Жетісу алатауының солтүстік бөлігінің физикалық-географиялық орны

Кіріспе
I. Tapay .Сарқан өзені алабының қазіргі кездегі физикалық географиялық жағдайына сипаттама
І . тарау. Сарқан өзені бастау алатын Жетісу Алатауының
солтүстік.орталық бөлігінің табиғатының ерекшеліктері
1.1.Сарқан өзені алабының географиялық орны.Жер
бедерінің ерекшеліктері
1.2.Жетісу Алатауының Солтүстік.Орталық жотасының
геотектоникалық құрылысы
1.3.Сарқан өзенінің алабында сел әрекетінің жүруіне
әсерететін факторлар.
ІІ.тapay. Сарқанд өзені алабындағы сел құбылыстары
2.1. Аумақтың геоморфологиялық құрылымының сел
құбылыстарына тигізетін әсері
2.2. Сарқанд өзені алабындағы селдік құбылыстарының туу
себептері

2.3.Селдердің түзілуіне Гидрометорологиялық жағдайлардың
әсері.

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Соңғы кезде таулы айшақтардың және солтүстік Жоңғар Алатауның тау алды беткейі зонасымен оның орталық боіндегі (Саркан өзені алқабы) селдің пайда болу жағдайларын кешенді түрде зерттеу қажеттілігіне байланісты және сел процестерінің қоршаған ортаға әері қарқындызерттелуде. Осы процестердің негізі әрекетімен бұзу сипаты ең қауіпті табиғат құбылысы.
Осы соңғы 30-40 жылдарда субрешондардың ішіндегі өзінің ең көп энергиясы жөніндегі ең ірі сел тасқыны Текелі өзені алқабы (1950 ж), жарылған мұздардың селдері Сарқан өзені алқабында ( 1982 ж), Ақсу өзені алқабында (1970 ж және 1978 ж) болғаны белгілі. Осындай қауіпті табиғат құбылысы қоршаған ортаға, ауыл шаруашылығына, транспорт жолдарына көп зиянның тигізді. Осындай көптеген мысалдар Қазақстанның басқа да таулы аймақтарында да кездеседі. Сондықтан қазіргі кезде осындай селге қарсы мәселелер біздің елімізде мемлекетік маңызды тапсырма деңгейінде көтерілуде. Осы жөнінде Қазақстан Республикасының министірлер кабинетінде арнайы қаулы қабылданған.
Осы қарастырып отырған ауданның табиғи процестерін зерттеу сі және одан қорғану жөнінде ғылыми зерттеулерде бірден бір өзекті аспект болып отыр. Бітіру жұмысында Сарканд өзен алқабының орографиясындағы селдік құбылысы негізгі геоморфологиялық ерекшегектері.

1 .Абдулин А.А, Илыгин А.Е, Жуков П.К. Важнейшие черты геологии и металлогении. Урало-Монгольского складчатого пояса. Алма-Ата, 1987.
2.Афоничев Н.А. Новейшая тектоника и рельеф северного склона
Джунгарского Алатау. Вопросы географии Казахстана. Алма-Ата,
1960. Вып.7
3.Виноградов Ю. Б. Сдвиговой селевой процесс и возникновение
очагов. Селевые потоки. 1977 г. Сб.2
4.Виноградов Ю.Б. Специальные прорывные паводки и селевые
потоки. Л, 1977.
5..Виноградов Ю.Б. Этюды о селевых потоках. Л, 1980.
6.Вардугин В.Н. Состав и свойства рыхло-обломочных пород и роль их в формировании селевых потоков. 1987.
7.Вардугин В.Н. Гранулометрический состав рыхлообломочных
пород в селевых очагах и на конусах выноса. Селевые потоки. М,1977.
8.Голубев Г.Н. Гидрология ледников. Л. 1976
9.Голубович В.А. О динамике некоторых элементов моренных
образовании малоалматинских ледников. Селевые потоки. 1978.
10. Диденко-Кисмидина Л.К. Геоморфология, стратиграфия и
новейшая тектоника северо-восточной части Джунгарского Алатау Алма.Ата,1965.
11. Диденко-Кисмидина Л,К, Южно-Балхашская ,Лепсинская и
Алакольская впадины. Геология СССР. М., 1971.Т 40.кн.2.

12. Колотилин Н.В, Медеуов А. Основные закономерности
развития селевых процессов и региональная оценка селеопасности
территории Казахстана. География и природные ресурсы.
Новосибирск, 1990№3.
13. Керемкулов В.Н. Морфометрические характеристики и
классификация мореных озер. Селевые потоки. 1985. сб.
14. Медеуов А. основные закономерности формирования селей
северного склона Джунгарского Алатау. Материал П-го съезда
географического общества. Каз.ССР. Алма-Ата. 1985.
15. Медеов А. Овлиянии некоторых склоновых процессов на
формирования селей в условиях Джунгарского Алатау. Пролемы
освоение гор. Фрунзе 1983.
16. Медеов А. Влияние новейшей тектоника на формирование селевых процессов в условиях Джунгарского Алатау. Освоение пустынных и горных территорий Казахстана. Алма-Ата, 1987.
17. Медеуов А. Оптимизации осыпей в селеопасных бассейнах
северного склона Джунгарского Алатау. Материалы 2 съезда
географического общества Казахской ССР. Алма-Ата. Наука, 1985
18. Медеуов А. Геоморфологические условия формирования
селей. Баку. 1986
19. Медеуов А. Формирование селей Джунгарского Алатау (на
примере бассейна реки Текели). Проблемы противоселевых
мероприятий. Алма-Ата, 1984
20. Медеуов А. Сели Джунгарского Алатау и некоторые
особенности их формирования. Снежно-ледовые ресурсыи
гидроклиматический режим горных районов. Алматы, 1992
21. Медеуов А. Найзабеков Б.Е. Особенности проявления
оползневых процессов и горных районов Тянь-Шаня и
Джунгарского Алатау. Проблемы горного природопользования.
Часть 3. Барнаул, 1989
22. Оползни и сели Т.1. Москва, 1984
23. Шено А.И. Закономерности формирования и прогноз селей .
Москва, 1980
24. Черкасов П. А. Каталы леднтков СССР, Л. 1975
43.Курскеев А.К., Тимуш А.В. Альпийский тектогенез и сейсмогенные структуры: (Джунгаро-Северо-Тянь-Шанский регион). Алма-Ата. 1987. 80-бет.
44.Клямзина Г.А., Иванова Т.Г. Зависимость интенсивности горизонтальных колебаний от крутизны склонов. Вопросы инженерной сейсмологии. Вып. 15.80-89-бет.
45.Пузырова климатическое районирования южного Казахстана. Вопросы гографии Казахстана. Вып. Алма-Ата 1962 48 т 50 с
46.Утешов А.С. Типичный для климата Казахстана внутри годовые соотношение месячных температур воздуха и атмосферных осадков. Вопросы геог. Казахстана вып.14. Алмат-ата 1968 18-20 стр.
47.Целепанов О.М. Средняя Азия: - Алма-АтаГидрометелизат 1963. 155-157.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .3

