және дәстүрлі-консервативтік парадигмалар
Біздің планетамыздағы ең көне білім беру парадигмасы, грек тілінен
аударғанда эзотерикалық деген сөз құпия, жасырын тек арнайы адамдарға
арналған (діни, сиқырлы, мистикалық) ұғымдарын білдіреді. Оның мәні –
мәңгілік және өзгеріссіз ретінде болатын ақиқатқа қатынас. Педагогикалық іс-
әрекеттің жоғыры мағынасы оқушының ғарышпен байланысына қажетті табиғи
күшті босату және дамыту, сонымен қатар оқушының өте терең біліміне
керекті табиғи күшті дамыту.Бұл парадигма бойынша, оқу-ақиқатқа апаратын
жол, оны оқу мүмкін емес, оған тек қосылуға болады. Осыдан педагогикалық
процесс – ғылыми-технократтық парадигмадағыдай хабар емес, гуманитарлық
парадигмадағы сияқты қарым-қатынас емес , бірақ ақиқатқа жақындау, оның
нәтижесінде сезіну-күш түсінігі туындайды. Бұл парадигмада адамның өзі
әлеммен ақпараттық өзара әрекеттің негізгі органы болып шығады. Мұндай
логика оқушымен жұмыстың ғылыми көзқарас динамикасын немесе бөлек білімді
қарастырмайды. Мұнда тәжірибе, жағдай, уайымдау динамикасы басымдылық
көрсетеді. Оқушыны табу мен іздеу, дайындау циклі адамның ішкі табиғатын
қайта құрудың ұзақ мерзімді жұмысы. Эзотерикалық дайындауда шыңдау,
айтқанды орындау сайысы міндетті болып келеді, бұл кезеңде оқушы үндемей,
сұрақ қоймай, оқытушының барлық тапсырмаларын орындауға міндетті.
Бұл парадигмада бағалау аспектісі жойылады, себебі бағалау обьектісі
болмайды – тұлға. Ол – біртұтастың бір бөлігі ретінде ғана шығады.
Экзоретикалық парадигма өркениеттерге белгілі болған: Египет,
Вавилон, Индия, Америкаға. Пифагор, Тибет ламасы, проваславтық әулие
мектептері осы парадигмаға негізделсе, рухани дәстүрді алып жүрушілер
экзотерикалық механиканы игере білген деп көрсетіледі.
Дәстүрлі-консервативтік (білімдік) парадигма
Бұл парадигма негізінде жинақтау идеясы, яғни мектептің
жинақтаушы, консервативтік идеясы жатыр. Оның мақсаты болып жас ұрпаққа
мәдени мұраны , идеалды және құндылықтарды (олардың индивидуалды дамуы мен
әлеуметтік тәртіпті сақауы үшін нлес қосатын ) беру мен оны сақтау
табылады. Сондықтан мектеп бағдарламаларының мазмұны базалық, уақытпен
сыналған білімдерден , дағдылардан тұруы қажет, ол балаға функционалдық
сауаттылық пен әлеуметтік қасиет береді. Бұл академиялық бағыт мектепті
өмірмен байланыстырмайды. Дәстүрлі-консервативтік (білімдік)
парадигма үш постулаты бөлінеді:
• Бірінші постулат – білім берудің негізінде базалық білім және сәйкес
дағды мен оқу әдістері, біліктер болуы керек;
• Екінші постулат – білім берудің мазмұнын нағыз маңызды және қажетті
білімдер құрау керек. Білім беру жүйесі академиялық сипатта болады,
ғылымның базалық салаларына бағытталуы қажет.
• Үшіншісі – гуманистикалық , мұнда баса назарды этикалық, яғни жалпы
адамзаттық құндылықтарға аудару қажет.
Технократтық парадигма Бұл
парадигма жағдайында оқу-тәрбиелік процесстің нәтижесі иә-жоқ, біледі-
білмейді, тәрбиелі-тәрбиесіз, игерген-игермеген деген жүйеде бағалануы
мүмкін. Мұнда дайындық, білімділік, тәрбиелік деңгейіне салыстыратын
эталон, идеал, норматив болады. Қарастырылып отырған парадигмадағы
философиялық-педагогикалық сезіну деңгейіндегі ғылым мен білімге махаббат
негізгі орын алады. Ал балаға деген махаббат артық саналып, этикаға сәйкес
сыйластық пен танымдылық оның орнын басады деп саналған. Бұл парадигмаға
сәйкес оқушы мен ұстаздың еркіндіктері қабылданған стандарттар мен
нормативтер шегінде ғана болады. Айтарлықтай теңдік болмайды, себебі барлық
уақытша сол параметрлер (жоғарыда айтылған) бйынша барлығы бір-бірімен
салыстырылады. Ғылыми-технократтық парадигма
алғашында ізденіс мүмкіндіктерінің еңдігіне деген сенімділік логикасына
сәйкес құрылған болатын.Осыдан әлемдік педагогикалық мәдениеттегі түрлі
сынаулар, білім беру стандарттары туындады. Технократтық логика
шеңберіндегі өзара қарым-қатынасты реттеу нормалары сыртқы заңдар аясында
жатыр, қатысушыны бағалауға қатысты позицияға жауапкершілік жүгін
оқытушыдан белгілі бір дейгейде алып, ал оқушыдан білімнің сапасына деген
жауапкершілік алып жасатады. Алайда
бұл парадигма индивидтің мүмкіндіктеріне сенімсіздік негізінде
құрылғанымен, адамзат оған көптеген өнімді педагогикалық технологиялары
және жұмыстың қызықты түрлері үшін міндетті. Оған трафаратпен жазу,
бағдарламалау, компьютерлік ойындар тағы да басқалары, яғни күрделі
педагогикалық процесті реттеуге, бағалауға, кері байланысты орнатуға
көмектесетіндер жатады.
Бихевиористік парадигма
Бихевиористік (рационалистік, тәртіптік) парадигма , оның негізінде
білім немесе мәдениет емес, психологиялық бейімделу – бихевноризм жатыр.
Бихевноризм – адамның сыртқы ортаның әсеріне реакциясын қарастыратын,
тәртіптің психологиялық теорисы: стимул – реакция. Бұл теориямен мектептің
рационалдық моделі байланысты, модель мектепті – ортаға бейімделудің білім
беру механизмі ретінде қарастырады. Білім берудің басты принципі –
процестің сыртқы шарттарын реттеу және оған қатысушылардың кері жауабын
реттеу болып табылады. Бұл парадигма мектептегі оқушының тиімді тәртібін
қалыптастыру мақсатымен білім алу жолы деп қарастырып, ұстанымы келесідей
болыды: Мектеп – фабрика, ол үшін оқушы - шикізат.
Гуманистік (Феноменологиялық) парадигма
Гуманистік (феноменологиялық) парадигмада басты назар оқушының
дамуына, оның интеллектуалдық қажеттілігіне, тұлға аралық қатынаста
аударылады. Бұл білім беру моделінің негізінде субъектілік-объектілік
қатынас емес, оқушының дамуы, өзін-өзі дамытуы, өзін-өзі қалыптастыруы,
шығармашылығы және субъективтілік жатыр. Бұл парадигманың негізгі
қағидаларының бірі – бала мен ересектің құндылықты-мәндік теңдігі, бұл
жерде білім мен тәжірибенің бір деңгейде болуы емес, әрбір адамның әлемді
шексіз тану құқығында. Осыдан Е.А.Коменскийдің бүкіл адамды барлығына
оқыту идеясы шығады.Гуманистік парадигма шеңберіндегі әрбір білім беру
жүйесі шығармашылық ізденіс жүргізіп, білім беру мен тәрбиелеудің өзіндік
мазмұнын, әдістерін табады. Бұл бағыт оқушының да, педагогтың да еркіндігі
мен шығармашылығын қалыптастырады. Бұл парадигма Ресейдің білім беру
кеңістігіне 1991 жылдан кейін министрліктің бұйрығымен емес, оқытушылардың
ықыласынан білім беруге енген. Ол қазіргі заманда актуальді болып саналады,
себебі адамды жоғары деңгейге көтеретіндер бұл – мәдениет, білім мен
табиғат феномені деп қарастырады. Қорыта келгенде, қай
уақытта болмасын қолданылатын білім беру парадигмаларының бірде-біреуін
жақсы немесе жаман деп айту мүмкін емес. Олардың әрқайсысы әлемді және
педагогикалық объектілердің қабылдауына, оның мәнінің түсіндірілуіне, оқу-
тәрбиелік процестің құрылуына жауап береді және негіз болады. Жоғарыда
айтылғандарды ескере отырып, білім берудің парадигмалары білім берудің
мақсаттарына, мектеп функциясына, мақсатқа жету әдістеріне, педагогикалық
өзара әрекет сипатына, білім берудегі оқушының орнына байланысты
ажыратылатынын білдік. Олардың негізгі сипаттамаларына қысқаша тоқталып
кетсек, эзотерикалық парадигманың негізгі мәні ақиқатқа барынша жақындау
болса, дәстүрлі-консервативтік парадигманың мақсаты – ұрпаққа мәдени
мұраны, құндылықтарды беру мен оны сақтау болып табылады. Технократтықтың
ұстанымы білімнің күштілігін үгіттесе, бихевиористік парадигма тәртіпке,
адамның сыртқы орта әсеріне деген жауабына негізделеді. Ал гуманистік
парадигма тұлғаның дамуына, өзін-өзі қалыптастыруы мен дамытуына баса назар
аударады деп қорытынды жасауға болады.
2- лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
Лекция жоспары:
1.Мектепке дейінгі білімнің ұлттық үлгісін құру.
2.Мектепке дейінгі білімнің әдіснамалық,психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік негіздері.
3.Мектепке дейінгі білімнің қазіргі мазмұны және оның
салалары.
1.Мектепке дейінгі білімнің ұлттық үлгісін құру.
Қазіргі кезде еліміздің білім беру ісінде түбірлі өзгерістер
болып жатқаны мәлім.Ал бүгінгі таңда әрбір педагогтің ең қасиетті міндеті-
рухани бай,жан-жақты дамыған жеке, дарынды тұлғаны қалыптастыру.Рухани
байлық ең алдымен әр халықтың ұлттық әдет-салты, мәдениеті, өнері және
шыққан түп тамырында жататыны белгілі.Сол ұлттық құндылықтарды бүкіл
адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі білім берудегі озық ұстанымдармен
байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін, талантын ашып, өзіне-өзінің
сенімін нығайтып, өзіне жол ашуына түрткі жасау қажет.
Еліміздің болашағы-ұрпақ тәрбиесінде,
еліміз егемендік алып,өз алдына отау тігіп өзінің ішкі-сыртқы саясатын өзі
шешетін болды. Бүгінде баршаның міндеті-әдет-ғұрпымызды, салт-дәстүрімізді
жандандырып, ұлттық сана-сезімі жоғары тәрбиелі ұрпақты өсіру.Қазақ
ағартушысы М.Жұмабаев ...Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты
үшін қызмет қылатын болғандықтан,тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие
қылуға міндетті деген.Жас ұрпаққа саналы тәрбие және сапалы білім беру
деңгейі ең алдымен мұғалімнің даярлығына,оның іс-тәжірибесінің қалыптасып
шыңдалуына байланысты.Тәрбиеші -баланың жеке тұлғасын
қалыптастырушы,маңызды тәлім-тәрбие өнегесінің бастаушысы,жарқын
үлгісі,бала қиялын самғатып,арманын көкке ұсындырушы басты тұлға.Бүгінгі
жас өркеннің ертеңгі әлеуметтік –саяси қоғам мүшесі ретінде қалыптасуында
тәлім-тәрбиенің маңызы зор екендігі белгілі.Ендеше қоғамдағы қол жеткен
тәрбиелік жақсы дәстүр атаулыны пайдаланып,биік адамгершілік қасиеттерге
баулу,тәрбиелеу-тәрбиешінің басты міндеті.Тәрбиеші жан-жақты жетілген
білімді,әдістемелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
Лекция жоспары:
1.Курстың міндеті және мазмұны
2.Мектепке дейінгі білімнің қазіргі стратегиялық басылымдары
3.Білім беру жүйесінің парадигмасы
1. Курстың міндеті және мазмұны
Қазақстан Республикасында білім мазмұнын ізгілендіру тенденцияларын
айқындай отырып, соңғы жылдардағы мектепке дейінгі ұйымдардағы білім
мазмұнын жүзеге асыру барысына байланысты ғылыми зерттеулерге талдау жасай
келе, білім беру құрылымы мен мазмұны жаңаша бағыт ала бастағанадығы
байқалады. Ақпараттар ағымы дәуірінде білім мазмұны тез ескіріп, үнемі
жаңартуды және оқу материалдарын берудің әдіс-тәсілдерін жаңартуды талап
етеді. Бұл білім беру саласындағы шешімін табуда кезек күттірмейтін негізгі
мәелелердің бірі. Білім мазмұны оқу материалдарының мазмұнына ғана емес оны
балаға жеткізудің тиімді әдіс-тәсілдері мен формаларына және тәрбиелеу мен
білім беруде баланың ақыл-ойының дамуына тікелей де жанама да әсер
ететіндей сипатының болуымен маңызды болмақ.
Білім беру мазмұнының сипатын жеке тұлға бойында саналы өзгеріс болған
жағдайда көруге болады. Жеке тұлғаның өзгеру динамикасы дегеніміз-
субьектінің санасы мен қасиетіндегі елеулі өзгерістер. Бұл мәселе
тұрғысында В.С.Леднев білім алушылардың бірлескен іс-әрекетінің мазмұнына
көңіл аудару теориясын негізге алу керек деп санайды. Білім беру мазмұны
шынайы педагогикалық өлшем бойынша, негізінен, нақты оқу процесін игерумен
байланысты. Жалпы білім беру мазмұнының жобасын құрастырғанда оның
ұстанымдары мен технологияларын меңгерту қажеттілік екенін басшылыққа алған
дұрыс. Оның негізгі құрылымдық ұстанымын әртүрлі деңгейде қалыптастыру
барысында теориялық мазмұнының негізі болып табылатын пәннің оқу
материалдарымен, педагогикалық іс-әрекет, білім алушының тұлға ретінде
бейнесімен сәйкес болуы қадағаланады. Жалпы білім беру мазмұнының
ізгілендіру ұстанымы ең алдымен, білім алушылардың жалпы адамзаттық
мәдениетті белсенді шығармашылық және практикалық тұрғыдан игерулеріне
жағдай жасауға тікелей байланысты. Білім мазмұнының негізгі компоненттері
жоғарыда айтылған мәдениет түрлерін қалыптастыруға тікелей байланысты.
Білім беру мазмұнының тұжырымдамасындағы мақсат ізгілік тұрғысынан
ойлануға, әлеуметтік тәжірибенің барлық құрылымдық бөліктерінде
педагогикалық бейімделуге сай келеді. Білім алушылардың дүниетанымын
қалыптастыруға және қазіргі қоғамдық жағдайды ескере отырып, жеке тұлғаның
ізгілік мәдениетінің негізгі компонентін: өмірде өзін-өзі анықтау
мәдениеті, экономикалық және еңбек мәдениеті, саяси және құқықтық
мәдениеті, интеллектуалдық, адамгершілік, экологиялық, көркемдік және дене
мәдениеті, имандылық мәдениеті, отбасы және қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруға байланысты. Жалпы білім беру мазмұны оның негізгі
компоненттеріне байланысты, яғни жалпы адамзаттық мәдениетпен
кіріктіріледі.
Жоғарыда аталған ғалымдар еңбектерін зерделей келе, олар өз
еңбектерінде білім беруді ізгілендіру идеясына сәйкес білім мазмұнын
анықтаудың мәні жеке тұлғаға бағытталған-деп түйіндейді. Осыған орай,
білім мазмұны-ол білім алушылардың оқылатын пәндер бойынша меңгерген білім,
білік, дағдылары деген тұжырымға тоқталдық.
Аталған пікірге орай балалар тек, білім мазмұнын игеріп қана қоймайды,
олардың жеке тұлғалық сапалары: өз ісіне жауапкершілікпен қарау, өз елінің,
жерінің тағдыры толғандыру, қоршаған ортаны қорғау, әділетсіздікке төзбеу
және қиындықты, кездескен кедергілерді жеңе білуге деген шыдамдылығы
қалыптасады. Авторлар білім мазмұнын педагогикалық бейімделген әлеуметтік
тәжірибе деп қарастырып, оның құрылымдық ерекшелігін төрт түрлі элементтен
тұрады деп есептейді. Олар: - білім - нәтижеге жетудегі танымдық іс-әрекет
ретінде қарастырылуы; (табиғат, қоғам, техника, іс-әрекеттің тәсілдері және
ойлау туралы);
- үлгі бойынша белгілі іс-әрекеттің жүзеге асырылуы
(интеллектуалдық және тәжірибелік білік пен дағды);
- шығармашылық іс-әрекет - бұл кездескен жағдаяттар мен іс-әрекет
барысында дәстүрден тыс шешім қабылдай білуі (экспериментке қатысу,
көркемдік және техникалық шығармашылық жұмысқа қатысу);
- тұлғалық бағдар негізінде эмоционалдық-құндылық қатынастардың жүзеге
асырылуы (қоршаған ортаға, адамдарға, өзіне-өзі, моральдық нормаларға,
әлемдік дүниетанымдық көзқарастарға);
Білім мазмұнының бұл элементтері бір-бірімен тығыз байланысты
қарастырылады. Сондай-ақ, бұл элементтерді меңгеруде жас ұрпақ тек оны
орындаушы ретінде ғана қарамай, әлеуметтік тәжірибе тұрғысынан өздігінен
әрекет етуге, шығармашылыққа және сол жүйеге өз үлесін қосып ықпал ете
білуге тиіс. Осыған орай, енді біз білім мазмұнының құрылымын қарастырып
көрейік. Білім мазмұны ол үш біртұтас үдерісті сипаттайды. Біріншіден,
өткен аға ұрпақтың тәжірибесін меңгеру, екіншіден, жеке тұлғаның
тәрбиесіндегі типтік сапаларды ескеру, үшіншіден, адамның ақыл-ой және дене
дамуының ерекшеліктеріне баса назар аудару. Мұндағы жетекші іс-әрекеттің
түрі оқыту, білім берудің ең жақын уақыттағы және тікелей қатысты мақсаты-
тәжірибені меңгеру. Білім мазмұнының құрылымы, ол қоғам талаптарынан
туындап, ғылым мен техниканың дамуына, тарихи кезеңдердегі әлеуметтік
экономикалық жағдайларға байланысты анықталады. Дегенмен де, қоғам
талаптарының ең басты, маңызды бөлігі, білім мазмұнының философиялық негізі
болуында және адамның қоғамдағы орны мен ролі білім беру мақсатымен тығыз
байланысты қарастырылуында. Бұл білім беру теориясының тамырын терең
философиялық ой түйіндерден алатындығында жатыр. Білім берудің классикалық
теориясының дидактикалық көзқарастарында мақсат, міндеттер, білім беру
мазмұны, оқулықтың ролі және мұғалім жайында анықтамалар берілген. Мұнда,
білім мазмұны білім көздері-деп түсіндіріледі.
