Қазақ термин жасамының тарих даму кезеңдері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері . . . 3

I. Терминологияның зерттелу тарихынан . . . 5

ІІ. Қазақ термин жасамының тарих даму кезеңдері . . . 12

1. XX ғасырдың 10-30-жылдары арасындағы дамуы . . . 12

2. XX ғасырдың 30-50 жылдарындағы дамуы . . . 17

3. XX ғасырдың 50-80 жылдарындағы дамуы . . . 30

4. XX ғасырдың 80-жылдан кейінгі дамуы . . . 33

Қорытынды . . . 42

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 43

Жұмыстың жалпы сипаттамасы

Әр халықтың рухани болмысы тілінде сақталады. Ұлттық терминологиямыздың қалыптасуы мен дамуының қайсыбір тұстарын филологиялық терминдердің қалыптасуын негізге ала отырып қарастыруға болады. Ғылыми терминдерді зерттеуге арналған еңбектерді негізге ала отырып, қазақ тіліндегі филологиялық терминдердің пайда болуын, тарихи даму кезеңдерін бағамдауға болады. Зерттеу нәтижелері филологиялық терминдердің қалыптасуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болатындығын көрсетеді.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері

Қазақ тіліндегі филологиялық терминдердің қалыптасуы мен дамуын жалпы терминологияның дамуымен байланысты қарастыруды мақсат ете отырып, мынадай міндеттерді шешуді көздедік:

- терминологияның зерттелу тарихын байқау;

- терминологияның тіл құрылысынан алатын орнын айқындау;

- терминжасамның тілдік көздерін, басқа да жасалу жолдарын танып - білу ;

- қазақ терминжасамының тарихи-даму кезеңдерін айқындау:

- филологиялық терминжасамдағы қазақ ғалымдарының еңбектерін көрсету.

Зерттеудің дереккөздері

ретінде терминология саласындағы ғылыми еңбектер, А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанұлы, С. Аманжолұлы, Х. Досмұхамедұлы, Н. Сауранбаев , А. Ысқақов, тағы басқа ғалымдардың еңбектері, сөздіктер, терминологиялық жинақтар пайдаланылды.

Зерттеу әдістері

ретінде сипаттама, салыстырмалы әдістер қолданылды.

Жұмыстың құрылымы

негізгі 2 тараудан, 2-тарау 4 тараушадан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Терминологияның зерттелу тарихынан

Терминдер жүйесі, жалпы терминология жағдайы тілдің лексикалық құрамындағы бүкіл бір мәселе ретінде коптен зерттеліп келеді. Оларды шешуге тіл мамандары да, басқа ғылым салаларының өкілдері де қатысып, еңбектерін арнады. Терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мән, маңызын анықтауда А. А. Реформатский, В. В. Виноградов, А. П. Баскаков, Р. А. Бадагов, Р. Ф. Журавлев, М. Ш. Ғасымов, Б. О. Орузбаева, Н. А. Шеглова. Д. Э. Розенталь, М. А. Теленкова және В. П. Даниленко, Т. Бертағаеваның еңбектерін ерекше атауға болады. Сондай-ақ қазақ тілшілері А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанұлы, С. Аманжолов, С. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, Ә. Қайдаров, Р. Сыздықова, Ш. Сарыбаев, Қ. Мұсаев, Ө. Айтбаев, С. Исаев, Б. Қалиев, А. Әбдірахманов, Ш. Күркебайұлы, А. Аманжолов, Р. Өрекеновалардың еңбектерінің үлесі зор.

Белгілі тіл маманы А. А. Реформатский термин мен терминология ұғымының теориялық мәнін ашуға тырысқан. Ол термин, ұғым, сол түсініктерінің өзара байланысы жөніндегі пікірлерді салыстыра келіп, екі түрлі бағытқа тоқталады: біріншісі - терминді белгілі бір затпен байланысты қарайтындар, екіншісі - терминді ұғыммен байланысты қарайтындар. А. А. Реформатский терминнің басты белгілеріне тоқталады: " . . . термни емес сөздердің мағынасы контексте ашылу керек іс, ал термин сөздер контекске тәуелді емес. Термин сөздерге көп мағыналылық, экспрессия жат"- дейді. Ол терминді 1) терминологиялық жүйенің- элементі ретінде, 2) жалпы тіл жүйесінің элементі есебінде қарастырады. (1, 46-54) .