I. Tapay .Сарқан өзені алабының қазіргі кездегі физикалық географиялық
жағдайына сипаттама
І - тарау. Сарқан өзені бастау алатын Жетісу Алатауының
солтүстік-орталық бөлігінің табиғатының ерекшеліктері
1.1.Сарқан өзені алабының географиялық орны.Жер
бедерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Жетісу Алатауының Солтүстік-Орталық жотасының
геотектоникалық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Сарқан өзенінің алабында сел әрекетінің жүруіне
әсерететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

ІІ-тapay. Сарқанд өзені алабындағы сел құбылыстары
2.1. Аумақтың геоморфологиялық құрылымының сел
құбылыстарына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.2. Сарқанд өзені алабындағы селдік құбылыстарының туу

себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...

2.3.Селдердің түзілуіне Гидрометорологиялық жағдайлардың

әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 52

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .54

Кіріспе.

Соңғы кезде таулы айшақтардың және солтүстік Жоңғар Алатауның тау
алды беткейі зонасымен оның орталық боіндегі (Саркан өзені алқабы) селдің
пайда болу жағдайларын кешенді түрде зерттеу қажеттілігіне байланісты және
сел процестерінің қоршаған ортаға әері қарқындызерттелуде. Осы процестердің
негізі әрекетімен бұзу сипаты ең қауіпті табиғат құбылысы.
Осы соңғы 30-40 жылдарда субрешондардың ішіндегі өзінің ең көп
энергиясы жөніндегі ең ірі сел тасқыны Текелі өзені алқабы (1950 ж),
жарылған мұздардың селдері Сарқан өзені алқабында ( 1982 ж), Ақсу өзені
алқабында (1970 ж және 1978 ж) болғаны белгілі. Осындай қауіпті табиғат
құбылысы қоршаған ортаға, ауыл шаруашылығына, транспорт жолдарына көп
зиянның тигізді. Осындай көптеген мысалдар Қазақстанның басқа да таулы
аймақтарында да кездеседі. Сондықтан қазіргі кезде осындай селге қарсы
мәселелер біздің елімізде мемлекетік маңызды тапсырма деңгейінде
көтерілуде. Осы жөнінде Қазақстан Республикасының министірлер кабинетінде
арнайы қаулы қабылданған.
Осы қарастырып отырған ауданның табиғи процестерін зерттеу сі және
одан қорғану жөнінде ғылыми зерттеулерде бірден бір өзекті аспект болып
отыр. Бітіру жұмысында Сарканд өзен алқабының орографиясындағы селдік
құбылысы негізгі геоморфологиялық ерекшегектері.
Бітіру жұмысының мақсаты:
• Сарқан өзені бастау алатын Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің
физикалық-географиялық орнының мен геологиялық құрылысының
ерекшеліктеріне сай қазіргі мұз басулардың сел әрекетіне тигізетін
әсерін;
• климатының сел әрекетіне тигізетін әсерін;
• Сел әрекетінің жер бедерін түзудегі алатын орынын анықтау.
Бітіру жұмысын жоғарыда аталған мақсаттарға сай төменгі міндеттерді
шешуді көздейді:
-Жетісу Алатауының физикалық-географиялық орынының ерекшеліктері мен
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан зерттелуін;
-.Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің тентоникалық құрылысы
мен орографиясын;
-сел әрекетіне гидрометеорологиялық факторлардың тигізетін
эсерін;
Сарқанд өзені алабындағы сел құбылысы мен . Сел тасқынынан қорғану
шараларын анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы;
Бітіру жұмысын жоғарғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері, орта
мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
- Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны;
Бітіру жұмысы кіріспеде екі тараудан , қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тараудаСарқан өзені бастау алатын Жетісу Алатауының солтүстік
бөлігінің физикалық-географиялық орыны, геолотектоникалық құрылысы мен
геологиялық-геоморфолгиялық тұрғыдан зерттелу тарихы қарастырылған. Екінші
тарауда Сарқан өзені алабындағы сел әрекеті мен оның туу себептпрі
қарастырылған.