Білім беру тарихы қоғамның дамуының нақты дәуірімен тікелей
байланысты. Біріншіден, білім беру мақсаты мен міндеттері қоғамның
сұраныстарымен анықталады. Екіншіден, қоғамның даму жағдайы білім беру
жағдайына да байланысты. Білім беру-елдің әлеуметтік-экономикалық және
рухани тұрақты дамуын, тұлға мен қоғамның адамгершілік, интеллектуалдық,
эстетикалық, дене жағдайларын үнемі жетілдіруді қамтамасыз ету мақсатында
жас ұрпаққа білімді, мәдениетті жеткізу және жетілдіру, сақтауға
бағытталған қоғам, мемлекет қызығушылығындағы оқыту мен тәрбиелеу үдерісі.
Білім беру мен ғылым интеллектуалдық жетекшілікке ие болуы тиіс. Оқытудың
теориясы мен тәжірибесінде оқу-тәрбие үдерісі туралы жиі айтылады.
Шындығында білім беру көпқырлы. Ол балалардың дамуы, олардың тәрбиешімен,
бір-бірімен, сыртқы әлеммен өзара әрекеті, оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру шарттары, реттеу нормалары, әлеуметтік факторлар және т.б.
қамтиды. Осы орайда, зерттеу барысында білім беру үдерісін неғұрлым тиімді
құруға мүмкіндік беретін білім мазмұнын жаңартудың әдіснамалық негіздерін
қарастыруға баса назар аудардық. Оқыту мен білім беру теориясының
әдіснамасы ретінде ғылыми негіздеменің Э.Г.Юдин төрт деңгейін анықтады:
философиялық-ғылыми таным процедураларын ұйымдастырудың негізгі
нормативтерімен байланысты;
жалпы ғылыми-қолданылатын тұрғылардың мәнін көрсетеді (жүйелілік,
әрекеттік, аксиологиялық, герменевтикалық және т.б.)
нақты ғылыми-аталған әрекет аумағының негізгі қағидалары мен заңдылықтарына
бағдарлауды ұйғарады;
нақты зерттеу деңгейі-танымдық міндеттері адекватты қойылған жеке
әдістемені сұрыптау логикасын анықтайды;
Әдіснаманың бұл төрт деңгейі белгілі бір өзара бағынуға тәуелді
күрделі жүйені құрайды. Әдіснама әрекетті ұйымдастыру туралы ілім ретінде
ғылыми білімге негізделеді.
Әдіснама ғылымда ұзақ уақыт зерттеу әдістері туралы ілім ретінде
қарастырылады. Бұндай түсінік зерттеу әдістерінің мүмкіндіктерін талдаумен
шектеледі. Педагогикада әдіснамаға кең тараған, тұрақты жалпылауға
қарағанда абстракцияның неғұрлым жоғары сатысында тұрған барлық теориялық
құрылымдар жатқызылды. Сөйтіп, педагогикада дәстүрлі дидактика, тәрбие
теориясы, мектептану т.б. жалпылау деңгейі бойынша барлығын педагогика
әдіснамасына жатқыза бастады.
Педагогикада әдіснаманы Педагогикалық шынайылықты тану мен қайта
түрлендіру принциптері, формалары мен процедуралары туралы ілім, кең
мағынада әдіснама-нақты ғылымда танымның ғылыми әдістер жиынтығы немесе
ғылыми әдіс туралы ілім (В.И.Журавлев) деп түсіндіреді.
Әдіснаманың өзара байланысты иерархиясы бар: ғылым әдіснамасы,
педагогика әдіснамасы, дидактика әдіснамасы, білім беру әрекетінің
әдіснамасы, білім беру мазмұнының әдіснамасы және т.б. Педагогикалық
әдіснаманы зерттеуші ғалым В.В.Краевский: әдіснама құрамына педагогиканың
өзінің теориясының проблемасын жатқызады, яғни педагогикалық білім түрлері,
оның басқа ғылымдармен байланысы, ең алдымен психологиямен, мектеп
тәжірибесінде дидактикалық білімді қолдану мәселелері деп есептейді. Ол бір
жағынан әдіснама пәннің өрісін кеңейтсе, екінші жағынан педагогика
әдіснамасына берген анықтамасында тарылтады.
Педагогика әдіснамасы пәні педагогикалық ғылымда педагогикалық
шынайылық пен оның көрінісінің арасындағы қатынас деп тұжырымдайды.
М.А.Данилов ұсынған анықтамада: Педагогика әдіснамасы педагогикалық
теорияның бастапқы ережелері, негіздеу мен құрылым туралы, дамыған қоғам
жағдайында үздіксіз өзгеріп тұратын педагогикалық шынайылықты дұрыс
көрсететін білімді алу тәсілдері мен принциптері туралы білім жүйесі деп
тұжырымдайды.
В.И.Загвязинский берген анықтама бойынша: Педагогика әдіснамасы
ғылыми-техникалық зерттеудің бастапқы (негізгі) ережелері, құрылымы,
функциялары мен әдістері туралы ілім болып табылады.
Әдіснамаға берілген анықтамаларды талдай келе А.М.Новиков Әдіснама
-әрекетті ұйымдастыру туралы ілім - дейді. Әрекетті ұйымдастыру-логикалық
құрылымның нақты анықталған сипаттамалары мен оны жүзеге асыру процесін
тұтас жүйеге келтіруді білдіреді. Логикалық құрылымға субъект, объект, пән,
формалар, құралдар, әрекет әдістері, оның нәтижесі сияқты компоненттер
жатады. Бұл құрылымға қатысты әрекеттің сыртқы сипаты: ерекшеліктер,
қағидалар, шарттар, нормалар.
Заманауи ғылымда әдіснама ғылыми-танымдық әрекет құрылым принциптері,
формалары, тәсілдері туралы ілім. Ғылым әдіснамасы зерттеу компоненттеріне
сипаттама береді. Оның объектісі, талдау пәні, зерттеу міндеттері, шешуге
қажетті зерттеу құралдарының жиынтығы, сонымен қатар зерттеу міндеттерін
шешу процесінде қозғалыс бірізділігі туралы түсінік қалыптастырады. Бұдан
педагогикадағы әдіснаманы педагогикалық таным мен шынайылықтың қайта
түрленуі туралы теориялық ережелер жиынтығы деп қарастыруға болады.
Г.П.Щедриков әдіснаманы әрекетті ұйымдастыру туралы ілім ретінде
қарастыра отырып, заманауи үш негізгі функциясын бөліп көрсетті: -
философиялық-психологиялық әрекет теориясы;
зерттеу әдістері жүйесі немесе күрделі жүйелерді жобалау, іздеу, жоспарлау
мен проблемаларды жоюға арналған өзгерістерді жүзеге асыру;
ғылымтану, ғылым теориясы;
Ең алдымен әдіснамаға гнесеология (таным теориясы) мен семиотика
(белгілер туралы ғылым) сияқты ғылымтанудың бөлімдерінің қатысы бар.
Әдіснама әрекетті ұйымдастыру туралы ілім ретінде қарастырылғандықтан,
алдымен әрекет туралы негізгі ұғымдарға тоқталуды жөн көрдік. Әрекет
адамның қоршаған шынайылықпен белсенді өзара әрекеті ретінде қарастырылады,
белсенді өзара әрекеті барысында адам объектіге мақсатты бағытталған ықпал
жасайтын, сөйтіп, өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын субъект болады.
Фундаменталды білім беру объектісін тану процесі мен оны тану нәтижелері
таным субъектісінің даралығына, оның қабілеттеріне, даму деңгейіне,
қолданылған таным әдістеріне байланысты. Ғылыми ортада әрекет психологиялық
(А.Н.Леонтьев) және әдіснамалық (Г.П.Щедровицкий) тұрғыдан қарастырылады.
Г.П.Щедровицкий әрекеттің жүйелі-құрылымдық талдауын жасай келе, әрекеттің
құрылым екені туралы қорытынды жасайды. Бұл құрылым ерекше механизмдер
көмегімен жүзеге асырылатын, дамудың ерекше заңына енетін түрлі сипаттағы
элементтерден тұрады.
Әдіснамалық ғылымдар арнасы аясында философия ғылымы өзіндік
ерекшелігімен айқындалады. Себебі, философия қазіргі заманның ең көкейкесті
мәселесі-адам, оның қоғамға енуі мен адамзат қоғамының дамуының ізгілікті
бағыт алуын қарастыратын іргелі ғылымдардың бірі. Қоғам ілгері басқан сайын
қай ғылым саласы болмасын өзінің зерттеу нысаны мен субьектісін жаңаша
қарастырумен байланыстырады. Ал бұл, ғылымдардың әдіснамалық негізін білуді
және қазіргі дүниежүзілік ғылыми танымның құралдары мен амалдарын жетілдіре
түсуді қажетсінеді. Осыған орай, педагогика ғылымының әдіснамасы,
біріншіден, жалпы әдіснама ғылымынан туындайды, екіншіден, қоғамдық ғылыми
жүйенің даму тенденциясын оқып үйренумен және зерттеумен байланысты,
үшіншіден, педагогикалық, тарихи педагогикалық құбылыстардың жағдайларын
туралы теориялық қағидалармен, олардың зерттеу әдістерін қарастырады,
төртіншіден, жаңадан алынған білімдерді оқу - тәрбие үдерісінде тәжірибеге
ендірумен анықталады.