Ғылыми терминдерді зерттеуде олардың сөз таптарының қайсысынан жасалатынын білу де аса қажетті мәселелердің бірінен саналады.

Г. О. Винокур терминдер тек зат есім болуына тиіс деген пікір айтады. Яғни термин болу ушін сол сөз заттануы тиіс. Ол, әсіресе, қимыл атауларына назар аударады. Техникалық терминдердің көбі қимыл мен процес атаулары болып келеді деген қорытынды жасайды. (2, 13. ) .

II. А. Щеглованың еңбектерінен де осындай пікірлерді кездестіруге болады (3. 89) . В. Н. Прохорова "Актуальные проблемы современной русской лексикологии" деген еңбегінде терминге мынадай анықтама берігн: "Термин бұл арнаулы қолданыс саласындағы ғылыми немесе өндірістік-терминологиялық ұғымның атауы болып табылатын және дифинициясы (тиісті ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тіркесі"(4, 10) .

Термин жөнінде бұдан басқа да пікірлер бар. Атап айтқанда, энциклопедиялық сөздіктердің өзінен мынадай анықтаманы кездестіруге болады: "Термин рим мифологиясында шекара құдайы. Термин терминалдар құрметіне арналған мейрам" дегенді аңғартады. Сонымен бірге термин - шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл - 1980 жылы Мәскеуде жарық көрген бір томдық "Советский энциклопедический словарьда" берілген анықтама (5, 12) .

О. С. Ахманова "Словарь лингвистических терминов" деген еңбегінде: "Термин (ағ. ) дегеніміз - арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды белгілеу үшін жасалған тілдегі арнайы (ғылыми, техникалық) сөздер мен сөз тіркестері, - деген пікірді айтады. (6, 15) ". Термин жөніндегі осындай пікірлерді қуаттай отырып, Д. Э. Розенталь мен М. А. Теленкова терминінің бір ғана мағына беретінін айтады. Тілдегі сөздердің бірсыпырасы көп мағыналы болып келсе, термин жалқы мағына береді, - дейді. (7, 16) .

Аккадемик С. Кеңесбаев пен профессор Т. Жанұзақов терминінің о баста латын тілінің "шек", "шекара" деген сөздерінен пайда болғандығын айтады. Яғни ''Ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын, тұжырымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз"- деген пікірге келеді. (8, 17) .

В. П. Даниленко өзінің "Русская терминология" деген еңбегінде орыс тілі терминдерін дұрыс түсіну үшін ең алдымен "Орыс тілі" деген күрделі жиынтық ұғымның құрамына кіретін элементтер арасындағы иерархиялық байланысты айқындап алудың қажеттігін ашады. Орыс тілінің терминдер жүйесін автор жалпы әдеби тілдің функционалдық тармағы болып табылатын ғылым тіліне жатқызады. Осы тілдің лексикалық құрамына жататындығын айтады. (9) . Шындығында терминдерді жалпы әдеби тілдің тармақтарының бірі ретінде қарастыратын болсақ, онда оның өзіне тән табиғатын ескермеген болар едік. Біріншіден, терминдердің пайда болуы әлеуметтік қажеттіліктен туады, адам өміріне ғылым мен техника келді, оны жасаушы топ пайда болды, олардың жұмыс үстінде бір-бірімен қатынасатын пікір алысатын тілінде ғылымдық жаңа ұғымдарды білдіретін, сол кәсіппен айналысатындар ғана қолданатын сөздер пайда болды. Осының нәтижесінде мұндай ортаның тілі жалпы әдеби тілдің басқа функционалдық тарамдарынан өзгешелене бастады, сөйтіп, әдеби тілдің бір тарамы - ғылым тілі дүниеге келді.

Бұл тіл - терминдер жүйесінің жасалатын көрігі, өмір сүретін ортасы. Өйткені терминдер ғылым мен техниканың дамуынан, осы қажеттіктен туындағандықтан, оның табиғатын, ерекшеліктерін тілдің өзіне ғана тән имманенттік себептермен түсіндіруге келе бермейді. Мысалы, жалпы әдеби тіл лексикасының дамуында болып жататын семантикалық өзгерістер терминологиядағы осындай процеске барлық уақытта өлшем бола бермейді: термин сөздердің мағынасындағы өзгеріс қоғамдық таным мен теориядағы, ғылымдағы дамумен байланысты болса (экстралингвистикалық себептердің нәтижесі болса), лексиканың басқа қатпарындағы семантикалық өзгерісін пайда болуына көпшілігінде лингвистикалық себептер әсер етеді.