І - тарау. Сарқан өзені бастау алатын Жетісу Алатауының
солтүстік-орталық бөлігінің табиғатының ерекшеліктері
2.1. Сарқан өзені алабының географиялық орны, жер бедерінің
ерекшеліктер.
Солтүстік Жоңғар Алатауы субендік бойынша екі ірі жоталарға бөлінген.
Солтүстік және Оңтүстік , оларды Көксу өзені бөліп тұр . Бұл жоталарды
ойпаттар да бөліп тұр , солтүстік батысқа қарай Балқаш депресиясына
айналған. Солтүстік шығысында Алакөл ойпаты қоршаған. Сарқанд таундағы ең
биік нүкте 4464 м-м Тянь-Шань шыңы орналасқан. Солтүстік жотаның шығыстағы
биіктік белгісі 2500 м, батысы бірте-бірте аласара береді ( 1300 м).
Солтүстік жоңғар Алатауы ендік бойынша созылған таулы жүйелер, аласа
таулар, орташа таулар, ойпаттар болып сатыланып орналаскан. Бірінші тау
алды массивіне кіретіндерге Мыңшуңқыр ( 3900 м ), Қаратау ( 3500 м ),
Сарқанд ( 4464 м ), Басқантау ( 4442 м). Мұнда муздану аймағы кең көлемде
дамыған , қазіргі кезде осы ауданда 1370 шамадай мұздықтар бар , жалпы
алаңның аумағы 0,1 млн. га. асады.1
Ең ірі мұздықтар Лепсі, Үлкен және Кіші Басқан, Қаратал,
Көксу өзендері бастауларынды орын алады. Мүнда әр түрлі түптегі мұздықтар
кездеседі ( қар, трог, аспалы).
Одан кейінгі сатыға орташа таулар кіреді. Жельді-
Қарағай (2962 м), Ақшағанақ ( 2980 м), Баян жүрек (2076 м ). Мұнда құз жар
тастар, тасты қорымдармен, лесспен жамылған. Орташа тауларды қатты
тілімдеген кертпелітермен жиектелген. Көлге айналған ежелгі қарлар
кездеседі.
Абсолюттік биіктігі 1000-2000 м -ге дейін болатын аласа
таулы массив Қоңыртау, осы сатының бангты шығыстан солтүстік шығысқа қарай
тау алды тізбектеріне: Алтай, Ешкіөлмес, Тамғалы, Текелі, Сармақты
т.б.жоталары кіреді. Осы тау алды массивінің әр түрлі релеф типтеріне;
тізбекті, тізбекті-күмбез тәрізді, тізбекті-жөнді, конус тәрізділері
кіреді. Мұнда ежелгі пенеплен көтерілулері дамыған.
Осы таулы аймақты тау асуы және тауетегі жазықтықтары
қорша-ған. Тау алдында екі терраса сатылары айқын көрінеді. Жоғарғы саты
прилавкасының ені 3-15 км-ге, абсолюттік биіктігі 1200-1800 м-ге
орналасқан. Төменгі прилавканнің ені 1-3 км-ге, абсолюттік биіктігі 900-
1200 м. Жоғары прилавка жыралармен, өзен аңғарлармен тілімденген, төменгі
прилавкада қазіргі кездегі антропогендік рельеф пішіндеріне террассаланған
беткей, платина, карьерлер т. Б. Кіреді. Осы соңғы сапаны тау аралық
ойпаттар қоршалған-Лепсі, Айдаусай, Құрышбел, батыс бөлігінде Қапал-Арасан
ойпаттары жатыр, абсолюттік биіктігі 300-500 м-ге дейін. Солтүстік жота
бекейлерінде беттік тегістелді жақсы дамыған. Жаңғар Алатауының шығысында
ірі ығысуларымен-Жаңғар жарылуымен жиектелген. 2
Сарқан өзені Жетісу Алатауының ең биік солтүстік-орталық бөлігінен
бастау алатындықтан сел әрекетін тудыратын мұздықтардың басым бөлігі
шоғырланған. Бұл жерде таулы жоталардың биік бөліктері қар сызығынан
жоғары, яғни 4000-4500 метрге дейін жерлерде кездеседі. Өзен бастау алатын
Жетісу Алатауының бұл бөлігі нің құрылысы күрделі. Биік таулы
орталық бөлікте 2 негізгі суайрық жота - Солтүстік және Оңтүстік жоталар
болып бөлінеді. Олар биік таулы ойыстармен ажыратылады. Сарқан тау жүйесі
4400-4500 метрге көтеріледі. Сол жерде Жетісу Алатауының ең биік нүктесі
Семенов Тянь-Шанский нүктесі (4560м) орналасқан.