бүгінігі таңда өркениетті елдердің қатарына қосылу бағытында білім беру
сипаты мен шарттарына сәйкес білім мазмұнын өзгерту мен жаңартуда бірқатар
басты тенденциялар анықталды. Олардың біршамасы қазірдің өзінде
Қазақстандағы білім беру аясындағы реформаларға байланысты білім мазмұнын
жаңартуда өз орнын алуда. Білім берудің адамды сақтау қызметі, яғни
бірінші кезекте балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын сақтау мен нығайту
институты болып қалыптасуы; білім берудің іргелендірілуі,
ақпараттандырылуы, экологияландырылуы және білім беру ортасының рөлі
арттырылуы қажет деп тұжырым жасаймыз.
Қазақстан Республикасында білім мазмұнын ізгілендіру тенденцияларын
айқындай отырып, соңғы жылдардағы мектепке дейінгі ұйымдардағы білім
мазмұнын жүзеге асыру барысына байланысты ғылыми зерттеулерге талдау жасай
келе, білім беру құрылымы және мазмұны жаңаша бағыт ала бастағанадығы
байқалады. Бұл мәселенің түйінін келесі тармақшада әлемдік білім беру мен
Қазақстандағы мектепке дейінгі білім мазмұнының дамуы мен қалыптасуын
салыстыра қарастыратын боламыз.
Әдіснама ұғымының негізгі мәні туралы мәліметтер бұрыннан ғылыми зерттеу
жұмыстарында жетекші орын иеленіп, бүгінгі күнге дейін барлық ғылым
саласындағы, соның ішінде педагогикалық зерттеулердегі негізгі маңыздылығын
ескеріп, біздің зерттеуіміздің әдіснамалық тұрғыларының мазмұнын аша түсуді
жөн көрдік. Ғылыми зерттеу жұмыстарында жетекші орын иеленіп, бүгінгі күнге
дейін барлық ғылым саласындағы, соның ішінде педагогикалық зерттеулердегі
маңыздылығын ескере отырып, зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздерін
төмендегідей: жүйелілік, жеке түлгалық, мазмұндық, әлеуметтік, іс-
әрекеттік, аксеологиялық және акпараттық тұрғыдан қарастырылды.
2. Мектепке дейінгі білімнің қазіргі стратегиялық басылымдары
1990-1995 жылдарда жүргізетін ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспарына сәйкес
төмендегідей тақырыптарда:
І. Қазақ балабақшасында балаларды тәрбиелеу, білім беру мазмұнын
жетілдіру; (Сәтімбекова М.С)
2.Мектепке дейінгі жаста баланың тілін дамыту әдістемесі (Баймұратова
Б.Б) 3. Мектепке дейінгі жастағы сауат ашу мәселелері (Дүкенбаева Г.Х)
4.Бейнелеу өнеріне баулу дағдыларын қалыптастырудың әдістемесі
(Жұмабекова Ф.Н)
5. Балалардың салауатты өмір салтын қалыптастыру негіздері (Бәтібаева
С.Г)
6. Көркем әдебиет арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу (Әмірова
Ә.С)
7. Мектеп жасына дейінгі балаларды отбасында тәрбиелеу мәселелері.
(Өтебаева Г.К)
8. Шағын құрамды қазақ балабақшаларында тәрбиелеу, білім беру жұмысын
ұйымдастыру ерекшеліктері; (Дүкенбаева Г.Х т.б.) зерттеулер жүргізу
ұйғарылды.
Аталған ғылыми тақырыптар мектепке дейінгі ұйымдардағы білім мазмұнын
жаңарту мақсатында Қазақ балабақшаларында оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру тұжырымдамасын осыған сәйкес лаборатория қызметкерлері ұлттық
құндылыққа негізделіп, этнопедагогика материалдары молынан пайдаланылып,
эксперименттік Балбөбек бағдарламасын, Бөбектерге байғазы
хрестоматиялық жинақ және оқу-әдістемелік құралдар, дидактикалық
материалдар кешенін жасап, эксперименттік балабақшаларда байқаудан өткізді.
1996ж РБК нен басылып, кейіннен аталған еңбектер Білім және ғылым
министрлігінің алқа мәжілісінде бекітіліп жаппай тәжірибеге енгізілді.
Балбөбек бағдарламасы, Бөбектерге байғазы жинағы, Отбасында және
балабақшада баланы мектепке дайындау бағдарламасы, Отбасында және
балабақшада баланы мектепке дайындау бағдарламасының әдістемелік нұсқауы,
Отбасында баланы тәрбиелеу, Қағазбен жұмыс жасау, Математикалық
қызықты тапсырмалар т.б еңбектер 2000 жылы Шартарап баспасынан жарық
көрді. 2006 ж Балбөбек бағдарламасының өңделген, толықтырылған нұсқасы
қайта басылымда жарияланды. Жаңадан жасалған бағдарламада көзделген басты
мәселе - балабақшада тәрбиелеу мен білім беруді кіріктіре жүргізу яғни
бұрынғы дәстүр бойынша жеке пән ретінде өткізілетін тәрбие жұмыстарын
кіріктіре жүргізу арқылы апталық жүктемені азайту, балалардың денсаулығын
нығайту, өз беттерімен дербес еңбек әрекетін жасай білуге үйрету,
шығармашылықпен, ізденіс жасай білуге баулу. Ізгілікке, мейірімділікке
тәрбиелеу, еңбекке баулу басты назарда ұстанылды.
Лаборатория бойынша п.ғ.к,доцент Б.Баймұратованың ғылыми жетекшілік
жасауымен аспиранттар Ә.С.Әмірова Мектепке дейінгі ересек балаларды қазақ
балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу 1994 ж, А.Б.Бақреденова
1995 ж Орыс тілді қазақ балаларын ана тілінде сөйлеуге үйрету әдістері,
Сәндік-қолданбалы өнер негізінде баланың көркемдік талғамын қалыптастыру
Ф.Н.Жұмабекова 1998ж, С.Ғ.Бәтібаева Қазастанда қазақ балабақшаларының
қалыптасуы мен дамуы (2004ж), Ш.С.Сапарбаева Ұлттық салт-дәстүр негізінде
балаларды еңбекке тәрбиелеудің ғылыми педагогикалық негіздері, 2005
ж атты тақырыптарда диссертациялық жұмыстарын қорғады. Бұл зерттеулер
қазақ балабақшаларында тәрбиелеу мен білім беру үдерісін жетілдіруде
маңызды еңбектер болуымен құнды.
Республикадағы мектепке дейінгі тәрбие мен білім беруді дамыту бағытында
2000 ж Ы.Алтынсарин атындағы білім академиясының жанынан Мектепке дейінгі
тәрбие институты ашылды. (Директоры п,ғ.д С.Ғ.Ғаббасов, директордың
орынбасары және ғалым хатшы Ф.Н.Жұмабекова). Институт құрамында үш
лаборатория: Мектепке дейінгі тәрбие (лаборатория меңгерушісі п.ғ.к,
доцент Сәтімбекова М.С), Отбасы лабораториясы (меңгерушісі п.ғ.к
Базарбаева Р.Б), Мектепалды лабораториясы (п.ғ.к, доцент Татаурова Н.Л)
құрылып жұмыс жасады. Аталған институт өзі жұмыс жасаған кезеңде мектепке
дейінгі тәрбие мәселесіне қомақты үлес қосып, мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиенің мемлекеттік стандартының жобасы, Балбөбек бағдарламасы мен оқу
әдістемелік кешендері т.б жиырмадан астам оқу-әдістемелік құралдар
дайындап, отбасы тәрбиесі мәселелесіне байланысты зерттеулер жүргізді.
2005 ж желтоқсан айында Астана қаласынан Мектепке дейінгі балалық шақ
орталығы құрылды. (Директоры С.М.Бейсенбаева, кейінен Ж.Ғ.Нұрмағамбетова,
Б.А.Арзанбаева т.б болды). Аталған институт және құрылған орталықтардағы
зерттеу жұмыстары мектепке дейінгі білім беру мазмұнын әр қырынан
қарастырып білім мазмұнын жаңартуға айтарлықтай үлес қосқанымен, білім
мазмұнының құрылымын анықтау және оны жүйелеуде теориялық, әдіснамалық,
тәжірибелік тұрғыда зерделенуі жеткіліксіз болды. Осы мәселені шешу
бағытында мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік стандарты қайта
дайындалып оқу-әдістемелік кешендермен қамтамасыз етудің жолдары
қарстырылды.
Жоғарыда Қазақстанда мектепке дейінгі ұйымдардағы білім мазмұнының дамуы
мен қалыптасуының қазіргі кезеңдегі жай-күйін саралай келе, білім берудің
әлеуметтік бақылау қызметін жүзеге асыратын үздіксіз білім берудің алғашқы
сатыларының маңызы зор екендігі айқындалды. Бұл кезеңде жеке тұлғаның
толыққанды қалыптасуының іргетасы қаланады. Қазақстанда мекепалды
дайындыққа арналған арнайы орындар саны 1993 жылдан 1998 жылға дейін 3,5
есе азайған. Қазір 127 мың 5-6 жасар балалардың 63 пайызы ғана қамтамасыз
етілген, 22 мың бала кезекте тұр. Балабақшаларда 1 ден 6 жасқа дейінгі
балдырғандардың 19,1 пайызы ғана қамтылған. Өтпелі кезеңдегі тереңдеген
дағдарыс мектепке дейінгі білім беру сапасын нашарлатып жіберді. Мектепке
дейінгі ұйымдарды арнайы мамандармен қамтамасыз ету мүмкіндіктері төмендеп
кетті. Оның басты себебі, әлеуметтік және экономикалық дағдарыстардың
ықпалы болуында.