Терминдік лексикадағы сөз тудыру мәселесі де лексиканың басқа топтарынан өзіне тән өзгешелігімен сараланады. Осы факторды, терминологиялық лексиканы айқындауды ескерусіз қалдыруға болмайды.

Практикалық терминдер жасау процесін терминологияға қатысты, соған көп сөз тудыру механизмдерін жақсы білмей тұрып, оны түсіндіруге болмайды.

Жоғарыда айтылғандардан терминологля жүйесін түсіндіруде біріне-бірі қарама-қарсы екі мәселенің барлығын байқауға болалы: 1) термшілік сөздерді жалпы әдеби тіл құрамына қосып, соған тән өлшемді қолдансақ, терминологияға тән функционалдық, басқа да қасиеттеріне түскен келетін сияқты:

2) керісінше, терминологияны жалпы әдеби тіл жүйесінен шығарып, оны белгілі бір тілдік жүйеден бөлек қарауға тағы да болмайды. Өйіткені терминология тілдің лекикалық құрамының бір тармағы, оның ішінде әдеби лексиканың бөлшегі болып табылады. Терминдер әдеби тілдің ішіндегі ғылымммен байланысты ұғымдарды білдіретіндіктен, ғылыми тілге материал болады, соған қызмет етеді, сол арада дамиды. Сондықтан терминологиялық лексиканың тек өзіне ғана тән лингвистикалық ерекшелігіне байланысты мәселелерді тек лексика өмір сүретін табиғи орта -ғылым тілінің құрамында қарастырғанда ғана дұрыс шешуге болады. Термин сөздер тек осы ортада ғана терминдік қасиетке ие болады, өзінің негізгі қызметінде - номинативті-семасиологиялық функцияда (9, 85-95) жұмсалады, тек жеке ұғымның атауы бола алады, яғни терминдік моносемантизмнің жасалуына жағдай жасайтын бірден-бір орта ғылым -тілі болу керек. Тілдің функционалдық тармақтарының бірі ғылым тілі екендігінде В. И. Сифоров былай баяндайды: "Лингвистика вплоть до последних десятилетий разрабатывала . . . традиционные системы (литературный язык) и лишь сравнительно недавно обратилось к языку науки и техники. По-видимому, общей задачей, стоящей перед лингвистами в этом плане, является активное обращение к материалу, выходящему за пределы очерчелных традиций"(10, І9) .

Тіл мамандары терминдер жүйесін теориялық және практикалық жағынан екі аспектіде қарастырады. Терминологияның тіл құрылымынан алатын орнын айқындау, ғылым тілінің лексикасына байланысты жалпы ерекшеліктерді ашу тілдік таңбаның ерекше бір түрі болып табылатын терминдердің лингвистикалық табиғатын түсіндірумен байланысты. Ғылым тілінің жалпы қызметін айқындай отырып, терминдер қызметін және терминдерге тән ерекшеліктерді даралау, терминологиялық лексиканың жалпы даму бағдарын белгілеу - осының бәрі терминдер жүйесін теориялық жағынан зерттеу болып саналады.

Терминдерді практикалық аспекті турғысынан зерттеу мына мәселелерді қамтиды: термин жүйесінде норма ұғымын қолдану мәселесі, салалық терминдер жүйесін тәртіпке келтіру, терминологиялық сөз жасаудың жалпы бағдарын айқындау, ғылым тіліндегі негізгі категорияларды білдіретін ұғымдар үшін жаңа атаулардың жасалу жолдары мен үлгілерін ашу.

Терминологияның теориялық және практикалық мәселелерінің ішіндегі ең негізгісі - терминологиялық лексиканың тілдік қоғамдық құрылысы жүйесінен алатын орнын айқындау. Өйткені, тек осы мәселе өзінің дұрыс шешімін тапқанда ғана терминнің жалпы табиғаты мен қызметі, даму тенденциясы мен жеке салаларының ерекшеліктерін түсіндіруге болады.

Тіл білімінде терминологияның тіл жүйесінен алатын орнын анықтау мәселесінде әлі күнге дейін бәрізде тоқтамға келген пікір жок. Бірқатар мамандар термин сөздерді әдеби лексиканың жеке бір қатарына жатқызады. (11, 17) . Ал енді бір топ ғалымдар оларды әдеби тіл құрамы қатарынан алып, жалпы тіл құрамының бір тобына қосады да, лексиканың жергілікті говор, диалекті, кәсіби сөз, жаргон секілді пассив қатарына қояды(11, 108) .