Шығысында Солтүстік
жотаның көтерілген ауданында (Сарқан, Тентек өзен аңғарларында) көлемі
305км., биік таулы үстірт сақталған. Ол полигонға дейін денудациялық
ауданның бөлшегі болып табылады. Үстірттің 1100 метр тереңдікте Басқан,
Лепсі, Тентек өзендерінің бастауы орналасқан. Үстірттің қабатты
солтүстігінде Лепсі ойысына террасалық тектоникалық иін биіктігі 1200 метр
қиып жатыр. Үстірттен батысқа қарай солтүстік жотаның етегінде Айдаусай
ойысы жатыр. Солтүстігінен Желді Қарағай, Ақшақас, Көкжота (3100м)
тауларымен шектелген.Үстірттен шығысқа қарай Сарыбұқтыр (2000м) және оның
шығыс жалғасы Ақшық ойысы (1400м) солтүстіктегі жотасы Тастау, Аудаусай
ойысы батыс жалғасы Күрүмбел және Қапал-Арасан ойысы болып табылады. Олар
1000 және 2000 метр биіктікте орналасқан. Солтүстік шығысында Қапал Арасан
ойысы жергілікті жерде Аманбұқтыр деп аталады. Қапал Арасан Теректі және
Аманбұқтыр ойыстары Қоңыртау, Қырықкөл, Марқатау тауларының өтпелі
сатыларымен шектеседі. Таулардың биіктіктері 1500-2100 метр Балқаш маңы
ойыстарда, Сарқан маңындағы кемердің биіктігі 1100 метр, ал батысында
Қызылағаш ауылы маңында 400 метрге жетеді. Биік таулы үстірттен солтүстікте
1000 метр биіктікте Екіаша және Лепсі ойыстары орналасқан. Олар 1100 метр
биіктіктегі өткелмен ажыратылған. Лепсі ойысының солтүстік шығыс жалғасы
Голубевск ойысы 1400 метр биіктікте орналасқан. 3
Ойыс солтүстіктен Шатырбай, Ешкіөлмес, Үшқайық тауларымен шектеседі.
Олардың биіктіктері 1400-2000 метр. Оның етегінде 900-1000 метр биіктікте
Константиновск құламасы бар. Шығыста 200 метр биігірек Карат құламасы,
одан шығыста 2000-2400 метр биіктікте Көксуат опырмалы ойысы, ал
солтүстігінде Күнгей (3000м) жотасымен шектеседі. Күнгей жотасының
солтүстігіндегі жарлары Бесбақан тауының атымен аталады. Қора Алмалы жотасы
Арқарлық және т.б. ( биіктігі 2000-2500м) ал солтүстік шығыста біраз
көтерілген аудан жабықтау (2900м). Осыған байланысты Жетісу Алатауының
солтүстіктегі рельефінің баспалдақ тәріздес екені аңғарылады. Әрбір тау
жүйесі Солтүстік суайрық жотасынан бастап тау жүйелері солтүстігінде, ал
шығыс массив жүйесі батысында биігірек. Солтүстікке қарай құламалардың
биіктігі және беті төмендеп отырады. Негізгі жоталардың тегістелуі мәңгі
қар қапасында 3500-4000 метр биіктікте сақталған. Жоңғардың солтүстік
бөлігінің жоталарының бәрінде полеогенге дейінгі денудациялық жазықтар бар.
Көптеген жерлерде 3000 метр биіктікте (Тастау жотасы) палеоген-неогенің
қалдықтары жатыр. Солтүстік жотаның суайрығының қасында мұздармен бұзылған
немесе шайылған және төбесі жартылай мұзданған мореналар орналасқан. Іле
ойысының солтүстігіндегі Қарашоқы тауларында 6-7км жерде флювиальді
қойтасты-малтатасты жыныстар жатыр. Константиновск ойысынан солтүстік
шығысқа қарай Бесбақан тауларында қойтасты - малтатасты қалдықтардың
астында 15 метрге дейін жерде палеоген-неоген жыныстары сақталған. 4
Альпі биік таулы рельефі Солтүстік жотада 3000 метр биіктікте көлемді
жерді алып жатыр. Рельеф интенсивті эрозияланған үшкір опырмалы ойыста
пайда болған күрделі тайғақ жарлары бар. Мұзды формалардың рельефі дамыған,
яғни қарлы, соңғы мұзбасулардың мореналары, мұзды өзендер көптеген
жазықтар, мұздықты иілген жазықтар кездеседі. Бірақ осы мұздар арасында да
денудациялық жазықтардың фрагменттері көрінеді.
Орташа таулы аймақ - негізгі жоталардың тау сілемі немесе 2000-3000 м
биіктікте негізгі жоталар орналасқан. Орташа таулы рельеф ауданының дамуы
қатты эрозияланудың әсерінен бөлшектелген.
Таулардың тектоникалық бұзылған жерлеріндегі жарлар жарықталған.
Орташа тауларда ежелгі мұзбасулардың іздері аз.
Аласа таулар тау жүйесінің батысында ежелгі денудациялық жазықтар
бөлшегі көлемді ауданды алып жатыр. Тау массивтері тілімделген. Аласа
тауларда көп жерлерде қойтасты-малтатасты және ормантипті саздақтар
сақталған. Тауалды негізінен оңтүстікте Өзен торлары Жетісу Алатауының
жауын-шашын мөлшеріне байланысты жақсы Кейбір өзендер (Тастау, Айдаусай,
Теректі) тауаралық құламалардан ағады, солтүстік ойыстардың тектоникалық
тігістерін пайдаланады. Жазықтардың өзен тоғаларында түйіскен жерлерде 400
метрге дейінгі терең каньондар түзілген, оның жоғарғы жағындағы жарларда
терассалар, терассалық жазықтар бөлшегі сақталған. 5
Палеозой жынысының жергілікті көтерілулерімен коньон қалыптасты.
Аккумулятивті циклдар эрозиялық циклдармен үзіледі, аккумулятивті, кей
жерлерде мүсінді терассалар қалыптасқан. Терассалардың биіктігі бірнеше
метрден 180 метрге дейін тауаралық жоталарда, ал тауалдында 300 метрге
дейін жетеді. Терассалар оңтүстік жорлардың өзен аңғарларында жақсы
дамыған. Солтүстік – орталық жотадан Ақсу, Басқан, Сарқан өзендері бастау
алады аталған өжзендер тау мұздықтарынан басталатындықтан сел әрекетінің
қаупі жоғары.
Таудан тауалды жазықтарына шыққанда өзендер жақсы шырынды
қалыптастырады, өзендердің шеткі аймақтары аяқталмаған күрделі және сатылы
болып келеді. Таудан шыққанда өзеннің құлауы ұлғаяды, сарқырама және
жайылмасы пайда болған. Тауда өзендердің құламасы орташа 100 м, Ағыны
қатты өзендерде – 115 м, Сарқанда -130, Лепсіде- 109 м.
Тауаралық жоталардың түйісуінен құлау 30-8 мкм-ге дейін азаяды,