Қолданысқа енгізілген Білім туралы жаңа Заңда әлемнің көптеген елдерімен
тығыз байланыс орнатып, саяси экономикалық және ғылыми мәдени қарым
қатынастарымызды едәуір тереңдете түстік Қазіргі күн сайын жаңарып жатқан
қоғамда өзгелермен иық тірестіріп қатар тұрып, батыспен байыпты сұхбат
құрып, шығыспен шынайы қатынас орнатып, түстіктегі жұрттармен тең сөйлесе
алатын іргелі ел болуымыз білікті мамандарға тәуелді екендігі мәлім. Ал
білікті маман дайындау - білім берудің моделіне, құқықтық базасына тікелей
байланысты. Осы орайда, жоғары мектепте тәрбиеші педагог мамандар дайындау
мәселесі білім мазмұнын жетілдірудің алғашқы ірге тасы болмақ. Ал
бүгінгідей әлемдік қауымдастықтан тәуелсіз Қазақстан тұлғасы биіктеп,
ғылыми -техникалық прогресс қарыштап дамыған тұста біздің еліміз үшін
сапалы білім, саналы тәрбие мен қатар білікті мамандар даярлау мәселесі
заман талабынан туындап отыр. Білім беру саласындағы осы іргелі
мемелекеттік саясатта білім беруді бұдан әрі жетілдіру мен дамытудың басты
жолы ретінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту - баланың жас шамасын және
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, оның жеке адам ретінде қалыптасуы мен
дамуына жағдай жасайтын
Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесінің бірінші деңгейі
болып есептеледі. Оның бүгінгі жағдайына талдау жасайтын болсақ,
Қазақстанда 1991 жылы балабақшаға 7 жасқа дейінгілерді қамту 47%, ал 6
жасқа дейінгілерді қамту-77%, елімізде білім беруде жұмыс істейтін
қызметкерлер саны 8,743 адам болды. 1991жыл өтпелі кезеңге байланысты
көптеген балабақшалар жабылып 1999 жыл 80% дейін, ал балаларды қамту 10%-
ға, қызметкерлер саны 1,158 адамға төмендеді. Дегенменде, 1999 жылдан
бастап үкіметіміз мектепке дейінгі білім беруді қалпына келтіруге баса
назар аударды. Білім туралы заңда мектепке дейінгі тәрбие жалпы білім беру
жүйесінің құрамдас негізгі бөлігі ретінде қарастырылды. Білім министрлігі
және жергілікті басқару органдары мектепалды дайындығын өз бюджеттерінен
қаржыландыруды қамтамасыз етуді ұсынды. Ең маңызды мәселе 1999 жылдан
бастап міндетті мектепалды дайындығы Үкіметтің қаулысы бойынша енгізілді.
Үкімет тарапынан 2010 жылға дейін үш жастан бастап мектепке дейінгі білім
беруді кеңейтуді жоспарлады.
Соңғы бес жылда мемлекеттік саясат мектепке дейінгі тәрбие саласында
балалардың білім беру бағдарламаларын меңгеруіне және тәрбие мен білім
сапасын көтеру аясын едәуір кеңейтуге мүмкіндіктер берді. Қазіргі кезде
біздің елімізде 175,9 мың баланы қамтитын 1195 мектепке дейінгі ұйымдардың
қызмет ететінін айтуға болады. 2010 жылға дейін үкіметіміз:-23 мың орындық
164 балабақша құрылысын жүргізуді;
* негізінен ауылдық жерлерде білім беру ұйымдарының базасында 20 мың
орындық 800 мектепке дейінгі шағын орталық құруды;
* мектепке дейінгі білім беру жүйесінде даму мүмкіндігі шектеулі балалар
үшін 380 инклюзивті білім беру және коорекциялық кабинет ашуды жоспарлап
отыр;
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Республикадағы
мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің нормативтік құқықтық базасын жасау үшін
аз күш жұмсап отырған жоқ. Қазіргі кезде "Балабақшаға барамыз"-деп аталатын
мектепке дейінгі сәбилерді қолдау мақсатында мемлекеттік жоспар мен Заң
жобасы дайындалып, тәжірбеге енгізілуде. Мектепке дейінгі сәбилерді
қолдауға арналып бөлінетін қаржының көлемі өсті. Әр жыл сайын жергілікті
бюджеттен тек қана мектепке дейінгі ұйымдарды қаржыландыру көлемі өсіп, ол
тұрақты жүзеге асырылып келеді. Мысалы: бұл мақсатқа 2003 жылы 4553,5 мл.
теңге бөлінсе, 2004 жылы ол 6542,2 мл. теңгеге жетті, ал 2005 жылға 7563,3
мл. теңге жоспарланды.
Республикада 1283 мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс істейді. Олардың 179 жеке
меншік, 1104 мемлекеттік ұйымдар. Мектепке дейінгі ұйымдар желісін дамытуға
Республикалық бюджеттен 2006 жылға қосымша 1 млд. теңге бөлініп отыр.
Республикада 2010 жылғы 1 қаңтарда 373,1 мың баладан тұратын 4972
мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс істеуде, яғни мектеп жасына дейінгі
балалардың 38,7%-ын қамтиды. Бұл көрсеткіш 2008 жылмен салыстырғанда 3,1%-
ға артық. 271 мыңнан астам бес-алты жастағы балалар немесе олардың жалпы
санының 83%-ы (қалалық жерде-85%, ауылдық жерде-82%) мектепалды даярлықпен
қамтылған. Жалпы білім беретін 6430 мектепте 10 754 мектепалды даярлық
сыныптары ұйымдастырылған, оларда 168,7 мың бала оқытылады. 1271 мектепке
дейінгі ұйымдарда 3480 мектепалды топтары жұмыс істейді, олардағы балалар
саны 102,6 мың. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнының сапасын
арттыру мақсатында Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың Қазақстан
республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес мектепке
дейінгі ұйымдарда:
1. Балбөбек, Қарлығаш, Қайнар республикалық бағдарламалары іске
асырылуда;
2. 2009 жылы Алғашқы қадам (1-3 жас), Зерек бала (3-5 жас), Біз
мектепке
барамыз (5-6 жас) мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу
бағдарламалары әзірленді және бекітілді;
3. Бұл бағдарламалардың оқу-әдістемелік кешені (жекеменшік, отбасылық
балабақшалар, және ата-аналарға арналған консультациялық пункттер үшін
әдістемелік нұсқаулықтар мен дидактикалық материалдар) әзірленді.
Елбасы Н. Назарбаевпен өткен тікелей желі барысында мектепке дейінгі
тәрбиеге байланысты сұрақтардың көбі мектепке дейінгі тәрбиелеу қызметінің
қолжетімділігі туралы қойылды. Елбасының берілген тапсырмасын орындау
мақсатында халықты балабақшамен қамтамасыз ету қысқамерзімді шаралары
жүргізілді: 1. 2009-2015 жылдарға мемлекеттік және жекеменшік инвестиция
есебінен мектепке дейінгі ұйымдардың объектілерін енгізу кестесі құрылды.
2. Мемлекеттік органдар орналасқан балабақшалар ғимараттарын босату
бойынша, оларды коммуналдық меншікке беру шаралары жүргізілді;
3. Мектепке дейінгі ұйымдарды ашу үшін басқа да ғимараттар мен орындарды
пайдалану қарастырылды. Облыстық, Астана және Алматы қалалық әкімдеріне
мектепке дейінгі ұйымдар желісін кеңейту және мемлекеттік білім беру
тапсырысын меншік түріне қарамастан мектепке дейінгі ұйымдарда
орналастыру жөнінде ұйымдастыруға кеңес беру көмектері көрсетілуде.
Мектепке дейінгі ұйымдарды лицензиялау шараларын жеңілдету мақсатында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы қабылданды. Әлеуметтік жағдайы
төмен тұрғындар қатарына жататын отбасылардың балалары мектепке дейінгі
ұйымдарда кезектен тыс орын алу мүмкіндіктері қарастырылған мемлекеттік
Стандарт жасалып шығарылды. Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі ұйымдарды
медициналық, кадрлық, оқу-әдістемелік, материалдық-техниканы қамтамасыз
етуді жетілдіру бойынша мәселелер қарастырылуда. Қолданылған шаралар
демографиялық өсу есебінен 2010-2012 жылдары - 2 310 бірлікке (217 мың
орындық), 2013 жылы - 282 бірлікке (34,6 мың орындық) мектепке дейінгі
ұйымдардың желісін көбейтуге мүмкіндік береді. Жалпы алғанда, 2009-2015
ж.ж. 307,8 мың орындық 3 358 мектепке дейінгі ұйымдарын құру, 2010 жылы
Жол картасы аясында 2000 тәрбиеші дайындауға мемлекеттік білім беру
тапсырысын қамтамасыз ету күтілуде.
Мектепке дейінгі тәрбие саласын ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптау
мен қамтамасыз ету және арнаулы мамандар даярлау мәселесі дәл бүгінгідей
деңгейде өзекті болған емес. Сондықтан, жан-жақты дамыған тұлғаны дамытуға
қажетті жағдай жасалуын, білікті мамандар даярлауды қамтамасыз ету
көзделуде. Оқу орындарының типтерімен оқу тілін таңдауға еркіндік берілуде.