Термин сөздің бір ғана арнаулы ұғымды білдіруі тіл элементтерімен таңбаға қатысы туралы мәселеге де жаңаша қараудың қажеттігін көрсетеді. Басқа сөздер таңба ретінде әр түрлі мазмұнда келсе, термин сөздердің әрқайсысы өздеріне тән мазмұнды ғана білдіреді.

Қазақ тілі туралы жазылған алғашқы зерттеу мәліметтері ХҮІІІ ғасырдан басталады. Олардың бәрі қазақ тілінің сөздік құрамына қатысты қолжазба сөздіктер түрінде болды. Ал қазақ тілінің грамматмкалық құрылысының зерттеле бастауы XIX ғасырдың II жартысына тиесілі болды. Профессор Қ. Жұбанов 1933 жылы " Политехникалық мектеп журналында жарияланған бір мақаласында "Қазақ тілі осы уақытқа дейін жүйелі түрде тексеріліп, ғылым сөзіне түспеген тіл. Қазақ тілін алғаш зерттегендер патша үкіметініе отаршыл саясатын іске асыру мақсатымен отар елдің әдет-ғұрпын, тіл, әдебиетін тексерген миссионерлер . . . " дейді. (12, 118) .

Отызыншы жылдары қабылданып, күні бүгінге дейін барлық ұлт тілдерінде қолданыс тауып келе жатқан "әрбір тілдің ішкі мүмкіндіктерін сарқа пайдалау" және "ғылыми принциптер негізінде барлық ұлт тілдерінде терминологиялық фонд" жасалғандығы бәрімізге белгілі. Бұған дәлел сол жылдары шыққан түсіндірме сөздіктер мен екі тілдік сөздіктер: Орысша-қазақша әскери атаулар. Қызылорда, 1927; Терминологический словарь (Ағыбайұлы, Алматы, 1936) ; Қазақ тілінің терминдері (Қызылорда, 1936) ; Русско-латино-казахский терминологический словарь (Т. 5) ; Краткий русско-казахский словарь литературных терминов (Т. Лбегои, А., 1962) ;

Егер өткен ғасырдың 20-30-жылдары түркі тілдері біресе туристік ағымға, тенденцияға бой ұрып, орыс-интернационал терминдерін қандай күйде де аударуға, одан кейінгі бір дәуірде оларды сол қалпында қабылдауға тырысса, қазіргі кездегі терминология жасау процесіне тән принцип дифференциялық бағытта жүргізіліп отыр (13, 186) . Бұл принциптің ерекшелігі ертеректе өз тіліміздің мүмкіншіліктерін толық текермей, қабылдана салынған кейбір терминдерді қайта қарап, оларға жаңа балама табу, немесе мағыналық жағынан өзара жіктеу арқылы терминдік мән беру болып табылады.

Осыған орай айта кететін бір жайт, сол 20-30 жылдары жасалған терминдердің кейбірі ғылым саласында тұрақтап, күні бүгінге дейін өзгеріссіз қолданылып келе жатқандары да жоқ емес. Бұған мысал ретінде А. Байтұрсынұлы тарапынан жасалған тіл білімі мен әдебиеттану саласындағы әбден қалыптасып кеткен жүздеген терминдерді қарастыруға болады. Тіл білімінде қолданылған орыс және халықаралық терминдерді басқа ғылымдар саласындағыдан қалай болса солай ала салған, Көпшілікке түсінікті болу үшін оларды жүйелі түрде қазақ тілінің өзіне тән байырғы сөздері негізінде тыңнан жасауға ғалым көп күш салған. Қазақ тілі мен туыстас түркі тілдерінде терминология проблемасы белгілі бір жүйеге түспей, үйлесім таппай жатқан кездерде А. Байтұрсынұлының жаңашыл әрекеті түркологияда ерекше көзге түскен еді. Оның байырғы да қазақи сөздер негізінде жасаған қарапайым халыққа түсінікті терминдері о баста жеке мақалаларында, кейінірек "Оқу құралы", "Тіл - құрал" деп аталатын, "Тіл жұмсар" деп аталатын еңбектерінде кеңінен қолданыла басталды. Мәселен, дыбыс, дауыссыз дыбыс, жарты дауысты дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс, ымыралы дыбыс, буын, сөз аяғы, сөз басы, қос сөз, қосалқы сөз, туынды сөз, тұлға, түбір, жалғау, жұрнақ, қосымша, септік, атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау, демеу, одағай, сөйлем, жай сөйлем, жалаң сөйлем, жақты сөйлем, жаңылма сөйлем, сұраулы сөйлем, бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш, т. б. жүздеген лингистикалық терминдердің қалытасуы қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынұлы есімімен байланысты.