өзеннің тауалды жотасына шыққанда оларда теңескен күйде болады, ол жерде
құлау 6-1,6 мкм болады. Өзендердің көбі биік таулардан бастау алады мұздық
және қар суымен қоректенеді, көктемгі - жазғы тасқыны бар. Су жинайтын
ауданы көптеген өзендерде 3000 км² жетеді (Сарқан 3300 км²). Тасу кезінде
су шығыны 10-20 есе өседі. Тентек өзенінің орташа айлық су шығыны қаңтарда
9-15 м³с, тасқын кезінде 200-360м³с өседі.
Аймақтың бөлшектелуі биіктік климат зонасының әртүрлі
ландшафтысының қалыптасуы нәтижесінде мәңгі қар зонасына ауысады.
Жалаңашталу интенсивті эрозия аймағында байқалады.
Сарқан өзені бастау алатын Солтүстік-Орталық жотасының геологиялық-
геоморфологиялық тұрғыдан зерттелуі.Сарқан өзені бастау алатын Жетісу
Алатауының солтүстік-орталық жотасын алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында А.И. Шренком (1840), А.Влангали (1851), И.В.
Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың
жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу сапарларын жасағаннан кейін
басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет Жетісу Алатауының аса
ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен кристаллды тақтатастары мен
бірқатар пайдалы қазбалардың пайда болуы ( темір, мыс, қорғасын) туралы
қысқаша сипаттама берілді. 6
1906 жылы А.К.Мейстер Сарқан ,Басқан және Лепсі өзендерінің
алаптарының төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің
пайда болуын анықтады. 1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының
солтүстік бөлігін В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның еңбегі Жетісу
Алатауының кеңестік бөлігінің геологиялық құрылысының ерекшелігін және жер
бедерінің қалыптасуы туралы дұрыс түсінік қалыптастыруға көп мүмкіндік
туғызды.
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), И.Горький, П.А.Грюша,
М.Ф.Крутиков, В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған
еңбектері, Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің тектоникасын, осы
аумақтың палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу Алатауының солтүстік-орталық
жотасының геологиялық зерттелуі Түрксібті салумен байланысты болды. С.В.
Калесник (1933) Жетісу Алатауының Солтүстік жотасынан, Басқан және
Тастыбұлақ өзендер бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді анықтап,
сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) Ақсу және Биен өзендерінің алабынан
жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.7
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Қызылағаш
өзен бассейндегі құмтасты - тақтатасты қабатты девон кезеңіне жатқызды.
1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова және С.С.Ларка басшылығымен
Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-түсіру жұмыстары жүргізілді.
Сарқан, Басқан және Лепсі өзендерінің алабынан вольфрам, висмут,
полиметалл кендерінің қалыптасқандығы анықталды.
1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты.
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Жамантас және Қызыл-Тентек кен орындары құрылыс материалына ұсынылды. Іле
даласында мұнай мәселесін байланысты геологиялық және геофизикалық
жұмыстарды (Костенко, Волин, Мордвилко, Проводников және т.б. 1942)
жүргізді.8
1951-1955 жылдары Жетісу Алатауының солтүстік-орталық жотасында
А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой
стратиграфиялық схемасын толықтырды және аумақтың тектоникасы мен пайдалы
қазбаларын зерттеді. Осы жұмыс негізінде 1954 жылы А.И.Семенов аумақтың
геологиялық даму тарихымен металлогендік дамуын қарастырды, сондай-ақ
бірінші рет аумақтың интрузивті кешені мен рудаминералды формацияның
шөгінді және вулканогендік формациясы деп бөлді. Бүкіл регионды ол
құрлымдық-металлогендік зона қатарына бөлді және қазбалардың жекелеген
түрлерін зерттеуге ұсыныс берді.
1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев
(1958)ЖетісуАлатауының солтүстік-орталық жотасының жалпы стратиграфиялық
сызбасын жасады, құрылымдық-фацияльды зонаға және зона алдына бөлді сондай-
ақ Солтүстік Жетісу жотасының геологиялық даму кезеңінің негізін
қарастырды.
1954 жылы С.Е.Майрин, В.Г.Севестянов және П.П. Тихонов Жетісу
жотасының Оңтүстік жотасынан силур түзілімін, карбон және пермь дәуірінің
барлық үш бөлігін анықтады. 1955 жылы Сары-Өзек ауданынан С.Е. Майрин мен
П.П.Тихонов бірінші рет төменгі вулканогенді түзілімді флораны Г.П.
Радченконың зерттеуімен бөліп қарастырды.9
Сарқан –Басқан өзендерінің алабындағы сел әрекетін анықтау
бағытында П.А.Черкасов бастаған гляциолог ғалымдар кешенді зерттеулер
жүргізді. Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин және т.б. (1965-1958)
кайназой түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының қазіргі тектоникалық
жағдайын бірнеше қырларын және жер бедерінің қалыптасуын нақтылады.
1962-1963 жылдары Қ.И.Сәтпаев атындағы геология ғылым
институты және Оңтүстік Қазақстан геолгиялық басқарушылығы Жетісу
Алатауының геофизикалық зерттеу материалдарына есеп беру барысында
геологиялық және металлогендік мәліметтер дайындады. Осы жұмыстың нәтижесі
басты жұмыстың негізгісі болып саналады.