Білім беру ұйымдары бағдарламаларды, оқыту формаларымен әдіс-тәсілдерін
таңдауға заңды түрде мүмкіндік алды. Білім беру мазмұнын жетілдіру, білім
сапасын арттыру мәселелері жан-жақты қарастырыла бастады. Бұл болашақ
педагог мамандардың өз ісіне жауапкершілікпен қарауын және шығармашылығымен
іскерлігін ұдайы ұштап отыруын талап етеді.
Бұл мәселеге байланысты Президенттің халыққа жолдауында: "Біз болашақтың
жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістер үшін кадрлар қорын
жақсаруымыз қажет"-деп атап көрсеткен болатын. Осы игі істерді жүзеге
асыруда білім берудің әлемдік кеңістігіне кіру үшін, әрі талаптары мен
ықпал етуі Қазақстанның мүддесімен ұштасып жатқандықтан оқыту технологиясын
Боллон Конвенциясына сәйкестендіруді алға қойып отыр. Бұл конвенция бойынша
мамандар дайындаудың екі сатылы болуына мән берілген. Алғашқы академиялық
білім жалпыға ортақ бакалавр дәрежесі болса, халық аралық сапаға сай,
бүгінгі білім кеңістігінің талаптарына жауап беретін өз салаларының өте
білікті маманы болып шығатын, ғылыми және өндірістік мәселелерді шеше
алатын магистрлер дайындау оқу жүйесінің екінші сатысында жүзеге асырылуда.
Бұл шетел университеттерінің тәжірибесін зерттеп білуде бүгінгі
Қазақстанның, ТМД құрамына енетін басқа да елдер сияқты болашақ мамандардың
кәсіби даярлық процесі көп деңгейлі даярлыққа өтетіндігін, оқытуды
диверсификациялау нәтижесі іске асырылып жаңа информациялық технологиялар
енгізіліп жатқанын көрсетіп отыр.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз іздену, болашаққа ұмтылу
барысында өзінен бұрынғы теория мен тәжірибенің ең бағалы, озық жақтарын
алып, сын көзбен қарап, қайта жасау үстінде. Бұл орайда балабақшалардағы
білім мазмұнын жаңартуда жоғарыда қарастырған әдіснамалық тұғырлар
басшылыққа алынды. Әдіснамалық тұғырлар болмысты, ақиқатты, шындықты
өзгерту немесе қайта жасау және жалпы ғылыми таным әдістері немесе жеке
ғылымдардың әдістері туралы ілім ретінде ғылымның, зерттеушінің, практика
қызметкерлерінің педагогикалық көрегендігі мен ойлау қабілетін тереңдетіп,
дұрыстығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі педагогиканың әдіснамасы
педагогикалық кұбылыстар мен факталарды зерттеу үдерісінде тарихи
диалектиканың көрінуі мен қолданылуы туралы ғылым болса, ол оқыту мен
тәрбиелеудің педагогикалық жүйесі мен кұрылысын зерттеуге ғылыми
тұрғыдан келудің әдістері мен тәсілдерін қарастырады, іздестіреді, табады.
Аталған әдіснаманың қағидаларына сүйене отырып мектепке дейінгі білім беру
мазмұнын жаңартуда карастырылатын негізгі мәселелерге тоқталмақпыз:
1. Туғаннан 6-7 жасқа дейінгі балаларды жан-жақты жетілдіру мен
тәрбиелеудің ерекшеліктерін, зандылықтарын, ғылыми негіздерін қарастыру;
2. Туғаннан 6-7 жасқа дейінгі балаларға арналған дене, ақыл-ой,
адамгершілік, еңбек, патриоттық, этикалық тәрбиенің мазмұнын, құралдарын,
тиімді әдіс-тәсілдерін зерттеу;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың ғылыми-теориялық негізін,
мазмұнын, оқытуды ұйымдастырудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру;
4. Қазақ халқының озық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрып үлгісінде жеті жасқа
дейінгі балалардың мінез-құлқын қалыптастыру мәселелерін зерттеу;
5. Қазақтың халық педагогикасы арқылы жеті жасқа дейінгі баланың
эстетикалық, адамгершілік сезімдерін дамытудың жолдарын зерттеу;
6. Қазақ халқынын, ұлттық ойындары, музыкалык ойындары, ән -күйі арқылы
балаларды ойшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу;
7. Бала ойыны мен еңбегінің мазмұнын, түрлерін және оларға басшылық ету
жолдарын қарастыру;
8. Тәрбиелік әсері күшті ұлттық ойыншықтарды, дидактикалық ойындар мен
материалдарды, көрнекі және техникалық құралдарды жасаудың ғылыми
негіздерін қарастыру;
9. Отбасы тәрбиесінің өзіндік ерекшелігін ескеріп, балабақша мен
отбасындағы
тәрбие жұмысының бірлігін арттыру;
10.Қоғамдық тәрбие орындарына кәсіптік жағынан жетілген мамандар даярлау;
11. Балабақшада (қала мен ауылдың ерекшелігіне сәйкес) оқыту мен тәрбиелеу
бағдарламасын жасаудың ғылыми негіздерін салу;
12. Балабақша мен мектепте оқыту мен тәрбиелеудің бірізділігін қарастыру;
13.Қазақстанда тұратын түрлі ұлт халықтарының әдет-ғұрпы, әдебиеті,
мәдениеті, өнер туындылары арқылы баланың адамгершілік эстетикалық сезімін,
үлкендерге қарым-қатынасын дамыту мәселелерін қарастыру білім мазмұнын
жаңартуға ықпал етері сөзсіз.
Жоғарыда Қазақстандағы мектепке дейінгі ұйымдардағы білім мазмұны дамуы
мен қалыптасуының қазіргі жай жағдайын саралай келе, мектепке дейінгі білім
берудің ғылым ретіндегі дамуына талдау жасалып, шетелдік және отандық
ғалымдардың, ағартушылар мен ғұлама ойшылдардың ой пікірлері зерделенді.
Бүгінгі таңда республикамыздағы мектепке дейінгі ұйымдардың дамуы мен
қалыптасуына және ғылыми зерттеулерге шолу жасалып, тәрбиелеу мен білім
мазмұнын жаңартуға ықпал етудің басым бағыттарын айқындадық. Атап айтқанда:
Мектепке дейінгі педагогикада: мектепке дейінгі балалықтың өзіндік
құндылықтарын сақтауға бағдарланған білім беру ортасын құру және жаңа
технологиялардың тиімді қолданылуы;
Білімдік, дамытушылық, тәрбиелік багытта: мазмұндық сипатына қарай білім
беру бағдарламалары мен технологияларын тәрбиеші педагогтардың сауатты,
еркін, таңдай білуі;
Рефлекторлық дамытушылық багытта: білім мазмұнын меңгертудің ғылыми
тұжырымдамасына негізделуі
Әлеуметтік, психологиялық даму багытында: ұжымда жағымды психологиялық
ахуал қалыптастырылуы;
Шагын топтар жүйесі багытында: балабақшаны басқару стиліне қарай білім
беру үдерісінің жағдайын жүйелі түрде ұжымдық талдау және негізделген
басқарушылық шешімдер қабылдай алуы және инновациялық жүйелер банкінің
құрылуы;
Гумандық багытта: педагогикалық негізіне қарай білім алуға, еңбекке
қажетті жағдай туғызу, жұмыстың сапасын арттыру мақсатында материалдық
ынталандырылуы;
Балага қатынас жасау багытында: тұлғалық бағдарлық, сабақтық, топтық,
жеке балалардың жас ерекшелігіне жалпы ұжым мен жетекшінің әрекеттерінің
шығармашылық бағытының айқындалуында;
Ұйымдастыру багытына карай: мектепке дейінгі ұйымдар мен біліктілікті
жетілдіру жүйесінде педагогтар мен жетекшілердің кәсіби құзыреттілігінің
үнемі арттырылып отырылуында;
Балалардың жас ерекшелігіне сәйкестік багытында: жалпы тәрбиелеу мен
білім беру мазмұнын баланың табиғи қабілетін дамытуға бағытталуында;
Басымдық танытатын әдісіне карай: білім беру қажеттіліктері мен отбасының
сұраныстарына бағдар берілуінде;
Білім беру мазмұнын жаңартудың басым бағыттарын айқындауда мектепке
дейінгі тәрбие туралы неғұрлым толық түсінік беретін барлық негізгі ғылыми
теориялар, заңдар мен ұғымдар оқу бағдарламасында ұсынылғанын дәлелдейтін
жүйелі-құрылымдық талдау мен сараптамалық бағалау әдістері тиімді
қолданылуы шарт. Білім мазмұны қоғамның әлеуметтік және экономикалық
дамуының негізгі факторларының бірі ретінде жеке тұлғаға бағытталып,
тұлғаның өзін-өзі анықтауы және оның өзін-өзі жүзеге асыруын қоғамды
дамытуын қамтамасыз ету қажет.