Әрине, отызыншы жылдардан кейінгі жарты ғасырдан астам уақыт ішінде қазақ тіл білімі қарқындап дамыды, жаңа терминдік ұғымдармен толыға түсті, байи түсті. А. Байтұрсынұлы жасаған терминдердің кейбіреуі болмаса (мысалы, ымыралы дыбыстар - идифферентные звуки т. б. ), басым көпшілігі ғылыми терминдік мәртебеге ие болып, күні бүгінге дейін қолданылып келеді.

Терминолог ғалымдардың пікірінше, А. Байтұрсынұлы жасаған кейбір терминдерді қолданыстан шығарып тастау, ауыстыру әрекеттері де толған. "Бірақ, - деп жазады О. Айтбаев, - бұл әрекеттен ештеңе шықпады. Қайта бұдан артық үлгіні қанша әрекет еткенмен жасай алмайтындарына көздері жетіп, елдің бәрі А. Байтұрсынұлы терминдерін негізге алды. Күні бүгінге дейін мектеп пен жоғары оқу орындарында пайдаланып келе жатқан оқулықтардағы терминдік жүйе түгелімен Ахан есімімен байланысты. "( І4. 7-8) .

Бұдан біз екі түрлі қорытынды шығара аламыз. Біріншіден, орыс және халықаралық ғылыми терминдерді ұлт тілі негізінде де қалыптастыруға болатындығы, екіншіден, мұндай терминдер басқа ауыс-түйіс терминдерге қарағанда өзінің қарапайым халыққа түсініктілігімен, дәлдігімен және өміршеңдігімен ерекшелеленетіндігі.

Енді осыдан келіп, "әрбір ұлт тілі термин жасауда өзінің ішкі мүмкіншіліктерін сарқа пайдалануы керек" деген қағиданың шын мәнісінде іске асырылуы, немесе үстірт орындалуы жалпы ұлт әдеби тілдерінің қалыптасуына және оның өзекті саласы - ғылым тілі мәртебесіне тигізген ықпалы анық байқалады.

ІІ. Қазақ терминжасамының тарихи даму кезеңдері

1. ХХ ғасырдың 10-30-жылдары аралығы.

Бірінші кезең XX ғасырдың басы мсн 30-жылдардың екінші жартысындағы аралықты қамтиды. Бұл кезеңді біз терминжасам процесінің алғашқы кезеңі деп білеміз. Осы жылдары қазақ тілінің грамматикалык құрылымы, лексикологиясы, диалектологиясы жайлы мәселелер жетілдірілді. 10-30-жылдар аралығында әр жерде сауат ашу мектептері, театр, газет, журналдар ашылып, баспаханалар жұмыс істей бастады. Қазақтың байырғы сөздерінің қоғамдағы қызметі кеңейіп, осы сөздер радионың, баспасөздің, көркем әдебиет, саяси кітаптар тіліне айналды. Қайсыбір сөздер арнайы қолданысын тауып, терминдік сапаға көшті. Осы айтылғанды ғалым-терминолог. Ө. Айтбайұлының мынадай тұжырымдары дәлелдейді: " . . . (Сонымен, отандық ғылымның содан бергі өткен жолын бір сәтке елестесек, терминологияға байланысты қыруар жұмыс істелетін екен. Екі тілді қаншама сөздік жарық көріп, қалың жұртшылықтың игілігніе айналды. Қаншама сөздер терминдік мәнде қайта жаңғырып, әбден тіл қорына келіп қосылды, "- дейді. ( 15, 41) . 20-30-жылдары алфавит, орфография, терминологя мәселелері бірінші кезекте турды.