1.2.Жетісу Алатауының Солтүстік-Орталық жотасының
геотектоникалық құрылысы
Жетісу жотасының геологиялық дамуының күрделі әрі ұзаққа созылған
үрдісі, оның территориялық құрылымының біртекті еместігін көрсетеді. Жетісу
жотасы толықтай Қазақ қатпарлы облысына жатады. Оның оңтүстік бөлігі
каледонның консолидерленген массиві, ал солтүстігі Жетісу-Балқаштың герцин
қатпарлы жүйесінің элементі болып табылады. Реглонда үш түрлі қасиетті
құрылымдық кешендер анықталған: жеке геосинклинальдық, орогендік,
постгеосинклинальдық.
Жеке геосинклинальдық құрылымдық кешеннің құрамына геосинклинальдық
ерте және орта даму кезеңін көрсететін төменгі және орта құрылымдық
баспалдақ кіреді және оған қатпарлықтың түзу сызықтық типі тән.
Орогендік құрылымдық кешеннің құрамына орогендік даму кезеңінде
қалыптасқан қатпарлы жүйеден кейінгі әлсіз дислазиренген мезозойдың және
кайнозойдың қалыпты түзілістерімен аралас болып келеді. Жетісу жотасының
жеке геосинклинальдық және орогендік кешендерін қамтитын эпигерциндік
фундаментіне Солтүстік Жетісу жотасы, Орталық Жетісу жотасы және Оңтүстік
Жетісу жотасының антиклинорийлері жатады. 10
Постгеосинклинальдық құрылым кешені тауалды және тауаралық иіндерде
(кешендерде) дамыған (Солтүстік Жетісу жотасының синклинорий ұзақ уақыт)
Іле, Оңтүстік Балқаштың, Жетісу алды, Алакөл т.б. Солтүстік Жетісу
жотасының синклинорийі ұзақ уақыт дамыған Солтүстік Жетісу жотасының терең
иінді ойысының орынында қалыптасты, сонымен қатар Тастау және Сарқан
құрылымдық формациондық зона территориясын қамтиды. Онда шамамен девон және
төменгі таскөмір түзілімі ашық жатыр. Синклинорийдің қатпарлы құрылымдары
бір мезгілде қалыптаспаған.
Сарқандық құрылым-формациондық зонадағы олардың пайда болуы жоғары
девондық - төменгі таскөмірлік қатпарлықта қалыптасқан. Сондай-ақ осы
уақытта Тастау құрылымының негізгі элементтері орта карбонның басында
басталған негізгі қатпарлықта қалыптасқан.
Олардың ішінде Буланбай, Жанжүрек, Күнгей, Тастау синклиналі,
Үйгентас антиклинальдері ерекшеленеді. Ірі қатпарлықтар ондаған шақырымға
созылады. Мысалы Күнгей синклинальнің ұзындығы шамамен 60 км, ал Жанжүрек
қатпарлығы одан әрі Тамшылы тауы арқылы Кетті-Байбурлы тауында 110 км-ге
созылды. Қатпарлардың ені ондаған шақырымға жетеді, кейде 5-10 ақырымнан
аспайды. Қатпарлардың көп бөлігі түсу бұрышы 45-0º, көбінес 60-70º түзу
симетриялы.11 Ірі қатпарлықтар ұсақ қатпарлықтармен араласқан және
тектоникалық бұзылу әрекеті көп бөлігінде қатпарлы құрылымының осіне сай
немесе олардың үшкір бұрыштарымен өтеді.
Тастаулық зонада негізінен орта құрылымдық баспалдақ дамыған.
Синклинальдың ядросы төменгі таскөмірде пайда болып қалыптасқан. Ал
антиклинальдер Тастау тас топшасының төменгі түзілім бөлігінде немесе
ядросынан төменгі девон эйфельдік ярус жыныстары анықталған.
Орта құралымдық қатпарлық жынысының жалпы тарауына қарамастан төмен
жағына қарағанда жоғарғы горизондтары біршама әлсіз дислоцириенген. Оларда
неғұрлым брахи қатпарлық форманың сипаты пайда бола бастаған және құлама
бұрышының жынысы неғұрлым көп.
Сарқан зонасына ендік бағыты шамамен 250 шақырым арақашықтықтағы ірі
Сарқан синклиналі тән. Оның қанаттары төменгі құрылымдық қатпарлығында
пайда болған (төменгі девон-эйфельдік ярус), ал ядросы живеттік түзілім
(орта құрылымдық қатпарлық). Сарқан синклиналі ұсақ қатпарлы қатпарлықпен
түзілген. Кең талданған түзу қатпарлы симетриялы, көлбеулі жиі қатпарлықтар
ірі құламалы қанатты болып келеді.
Солтүстік - Жетісу синклиноридегі құрылымдық-формациондық зона
алдында Алакөл, Жоңғар, Сандықтас-Шолақ және Арасан түзілімдері
қалыптасуда. Алакөл-Жоңғар (Басты Жоңғар) түзілімі Жетісу жотасынан
алшақтаған ірі аумақтық құрылым болып табылады. Мұндағы ең интенсивті
қозғалыс ерте палеозой эрасына сәйкес альпілік дәуірде болып өткен және
ерте герциндік шөгуі кезіңде де болуы мүмкін. Алайда құрылымдық-формациялық
жағдайдың элементтері анықталмады.
Тастау және Сарқан құрылымдық-формациялық зона алдын бөліп тұрған