Мектепке дейінгі білім беру мазмұнын жаңартудың бағыттарын жүзеге асыруда
төмендегі негізгі мәселелер ескерілуі қарастырылды:
- мекепке дейінгі ұйымдарда әлемдік білім білім беру кеңеістігіндегі
тәжірибелер отандық білім беру бағдарламаларында қамтылуы;
-жеке тұлғаға бағдарланған білім мазмұнын ұлттық және әлемдік мәдениетке
кіріктіру;
- мектепке дейінгі ұйымдарды арнаулы мамандармен қамтамасыз ету,
әлеуетін, құзіреттілігін жетілдіру;
* білім беру мазмұнын ұлты, этникалық, діни, әлеуметтік шығу тегіне
қарамастан адамдар арасындағы өзара түсінушілік пен ынтымақтастыққа құру,
дүниетанымдық көзқарастардың алуан түрлілігін ескеру, тәрбиеленушілердің
пікірі мен еркін таңдау құқығын жүзеге асыруға ықпал ету;
* мекепке дейінгі ұйымдар білім беру мазмұнын жаңартуда тәрбиелеу мен оқыту
бағдарламаларын нақты өздері таңдау;
Аталған басым бағыттар біздің зерттеуімізде осы заманғы мектепке дейінгі
тәрбиелеу мен білім беру үдерісінің мазмұнының жеке тұлғаға бағытталуын,
әлеуметтік қызметтерді орындау үшін қажетті білім көлемі мен сипатын,
іскерліктері мен дағдыларын, әдеттері мен жеке дара қасиеттерін кәсіби
құзіреттілік тұрғысынан қарау көзделді. Білім мазмұнын жаңартуды білім беру
парадигмасының ауысуы себепші болып отыр: жаңа мазмұн, жаңа тәсілдер, жаңа
қарым-қатынас, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы бірлескен қызметте
жаңаша ұстанымдар қажет. Сондай-ақ, рухани-адамгершілік тәрбие беру,
балабақша мен мектеп отбасымен педагогикалық ынтымақтастықта болуы және
жаңа педагогикалық менталитет болғанда білім мазмұны жаңа тұрпатты біліммен
ғана емес жаңа икемділіктермен де баий түспек.
3. Білім беру жүйесінің парадигмасы
Парадигма- зерттеу міндетінің шешім үлгісі ретінде қабылданған теория.
Жалпы парадигма дегеніміз – ғылымдағы белгілі бір тарихи кезең аралығында
орын алатын мәселені қою мен шешімін табудың, зерттеу тәсілдерінің
концептуалды моделі немесе сызбасы. Ғылым философиясына бұл ұғымды
нормативті методологияны сипаттау мақсатымен Г.Бергман енгізіп, ғылыми
революция теориясын сипаттайтын өзінің ұғым жүйесін ұсынған Т.Кунмен
дамытылды. Кунның пікірі бойынша парадигмалардың ауысуы ғылыми революцияны
білдіреді. Мысалы, Н.Н Еременко келесідей парадигмаларды бөліп көрсетеді.
-жалпы ғылымдық, қызмет түріне, білім саласына тәуелсіз қоғамдық
масындалатын;
-жеке(арнайы) , білімнің әртүрлі саласына теориялық негізді
қалыптастыратын және саладағы қызметте қолданылатын;
-локальді белгілі бір өркениет немесе елдің жеке прадигмаларын
қолдану. Парадигма латын тілінен сөзбе-сөз аударғанда үлгі деген
мағынаны білдіреді. Қазіргі заман педагогикасында ол білім берудің
концептуалды моделі ретінде қолданылады. И.А.Колесникованың айтуы блйынша
парадигмалардың көп түрлі болуы педагогикалық өркениетпен байланысты,
сонымен қатар адамзат табиғи педагогика кезеңдерінен және репродуктивті-
педагогикалық өркениетпен өтіп, препродуктивті-педагогикалық өркениетке
өтіп жатыр. Археологиялық, этнографиялық,
антропологиялық және де басқа деректерге қарағанда бірінші кезеңде
педагогикалық іс-әрекет ересек пен бала өмірінің табиғи ағымына кетті деп
болжауға болады. Адамдардың әлеммен өзара әрекеттілікке түсінуінің түрлі
әдістерін игеру мөлшеріне қарай педагогикалық парадигмалардың қалыптасуы
болған және қазір де болып жатыр. Қолданылатын парадигмалардың қай-қайсысы
болса да, жақсы немесе жаман болуы мүмкін емес. Олардың әрқайсысы әлемді
және педагогикалық объектілердің қабылдауына, оның мәнінің түсіндірілуіне,
оқу-тәрбиелік процестің құрылуына жауап береді. Білім беру парадигмалары:
Дәстүрлі-
консервативтік Бұл жерде консервативті сөзі позитивті жағында (яғни
білімнің көмегімен мәдениетті тұрақтандыру, сақтап қалу) қолданылады.
Рационалистикалық – мәдениеттегі шығармашылық тәсілге сәйкес және адамды
мәдениетке бейімдеу үшін қолданылады.
Феноменологиялық (гуманистік) – адамға мәдениеттің басты феномені, білім
беру субьектісі ретінде қатынасу.
Парадигмалар біріншіден білім берудің мақсаттарына байланысты,
екіншіден, мектептің функциясын түсінуге, мақсатқа жету әдістеріне,
педагогикалық өзара әрекет сипатына, білім берудегі оқушының орнына
байланысты ажыратылады. Бұл парадигмалардың әрқайсысы білім берудің алдына
сұрақтар қояды:
Әлеуметтік институт ретіндегі мектеп функциялары туралы;
Білім жүйесінің тиімділігі туралы;
Мектеп басымдылықтары туралы;
Білім берудің мақсатының қоғамдық маңыздылығы
неден құралатындығы туралы;
Білімнің, дағдының, тәжірибенің қайсысы немесе қандай түрі құнды және
қазіргі заманның білім беру жүйесі қандай болу керектігі туралы:
❖ Е.А.Ямбургтың жіктеуі бойынша:
когинтивті-ақпараттық – бұл парадигма адамзатпен жинақталған барлық
білімді, дағдыны, тәжірибені максималды көлемде балаға берудің
қажеттілігі туралы тұрақты көзқарастан туындайды;
тұлғалық- бұл назар баланың интеллектуалды
дамуынан эмоционалды және әлеуметтік дамуына аударылады;
мәдениеттілік – тез өзгермелі
әлемде тірі қалуға көмектесетін оңтайлы білім мен дағдының балаға
керек екендігін қолдай отырып, мұғалімді негізгі міндеті-балалық
тұлғасын қалыптастыруға қарай бағытталады.
компоненттілік – бұл парадигма когнитивті-ақпараттықтан туындайды,
бірақ одан айырмашылығы – ол практикалық бейімделуді күшейтеді,
мобильді, дағдылы етуді, оның тек фактілер жинағының иесі ғана емес,
сол фактіні алудың әдістері мен технологиясының иесі ретінде де
қалыптасуына дайындауға ұмтылады.
Білім беру парадигмаларының түрлері және олардың сипаттамалары
❖ Эзотерикалық және дәстүрлі-консервативтік парадигмалар
❖ Технократтық және бихевиористік парадигмалар
❖ Гуманитарлық парадигмалар
Эзотерикалық және дәстүрлі-консервативтік парадигмалар
Біздің планетамыздағы ең көне білім беру парадигмасы, грек тілінен
аударғанда эзотерикалық деген сөз құпия, жасырын тек арнайы адамдарға
арналған (діни, сиқырлы, мистикалық) ұғымдарын білдіреді. Оның мәні –
мәңгілік және өзгеріссіз ретінде болатын ақиқатқа қатынас. Педагогикалық іс-
әрекеттің жоғыры мағынасы оқушының ғарышпен байланысына қажетті табиғи
күшті босату және дамыту, сонымен қатар оқушының өте терең біліміне
керекті табиғи күшті дамыту.Бұл парадигма бойынша, оқу-ақиқатқа апаратын
жол, оны оқу мүмкін емес, оған тек қосылуға болады. Осыдан педагогикалық
процесс – ғылыми-технократтық парадигмадағыдай хабар емес, гуманитарлық
парадигмадағы сияқты қарым-қатынас емес , бірақ ақиқатқа жақындау, оның
нәтижесінде сезіну-күш түсінігі туындайды. Бұл парадигмада адамның өзі
әлеммен ақпараттық өзара әрекеттің негізгі органы болып шығады. Мұндай
логика оқушымен жұмыстың ғылыми көзқарас динамикасын немесе бөлек білімді
қарастырмайды. Мұнда тәжірибе, жағдай, уайымдау динамикасы басымдылық
көрсетеді. Оқушыны табу мен іздеу, дайындау циклі адамның ішкі табиғатын
қайта құрудың ұзақ мерзімді жұмысы. Эзотерикалық дайындауда шыңдау,
айтқанды орындау сайысы міндетті болып келеді, бұл кезеңде оқушы үндемей,
сұрақ қоймай, оқытушының барлық тапсырмаларын орындауға міндетті.
Бұл парадигмада бағалау аспектісі жойылады, себебі бағалау обьектісі
болмайды – тұлға. Ол – біртұтастың бір бөлігі ретінде ғана шығады.
Экзоретикалық парадигма өркениеттерге белгілі болған: Египет,
Вавилон, Индия, Америкаға. Пифагор, Тибет ламасы, проваславтық әулие
мектептері осы парадигмаға негізделсе, рухани дәстүрді алып жүрушілер
экзотерикалық механиканы игере білген деп көрсетіледі.