Өткен ғасырдың 10-жылдарынан бастап 30-жылдарына дейінгі аралықта термин жасау ісі ұлт тілі негізінде жемісті жүргізілді. Бірак 30-жылдардың екінші жартысында тіл ғылымында, ғылым тілінде күрделі өзгерістер енгізіле бастады. Ол орыс тілінен және сол тіл арқылы келген интернационалдық терминдерге қатысты болды. Ендігі жерде ұлт тілдерінде термин жасау мен шет тілдерден термнн қабылдаудың тәртібін өзі жүргізіп отырған тіл саясатына сәйкес орталық белгілейтін болды . . . Ұлт тілдерінде термин жасаудың мүмкіндігі шектеліп келуінің салдарынан терминологиямыздың неізгі бөлігін тілімізде дыбыстық жүйесіне бағындырылмай алынған шет тілдерінің сөздері құрайтын дәрежеге жетіп, тіліміз термин қабылданып тілге айнала бастады. "{ 16, 21) . А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедов, Қ. Кемеңгерұлы тәрізді тұлғалардың пікірлері "ұлтшыл" саналып, өздері қуғынға ұшырады.

Қазақ ғылыми терминологиясының алғашқы кезеңі осындай трагедиялы жағдайға ұласқанымен, ғылымда бетке ұстар ірі тұлғалардың орны, ізі қалды. Олардың алдыңғы қатарында А. Байтұрсынұлы күрделі, сондықтан қазақ тілі сөздерін түрлі топқа бөлу ісі ғұлама ғалым, біртуар тұлға Байтұрсынұлы есіміне байланысты болды. Бүкіл санаулы ғұмыры ғасырлар тоғысына сәйкес келген А. Байтұрсынұлының XX әасырдың алғашқы ширегінде қазақ халқының саяси-әлеуметтік, қоғамдық өміріндегі орны ерекше еді. А. Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі сөзерді әуелі тауыш сөздер, шылау сөздер, одағай деп үш жікке бөледі. Мұнда ғалым сөздердің лексикалық мағынасын басшылыққа алады, және сөздердің лексикалық мағынасы негізінде қаншалықты дербес, дерікті еместігін ескереді. Толық лексикалық мағыналы сөздердің тәуелсіздігін, номинативтік қасиетін ескеріп, оларды атауыш сөздер тобына біріктірсе, лексикалық мағынасы жоқ немесс лексикалық мағынасынан жартылай ажырау нәтижесінде дербестігі де шартты түрде болып қалған сөздерді шылау сөздерге жатқызады. Ғалым үстеу сөздердің де басқа атауыш сөздермен салыстырғандағы дербестік дәрежесінің төмендігін танып, оны шылау сөздерге жатқызады. "Кей сөздер басқа сөздердің мағынасын толтыру үшін үстеу болады. "Осындай сөз үстіне қосылып, сөздің мағынасын толықтыратын сөздерді үстеу дейміз", -дейді ол (17, 195) .

А. Байтұрсынұлы жоғарыда айтылған сөз топтарын әрі қарай іштей жіктеп, қазақ тіліне қатысты 9 сөз табын атайды: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғау, одағай.

А. Байтұрсынұлы тіл ғылымына ғана емес, әдебиетке қатысты да еңбектер жазып, "Әдебиет танытқыш" атты еңбегінде қанашама әдебиет терминдерін қалыптастырғандығы белгілі.

Қазақ тілі терминологиясы қалыптасуының алғашқы кезеңіндегі көрнекті танымдардың енді бірі - X. Досмұхамедұлы. Ол оқулықтар жасауда, терминдер қолдануда А. Байтұрсынұлы көрсеткен принциптерді басшылыққа алды. Ғалым лексика, грамматика, фонетика, аударма, тіл, тарих салаларына байланысты мәселелер жөнінде біраз пікір айтқан. Осы тақырыптарды сөз еткенде, көптеген лингвистикалық және әдебиетке байланысты терминдерді қолданған. X. Досмұхамедұлының тілге байланысты жазылған онға жуық еңбегін атап өтуге болады. Мәселен, көлемі жағынан, лингвистикалық терминдерді қолдануы жағынан "Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы" деген еңбегі ерекше (18, 229) . Бұл еңбекке ғалым қазақ тіліне терминдерді басқа тілдерден орынсыз қабылдамау, алған күнде тілдің өз заңына сәйкестендіріп қабылдауды қолдану керектігін айтады. Дыбыстардың құрамы. Түрлерін анықтай отырып, оларды дауысты, дауыссыз, дәнекер дыбыс, жарым дауыстылар, жарты дауысты, жуан дыбыстар, жіңішке дыбыстар деп бөліп тастайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.