сандықтас-Шолақ түзілімі Жоңғар қақпасынан Жоңғар алды ойысына дейін 200 км-
ге созылған және батысы геофизикалық әдістермен күрделенген кайнозой
түзіліміне жалғасады. Түзілімнің созылуы 300 ден 280º аралығында ауытқиды.
Кейде көлемді болып келеді. Жарылымның вертикальды орналасуы жүздеген
метрді қамтиды. 12
Арасан түзілімі ендік бағытта Тастау өзенінің бастауынан оның
Сандықтас-Шолақ түзілімінен Үшқара тауына дейін салаланып, солтүстік
батысқа бағытын өзгертіп, Балқаш маңына қарай кетеді. Бұл түзілім Солтүстік
Жетісу синклинорийді Орталық Жетісу антиклинорийден бөліп тұр. Түзілім
солтүстік жота көтерілген альпі дәуірінде жаңғырған.
Солтүстік Жоңғар антиклинорийінде анық құрылымды Жоңғар және Лепсі
кешендерінің интрузилері тараған.
Ултрогенезді интрузилі Жоңғар кешені (пироксениттер және
серпентиниттер) Алакөл-Жоңғар түзіліміне тән. Олар бұзылулармен шектесетін
ұсақ денелер түзеді. Солтүстік -Жетісу синклинорийінде гранитті интрузиялы
Лепсі кешені екі белдеуде солтүстік-батыс бағыттан анықталған. Массивтер
доға тәріздес болып келеді.
Орталық Жоңғар антиклинорийі жоғарғы Лудлауда түзілген сыртқы
геосинклинальды иінді ойыста Орталық Жоңғар зона алды орнында дамыған. Бұл
түзілімнің негізгі құрылым элементтері жоғарғы девон ерте таскөмір
қатпарлығының пайда болуы нәтижесінде қалыптасты. Оның құрамында төменгі
құрылым қатпарының жыныстары басым. Орта құрылымдық қатпар, орта кезеңде
қалыптасып, орта девондық жоғарғы лудлауда түзілген қиылыспайтын бұрышты
каледон құрылымдық кешенінде жатыр. Өзінің геосинклинальды даму кезеңінде
Орталық Жоңғар зона алды қазіргі кезде Қапал, Желді - Қарағай және
Мыңшұңқыр антиклинальдері Салқынбел, Қызылағаш және Балықты синклинальдері
түрінде қалыптасып келе жатқан ішкі геосинклинальды көтерілулер мен грабен-
синклинальдарымен астасып жатыр. Орталық Жоңғар антиклинорий күрделі
қатпарлы құрылым түзеді. Оңтүстік, оңтүстік-батыс бағыт енеді және
Мыңшұңқыр (Мыңшұңқыр антиклиналі) тауымен созылған, ал солтүстігі Желді-
Қарағай, Көктасты (Желді-Қарағай антиклиналі) қамтиды және ендік бағытта
Жетісу жотасының солтүстік-батыс сілемдеріне ұласады (Қапал антиклиналі).
13
Төменгі каледон құрылым қатпары өзіндік интенсивті дислокациялы ұсақ
қатпарлықтан қалың қатпарлыққа дейін, әсіресе интенсивті дислокация
құрылымының қырлы бөлігінде, сондай-ақ антиклинорий ядросында шөккен
төменгі палеозойлық жыныс неғұрлым тыныш және түсу бұрышы кейде 20-25º-тан
аспайды.
Жоғарғы Лудлов және девон түзілімі (Орта қатпарлық) түсу бұрышы 40-
70º дейінгі түзу субендік бағыттағы қатпарлығы шайылған. Жоғарғы (төменгі
таскөмірлік) құрылымдық қатарда брахиқатпарлар (Ақсу, Сай-Тентек өзендері
бастауларының брахисинклинальдері) дамыған.
Басты түзілімі ойсыз гранитті массивімен жалғасады. Боротола
синклинорийі Жоңғар-Балқаш геосинклиналь жүйесінің Боротола өлкелік сыртқы
зона иінінде қалыптасқан және бір атаудағы зона алды территорияны қамтиды.
Синклинорий орта құрылым қатпарының жыныстарымен араласқан және орта
таскөмір дәуірінің қатпарлығында қалыптасқан. Синклинорийде әртүрлі
қатпарлық типтері тараған. Түзу қатпарлы құрылым төменгі, жоғарғы девонға
дейінгі кезеңде қалыптасып, Қызылжар, Лаба тауларында, Дәуренбек жотасында
тараған. Жоғарғы және төменгі таскөмір құрылым қатпарлығы брахимүсінді
кейде сандық тәрізді болып келеді. 14
Жетісу жотасы тектоникалық жарылыс әрекетінен нақты үш; Солтүстік-
шығыс (немесе шығыс, солтүстік-шығыс), Солтүстік-батыс және субендік
бағытты болып келеді. Солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс бағыттары
белгілі бір геосинклинальдар мен қатпарлық элементтермен байланысты емес.
Тектоникалық жарылыс әрекеттерін қарастыра отырып, олардың герцин кезеңінің
басында шөккендігі анықталды.
Геосинклинальды құрылым-элементтерінің және қатпарлы құрылымның
орналасуы көп жағдайда қалыптасып даму үстінде болғандығын көрсетеді.
Мәселен, Солтүстік-Жоңғар және Боротола иінді ойысының орынында
синклинорий, ал Орталық Жоңғар геосинклинальды көтерілудің орнында
антиклинорий қалыптасқан.

1.3.Сарқан өзенінің алабында сел әрекетінің жүруіне
әсерететін факторлар.
Гидрометеорологиялық факторлар.Сел құбылыстарының даму процесінде селді
болдыратын агенттермен байланысты көптеген гидрометеопологиялық факторлар
үлкен рол атқарады. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан таулы аймақтарында
қарастырылып отырған тақырыпты зерттеу барысында ұзақ уақыт бойы көптеген
қызметкелер шуғынданды. Сақтандыну жөніндегі география институты
қызметкерлерінің зерттеулері бойынша (Черкасов 1962 ж), Басқан өзені
айқабында және жоңғар Алатауының барлық биік таулы бөліктеріндегі
мұздықтардың көлемі орташа тәуліктік температура интервалында 0-ден 100С
бұлттылық 4 балға дейін, ал +10С 6.1 мм дейін өзгереді. Бұлттылық 7 балға
дейін өсетін болса, онда бұл көлем 0 ден 8С орташа тәуліктік 15
ауа температурасы 1С жылынып, 4мм-ге дейін кемиді.
Температураның шұғыл өзгеруі бұл максималді тәуліктік температураның +15
+18С-қа дейін өзгертіп мұздықтар мен қарлардың еруіне алып келеді. Мұндай
факторлар 1982 ж 911-де өзен аймағында болған сел ағыстарының ( Сарқанд
өзені алқабы) бірден-бір себебі болып отыр. Қар мен қар жамылғыларының
үлкен көлемді еруі мұздықтардың ластауына соғады.
Топырақ пен өсімдік жамылғасы.Топырақ пен өсімдік жамылғысы басқада таулы
аудандардағы сияқты, бұл ауданда да негізі жалпы құрылымдық вертикалді
ландшафт зонасының бірден-бір компоненті болып табылады. Жоңғар Алатауы
өзінің ландшафтық белдеуіндегі топырақ-геоботаникалық ерекшеліктерімен
толығымен сипатталады. Ауданның биіктік интервалынан 650-700 м төмен жатқан
сыртқы бөліктері тау алды жазығындағы жартылай шөлді қоңыр топырақтарымен
жамылған, эфелгерлі өсімдіктері кездеседі. 1600-1700 м абсолюттік
биіктіктерінде дала зонасының сары топырақтарының субетраты мен қара-қоңыр
топырақтары таралған. Мұндай топырақтарды негізінен егістік жерлерге,
дәнді, жеміс және бақша дақылдарына пайдаланады. Ағаш өсімдіктерінен бұл
ауданда жапырақты; үйеңкі, шамақталған терек, жидек ағаштары таралған.
Бұл зона толығымен шаруашылыққа қажетті территория болыпсаналады.
Одан әрі 1600-1700-2700-2800м гипсометриалық интервалы таулы орманды
зона, таулы кескініндегі тегістелу рельефімен ерекшеленеді. Солтүстік
экспозиция беткейінде Тянь-Шань шыршасы, солтүстік ендіктерде қылқан
жапырақты типіндегі өсімдіктері кездеседі.16
3000-3200 м биіктікте субалпілік және альпілік зона алып жатыр. Мұнда
Солтүстік Тянь-Шань сияқты үрлі шөптер тараған.
3000-3200 м-ден жоғары гипсометриалық деңгейінде гмециалді зона жатыр.
Бұл зона өзінде тән өсімдік және топырақ жамылғысымен ерекшеленеді.
Геологиялық және геоморфологиялық факторлар.
Геологиялық құрамы мен жаңа тектаника факторлар формациясы құрабына кіретін
селді пайда болуының негізі жағдайларын қалыптастырушы субстраты мен селдің
өзі кіреді. Берілген аспектіде Н. В. Дмитрашко (1962 ж), Р.Ц. Медоев (1938
ж), И. А. Мосаковский (1976 ж), В.П. Пушкаренко (1976 ж), А.Ш. Щеко (1980
ж) және т.б. арнайы жұмыстарында өз бейнесін тапты.
Материалдар бойынша белгілі зерттеулер қатарына мысалы, Таулы Қырым,
Кавказдың өзен алқабындағы өнімдеріне саздақты сланецтер, слевролиттер,
флейша формациясының деградация жаныстары жатады. Бұлар селдердің құрылуына
байланысты.
Регионның орталық бөлігінде интрузияті жаныстардың
магмалық фасияның терең жатуымен ататалады. Мұнда эффузияті-шегінді
кешендері аз дамыған. Периферий бойынша шөгінді және шөгінді-вулканогенді
формация жыныстары басым. Олар денудацияның қайта өңделуімен жеке үгілудің
жері нәтежиесінен, келешекте су тасқындарының борпылдақ кесекті
материалдары негізі керекті кезі. Өзінің дамуындағы келесі өзгеруі
селдермен байланысты емес.
Жамылғы қабатының құрылуы селді құрушы субстратының жаныстары
жеткілікті дәрежеде бөлінген. Селқұрушы субстраттары, жауын-шамындары
жерінен құрылады,негізінен интрузивті және эффузивті иігінді жаныстары
формациясының нақты субстратына кіреді интрузивті жаныстарының кешендік
құрамына селді-құраушы борпылдақ субстратты морена шөгінділерінің пайда
болудағы негізі роль атқарады, Мингео РК мәліметтері бойынша физиқалық
парометірін келесі үлгімен сипаттайды; грунт қысымының уақытша қарласуы (
орташа және ұсақ түйіршікті құрылым ) 1498-1742 кгсм2 құрайды және одан да
жоғары, граниттегі көлемі массалары 2.6-2.65гсм2, гранодиоритте 2.76гсмЗ,
грант порфирінде 2.68гсм2.17
Биік таулы обылысының дамуындағы беттік шыіндлері қазіргі және ежелгі
мұздану қалдықтары кезінен әртүрлі гунерациялы мореналар және флювио-
гляцналды шөгінділері кездеседі. Олар мұздықтардың дамуындағы регресивті
фаза ағымында нивалды-мұздықтардың өнделуіндегі түпкі өнімнің негізілері
кіреді. Ландшафт белдеуінен төмен жатқан аллювиалді-пролювиалді, эолді-
пролювиалді және гравитациялық құрылымы инетиқалық кешеніне біріккен
үйлесімі. Оларға қатты селдерді құраушылар жатады. Сел құрау
процесстеріндегі олардың қатысу дәрежесінде құрамы мен генезисімен, физико-
механикалық қасиетімен, жыныстар жағдайымен анықталады.
Осы шөгінділер анализдерінің селді құрушы негізі компоненттеріне ИГН
М.Н-АНРК, КазГГУ Мингео РК иатериалдардың пайдаланып келтілінген.
Аймақтың биік таулы блігіндегі мұздақты шөгінділердің даму
ерекшеліктерінен алынды. Олар мұнда морена құрылуының әр түрлі кеңдегі
генерациясымен ( Q1-Q4 ) көрсетілген. Төменгі төрттік кезеңнің морена
шөгінділеріндегі қатты селдердің құрылуы өте әлсіз қатысуынан пайда болады.
Олардың абсолюттік беліктігі 2000-2500 м-гі Айдаусай ойпотында, Ағанакты
және сарымсақты өзендерінің су айрықтарындағы беттік тегітелуде фагментті-
фиксрлігімен ерекшеленеді. Биік тау аймағындағы диапазон биіктігінен 2500-
2800 м бірнеше биік, Сарқанд өзені бассейінінде орта төрттік жасындағы
мореналар дамыған, селдердің жоғарғы тығыздығының пайда болуындағы маңызды
жерін көрсетеді. 1982 жылдың ашық қырқүйінде Қарасарық өзені алқабындағы (
Сарқанд өзені бассейіні) сел тасқыны жоғары және орта төрттік кезеңіндегі
морена шыінділері жоғары фазаның негізі қорегін қөрсетеді. А.Ю. Хегай және
т.б. мәліметтерінде селдің тыныздық массасы 2тм2 асқаның көрсетті.
Селдің даму ошағындағы шыінділердің гранулометриялық құрамында
берілген кезеңіндегі мореналардың сипаты бірдей еместігін айқыналады. Мұнда
сазды бөлшектер 0.8 ден-12% дейін, құмдар 70-80% жетеді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.