Дәстүрлі-консервативтік (білімдік) парадигма
Бұл парадигма негізінде жинақтау идеясы, яғни мектептің
жинақтаушы, консервативтік идеясы жатыр. Оның мақсаты болып жас ұрпаққа
мәдени мұраны , идеалды және құндылықтарды (олардың индивидуалды дамуы мен
әлеуметтік тәртіпті сақауы үшін нлес қосатын ) беру мен оны сақтау
табылады. Сондықтан мектеп бағдарламаларының мазмұны базалық, уақытпен
сыналған білімдерден , дағдылардан тұруы қажет, ол балаға функционалдық
сауаттылық пен әлеуметтік қасиет береді. Бұл академиялық бағыт мектепті
өмірмен байланыстырмайды. Дәстүрлі-консервативтік (білімдік)
парадигма үш постулаты бөлінеді:
• Бірінші постулат – білім берудің негізінде базалық білім және сәйкес
дағды мен оқу әдістері, біліктер болуы керек;
• Екінші постулат – білім берудің мазмұнын нағыз маңызды және қажетті
білімдер құрау керек. Білім беру жүйесі академиялық сипатта болады,
ғылымның базалық салаларына бағытталуы қажет.
• Үшіншісі – гуманистикалық , мұнда баса назарды этикалық, яғни жалпы
адамзаттық құндылықтарға аудару қажет.
Технократтық парадигма Бұл
парадигма жағдайында оқу-тәрбиелік процесстің нәтижесі иә-жоқ, біледі-
білмейді, тәрбиелі-тәрбиесіз, игерген-игермеген деген жүйеде бағалануы
мүмкін. Мұнда дайындық, білімділік, тәрбиелік деңгейіне салыстыратын
эталон, идеал, норматив болады. Қарастырылып отырған парадигмадағы
философиялық-педагогикалық сезіну деңгейіндегі ғылым мен білімге махаббат
негізгі орын алады. Ал балаға деген махаббат артық саналып, этикаға сәйкес
сыйластық пен танымдылық оның орнын басады деп саналған. Бұл парадигмаға
сәйкес оқушы мен ұстаздың еркіндіктері қабылданған стандарттар мен
нормативтер шегінде ғана болады. Айтарлықтай теңдік болмайды, себебі барлық
уақытша сол параметрлер (жоғарыда айтылған) бйынша барлығы бір-бірімен
салыстырылады. Ғылыми-технократтық парадигма
алғашында ізденіс мүмкіндіктерінің еңдігіне деген сенімділік логикасына
сәйкес құрылған болатын.Осыдан әлемдік педагогикалық мәдениеттегі түрлі
сынаулар, білім беру стандарттары туындады. Технократтық логика
шеңберіндегі өзара қарым-қатынасты реттеу нормалары сыртқы заңдар аясында
жатыр, қатысушыны бағалауға қатысты позицияға жауапкершілік жүгін
оқытушыдан белгілі бір дейгейде алып, ал оқушыдан білімнің сапасына деген
жауапкершілік алып жасатады. Алайда
бұл парадигма индивидтің мүмкіндіктеріне сенімсіздік негізінде
құрылғанымен, адамзат оған көптеген өнімді педагогикалық технологиялары
және жұмыстың қызықты түрлері үшін міндетті. Оған трафаратпен жазу,
бағдарламалау, компьютерлік ойындар тағы да басқалары, яғни күрделі
педагогикалық процесті реттеуге, бағалауға, кері байланысты орнатуға
көмектесетіндер жатады.
Бихевиористік парадигма
Бихевиористік (рационалистік, тәртіптік) парадигма , оның негізінде
білім немесе мәдениет емес, психологиялық бейімделу – бихевноризм жатыр.
Бихевноризм – адамның сыртқы ортаның әсеріне реакциясын қарастыратын,
тәртіптің психологиялық теорисы: стимул – реакция. Бұл теориямен мектептің
рационалдық моделі байланысты, модель мектепті – ортаға бейімделудің білім
беру механизмі ретінде қарастырады. Білім берудің басты принципі –
процестің сыртқы шарттарын реттеу және оған қатысушылардың кері жауабын
реттеу болып табылады. Бұл парадигма мектептегі оқушының тиімді тәртібін
қалыптастыру мақсатымен білім алу жолы деп қарастырып, ұстанымы келесідей
болыды: Мектеп – фабрика, ол үшін оқушы - шикізат.
Гуманистік (Феноменологиялық) парадигма
Гуманистік (феноменологиялық) парадигмада басты назар оқушының
дамуына, оның интеллектуалдық қажеттілігіне, тұлға аралық қатынаста
аударылады. Бұл білім беру моделінің негізінде субъектілік-объектілік
қатынас емес, оқушының дамуы, өзін-өзі дамытуы, өзін-өзі қалыптастыруы,
шығармашылығы және субъективтілік жатыр. Бұл парадигманың негізгі
қағидаларының бірі – бала мен ересектің құндылықты-мәндік теңдігі, бұл
жерде білім мен тәжірибенің бір деңгейде болуы емес, әрбір адамның әлемді
шексіз тану құқығында. Осыдан Е.А.Коменскийдің бүкіл адамды барлығына
оқыту идеясы шығады.Гуманистік парадигма шеңберіндегі әрбір білім беру
жүйесі шығармашылық ізденіс жүргізіп, білім беру мен тәрбиелеудің өзіндік
мазмұнын, әдістерін табады. Бұл бағыт оқушының да, педагогтың да еркіндігі
мен шығармашылығын қалыптастырады. Бұл парадигма Ресейдің білім беру
кеңістігіне 1991 жылдан кейін министрліктің бұйрығымен емес, оқытушылардың
ықыласынан білім беруге енген. Ол қазіргі заманда актуальді болып саналады,
себебі адамды жоғары деңгейге көтеретіндер бұл – мәдениет, білім мен
табиғат феномені деп қарастырады. Қорыта келгенде, қай
уақытта болмасын қолданылатын білім беру парадигмаларының бірде-біреуін
жақсы немесе жаман деп айту мүмкін емес. Олардың әрқайсысы әлемді және
педагогикалық объектілердің қабылдауына, оның мәнінің түсіндірілуіне, оқу-
тәрбиелік процестің құрылуына жауап береді және негіз болады. Жоғарыда
айтылғандарды ескере отырып, білім берудің парадигмалары білім берудің
мақсаттарына, мектеп функциясына, мақсатқа жету әдістеріне, педагогикалық
өзара әрекет сипатына, білім берудегі оқушының орнына байланысты
ажыратылатынын білдік. Олардың негізгі сипаттамаларына қысқаша тоқталып
кетсек, эзотерикалық парадигманың негізгі мәні ақиқатқа барынша жақындау
болса, дәстүрлі-консервативтік парадигманың мақсаты – ұрпаққа мәдени
мұраны, құндылықтарды беру мен оны сақтау болып табылады. Технократтықтың
ұстанымы білімнің күштілігін үгіттесе, бихевиористік парадигма тәртіпке,
адамның сыртқы орта әсеріне деген жауабына негізделеді. Ал гуманистік
парадигма тұлғаның дамуына, өзін-өзі қалыптастыруы мен дамытуына баса назар
аударады деп қорытынды жасауға болады.
2- лекция тақырыбы: Мектепке дейінгі білімнің жалпы мәселелері
Лекция жоспары:
1.Мектепке дейінгі білімнің ұлттық үлгісін құру.
2.Мектепке дейінгі білімнің әдіснамалық,психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік негіздері.
3.Мектепке дейінгі білімнің қазіргі мазмұны және оның
салалары.
1.Мектепке дейінгі білімнің ұлттық үлгісін құру.
Қазіргі кезде еліміздің білім беру ісінде түбірлі өзгерістер
болып жатқаны мәлім.Ал бүгінгі таңда әрбір педагогтің ең қасиетті міндеті-
рухани бай,жан-жақты дамыған жеке, дарынды тұлғаны қалыптастыру.Рухани
байлық ең алдымен әр халықтың ұлттық әдет-салты, мәдениеті, өнері және
шыққан түп тамырында жататыны белгілі.Сол ұлттық құндылықтарды бүкіл
адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі білім берудегі озық ұстанымдармен
байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін, талантын ашып, өзіне-өзінің
сенімін нығайтып, өзіне жол ашуына түрткі жасау қажет.
Еліміздің болашағы-ұрпақ тәрбиесінде,
еліміз егемендік алып,өз алдына отау тігіп өзінің ішкі-сыртқы саясатын өзі
шешетін болды. Бүгінде баршаның міндеті-әдет-ғұрпымызды, салт-дәстүрімізді
жандандырып, ұлттық сана-сезімі жоғары тәрбиелі ұрпақты өсіру.Қазақ
ағартушысы М.Жұмабаев ...Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты
үшін қызмет қылатын болғандықтан,тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие
қылуға міндетті деген.Жас ұрпаққа саналы тәрбие және сапалы білім беру
деңгейі ең алдымен мұғалімнің даярлығына,оның іс-тәжірибесінің қалыптасып
шыңдалуына байланысты.Тәрбиеші -баланың жеке тұлғасын
қалыптастырушы,маңызды тәлім-тәрбие өнегесінің бастаушысы,жарқын
үлгісі,бала қиялын самғатып,арманын көкке ұсындырушы басты тұлға.Бүгінгі
жас өркеннің ертеңгі әлеуметтік –саяси қоғам мүшесі ретінде қалыптасуында
тәлім-тәрбиенің маңызы зор екендігі белгілі.Ендеше қоғамдағы қол жеткен
тәрбиелік жақсы дәстүр атаулыны пайдаланып,биік адамгершілік қасиеттерге
баулу,тәрбиелеу-тәрбиешінің басты міндеті.Тәрбиеші жан-жақты жетілген
білімді,әдістемелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz